مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو)  لە دونیای ئەمڕۆدا کە باس لە دەوڵەت دەکرێت، بەر لە هەمووشتێک باس لە چەمکێکی ئەبستراکت و ئاڵۆز و هەملایەن دەکرێت کە مێژوویەکی درێژی هەیە. لەهەندێک خوێندنەوەدا ئەم چەمکە دەبرێتەوە بۆ کۆمەڵگا سەرەتاییەکان و مۆدێلی «شار دەولەت» و ئیمپراتۆریەتە کلاسیکییەکانی ناو مێژوو. هەرچی دەولەتی مۆدێرنە داهنێراوێکی نوێی ناو دونیای مۆدێرنە کە سەرەتاکانی بۆ کۆتاییەکانی سەدەی هەژدەهەم دەگەڕێتەوە. ئەم فۆرمە تازەیە لە دەوڵەت تەواو جیاوازە لە فۆرمەکانی تری حوکمڕانیکردن لە قۆناغەکانی پێشتردا. بۆ نموونە جیاوازە لەو شێوازە سەرەتاییانەی لە کۆمەڵگا کشتوکاڵییەکاندا بوونی هەبووە، جیاوازە لە فۆرمی فیوداڵیانەی دەسەڵاتی سیاسیی، لەو ئیمارەت و خێزانە حوکمڕانانەی حوکمی رەهای سەرزەمینەکی دیاریکراویان کردوە، جیاوازیشە لە حوکمی ئیمپراتۆریەتە گەورەکان.  لە بەشێکی گەورەی فۆرمە تەقلیدیی و کلاسیکییەکانی دەوڵەتدا، ئەوەی رەوایەتی بە دەوڵەت بەخشیوە، پاشایەتی ئیلاهی، مافی خودایی، پاشایەتی بۆماوەیی، سەرۆکایەتی خێڵەکی، دەسەڵاتی ئەرستۆکراتی، دەسەڵاتی کاریزمی، خەلافەتی دینیی، دەسەلاتی فیوداڵیی، دەسەڵاتی خۆسەپێن، الغلبە، دەسەڵاتی ئەرستۆکراتی کە بەهۆی شکۆمەندی باوباپیران یان ڕەچەڵەکی جەنگاوەرەوە ڕەوا دەکرێت. لە دەوڵەتی مۆدێرندا ئەم فۆرمانە گۆڕانیی گەورە و ریشەییان بەسەردادێت.  بەکورتییەکەی، مەسەلەی هەرەسەرەکی لە بوونی دەوڵەتدا مەسەلەی دەسەڵاتە. چۆن دەسەڵات پیادەبکرێت و چۆن رەوایەتی بە دەسەڵات ببەخشرێت، دەزگا سەرەکییەکانی کامەنەبن، پەیوەندیی نێوان فۆرمە جیاوازەکانی دەسەڵات لەناو دەوڵەتدا چۆن بێت، ئەو پرسیارە سەرەکییانەن کە بە بوونی دەوڵەتەوە پەیوەستن. ئەگەر مەسەلەی سەرەکیی لە دەسەڵاتدا قبووڵکردنی بێت لەلایەن ئەو کۆمەڵگایەوە کە حوکمی دەکات، ئەودەم پرسیاری سەرەکیی دەبێت بە پرسیاری رەوایەتیی، شەرعیەتی بوونی ئەو دەسەڵاتە. رەوایەتیی ئەو چوارچێوە سەرەکییەی لەناویدا دەسەلات قبووڵدەکرێت و دەولەت و دەزگاکانی بە تاکەکەسەکانی ناو کۆمەڵگاوە گرێئەدات.  وەکچۆن کۆمەڵگا هەمیشە کۆمەڵگایەکە پر لە هێزی جیاواز و ناکۆک بەیەکتری، بەهەمانشێوە دەوڵەتیش بەشێوازی جیاواز و بەپێی خواستی جیاواز، دەبینرێت و وێنادەکرێت، ئایدیۆلۆژیای جیاواز وێنەی جیاواز بۆ دەوڵەت، دروستدەکەن. ئەم دۆخە پڕ لە جیاوازیی و ناکۆکییەیە وادەکات پێویستبێت دەوڵەت چوارچێوەیەکی گشتیی بێت، کورتنەبێتەوە بۆ ئامرازی دابینکردنی خواستی ئەم یان ئەو گروپ بەتەنها، ئامرازیی دەستی ئەم یان ئەو هێزی کۆمەڵایەتیی بۆ سەپاندنی هەیمەنەی خۆی بەسەر ئەوانیتردا، یان نوێرەی شوناسێک لە شوناسەکانی ناو کۆمەڵگاکەبێت بەتەنها، یان تەعبیربێت لەم یان لەو ئایدۆلۆژیای سیاسیی، یان ئامرازێک بەدەست ئەم یان ئەو دینی تایبەتی ناو کۆمەڵگاوە. هەر ئەم دۆخە وادەکات دەوڵەت ئامرازێکبێت لەسەروی ئەو ململانێ کۆمەڵایەتییانەوە لە کۆمەڵگادا دروستدەبن، بە تایبەتی کاتێک کە دەزانین ململانێ دیاردەیەکی تێپەڕ و کاتی ناو کۆمەڵگا نییە، شتێک نییە تەنها لەناو شێوازێکی کۆمەڵگادا و سەردەمێکی مێژووییدا بوونی هەبێت، بەڵکو دیاردەیەکی بونیادیی و سیستماتیکی ناو ژیانی پێکەوەیی مرۆڤەکان خۆیەتی و لە فۆرم و شێوازی جیاوازدا ئامادەدەبێت. ئەمە وادەکات دەوڵەت چوارچێوەیەکی یاسایی و دەزگایی و ئەخلاقیی بێت بۆ رێکخستن و بەڕێوەبردنی ئەو ململانێ و فرەیی و پلورالیزمەی لەناو کۆمەڵگادا هەیە و کاردەکات. دەوڵەت لە رێگای یاسا و ئیدارەدان و دادگا و میکانیزمی تایبەتەوە، چارەسەر بۆ ناکۆکییەکان دەدۆزێتەوە و ناهێڵێت ململانێکان بەرزببنەوە بۆ ئاستی تەقاندنەوە و دروستبوونی پشێوی کۆمەڵایەتیی. بەم مانایە و لە دیدگایەکی دۆرکهایمییەوە دەکرێت بڵێین دەوڵەت ئامرازیی دابینکردن و پاراستنی هاریکاریی و هاودەنگیی کۆمەڵایەتییە، کاری مەیسەرکردنی چوارچێوەیەکی هاوبەشی رێکخراوە، تیایدا کەس و گروپەکان بتوانن بە هەموو جیاوازیی و ململانێکانیانەوە، لەپاڵیەکدا بژین و لانی کەمی هاریکاریی کۆمەڵایەتیان لەنێواندابێت.  دەوڵەت هاوکات ئامرازیی سەرەکیی سەندنەوەی توندوتیژییە لە کۆمەڵگا و قۆرخکردنیەتی لەلایەن خۆیەوە وەک دەسەڵاتێکی ناوەندیی و هاوبەش. دەلەەت ئامرازی بەخشینی جۆرێک لە رەوایەتیدانە بە پەنابردن بۆ توندوتیژیی، کاتێک دۆخێک دێتەکایەوە پەنابردن بۆ توندوتیژیی وەک جۆرێک لە ناچاریی لێدێت. لەم دۆخەدا دەوڵەت، بە زمانی ماکس ڤێبەر بدوێین، ئەم جۆرە توندوتیژییە ناودەنێت «توندوتیژی شەرعی».  خاڵێکی دیکە کە زۆرجار لە دونیای مۆدێرندا بەرگریی لێدەکرێت، مەسەلەی ئاڵۆزبوونی بەردەوامی کۆمەڵگا و زیادبوونی ئەو ئەرکانەیە کە ئەنجامدان و بەڕەوەبردنیان لە توانای تاکەکەسەکان و توانای ئەم یان ئەو گروپی ناو کۆمەڵگاکەدا نییە بەتەنها. لەوانەش، بۆ نموونە، مەسەلەی رێکخستنی تەندروستی گشتیی سیستمی خوێندن و فێربوون، دابینکردنی ڕێگاوبان و ژێرخانی کۆمەڵگا، بەرگریکردن بەرامبەر بە هەڕەشەی دەرەکیی، رێکخستنی زیادبوون و گەشەکردنی دانیشتوان، کێشە و تەحەداکانی ژینگە، رووبەرووبووەوەی پەتا و نەخۆشییە دەستەجەمعییەکان، ئەمە جگە لە رێکخستنی چالاکییە ئابورییەکان و ڕێکخستنی بازار و ئاڵوگۆریی بازرگانی و باج  لە کۆمەڵگادا، هتد...  خاڵێکی دیکە کە دەوڵەت لە دونیای مۆدێرندا پێۆهەڵدەسەێت، رێگرتنە لە دروستبوون و بڵاوبوونەوەی نایەکسانیی گەورە و ترسناک لەناو کۆمەڵگادا و هەوڵدان بۆ دابینکردنی لانیکەمی خۆشگوزەرانیی و ماف بۆ دانیشتوان. ئەمەش لە رێگای سەرلەنوێ دابەشکردنەنەوەیەکی دادپەروەرانەی سەروەت و سامانی نیشتیمانیی و سیستمی باج و هاریکاریی کۆمەڵایەتییەوە. لەناو فۆرمی دەوڵەتی نەتەوەشدا، رێکخستنی مەسەلەی هاوڵاتیبوونیش دەبێتە یەکێک لە مەسەلە سەرەکییەکان. لە سەدەی بیستەمدا فۆرمێکی تازەی دەوڵەت لەدایکدەبێت کە ناوی «دەوڵەتی خۆشگوزەرانی» لێدەنرێت. لەم فۆرمەدا دەولەت تەنها رۆڵی پاسەوانی کۆمەڵگا و دابینکەری ئاسیش و اارامی کۆمەلایەتیی نییە، بەڵکو پارێزەر و گەرانتیبەخشی چەندان مافی کۆمەڵایەتیشە. لە بیمەی بێکاریی و خانەنشینییەوە بیگرە، بۆ خۆشگوزەرانی گشتیی لە کۆمەڵگادا.  هاوکات مێژووی دەوڵەت خۆیشی هاوشانە بە مێژووی دژایەتیکردنی دەوڵەت، وێناکردنی وەک دەزگایەکی زیاد و ناپێویست، ماشێنێکی گەورە و ترسناک. ئەنارشییەکان دیارترین کەسانێکن رەخنەی دەوڵەت دەکەن و بە ئۆرگانێکی ناپێویستی دەزانن. ئەمان پێیانوایە مرۆڤەکان دەتوانن لە ڕێگەی کۆمەڵە و ئۆرگانی خۆبەخشەوە خۆیان ڕێکبخەن و هاریکاری یەکتربن. پەویستیان بە دەوڵەت نییە بۆ بەڕێوەبردن و پاراستن و رێکخستنی ململانێکان. پێشیان وایە دەوڵەت زۆرجار بەرژەوەندی گروپێک لە گروپەکان دەپارێزێت و ئازادییەکان بە شێوازی جیاواز، بەرتەسک دەکاتەوە. قۆرخکردنی مافی بەکارهێنانی توندوتیژییش، دەوڵەت دەگۆڕێت بۆ کابوس، دروستکردنی ماشێنێکی بیرۆکراسی ناکاراش، کە ژیانی مرۆڤەکان کۆنترل و دیسپلین دەکات، رووکارێکی ترسناکی تری دەوڵەتە. ئەمە جگە لە بەرپاکردن و هەرڵگیرساندنی جەنگ و دروستکردنی ماشێنێکی سەربازی گەورە. بە کورتییەکەی ئەم دیدگایانە، دەوڵەت نەک تەنها پێویست نازانن، بەڵکو وەک ئۆرگانێکی زیانبەخش مامەڵەی دەکەن و دەیناسێنن. هەرچی ئایدۆلۆژیای مارکسیزمە، پێیوایە دەوڵەت ئامرازێکی مێژوویی چەوساندنەوەی چینایەتییە بە دەستی چینە باڵادەستەکانەوە، نەک پێداویستییەکی کۆمەڵایەتیی.  بە بۆچونی من ئەم دیدگا دژ بە دەوڵەتانە، شوێنی باوەڕپێکردن و سەلماندن نین. ئەلتەرناتیڤی ئەوان بۆ دەوڵەت ئۆرگانی خۆبەخشی سەربەخۆ و تۆڕی پەیوەندیی و کۆبوونەوەی لۆکاڵیی و هاریکاریی  نێوان مرۆڤەکانە. ئەمانەش لە دنیایەکی ئاڵۆز و پڕ مرۆڤی وەک ئەمرۆدا، زیاد لە ٨ ملیار مرۆڤ، توانای بەرەنگاربوونی کێشە و تەحەدا سەرەکییەکانی دونیای ئەمڕۆیان نییە.  لە رووی مێژووییەوە سیستمی نادەوڵەتی تەنها لە کۆمەڵگا سادە و سەرەتاییەکاندا توانیویەتی کاربکات، لە دونیای ئاڵۆزی ئەمرۆدا،  رێکخراوی خۆبەخش و لۆکاڵی دەرەقەتی کێشە گەورەکانی جیهان، نایەن. هاوکات دژە دەوڵەتبوون زۆرجار لەسەر وێناکردنێکی مرۆڤ وەک بوونەوەرێکی هەردەم هاریکار و هاوکار بەندە. بوونەوەڕەکی بێتەماحی نیازپاک و بێخەوش. ئەم خۆشباوەرییە لەزۆرسەرەوە جێگای متمانەپێکردن نییە و بازدانێکی تەواو سادەیە بەسەر چەندان ئاکاری نێگەتیڤدا کە مرۆڤ دەشێت هەڵگریانبێت و لەناو ژیانی پێکەوەییدا پیادەیانبکات.  لەم ئاستەدا، بەشێک لە فیکری سیاسیی، مەسەلەی پێداویستی بوونی دەوڵەت بە گریمانکردنی «سروشت»ی مرۆڤەوە گرێدەدەن. بەناوبانگترین تیوریەک سەبارەت بە دەوڵەت لەم رووەوە تیورەکەی تۆماز هۆبزە کە پێیوایە مرۆڤ بە سروشت بوونەوەرێکی توندوتیژ و خۆویستە، حەزی بە فەوزا و پشێویی و نەبوونی یاسایە. ئەم سروشتە تایبەتە وادەکات کاتێک مرۆڤەکان کۆدەبنەوە و بەیەکەوە دەژین، هێزێکی بەهێزتر لە تاکەکەسەکان پێویستبێت کە بتوانێت سنوورێک بۆ دەرکەوتە جیاوازەکانی ئەو سروشتە خراپەی مرۆڤ، دابنێت. هێزێک بتوانێت تاکەکەس و خواستە ئەنانییەکانی دیسپلین و ئاراستە بکات. هۆبز پێیوایە بەبێ دەوڵەت، ژیانی مرۆڤەکان پڕدەبێت لە تەنهاىی و توندوتیژیی و ناشیرینیی، ژیانێکی هەژار و کورت و پڕ لە دڕەندەیی دەبێت.  کاری دەوڵەت ڕێگریکردنە  لە ئاژاوە و توندوتیژیی و هێڕش و پەلاماری بەردەوامی کەسەکان بۆسەریەکتری.  لە بەرامبەر ئەم دیدەدا دیدێکی پێچەوانە هەیە کە پێیوایە مرۆڤ سروشتێکی پۆزەتیڤی هەیە و خاڵی سەرەکیی تیایدا هاریکارییکردن و بەدەم یەکتریەوەچوون و کۆمەککردنە. مرۆڤ بە سروشت خاوەن و هەڵگری کۆمەڵێک مافی سروشتییە، کە پەیوەستە بە مرۆڤبوونی مرۆڤەوە وەک مرۆڤ، ئەو مافانەش بریتین لە: مافی ژیان و مافی ئازادیی و مافی هەبوونی موڵکیەت. لەم دۆخەدا کاری سەرەکیی دەوڵەت بریتییە لە پاراستنی ئەو مافە سروشتییانە. لێرەدا دژایەتی دەوڵەت وەک دەوڵەت ناکرێت، بەڵکو رۆڵ و قەبارە و ئەرکەکانی کەمتر دەکرێتەوە. لەرووی مێژووییەوە دژایەتیکردنی دەوڵەت و هەوڵدان بۆ لەناوبردنی، بە ئازادیی و هاریکاریی و بەدەمەوەیەکچونی مرۆڤەکان کۆتایی نەهاتوە. بەڵکو شوێنی دەولەت گیراوەتەوە لە ڕێگای «بکەری نادەوڵەتی»یەوە. ئەم بکەرانەش زۆربەی هەرەزۆری جارەکان لە دەوڵەت خراپتر و توندوتیژتربوون. هەڵوەشاندنەوەی دەوڵەت و بەهیچ شێوەیەک مانای هەڵوەشاندنەوەی هێز و دەسەڵات نییە، بەڵکو بەخشینیەتی بەو بکەرە نادەوڵەتییانە و بە میلیشیا تایبەتەکانیان، ئەمەش جگە لە کارەسات هیچیتری لێ سەوزنەبووە.       

راپۆرتی: درەو  🔻 وەزارەتی دارایی عێراق بە خەرجی خۆی بۆ سێ وەرزی یەکەمی ئەمساڵ بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکان؛ 🔹 وەزارەتەکە بە زیاتر لە (8 ترلیۆن و 331 ملیار و 748 ملیۆن) دینار تەمویلی حکومەتی هەرێمی کوردستانی کردووە، بەجۆرێک؛ بە بڕی نزیک لە (6 ترلیۆن و 238 ملیار و 300 ملیۆن) دینار بۆ موچەی فەرمانبەران و زیاتر لە (7 ملیار و 606 ملیۆن) دینار بۆ بواری هاریکای و یارمەتی و خەرجی دیکە و زیاتر لە (2 ترلیۆن و 85 ملیار و 843 ملیۆن) دیناری موچەی چاودێر کۆمەڵایەتی بۆ حکومەتی هەرێم نێردراوە. 🔹 تا کۆتایی مانگی ئەیلولی ساڵی (2025)، کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە) سەروو (91 ترلیۆن و 168 ملیار) دینار بووە. نزیک لە (81 ترلیۆن و 749 ملیار) دیناری بە رێژەی (89%) داهاتی نەوت و زیاتر لە (9 ترلیۆن و 419 ملیار) دیناری بە رێژەی (11%) داهاتی نانەوتی بووە. 🔹 کۆی گشتی خەرجییەکانی وەزارەتەکە بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، پتر لە (99 ترلیۆن و 976 ملیار) دینار بووە، کە (89%)ی بۆ خەرجی بەگەڕخستن و (11%) بۆ خەرجی وەبەرهێنان بووە. بڕی زیاتر لە (66 ترلیۆن و 543 ملیار) دینار دراوە بە خەرجی موچە و چاودێری کۆمەڵایەتی. 🔹 دوای لێدەرکردنی سەرجەم خەرجییەکان لە کۆی داهاتی گشتی، بەڕێژەی (10%) خەرجی لە داهات زیاتر بووە و زۆرتر لە (8 ترلیۆن و 808 ملیار و 317 ملیۆن) دینار و کورتهێنان ڕویداوە. 🔹 نزیک لە (7 ترلیۆن و 94 ملیار) دینار خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکە بووە، ئەنجومەنی نوێنەران زیاتر لە (450 ملیار و 321 ملیۆن) دینارو سەرۆکایەتی کۆمار پتر لە (37 ملیار و 334 ملیۆن) دینار و ئەنجومەنی وەزیران زۆرتر لە (6 ترلیۆن و 606 ملیار و 162 ملیۆن) دینار خەرجیان هەبووە.   داهات و خەرجی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە سێ وەرزی یەکەمی (2025)دا وەزارەتی دارایی عێراق ڕاپۆرتی مانگانەی داهات و خەرجی خۆی بۆ سێ وەرزی یەکەمی ئەمساڵ بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکان؛ یەکەم؛ تەمویلی وەزارەتی دارایی عێراق بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان لە سێ وەرزی یەکەمی ساڵی (2025)  بەپێی ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق کە بۆ سێ وەرزی یەکەمی (2025) بڵاوکراوەتەوە، لە سەرەتای ساڵەوە بۆ کۆتایی ئەیلولی (2025)، وەزارەتی دارایی عێراق لە چوارچێوەی خەرجییەکانیدا ئاماژەی بەوە کردووە، بە بڕی (8 ترلیۆن و 331 ملیار و 748 ملیۆن و 293 هەزار و 38) دینار تەمویلی حکومەتی هەرێمی کوردستانی کردووە، بەجۆرێک؛ 1.    بە بڕی (6 ترلیۆن و 238 ملیار و 298 ملیۆن و 62 هەزار و 503) دینار و بە ڕێژەی (74.5%)ی خەرجییەکانی وەزارەتەکە لە چوارچێوەی خەرجییەکانی هەرێمی کوردستان بۆ موچەی فەرمانبەران نێردراوە. 2.    بڕی (7 ملیار و 606 ملیۆن و 297 هەزار) دینار بە ڕێژەی (0.1%)ی خەرجییەکان بۆ بواری بەخشین و هاریکای و یارمەتی و خەرجی دیکە (المنح والاعانات والفوائد والمصروفات الاخری) نێردراوە. 3.    بڕی (2 ترلیۆن و 85 ملیار و 843 ملیۆن و 662 هەزار) دینار بە ڕێژەی (25%)ی خەرجییەکان بۆ چاودێری کۆمەڵایەتی (الرعایة الاجتماعیة) نێردراوە. بۆ وردەکاری زیاتر لە بارەی تەمویلە داراییەکانی عێراق بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان لە سەرەتای ساڵەوە تا کۆتایی مانگی (9ی 2025) بەپێی مانگەکانی ساڵەکە، بڕوانە (خشتە و چارتی ژمارە (1)). خشتەو چارتی ژمارە (1) لە بەرامبەردا حکومەتی هەرێمی کوردستان لە نۆ مانگی یەکەمی ئەمساڵدا بڕی (679 ملیار و 346 ملیۆن و 211 هەزار و 877) دیناری وەک داهاتی نانەوتی گەڕاندووەتەوە بۆ حکومەتی عێراق، ئەم بڕەش (8.15%)ی ئەو بڕە پارەیەیە کە حکومەتی عێراق بۆ هەرێمی کوردستانی ناردووە. بۆ وردەکاری زیاتر لە بارەی گێڕانەوەی داهاتی نانەوتی حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ حکومەتی عێراق، لە سەرەتای ساڵەوە تا کۆتایی مانگی (9ی 2025) بەپێی مانگەکانی ساڵەکە، بڕوانە (خشتە و چارتی ژمارە (2)). خشتەو چارتی ژمارە (2) دووەم: داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە سێ وەرزی یەکەمی 2025 بەپێی ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، بۆ سێ وەرزی یەکەمی ساڵی (2025)، کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (91 ترلیۆن و 168 ملیار و 419 ملیۆن و 514 هەزار و 684) دینار، بەجۆرێک بڕی (81 ترلیۆن و 748 ملیار و 817 ملیۆن و 49 هەزار و 903) دیناری بەڕێژەی (89%)ی لە داهاتی نەوتەوە سەرچاوەی گرتووە، بڕی (9 ترلیۆن و 419 ملیار و 602 ملیۆن و 464 هەزار و 781) دیناری بەڕێژەی (11%)ی داهاتی نانەوتی پێکیهێناوە. سەبارەت بە وردەکاری مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات، ئازار، نیسان، ئایار، حوزەیران، تەموز، ئاب و ئەیلولی (2025) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (3)). خشتەو چارتی ژمارە (3) سێیەم: خەرجی گشتی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ی وەزارەتی دارایی عێراق لە سێ وەرزی یەکەمی 2025 هەر بەپێی بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە مانگی یەک، تا کۆتایی مانگی نۆی ساڵی (2025)، کۆی گشتی خەرجییەکانی وەزارەتەکە بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (99 ترلیۆن و 976 ملیار و 737 ملیۆن و 415 هەزار و 64) دینار، بەجۆرێک بڕی (85 ترلیۆن و 478 ملیار و 992 ملیۆن و 469 هەزار و 900) دیناری بەڕێژەی (89%)ی لە لەبواری خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (14 ترلیۆن و 497 ملیار و 744 ملیۆن و 945 هەزار و 164) دیناری بەڕێژەی (11%)ی بۆ بواری خەرجی وەبەرهێنان تەرخان کراوە. سەبارەت بە وردەکاری مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات، ئازار، نیسان، ئایار، حوزەیران، تەموز، ئاب و ئەیلولی (2025) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (4)). خشتەو چارتی ژمارە (4) چوارەم: بوارەکانی خەرجی وەبەرهێنان لە وەزارەتی دارایی عێراق لە سێ وەرزی یەکەمی 2025 خەرجییە گشتییەکانی وەزارەتی دارایی عێراق لە بواری خەرجی وەبەرهێنان لە سێ وەرزی یەکەمی ساڵی (2025)، کەرتەکانی (کشتووکاڵ، پیشەسازی، گواستنەوەو گەیاندن، ڕێگاوبان و چاکسازی و پەروەردەو فێرکردن)ی گرتووەتەوەو بە سەرجەمیان بڕی (14 ترلیۆن و 497 ملیار و 744 ملیۆن و 945 هەزار و 164) دیناری بەڕێژەی (11%)ی خەرجییە گشتییەکانی بۆ تەرخان کراوە، بە جۆرێک؛ 1.    کەرتی کشتوکاڵ بڕی (126 ملیار و 890 ملیۆن و 245 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (1%) بۆ خەرج کراوە. 2.    کەرتی پیشەسازی بڕی (9 ترلیۆن و 639 ملیار و 234 ملیۆن و 324 هەزار و 254) دیناری بە ڕێژەی (66%) بۆ خەرج کراوە. 3.    کەرتی گواستنەوە گەیاندن بڕی (ترلیۆنێک و 185 ملیار و 906 ملیۆن و 400 هەزار و 561) دیناری بە ڕێژەی (8%) بۆ خەرج کراوە. 4.    کەرتی و خزمەتگوای و ڕێگاوبان بڕی (3 ترلیۆن و 35 ملیار و 552 ملیۆن و 549 هەزار و 505) دیناری بە ڕێژەی (21%) بۆ خەرج کراوە. 5.    کەرتی پەروەردەو فێرکردن بڕی (510 ملیار و 161 ملیۆن و 425 هەزار و 141) دیناری بۆ بە ڕێژەی (4%) بۆ خەرج کراوە. بۆ وردەکاری خەرجییەکانی وەبەرهێنان لە کەرتە جیاوازەکان لە سێ وەرزی یەکەمی ساڵی (2025) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (5)). خشتەو چارتی ژمارە (5) پێنجەم: بەراوردکردنی کۆی داهات و خەرجی وەزارەتی دارایی عێراق لە سێ وەرزی یەکەمی 2025 لە سێ وەرزی یەکەمی ساڵی (2025)، کۆی گشتی خەرجییەکانی عێراق بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (99 ترلیۆن و 976 ملیار و 737 ملیۆن و 415 هەزار و 64) دینار. لە کاتێکدا کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (91 ترلیۆن و 168 ملیار و 419 ملیۆن و 514 هەزار و 684) دینار. واتە بڕی (8 ترلیۆن و 808 ملیار و 317 ملیۆن و 900 هەزار و 380) دیناری بەڕێژەی (10%) لە داهاتی گشتی کورتهێنان ڕویداوە. سەبارەت بە وردەکاری مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات، ئازار، نیسان، ئایار، حوزەیران، تەموز، ئاب و ئەیلولی ساڵی (2025) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (6)). خشتەو چارتی ژمارە (6) شەشەم: خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق لە سێ وەرزی یەکەمی 2025 لە سێ وەرزی یەکەمی ساڵی (2025)، کۆی خەرجییەکانی هەر سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق (ئەنجومەنی نوێنەران، سەرۆکایەتی کۆمار و ئەنجومەنی وەزیران)، بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (7 ترلیۆن و 93 ملیار و 818 ملیۆن و 428 هەزار و 20) دینار. بە جۆرێک؛ 1.    ئەنجومەنی نوێنەران بڕی (450 ملیار و 321 ملیۆن و 762 هەزار و 794) دیناری خەرجکردووە، لەو بڕەش تەنها (176 هەزار) دیناری لە بواری خەرجی وەبەرهێنان بووە.  2.    سەرۆکایەتی کۆمار بڕی (37 ملیار و 334 ملیۆن و 243 هەزار و 655) دیناری خەرجکردووە، لەو بڕەش (218 ملیۆن و 688 هەزار و 500) دیناری لە بواری خەرجی وەبەرهێنان بووە. 3.    ئەنجومەنی وەزیران بڕی (6 ترلیۆن و 606 ملیار و 162 ملیۆن و 421 هەزار و 571) دیناری خەرجکردووە، بڕی (5 ترلیۆن و 895 ملیار و 589 ملیۆن و 180 هەزار و 841) دیناری بە ڕێژەی (89%) لە چوارچێوەی خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (710 ملیار و 573 ملیۆن و 240 هەزار و 730) دیناری بە ڕێژەی (11%) بۆ وەبەرهێنان بەخەرج دراوە.  بۆ وردەکاری خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکە لە سێ وەرزی یەکەمی ساڵی (2025) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (7)). خشتەی ژمارە (7)   سەرچاوەکان؛ ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق -    حساب الدولة لغایة کانون الثاني لسنة 2025 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة شباط لسنة 2025 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة آذار لسنة 2025 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة نیسان لسنة 2025 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة آیار لسنة 2025 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة حزیران لسنة 2025 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة تموز لسنة 2025 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة آب لسنة 2025 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة ایلول لسنة 2025 للموازنە الاتحادیة https://www.mof.gov.iq/In-Year-Reports-2025.aspx    

راپۆرتی: رۆیتەرز ناوەڕاستی تەموز، فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكانی ئێران لە باكوری وڵاتەوە هاتە ئاسمانی هەرێمی كوردستانی عێراق، ئامانجەكەش دیاربوو: ئەو كێڵگانەی نەوت كە لەلایەن ئەمریكییەكانەوە بەڕێوەدەبرێن.  یەكێك لەو فڕۆكە بێفڕۆكەوانانە گروپێكی چەكدار هەڵیدا كە لەناو عێراقدا لەلایەن ئێرانەوە پاڵپشتی دەكرێت، فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكە كێڵگەی (سەرسەنگ)ی پێكا؛ كە كۆمپانیای (HKN Energy) ئینێرجی بەڕێوەی دەبات و بنكەكەی لە تێكسایەو كوڕی ملیاردێر (روس پیرۆ) خاوەندارێتیی دەكات.  پێدەچێت هێرشەكە تۆڵەسەندنەوەی گورزەكانی چەند هەفتەی پێشتری ئەمریكا بێت بۆسەر شوێنە ئەتۆمییەكانی ئێران.  فڕۆكەیەكی بێفڕۆكەوانی تر بەر كێڵگەیەكی دراوسێ كەوت، كە لەلایەن كۆمپانیای (هانت ئۆیل)ەوە بەڕێوەدەبڕێت و، ئەم كۆمپانیایەش بارەگاكەی لە داڵاسە. لە كۆتایی هێرشەكەدا كە چوار رۆژ بەردەوام بوو، كارەكانی كۆمپانیایەكی ناوخۆیی و كۆمپانیای (DNO)ی نەرویژی-ش پەكخرا، نزیكەی نیوەی بەرهەمی ناوچەی كوردستان راوەستا.  هێرشی راستەوخۆ بۆسەر بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا؛ واشنتۆنی توڕە كرد، كە خۆی لەمێژ بوو هەستی بەوە كردبوو عێراق هەوڵی پێویست نادات بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ كاری میلیشیاكانی لایەنگری ئێران، ئەمەش بە قسەی (9) سەرچاوەی ئاگادار، وایكرد ئەمریكا هەڵمەتی فشاركردن لە بەغدداد چڕبكاتەوە.  هەڵمەتەكە لە كۆتایدا بووە هۆی كردنەوەی هێڵی بۆری سەرەكی هەناردەی نەوت لە كوردستانەوە، ئەمەش پێشهاتێكی گەورەیە كە رەنگدانەوەی شكانەوەی تەرازووی هەژموونە لەناو عێراق بەرەو لای واشنتۆن و دوركەوتنەوە لە تاران.  سەرچاوەیەك لەناو ئیدارەی سەرۆك دۆناڵد ترەمپ لەبارەی وەڵامی ئەمریكا بۆ هێرشە درۆنییەكان وتی:" ئەتوانین بە متمانەوە بڵێین ماركۆ رۆبیۆ-ی وەزیری دەرەوە چەند پەیامێكی توندی ئاڕاستەی بەغداد كردووە بۆ ئەوەی روونی بكاتەوە كە ساتەوەختی بڕیاردان نزیكبووەتەوە".  وێنەی هێڵی بۆری نەوتی عێراق- توركیا لە زاخۆی هەرێمی كوردستان هەڕەشەی سزادان واشنتۆن فشاری دەكرد بۆ ئەوەی هێڵی بۆری بۆ بەندەری جەیهان بكرێتەوە، كە لە ساڵی 2023وە داخرابوو، ئەمەش بەهۆی ناكۆكی بەغدادو حكومەتی هەرێمی كوردستان لەبارەی فرۆشتنی نەوت، بەبێ رەزامەندی حكومەتی فیدراڵی.  ئەمە بەشێكی بۆ یارمەتیداتی كۆمپانیا نەوتییەكانی ئەمریكا لە كوردستان كوردستان دەگەڕایەوە، لەلایەكەوە هەوڵێك بوو بۆ كەمكردنەوەی نرخی جیهانی نەوت و، لەلایەكی تریشەوە لەبەر ئەوەی داخستنی هێڵی بۆرییەكە نەوتی خاوی بەرەو باشور دەبرد، بۆ ناو تۆڕی قاچاخچێتیی كە داهاتێكی زۆری بۆ ئێران و بریكارەكانی دابین دەكرد.   بەڵام هێرشە درۆنییەكان وای لە ترەمپ كرد هەڵمەتەكەی واشنتۆن بباتە ئاستێكی نوێوە. سەرچاوەیەكی بەشدار لە هەڵمەتی فشارەكە رایگەیاند، دوو مانگی دوای هێرشەكان، هەڕەشەی نوێنەرانی ئیدارەی ترەمپی بۆسەر گەورە بەرپرسانی كەرتی وزە لە عێراق بەخۆوە بینی، هەڕەشە سەبارەت بە سەپاندنی سزا ئەگەر بێتو هێڵی بۆرییەكان بەكارنەخرێتەوە. بەرپرسێكی گەورەی لە وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا هەڕەشەی سەپاندنی سزای پشتڕاست یاخود رەتنەكردەوە، بەڵام وتی ئەمریكا فشاری دیپلۆماسی "زۆر چڕ"ی كردووە بۆ بەكارخستنەوەی هێڵی بۆرییەكە.  كۆشكی سپی رەتیكردەوە كۆمێنت بدات لەبارەی ئەوەی ئایا هەڕەشەی سەپاندنی سزای كردووە بەسەر عێراقدا. حكومەتی عێراق و حكومەتی هەرێمی كوردستان و كۆمپانیای (مانت ئۆیل)یش ئامادەنەبوون هیچ قسەیەك بكەن. كۆمپانیای (HKN Energy) وەڵامی داوای لێدوانی نەدایەوە.  رۆژی 17ی تەموز، كە كۆتا رۆژی هێرشی درۆنەكان بوو، رێككەوتنی بەرایی بۆ كارپێكردنەوەی هێڵی بۆرییەكان راگەیەندراو، دوای دوو مانگ لە فشارە چڕەكانی ئەمریكا، فە 27ی ئەیلولدا نەوت دەستی بە رۆیشتن كرد.  پێشتر هیچ رووماڵێك باسی لە وردەكاری فشارەكانی ئەمریكا نەكردووە.  هیچ لایەنێكیش بەرپرسیارێتی خۆی لە هێرشە درۆنییەكان رانەگەیاند. سەرچاوەیەكی حكومی عێراق پشتبەست بەو لێكۆڵینەوەی كە دەزگا ئەمنییەكان كردبوویان وتی: ئەو هێرشانە گروپێكی چەكداری بەهێزی  لایەنگری ئێرانەوە ئەنجامدراون، كە رەتیكردەوە ناوەكەی ئاشكرا بكات.  سەرچاوەیەكی ئەمنی عێراق رایگەیاند، بەغداد هۆشداری بە گروپەكە داوە هەر هێرشێكی تر، وا دەكات راستەوخۆ بكەوێتە بەرامبەر حكومەتەوە. ئەمریكا پێشبینی "داهاتی گەورەی" وەبەرهێنانەكانی دەكات ئەم بەشە تیشك دەخاتەسەر خواستەكانی ئەمریكا لە بواری وزە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. عێراقیش دووەم گەورە بەرهەمهێنی نەوتە لە ناو رێكخراوی وڵاتانی هەناردەكاری پترۆڵ (ئۆپێك)؛ كە ترەمپ چەندینجار رەخنەی لێگرتووە بەهۆی هەوڵەكانی بۆ هێشتنەوەی نرخی نەوت بە بەرزی. ئەمە هاوكات رەنگدانەوەی پەیوەندی پتەوی نێوان بەرژەوەندییە دیپلۆماسی و بازرگانییەكانی ئەمریكایە لەسەردەمی ترەمپدا. سەرچاوەیەك لە ئیدارەی ئەمریكا وتی:" بەلەبەرچاوگرتنی ئەو وەبەرهێنانەی كە ئێمە لەو وڵاتە كردوومانە.. لەڕووی سامانی نیشتمانی و، گیانی ئەمریكییەكان لە جەنگی شكستپێهێنانی تیرۆر لەگەڵ هاوبەشە عێراقییەكانمان.. پێشبینی داهاتێكی گەورەی ئەم وەبەرهێنانە دەكەین". هەڵوێستی عێراق گۆڕانكاریی لە تەرازووی هێز لە وڵاتدا نیشان دەدات، ئەمەش دوای ئەوەی بەغداد بۆ ماوەیەكی دورودرێژ لەسەر پەتی راكێش راكێشی دوو هاوپەیمانە سەرەكییەكەی (واشنتۆن و تاران) رۆیشتووە، كە لە هەمان كاتدا دوو دوژمنی سەرسەختی یەكتریشن. ئێران كە بەهۆی ئارەزووە ئەتۆمییەكانییەوە كەوتوەتەژێر سزای ئەمریكاو خۆرئاواوە، پاڵپشتی لە نزیكەی 10 گروپی شیعەی چەكدار دەكات، كە لە عێراقدا چالاكن و نزیكەی 50 هەزار چەكدارو جبەخانەو خاوەنی هەژموونی سیاسی بەرفراوانن.  بەڵام بەهۆی هێرشەكانی ئیسرائیلەوە دژی بریكارەكان لە ناوچەكەو دژی خۆشی، هێزو شكۆی ئێران زۆر لاواز بووە.  گرێوگۆڵەكان بەڵام روون نییە ئایا ئەم گۆڕانكارییە لە تەرازووی هێزدا بەردەوام دەبێت، یاخود تا چ ئەندازەیەك رێكخستنەكانی تایبەت بە هێڵی بۆرییەكە خۆی رادەگرێت.   رێككەوتنی دەستپێكردنەوەی ناردنی نەوتیش لەرێگەی بۆرییەكەوە كاتییەو، لەلایەن بەغدادو حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە لە كۆتایی كانونی یەكەمدا (ئەم مانگەیە) پێداچوونەوەی بۆ دەكرێت.  ئایندەش لەوە ئاڵۆزترە، چونكە رێككەوتنی ساڵی 1973ی نێوان عێراق و توركیا، كە بنەمای یاسایی هەناردەی نەوتی داناوە، لە تەموزی ئایندەدا كۆتایی دێت.  بەغداد بەردەوامە لە دژایەتیكردنی ئەو دوو رێككەوتنە غازییەی ئایاری رابردوودا كۆمپانیاكانی (HKN Energy)و (ویسترن زاگرۆس) كە بارەگاكانیان لە ڤانكۆڤەرە، لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردستان ئیمزایان كرد. HKN بەشێكە لە گروپی (هیلوود) بۆ خانوبەرەو وزە كە بارەگاكەی لە داڵاسەو (روس پیرۆ)ی كوڕ خاوەندارێتیی دەكات، واتا كوڕەكەی ملیاردێری بێ پەروا (روس پیرۆ) لە تێكساس؛ كە دووجار خۆی بۆ سەرۆكایەتیی هەڵبژاردووە.  خێزانی پیرۆ لە گەورە پاڵپشتیكارانی پارتی كۆمارییەكانن، تۆمارە گشتییەكان دەریدەخەن لە ساڵانی 2024 بۆ 2025 زیاتر لە سێ ملیۆن دۆلاری بەخشیوە. بەغداد دەڵێ بە رەزامەندی حكومەتی فیدراڵی نەبێت، رێككەوتنەكانی تایبەت بە سەرچاوە سروشتییەكان نابێت ئیمزا بكرێن. سكاڵای یاسایی دژ بە حكومەتی هەرێم تۆماركردووە سەبارەت بە دوو گرێبەست لە 26ی ئایاردا، لە هەمان هەفتەدا خۆی گرێبەستێكی لەگەڵ كۆمپانیای (جیوجید پترۆلیۆم)ی چینی ئیمزاكردووە بۆ پەرەپێدانی كێڵگەیەكی نەوتیی لە باشوری عێراق.  ئەمەش لەكاتێكدایە كە ئاماژەكان باشبوونی پەیوەندییەكانی نێوان ویلایەتە یەكگرتووەكان و عێراق دەردەخەن.  19ی ئۆكتۆبەر واشنتۆن نێردەیەكی تایبەتی نوێی لە عێراق دامەزراند، ئەمەش دوای چەند رۆژێك لەوەی كۆمپانیای زەبەلاحی وزەی ئەمریكا ئیكسۆن مۆبیل رەزامەندی نیشاندا لەسەر گەڕانەوەی بۆ وڵات، بەمەبەستی یارمەتیدان لە فراوانكردنی بەرهەمهێنان لە باشوری عێراق.  دارین وودز بەڕێوەبەری جێبەجێكاری ئیكسۆن مۆبیل لە كۆنگرەیەكدا لە لەندەن لە 13ی ئۆكتۆبەر وتی:" ئەمە هەنگاوێكی یەكەمینی زۆر گرنگە لەو كارەی كە دەمانەوێت بیكەین.. رێگایەكی دورودرێژمان لەبەردەمدایە بۆ بەدیهێنانی هەر دەستكەوتێك، بەڵام گەشبینین و چاوەڕێی هەڵسەنگاندنی ئەمە دەكەین".   

درەو: حکومەتی عێراق حزبوڵای (لوبنان) و ئەنساروڵای حوسییەکانی لە یەمەن وەک قەوارەی تیرۆریستی لەناوخۆی وڵاتدا پۆلێن کرد، هەروەها فەرمانی بلۆككردنی سەرجەم سامان و سەروەت و سامانەکانیانیشی دەرکرد. رۆژنامەی وەقائعی عێراق لە ژمارە 4848ی خۆی لە 17ی تشرینی دووەمی 2025، بڕیارێکی دەركردووە لە ( لیژنەی بلۆككردنی سامانی گروپە تیرۆریستییەکان) ژمارە 61ی لە بەرواری 28ی تشرینی یەکەمی 2025 بڵاوکردووەتەوە و بڕیاریبلۆككردنی  سەروەت و سامانی 24 قەوارەی دەرکردووە، کە وەک رێکخراوی تیرۆریستی پۆلێنیکردووە. لەوانە: - لە زنجیرەی ١٨: حزبوڵا، لوبنانـ تۆمەت: بەشداریکردن لە کردەوەی تیرۆریستی. - لە زنجیرەی ١٩: حوسییەکان (ئەنساروڵا) یەمەن، تۆمەت: بەشداریکردن لە کردەوەی تیرۆریستی. لیژنەی بەستنی پارەی تیرۆریستی، لیژنەیەکە لە لایەن ئەمینداریەتی گشتی ئەنجومەنی وەزیرانەوە بە سەرۆکایەتی پارێزگاری بانکی ناوەندی و جێگرەکەی، بەڕێوەبەری بەرەنگاربونەوەی سپیکردنەوەی پارە و بەرەنگاربونەوەی پارەدارکردنی تیرۆر پێکهێنراوە، هاوکات ئەو نوێنەرانە لەخۆدەگرێت کە ناونیشانی کارەکەیان کەمتر نییە لە بەڕێوەبەری گشتی یان راگر لە وەزارەتەکانی: دارایی، ناوخۆ، کاروباری دەرەوە، داد، بازرگانی،  پەیوەندییەکان، زانست و تەکنەلۆژیا، کۆمیسیۆنی دەستپاکی، دەزگای بەرەنگاربونەوەی تیرۆر، و دەزگای هەواڵگری.  

درەو: سەباح نوعمان وتەبێژی فەرماندەیی هێزە چەكدارەكانی عێراق ئەنجامی لیژنەی لێكۆڵینەوەی هێرشەكەی سەر كۆرمۆری راگەیاند: -     هێرشەکە بە دوو درۆن ئەنجامدراوە، یەکێکیان کێڵگەکەی پێکا و ئەوی دیکەیان لە دەرەوەی کێڵگەکە کەوتووەتە خوارەوە، ئەو دوو درۆنەی هێرشەکەیان ئەنجامداوە، لە باشووری کێڵگەکەوە لە ناوچەکانی رۆژهەڵاتی قەزای خورماتوو هەڵدراون.  یەكەم: 1- هێرشەكە بە دوو فڕۆکەی بێفڕۆکەوان ئەنجام دراوە. فڕۆکەیەکی بێفڕۆکەوان بەر کێڵگەکە کەوتووە، ئەوی دیکەش لە دەرەوەی کێڵگەکە کەوتووەتە خوارەوە. پاشماوەی هەردوو فڕۆکەی بێفڕۆکەوان لەلایەن بەشی پزیشکی دادوەرییەوە کۆکرایەوە بۆ شیکردنەوەی ئامێرە بیرگەییەکان. 2. ئەو دوو فڕۆکە بێفڕۆکەوانەی هێرشەکەیان ئەنجامداوە لە ناوچەکانی ڕۆژهەڵاتی قەزای توزخورماتووەوە هەڵدراون. 3- ئەمە یازدەهەمین هێرشە بۆ سەر ئەم كێڵگەیە  4- ناوی ئەنجامدەرانی ئەم هێرشە دیاری کراوە. ئەوان لە یاسا دەرچوون و هەندێکیان فەرمانی دەستگیرکردنیان نەماوە و لەلایەن دەزگا ئەمنییەکانەوە بەدوایاندا دەگەڕێن.  5. دوای ناسینەوەی تاوانباران، دەزگا ئەمنییەکان دەستیان کرد بە کۆکردنەوەی بەڵگەی تەکنیکی بۆ سزادانیان و دادگاییکردنیان. دووەم: لیژنەکە چەند ڕێکارێکی بۆ پاراستنی كێڵگەكە پێشنیار کرد، بۆ ئەوەی حکومەتی فیدراڵی بە هەماهەنگی لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان جێبەجێ بکرێت، بەم شێوەیەی خوارەوە: 1- جێگیرکردنەوی هێزی ئەمنی لە  ئۆپەراسیۆنەکانی ڕۆژهەڵاتی سەلاحەدین بۆ داخستنی هەر بۆشایییەکی ئەمنی و پاراستنی هەماهەنگی نێوان دەزگا ئەمنییەکان و هەواڵگری   2. ئاڕاستەکردنی وەزارەتەکانی بەرگری و ناوخۆ، و هێزەکانی حەشدی شەعبی، بۆ گۆڕینی فەرماندەکانی ئەو ناوچانە بە فەرماندەی بەتواناو لێهاتوو. 3. پەرەپێدان و بەهێزکردنی کەناڵەکانی پەیوەندی هەواڵگری لە نێوان دەزگا هەواڵگرییە فیدراڵیەکان و هەرێمی كوردستان. 4- وەزارەتی بەرگری، بە هەماهەنگی لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان، سیستەمی بەرگری ئاسمانی بۆ مەیدانەکە دابین بکات و پاراستنی پاراستنی مسۆگەر بکات. 5. سەپاندنی ڕێکاری توند بۆ بەکارهێنان و گواستنەوەی هەموو جۆرە فڕۆکەیەکی بێفڕۆکەوان، پێویستی بە ڕەزامەندی فەرمی لایەنە پەیوەندیدارەکان هەیە.  6- پەیوەندی بە ئەنجومەنی باڵای دادوەرییەوە کرا بۆ پێکهێنانی لیژنەیەک لەگەڵ دەزگا ئەمنی و هەواڵگرییەکان بۆ بەدواداچوون بۆ بەدواداچوون بۆ دۆسیەکە. لیژنەکە گەیشتووەتە ناوی ئەنجامدەرانی هێرشەکە کە لە چەند هێزێکی لە یاسادەرچوون، بەشێکیان فەرمانی دەستگیرکردنیان هەیە و لەلایەن دەزگا ئەمنییەکانەوە بەدواداچوونیان بۆ دەکرێت.

  راپۆرتی: درەو  🔻 هەڵبژاردن و پێکهێنانی حکومەت لە هەرێمی کوردستان 1992 - 2025 🔹 خولی یەکەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان لە 19/5/1992 بەڕێوەچوو، پاش تێپەڕبوونی (46) ڕۆژ و لە 4/7/1992 کابینەی یەکەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان پێکهێنرا. 🔹 خولی دووەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان لە 30/1/2005 بەڕێوەچوو، پاش تێپەڕبوونی (462) ڕۆژو لە 7/5/2006 کابینەی پێنجەم _یەکگرتنەوە_ حکومەتی هەرێمی کوردستان پێکهێنرا. 🔹 خولی سێیەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان لە 29/7/2009 بەڕێوەچوو، پاش تێپەڕبوونی (95) ڕۆژو لە 28/10/2009 کابینەی شەشەم و دوای دوو ساڵ کابینەی حەوتەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان پێکهێنرا. 🔹 خولی چوارەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان لە 21/9/2013 بەڕێوەچوو، پاش تێپەڕبوونی (270) ڕۆژو لە 18/6/2014 کابینەی هەشتەمی _بنکە فراوان_ حکومەتی هەرێمی کوردستان پێکهێنرا. 🔹 خولی پێنجەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان لە 30/9/2018 بەڕێوەچوو، پاش تێپەڕبوونی (282) ڕۆژو لە 10/7/2019 کابینەی نۆیەمی _سێ قۆڵی_ حکومەتی هەرێمی کوردستان پێکهێنرا. 🔹 هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان لە (20/10/2023) لەسەر ئاستی پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان بەڕێوەچوو، تا ئێستا کە ساڵیک و زیاتر لە مانگێک _408 ڕۆژ_تێپەڕیوە بەسەر ئەو هەڵبژاردنەدا و تا ئێستا ئاسۆیەکی ڕوون نییە بۆ پێکهێنانی کابینەی دەیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان و سیناریۆی جیاواز لە ئارادایە.  🔹 ڕۆژی (2/12/2025) ساڵێك بەسەر یەكەم دانیشتنی سوێندخواردنی ئەندامانی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستاندا تێدەپەڕێت، تا ئێستاشی لەگەڵدابێت دانیشتنەكە بە كراوەیی هێڵدراوەتەوە، وێڕای سێ ساڵ بۆشایی یاسایی و دواتریش تێپەڕبوونی ساڵێك بەسەر ئەنجامدانی هەڵبژاردندا، كەچی هێشتا هەرێمی كوردستان بێ پەرلەمانە! هەڵبژاردن و پێکهێنانی حکومەت لە هەرێمی کوردستان 1992 - 2025 یەکەم جار نیە پێکهێنانی حکومەت لە هەرێمی کوردستان دوادەکەوێت!، ئەو کابینە حکومییانەی وەک دەرهاویشتەی دەرەنجامەکانی هەڵبژاردن لە هەرێمی کوردستان پێکهێنراون، کات ماوەی جیاوازیان بڕیوە، تا لایەنە براوەو پێکهێنەرەکانی حکومەت، لەسەر دابەشکردنی پۆستە وزاری و ئیدارییەکان گەیشتوون بە ڕێکەوتن، ئەگەر بە ئاوڕدانەوە لە مێژوو حکومڕانی لە هەرێمی کوردستان، ئەوە ڕاستییەمان بۆ دەردەکەوێت، کە؛ 1.    خولی یەکەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان لە 19/5/1992 بەڕێوەچوو، بەڵام دواتر بەهۆی ڕێكنەكەوتنی لایەنەكان، هەردوو حیزب (پارتی و یەكێتی) بڕیاریاندا پێكەوە پەرلەمانی كوردستان بەڕێوەبەرن و بە سیستمی فیفتی بە فیفتی (پەنجا بە پەنجا) پەرلەمانیان پێكبهێنا، پەرلەمانیش یەكەم دانیشتنی خۆی گرێدا لە (4/6/1992)، بە کەمتر لە دوو مانگ و دوای (46) ڕۆژ، لە (5/7/1992) پەرلەمانی کوردستان متمانەی بە كابینەی یەكەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەخشی، هەردوو حیزب پۆستە حكومییەكانیشیان لە نێوان خۆیان و چەند پارتێكی دیکە دابەشکردن، (د.فواد مەعسوم) و بووە سەرۆکی کابینەکەو (ڕۆژ نوری شاوەیس) کرا بە جێگری سەرۆک وەزیران. زۆری نەبرد و لە (25/4/1993) کابینەی دووەم بە سەرۆکایەتی (کۆسرەت ڕەسوڵ) و جێگرایەتی (ڕۆژ نوری شاوەیس) پێکهێنرا. دوای بەروپێشچوونێكی كەم لە حكومڕانی خۆماڵی، ئەزمونەكە شكستی خواردو توشی شەلەل بوو، ئەویش بەهۆی ململانێی نێوان هەردوو پارتی دەسەڵاتدار (پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتیمانی كوردستان)، سەرەڕای ئەوەی حكومەتێكی هاوبەشیان دروستكردبوو، ململانێكەیان هێند گەرم بوو لە (1/5/1994) هەموو شت تێکچوو،  دروستبوونی شەڕی ناوخۆ ڕێگربوو لەبەردەم هەر پێشكەوتنێكی سیاسی، یاسایی، و ئابووری ... هتد لە هەرێمی كوردستان، ئەم شەڕەش تا كۆتاییەكانی 1996ی خایاند، هۆكاریش بوو بۆ جیاكردنەوەی هەرێمی كوردستان لە نێوان سەوز و زەردداو، هەر لایەنەو لە نفوزی خۆی حكومەتی هەولێر و سلێمانیان پێكهێنا، پارتی دیموكراتی كوردستان لەماوەی نێوان (26/09/1996 – 06/05/2006) دوو كابینەی حكومەتی لە ناوچەی زەردا دروستكرد. یەكێتیش بە هەمان شێوە لە (كۆتاییەكانی 1996 – 06/05/2006) دوو حكومەتی دروستكرد. 2.    خولی دووەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان لە 30/1/2005 بە ڕێوەچوو، دوای ئەوەی شەڕی ناوخۆ لە 01/05/1994 لە نێوان یەكێتی و پارتی هەڵگیرسا، ئەم شەڕە درێژەی هەبوو تا ڕێككەوتنی واشنتۆن لە 17/09/1998 لە نێوان هەردوولادا، ئەو ڕێككەوتنەش لە ژێر فشاری ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بوو، باردۆخەكەی پێشوو (دووئیدارەیی) هەر بەردەوام بوو، ڕێككەوتنی واشنتۆنیش تەنها بوو بە هۆی غیابی شەڕ لە نێوان ئەم دوو پارتەدا، تا پەرلەمانی كوردستان لە ساڵی 2002، یاسای ژمارە (16)ی ساڵی 2002ی پەسەند كرد بەناوی ( قانون تصدیق اتفاقیة واشنطن لإحلال السلام في إقلیم كوردستان العراق المبرمة بین قیادتي الحزب الدیقراطي الكوردستاني وأتحاد الوطني الكوردستاني). ئەم هەنگاوانە تەنها ڕێگربوون لە هەڵگیرسانەوەی شەڕی ناوخۆ، ئەگەر نا لە ڕووی گۆڕانكاری ئیداری و بەڕێوەبردنی هەرێمی كوردستان، هیچ گۆڕانكاری دروست نەكرد، بارودۆخەكە بە دۆگمایی مایەوە تا پرۆسەی ئازاد كردنی عێراق لە (19/04/2003) لە لەیەلان ئەمریكاو هاوپەیمانەكانییەوە، لێرە بەدواوە زەرورەتی گۆڕنكاری ناوخۆی هەرێمی كوردستان لە ڕووی بەڕێوەبردنەوە زۆر زیادی كرد،  دیسانەوە پرسی هەڵبژاردن هاتە كایەوەو لە (30/1/2005) یەكەمین هەڵبژاردنی پەرلەمانی لە دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعسەوە ئەنجامدرا بووە خولی دووەمی پەرلەمان، دواتریش لە (21/01/2006) تاڵەبانی و بارزانی ڕێككەوتننامەیەكیان مۆركرد بە ناوی (رێككەوتنی سەرلەنوێ‌ یەكگرتنەوەی حكومەتی هەرێمی كوردستان)، دوای تێپەڕبوونی زیاتر لە ساڵێک و چوارمانگ و چەند ڕۆژێک لە (07/05/2006) پەرلەمانی كوردستان متمانەی بە كابینەی پێنجەمی حكومەتی هەرێم بەخشی.  3.    خولی سێیەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان کە لە (25/07/2009) بەڕێوەچوو، پارتی و یەكێتی بەهۆی ئەوەی پێشتر ڕێككەوتننامەیەكی ستراتیجیان ئیمزا كردبوو لە نێوان خۆیاندا، بەپێی ئەو رێككەوتنەو بەدەستهێنانی زۆرینەی كورسییەكانی پەرلەمانی كوردستان، دوای سێ مانگ و چەند ڕۆژێک كابینەی شەشەمی حكومەتی هەرێمی كوردستانیان پێكهێنا، كە لە (28/10/2009) متمانەی لە پەرلەمانی كوردستان وەرگرت. هەر بەپێی هەمان ڕێككەوتنی ستراتیجی هەردوو حیزب لەسەر ئەوە ڕێككەوتبوون كە هەریەكەیان (2) ساڵ حكومەت بەڕێوەبەرن، بۆیە دوای ئەوەی كابینەی شەشەم لە (28/10/2009 – 04/04/2012) یەكێتی پۆستی سەرۆك وەزیرانی لەلابوو، لە (05/04/2012) ئەم پۆستە درایەوە بە پارتی و كابینەی حەوتەمی حكومەتی هەرێمی كوردستانیان پێكهێنا. 4.    خولی چوارەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لە (21/9/2013) بەڕێوەچوو، پێكهێنانی ئەم كابینە گفتوگۆیەكی زۆری لە بارەوەكراو نزیكەی نۆ مانگی خایاند تا ئەوەی لایەنە سیاسییەكان گفتوگۆی خۆیان بكەن و بگەنە ڕێككەوتنێك بۆ دروستكرنی حكومەتێكی بنكە فراوان، سەرئەنجام كابینەی هەشتەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە (18/06/2014) متمانەی لە پەرلەمانی كوردستان وەرگرت.  5.    خولی پێنجەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لە (30/9/2018) بەڕێوەچوو، دوای نۆ مانگ و 10 ڕۆژ كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە (10/7/2019) بە بەشداری هەرسێ لایەنی (پارتی، یەکێتی و بزوتنەوەی گۆڕان) متمانەی لە پەرلەمانی كوردستان وەرگرت.  6.    هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان لە (20/10/2023) لەسەر ئاستی پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان بەڕێوەچوو، ئێستا کە ساڵیک و یەک مانگێک و چەند ڕۆژێک تێپەڕیوە بەسەر ئەو هەڵبژاردنەدا و تا ئێستا ئاسۆیەکی ڕوون نییە بۆ پێکهێنانی کابینەی دەیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان و سیناریۆی جیاواز لە ئارادایە.  دوای ساڵێک لە یەكەم دانیشتنی سوێندخواردنی ئەندامانی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان وەک لە دواین ڕاپۆرتی " دامەزراوەی پەی بۆ پەروەردە و گەشەپێدان"دا هاتووە ڕۆژی (2/12/2025) ساڵێك بەسەر یەكەم دانیشتنی سوێندخواردنی ئەندامانی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستاندا تێدەپەڕێت، تا ئێستاشی لەگەڵدابێت دانیشتنەكە بە كراوەیی هێڵدراوەتەوە، وێڕای سێ ساڵ بۆشایی یاسایی و دواتریش تێپەڕبوونی ساڵێك بەسەر ئەنجامدانی هەڵبژاردندا، كەچی هێشتا هەرێمی كوردستان لەئەنجامی ململانێی هێزە سیاسییەكان (بەتایبەتی پارتی و یەكێتی) هێشتا بێ پەرلەمانە. لەكاتێكدا لەماوەی ئەم ساڵەی رابردوودا دەبوایە پەرلەمان ئەم كارانەی بكردایە: 1.    دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان هەڵبژێردرایە. 2.    لیژنەكانی پەرلەمان (كە نۆزدە لیژنەن) دروست بكرانایەو هەڵبژاردنی ئەندامەكان و دەستەی سەرۆكایەتیان بۆ بكرایە. 3.    سەرۆكی تازەی هەرێم هەڵبژێردرایە. 4.    كابینەی نوێی حكومەت (كابینەی دەیەم) هەڵبژێردرایەو ئێستا لەكاردا بووایە. 5.    یاسای بودجەی هەرێم بۆ ساڵانی 2025 و 2026 پەسەند بكرانایە. 6.    چەندین یاسای نوێ دەربچوێنرانایە. 7.    چەندین یاسا كە بەسەرچوونە هەموار بكرابوونایەتەوە. 8.    دەستەی دەستپاكی (نەزاهە) ماوەی (8) ساڵە سەرۆكەكەی ماوەی یاسایی بەسەر چووە، ئەركی پەرلەمان بوو لەو ساڵەدا سەرۆكێكی نوێی بۆ هەڵبژاردایە. 9.    دیوانی چاودێری دارایی ماوەی (4) ساڵە بێ سەرۆكە و كارەكانی پەكیان كەوتووە، ئەركی پەرلەمان بوو لەو ساڵەدا سەرۆكێكی نوێی بۆ هەڵبژاردایە. 10.    كۆمسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردن و راپرسی ماوەی (6) ساڵە ماوەی یاسایی كۆمسیارەكانی بەسەر چوونەو دامەزراوەكە بەپێی یاسا پەكی كەوتووە، ئەركی پەرلەمان بوو کۆمسیاری نوێی بۆ هەڵبژاردایە. 11.    دەستەی سەربەخۆی مافی مرۆڤ ماوەی یاسایی سەرۆكەكەی بەسەرچووە، ئەركی پەرلەمان بوو سەرۆكێكی نوێی بۆ هەڵبژاردایە. 12.    چاودێری ئەو دەیان یاسایەی بكردایە كە لەلایەن دەسەڵاتی جێبەجێكردنەوە پێشێلكراون و رۆژانە پێشێل دەكرێن. 13.    چاودێری وردی دەسەڵاتی جێبەجێكردنی بكردایە لەو لەیاسادەرچوونانەی دەكرێت. 14.    كاری بكردایە بۆ ئامادەكردنی رەشنوسی دەستوری هەرێمی كوردستان و دەبووایە ئێستا دەنگی لەسەر بدرایە. 15.    پەرلەمان كە بەپێی یاسا بەرزترین دامەزراوەو مەرجەعی خەڵكی كوردستانە لە یەكلاكردنەوەی پرسە چارەنوسسازەكاندا، رۆڵی خۆی بگێڕایە لە پرسی بودجە و موچەی موچەخۆراندا، كە ساڵانە بەهۆی ململانێی نێوان هەولێر و بەغداوە چەند موچەیەكیان دەفەوتێت. ئەمانەو چەندین پرسی گرنگی تر ئەركی پەرلەمان بوو ئەنجامیان بدات، بەڵام هیچكام لەو ئەركە پەیرەوی و یاساییانەی ئەنجامنەدا، وێڕای ئەو دەیان بەڵێنەی لایەنە سیاسییەكان بە هاوڵاتیانیاندا، وێرای ئەو سەدان بەڵێنەی كاندیدەكان بە دەنگدەرانیاندا، تاكە كارێك پەرلەمانتارەكان كردبێتیان وەرگرتنی موچەی مانگانەیان بووە! كە ئەمەش لەگەڵ هیچ دەستور و یاسا و داب و نەریتێكدا وێكنایەتەوە! دەتوانرێت ناوی پەرلەمانی كوردستان و ئەندامەکانی لە درێژترین كۆبوونەوەی كراوە و بێدەنگترین پەرلەمانتاردا بخرێنە كتێبی گینزەوە! لەكاتێكدا هەق بوو پەرلەمانتارانی ئەم خولە كار بۆ گێڕانەوەی شكۆی پەرلەمان بكەن! كەچی بە پێچەوانەوە، نەك هیچ هەنگاوێکیان بۆ نەنا، بەڵكو کاراکتەرێکی ئەو ڕەوشە بوون کە دەگوزەرێت، کە خۆی لە بێبەهاكردنی پرۆسەی هەڵبژاردن، لێدان لە شكۆی دەسەڵاتی یاساداناندا دەبینێتەوە، ناهەقیەكی ئاشكرا دەکەن بەرامبەر ئیرادەی خەڵك و دامەزراوە شەرعیەكانی هەرێم، ئەمەش لەگەڵ هیچ كام لە پەیڕەو و كارنامەی قەوارە سیاسییەكان و بەڵێنەكانیاندا وێك نایەتەوە، ئەگەر زیاتر بخایەنێت سەردەكێشێ بۆ سەرەنگومكردنی ئەو قەوارە سیاسییەی بەخوێن و ئارەقی خەڵكی كوردستان درووستبووەو بەرپرسیاری یەكەمی بەردەم مێژووش هەردوو حزبی دەسەڵاتداری (پارتی و یەكێتی)ن.  

راپۆرتی درەو 🔻 پاڵپشت بە داتاکانی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق؛ 🔹 لەسەر ئاستی بازنەکانی هەڵبژاردن لە هەرێمی کوردستان (هەولێر، سلێمانی و دهۆک)، (2 ملیۆن و 168 هەزار و 116) کەس بەشداریکردووە، (976 هەزار و 806)یان بە ڕێژەی (45.2%) ژنان پێکیانهێناوە.  🔹 لەسەر ئاستی (15) بازنەکەی عێراق، (9 ملیۆن و 828 هەزار و 968) کەس بەشداریکردووە، (4 ملیۆن و 21 هەزار و 883)یان بە ڕێژەی (40.9%) ژنان پێکیانهێناوە.  🔹 لەسەر ئاستی (18) بازنەکەی هەڵبژاردن (عێراق و هەرێمی کوردستان)، (11 ملیۆن و 997 هەزار و 84) کەس بەشداریکردووە، (4 ملیۆن و 998 هەزار و 689) یان بە ڕێژەی (43.1%) ژنان پێکیانهێناوە.  🔹 ژنان لە بازنەی پارێزگای دهۆک، لەسەر ئاستی عێراق بەرزترین ڕێژەی بەشدارییان تۆمارکردووە، لە کۆی (624 هەزار و 971) بەشداربوو، (295 هەزار و 692) یان بەڕێژەی (47.3%) تۆمار کردووە.  🔹 بەشداری ژنان لە بازنەی پارێزگای هەولێر (44.3%) بووەو لە کۆی (800 هەزار و 889) بەشداربوو (354 هەزار و 527) کەس بوونە. 🔹 بەشداری ژنان لە بازنەی پارێزگای سلێمانی (44%) بووەو لە کۆی (742 هەزار و 256) بەشداربوو (326 هەزار و 587) کەس بوونە. 🔹 بەرزترین ڕێژەی بەشداری ژنان لە سەر ئاستی بازنەکانی عێراق لە بازنەی پارێزگای کەرکوک تۆمار کراوەو لە کۆی (621 هەزار و 773) بەشدابوو (279 هەزار و 795)یان بە ڕێژەی (45%) ژنان پێکیانهێناوە. 🔹 نزمترین ڕێژەی بەشداری ژنان لە سەر ئاستی بازنەکانی عێراق لە بازنەی پارێزگای میسان تۆمار کردوەوە لە کۆی (256 هەزار و 988) بەشدابوو (99 هەزار و 607)یان بە ڕێژەی (38.8%) ژنان پێکیانهێناوە. خشتەو چارت  

(درەو): وەزارەتی نەوتی عێراق كێڵگەی (خۆرئاوای قورنە-2) لە كۆمپانیا (لوك ئۆیڵ)ی روسی وەردەگرێتەوەو، دەیدات بە كۆمپانیایەكی ئەمریكی.  وەزارەتی نەوتی عێراق راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوەو، تێیدا بانگهێشتی (راستەوخۆ)و (تایبەت)ی ئاڕاستەی ژمارەیەك لە گەورە كۆمپانیاكانی ئەمریكا كرد، بێتە ناو دانوستانی راستەوخۆ بەمەبەستی پێشكەشكردنی پێشنیارو كێبركێی خۆیان بۆ (گواستنەوەی بەڕێوەبردنی كێڵگەی خۆرئاوای قورنە-2) بۆ یەكێك لەو كۆمپانیایانەی؛ كە بەگوێرەی كێبركێ و پێوەرەكان گرێبەستەكە دەباتەوە بۆ پەرەپێدانی كێڵگەكە.  وەزارەتی نەوت ئاماژەی بەوەكردووە، گواستنەوەی ئیدارەی كێڵگەی خۆرئاوای قورنە-2 بۆ یەكێك لە كۆمپانیا ئەمریكییەكان لەتوانایدایە خزمەت بە بەرژەوەندییە هاوبەشەكان بكات و، سەقامگیری بازاڕی جیهانیش نەوتیش بەهێز بكات، ئەمە لەپاڵ زامنكردنی بەردەوامی پرۆسەی بەرهەمهێنانی نەوتی عێراق و پشكی خۆی لە بازاڕدا، هەروەها بەهێزكردنی پەیوەندییە ئابورییە هاوبەشەكانی نێوان عێراق و ئەمریكاو گواستنەوەی تەكنەلۆژیای پێشكەوتوو.  كۆمپانیای (لوك ئۆیڵ) كە دووەم گەورە كۆمپانیای نەوتە لە روسیا، بەمدواییە لەلایەن ئەمریكاو بەریتانیاوە سزای بەسەردا سەپێندرا، بەوهۆیەوە كۆمپانیاكە كارەكانی لە كێڵگەی خۆرئاوای قورنە-2 لە عێراق پەكیكەوت. بەهۆی سزاكانەوە حكومەتی عێراق پێدانی پارەی كاش و نەوتی خاوی بە كۆمپانیا روسییەكە راگرت.  سەرباری راگرتنی پێدانی پارە، باركردنی نەوتی كێڵگەی خۆرئاوای قورنە-2 لەلایەن كۆمپانیای بەبازاڕخستنی نەوتی عێراق (سۆمۆ)وە راگیرا، ئەمەش دواجار كۆمپانیا روسییەكەی ناچار كرد لە كێڵگەكە بكشێتەوە.   

راپۆرتی: درەو 🔻 پاڵپشت بە دوا ڕاپۆرتی دارایی و چالاکییەکانی کۆمپانیای دانا غازی ئیماراتی لە کێڵگەی غازی کۆرمۆر؛ 🔹 کۆر مۆر و چەمچەماڵ کێڵگەی زەبەلاحی غازین کە چەندین ترلیۆن پێ سێجا یەدەگیان هەیە لەگەڵ (3.1 ملیار) بەرمیل نەوتی هاوڵ  کە (1.1 ملیار) بەرمیلیان پشکی دانا غازە. 🔹 لە ماوەی (15) ساڵی کارکردنی کۆمپانیاکە (500 ملیۆن) بەرمیل نەوتی هاوەڵ بەرهەم هێنراوە، تێکڕای بەرهەمهێنانی نەوتی هاوەڵ لە ساڵی (2024)دا. 🔹 کۆمپانیای پێرڵ پترۆلیۆم کە بەرهەمهێنەری سەرەکی غازە و پاڵپشتی حکومەتی هەرێمی کوردستانە لە دابینکردنی پێویستی ‌غاز بۆ بەرهەمهێنانی نزیکەی (2 هەزار) مێگاوات کارەبا، لە (4 بۆ 5) وێستگەی بەرهەمهێنانی کارەبادا.  🔹 پرۆژەی KM250 _کە پلانی فراوانکردنی کێڵگەکەیە_ لە کێڵگەی گازی کۆرمۆر بە گوژمەی 806 ملیۆن دۆلار دروستدەکرێت، کە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لە ساڵی (2021) بڕی (250 ملیۆن) دۆلاری وەک قەرز بۆ دابینکردووە. 🔹 کێڵگەی غازی کۆرمۆر بۆ یەکەم جار لە ئۆکتۆبەری ساڵی (2008) گەیشتە قۆناغی بەرهەمهێنان، لە دوو ساڵی سەرەتادا تەنها غازو کۆندێنسێت (نەفتا)ی بەرهەم دەهێنا بە قەبارەی نزیکەی (100 ملیۆن پێ سێجای ڕۆژانە). 🔹 لە هەوڵێکی نوێدا و لە ساڵی (2023) بەرهەمی کێڵگەکە بەڕادەیەکی بەرچاو بەرزکرایەوە بۆ قەبارەی بەرهەمهێنانی غاز بۆ نزیکەی (500 ملیۆن پێ سێجای ڕۆژانە)، بەرهەمی نەفتا (86 ملیۆن پێ سێجای ڕۆژانە) و (LPG) (68 ملیۆن پێ سێجای ڕۆژانە). 🔹 کۆمپانیاکە لە پلانیدایە لە گەڵ تەواوبوونی پرۆژەی (KM 250) بۆ فراوانکردنی کێڵگەکە، لە ساڵی (2026) بەرهەمی کێڵگەکە بەرزبکاتەوە بۆ قەبارەی بەرهەمهێنانی غاز بۆ نزیکەی (810 ملیۆن پێ سێجای ڕۆژانە)، بەرهەمی نەفتا (127 ملیۆن پێ سێجای ڕۆژانە) و (LPG) (105 ملیۆن پێ سێجای ڕۆژانە). ئەدای کارکردنی کۆمپانیای داناغاز لە کێڵگەی غازی کۆرمۆر پاڵپشت بە دوا ڕاپۆرتی دارایی و چالاکییەکانی کۆمپانیای داناغازی ئیماراتی لە کێڵگەی غازی کۆرمۆر، سەروەت و سامانی کێڵگەکە بە  پلە جیهانی و کەمی تێچووی بەرهەمهێنان وەسف دەکات. کۆمپانیای دانا غاز بەشدارە لە دابینکردن و گەیاندنی ئاسایشی وزە بۆ هەرێمی کوردستانی عێراق. جگە لە کێڵگەی غازی کۆر مۆر کۆمپانیاکە لە کێڵگەی غازی چەمچەماڵیش لە قۆناغی هەڵسەنگاندن و گەشەسەندنی سەرەتاییدایە بەپێی زانیارییەکانی کۆمپانیاکە، کۆر مۆر و چەمچەماڵ کێڵگەی زەبەلاحی غازین کە چەندین ترلیۆن پێ سێجا یەدەگیان هەیە لەگەڵ (3.1 ملیار) بەرمیل نەوتی هاوڵ  کە (1.1 ملیار) بەرمیلیان پشکی دانا غازە. لە ماوەی (15) ساڵی کارکردنی کۆمپانیاکە (500 ملیۆن) بەرمیل نەوتی هاوەڵ بەرهەم هێنراوە، تێکڕای بەرهەمهێنانی نەوتی هاوەڵ لە ساڵی (2024)دا. کۆمپانیای پێرڵ پترۆلیۆم کە بەرهەمهێنەری سەرەکی غازە و پاڵپشتی حکومەتی هەرێمی کوردستانە لە دابینکردنی پێویستی ‌غاز بۆ بەرهەمهێنانی نزیکەی (2 هەزار) مێگاوات کارەبا، لە (4 بۆ 5) وێستگەی بەرهەمهێنانی کارەبادا.  کۆی قەبارەی وەبەرهێنان تا ئێستا لە کێڵگەکەدا گەیشتووە بە (2 ملیار و 55 ملیۆن) دۆلار. پرۆژەی KM250 _کە پلانی فراوانکردنی کێڵگەکەیە_ لە کێڵگەی گازی کۆرمۆر بە گوژمەی 806 ملیۆن دۆلار دروستدەکرێت، کە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لە ساڵی (2021) بڕی (250 ملیۆن) دۆلاری وەک قەرز بۆ دابینکردووە، کاتێک لە کانوونی یەکەمی 2020دا دەستکرا بە  پرۆژەکە لەلایەن کۆمپانیای ئیکستیرانی ئەمەریکییەوە. دواتر لە 2022دا ئەم کۆمپانیایە لەلایەن ئینەرفلێکسەوە کڕدرایەوە دووبارە دەستکرا بەتەواوکردنی پرۆژەکە. تا مانگی مانگی تشرینی دووەمی 2024دا (350 ملیۆن) دۆلاری بۆند کۆکردەوە بۆ پشتگیریکردن لە گەشەپێکدانی کێڵگەکە کۆمپانیای دانا غاز پێشبینی زیادبوونی بەرچاوی بەرهەمهێنان دەکات لەگەڵ کۆتایی هاتینی پرۆژەی (KM250) بەرهەمهێنانی غازی دەردراو، کە بڕیارە لە ساڵی 2026 بەدواوە بۆ نزیکەی دوو هێندە زیاد بکات. قەبارەی بەرهەمهێنانی (غاز، نەفتا و LPG) لە کێڵگەی غازی کۆرمۆر لە ساڵی 2008 – 2026 کێڵگەی غازی کۆرمۆر بۆ یەکەم جار لە ئۆکتۆبەری ساڵی (2008) گەیشتە قۆناغی بەرهەمهێنان، لە دوو ساڵی سەرەتادا تەنها غازو کۆندێنسێت (نەفتا)ی بەرهەم دەهێنا بە قەبارەی نزیکەی (100 ملیۆن پێ سێجای ڕۆژانە). لە ساڵی (2010) بەرهەمی کێڵگەکە بەراورد بە ساڵی (2008) بۆ نزیکەی دوو هێندە زیادی کردوو قەبارەی بەرهەمێنان گەیشتە (191 ملیۆن پێ سێجای ڕۆژانە) سەرباری زیادکردنی بەرهەمی (LPG). لە ساڵی (2011) بەرهەمی کێڵگەکە بەراورد بە ساڵی (2008) بۆ سەروو سێ هێندە زیادی کردوو قەبارەی بەرهەمێنان گەیشتە (335 ملیۆن پێ سێجای ڕۆژانە) بۆ یەکەم جار بەرهەمی پێداویستییەکانی حکومەتی هەرێمی پڕکردەوەو دەستکرا بە فڕۆشتنی غازی زیادە بەرهەمهێنراو لە ساڵی (2019) بەرهەمی کێڵگەکە بەڕادەیەکی بەرچاو زیاد دەکات دەگاتە قەبارەی بەرهەمهێنانی غاز گەیشتە (383 ملیۆن پێ سێجای ڕۆژانە)، بەرهەمی نەفتا (83 ملیۆن پێ سێجای ڕۆژانە) و (LPG) (64 ملیۆن پێ سێجای ڕۆژانە)یان تێپەڕاند. لە هەوڵێکی نوێدا و لە ساڵی (2023) جارێکی دیکە بەرهەمی کێڵگەکە بەڕادەیەکی بەرچاو بەرزکرایەوە بۆ قەبارەی بەرهەمهێنانی غاز بۆ نزیکەی (500 ملیۆن پێ سێجای ڕۆژانە)، بەرهەمی نەفتا (86 ملیۆن پێ سێجای ڕۆژانە) و (LPG) (68 ملیۆن پێ سێجای ڕۆژانە). وەک کۆمپانیاکە لە پلانیدا یە لە گەڵ تەواوبوونی پرۆژەی (KM 250) بۆ فراوانکردنی کێڵگەکە، لە ساڵی (2026) بەرهەمی کێڵگەکە بەرزبکاتەوە بۆ قەبارەی بەرهەمهێنانی غاز بۆ نزیکەی (810 ملیۆن پێ سێجای ڕۆژانە)، بەرهەمی نەفتا (127 ملیۆن پێ سێجای ڕۆژانە) و (LPG) (105 ملیۆن پێ سێجای ڕۆژانە). ئەوەی جێی ئاماژە پێکردنەو لە چارتەکەشدا بە هێڵێکی پچڕ پچڕ نیمچە سپی ڕوونکراوەتەوە، بڕی بەرهەمی غاز بۆ پاڵپشتی حکومەتی هەرێم تا بڕی بەرهەمهێنانی (305 ملیۆن پێ سێجا/ ڕۆژانە)یە، کاتێکیش بڕی بەرهەمی غاز دەفرۆشرێت کاتێک بەرهەمهێنانی غاز لە سەروو (305 ملیۆن پێ سێجا/ ڕۆژانە) بێت. بۆ وردەکاری و بەرچاوڕوونی بڕوانە چارت و خشتەی هاوپێچ   سەرچاوە؛ -    Dana Gas, Corporation, November-2025; https://www.danagas.com/wp-content/uploads/2025/11/20251111-Dana-Gas_Corporate-Presentation_November-2025.pdf -    Dana Gas, Corporation, March-2025; https://www.danagas.com/wp-content/uploads/2025/03/20250301-Dana-Gas-Corporate-Presentation-March-2025.pdf    

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) لە ماوەی رابردوودا، هەرکەسێک سەرپێییانەش گوێی لەو زمانە سیاسییە گرتبێت کە میدیا و سایت و سۆشیال میدیای سەر بە پارتە سیاسییە حوکمڕانەکان، لە هەڵمەتی هەڵبژاردنەکان و دوای هەڵبژاردنەکانیشدا، قسەیان پێدەکرد و قسەی پێدەکەن، بەو راستییە سادەیە دەگات کە سیاسەت لە هەرێمدا هەم بەشێوەکی ترسناک لە هەرجۆرە شەرمێکی سیاسیی و کۆمەلایەتیی دابڕاوە، هەم لەو لانی هەرەکەمە لە متمانە کە هەموو کۆمەڵگایەک پێویستییەکی گەورەی، پێیەتی. با کەمەکێک زیاتر لەم دوو نووقسانییە ترسناکە ڕابمێنین.  یەکەم: نەمانی تەواوەتی شەرمی سیاسیی.  ئەوەی لە دوای هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراقەوە دەیبینین، گۆڕانی تەواوەتی سیاسەتی کوردییە بۆ سیاسەتێکی بێشەرم. شەرمنەکردن لە ئەنجامدانی هەموو ناشیرینییەک بەرامبەر بە یەکتریی و بەرامبەر بە خودی کۆمەڵگاکە خۆیشی. ئینجا شەرمنەکردن لە کورتکردنەوەی مەسەلەی کورد لەناوخۆی هەرێم و لەناو عێراقیشدا، بۆ دەستگرتن بەسەر هەندێک پۆست و بەدەستهێنانی هەندێک پلە وپایەی ئیداریی و سەرچاوەی مادیدا.   لە رووی تیورییەوە شەرم تەنها هەستێکی ئینسانی تایبەت نییە، بەڵکو لەناو کایەی سیاسیدا، دەگۆڕێت بۆ میکانیزمێکی گرنگی کۆنترۆڵ و ئاراستەکردنی کردەی سیاسیی خۆیشی. ئەگەر هەموو سیاسەتێک پێویستی بە سەرمایەیەکی ئەخلاقیی هەبێت، سەرمایەیەکی ئەخلاقی کە مانایەک بەو مەسەلەیە دەبەخشێت کە سیاسەتکردن بەناویەوە کاردەکات، ئەوا شەرم بەشێکی سەرەکیی و گرنگیی ئەم سەرمایە ئەخلاقییەیە.  لەناو ئەو ئەزموونە سیاسییانەشدا کە یاسا و دەزگا بوونیان نییە، یان یاسا و دەزگا بەشێوەیەکی سەربەخۆ کارناکەن، یان بە تەواوەتی پەراوێزخراون، وەک دۆخی پەرلەمان لە هەرێمدا، لەو دۆخانەدا شەرمکردن دەتوانێت ببێتە یەکێک لە بنەما ئەخلاقییە سەرەکییەکانی سیاسەتکردن. ببێتە یەکێک لە ئامرازە سەرەکییەکانی رێکخستن و سنووردارکردنی کردە و بڕیاری سیاسیی. دەتوانێت وەک یاسایەکی ئەخلاقیی کاربکات کە نەکرێت بە ئاسانی وەلابنرێت، سنوورێکی ئەخلاقیی دروستبکات نەشێت بە ئاسانی ببەزێنرێت. لەم جۆرە دۆخانەدا شەرمەزاربوون وەک پێداویستییەکی سیاسیی کاردەکات، بۆ پیادەکردنی لانی هەرەکەمی سیاسەتێکی باشتر و بەرپرسیارتر و سنووردانان بۆ سایکۆلۆژیای سیاسییەکان.  لە ژینگەیەکی لەو بابەتەدا نەمانی شەرم و باڵادەستبوونی بێشەرمیی سیاسیی، دەبێتە یەکێک لە هەڕەشە سەرەکییەکان لە ژیانی گشتیی و لە خودی کۆمەڵگاکە خۆیشی. خراپترین فۆرمی دەسەڵاتیش ئەو دەسەڵاتەیە کە هەموو شێواز و فۆرمەکانی شەرمی تەڵاقداوە و بووە بە دەسەڵاتێکی بێشەرم. لە راستیدا هیچ دەسەڵاتێک ناتوانێت دەسەڵاتەکی ناستەمگەر و مرۆڤدۆست بێت، بەبێ بوونی لانیکەمی شەرمی سیاسیی. ئەو سیاسییانەی بە ئاشکرا درۆ و دزیی دەکەن، بەها و نۆرمە ئەخلاقییەکان تێکدەشکێنن، هەڵەی گەورە و ستراتیژیی دەکەن بەبێ هەستکردن بە بەرپرسیاریەت، دەسەڵات بە شێوەیەکی خراپ بەکاردەهێنن، هتد...، دەکرێت زۆربەیان دەرکەوتی جیاوازی نەمانی شەرم و باڵادەستیی بێشەرمیی سیاسیی، بن. لەم ئاستەدا شەرم دەتوانێت سنوور بۆ خواست و حەز و تەماحە تایبەتییەکان دابنێت. نەمانی شەرمی سیاسیی کاریگەرییەکی خراپ لەسەر سەرجەمی ئەخلاقیاتی کۆمەڵایەتیش بەجێدەهێڵێت. بێشەرمیی سیاسیی دەتوانێت چەندان دەرگا بەسەر بێشەرمیی کۆمەڵایەتیی و ئەخلاقیدا بکاتەوە. ئینتیمای کەسەکان بۆ شتێک یان مەسەلەیەک گەورەتر لە ژیانی تاکەکەسی خۆیان لەناوببات. بەمەش سیاسەت بگۆڕێت بۆ چالاکی سڕینەوەی لانی هەرەکەمی کۆگیریی و بەدەمەوەچوون و هاریکاریی هێز و کەسە جیاوازەکان لەگەڵیەکدا. شەرمنەکردن لەوەی دادپەروەریی لەئارادا نییە، شەرمنەکردن لە بوونی گەندەڵیی، لە عەقڵیەتی بوغز و دڵرەقیی، لە نابەرپرسیارێتی، هتد... هەموویان نەخۆشیی سیاسیی ترسناکن. نەک تەنها کایەی سیاسەت نەخۆشدەخەن، بەڵکو زیاد لە بەشێکی کۆمەڵگاکەش بە دەردی کایە سیاسیەکە دەبەن.  بە مانا فرۆیدیەکەی بوونی شەرمی سیاسیی مانای باڵادەستی دۆخێک تیایدا سایکۆلۆژیا و عەقڵەیتی مەدەنییانە بەسەر ئارەزو و غەریزەی دەسەڵاتدا سەرکەوتبێت. شەرم سنوورێکی بۆ نارسیزم و خودئەڤینی دەسەلاتداران داناوە، هاوکات نیشانینئەدات کە خواست و ویست و حەز و غەریزەی سیاسەتمەداران تاقە شتێک نییە لە کۆمەڵگاکەدا ئامادەبێت.  هەمووان دەزانین سیاسەت لە هەرێمدا نەک تەنها سیاسەتێکە لە دەرەوەی دەزگا و یاسا و کۆگیریی و رێکەوتنی کۆمەڵایەتیدا، بەڵکو سیاسەتێکیشە لە دەرەوەی لانی هەرەکەمی شەرمی سیاسیدا. نارسیزمێکی سیاسیی کوشندە ئاراستەی دەکات و بێشەرمی سیاسییش وزەی ناوەکیی ئەم نارسیزمە سیاسییە. ناونیشانی سەرەکیی سیاسەتکردن لە هەرێمدا بێشەرمیی سیاسییە لە هەموو جۆرەکانیدا.  دووهەم: سیاسەتێکی دابڕاو لە لانی هەرەکەمی متمانە.  هیچ شتێک سیاسەت بە رادەی نەمانی متمانە بێنرخ و وێران ناکات. داماڵینی سیاسەت لە متمانە کردەی گۆرىنی سیاسەتە بە کابوس و دەمامکێکی تاریک. لە دەرەوەی متمانەدا سیاسەت رووتدەبێتەوە تەنها بۆ هێز، بۆ دەسەڵاتێکی رووت، بۆ جۆرێک لە سەپاندن و خۆسەپاندنی ترسناک، بۆ لۆژیکی هێز بەتەنها.   سیاسەت ئەگەر هونەری دروستکردنی ژیانێکی گشتیی هاوبەش بێت، ئەم ژیانە هاوبەش و پێکەوەییە، لەسەر دروستبوونی لانی هەرەکەمی متمانە دروستدەبێت. ژیانی گشتیی بەبێ متمانە کۆمەڵگا دەباتەوە بۆ قۆناغی دارستان، بۆ قۆناغی جەنگ، یان ئەگەری جەنگیی بەردەوامی گشت دژ بە گشت. ئەگەر ئاکاری ژمارە یەکی ژیانی کۆمەلایەتیی و ژیانی پێکەوەیی بوونی جیاوازیی و ناکۆکیی بێت، کاری ژمارە یەکی سیاسەت دروستکردنی ئەو لانی کەمەی هاوبەشیی و هاودەردیی کۆمەلایەتییە، کە بوونی پێکەوەیی مرۆڤەکان پەویستی پێیەتی. ئەمەش بەبێ متمانە مەحاڵە.  لەناو بیرۆکەی متمانەدا هەمیشە جۆرێکی تایبەت لە پەیوەندیی «ئەوانیتر»ەوە ئامادەیە، پەیوەندییەک متمانەکردن تیایدا وادەکات لەوە دڵنیابیت کە ئەویتر درۆ و فێڵ و تەڵەکەبازی ئەنجامنادات و ئەو بەڵێنانەی دەیاندات، جێبەجێیان دەکات و ناپاکیی و پیلانی ژێرەکیی و ملشکاندن ئەنجامنادات. متمانە پێداروێکی پێشوەختی خۆبەخۆ نییە، شتێک نییە سروشت سەپاندبێتی، بەڵکو دروستکراو و بەرهەمێکی کۆمەڵایەتیی و سیاسییە. متمانەکردن بەیەکتری داننانە بەوەدا کە هەمووان، سەرجەمی کەس و گروپە لایەنە جیاوازەکان، لەناو یەک واقیعدا کۆبوونەتەوە و ئەو واقیعە هاوبەشی سەرەکیی نێوان هەموویانە. متمانە دیاردەیەک نییە تەنها بە قسەکردن دروستببێت، بەڵکو پێویستیی یە بوونی دەزگا و یاسا و توانای بەرپرسیارکردن و لێپرسینەوەش، هەیە. ئەمانە نەبن متمانە جگە لە دروشم و ئیستیعارەیەکی مردووی ناو زمان و جگە لە بەڵێنێکی درۆزنانە، زیاتر نابێت.  لە ناو فیکر و تیورەی سیاسیدا کەس هێندەی ژنە فەیلەسوفی ئەڵمانی و ئەمریکیی، هانا ئارێنت، لەسەر دیاردەی متمانە و بەڵێندان نەوەستاوە. لای ئەم ژنەفەیلەسوفە بەڵێندان و متمانە بناغەی ژیانی سیاسییە کە ژیانێکی هاوبەش و گشتییە. بەڵێندان بە بێ متمانە هیچ مانایەکی نامێنێتەوە، لەڕەگای متمانەوە بەڵێندان دەکرێت بە واقیع، دەبێت بە بەشێک لە ژیانی هاوبەش. جێبەجێکردنی هەر بەڵێنێکیش هەنگاوێکە بەرەو  متمانەی زیاتر. لای ئەم ژنەفەیلەسوفە بەڵێندان و متمانەکردن بەیەکتری، تاقە رێگایەکە بتوانێت دەرگایەک بە رووی ئایندەیەکی پێکەوەییدا بکاتەوە. هەر بەڵێندان و متمانەکردنیشە  دەتوانێت بەئایندەیەکی هاوەبەشەوە گرێمانبدات.   بە کورتییەکەی متمانە ئەو سەرزەمینەیە کە تیایدا سیاسەت لە ململانێیەکی ملشکێنەرانەوە لەسەر دەسەڵات دەگۆرێت بۆ کردەی بونیادنانی ژیانێکی هاوبەش و پێکەوەیی مانادار، کە کەس و لایەنە جیاوازەکان لەناویدا مانایەک بۆ بوون و ژیانیان بدۆزنەوە.   لەم ئاستەدا ئەوەی لە سیاسەتی کوریدا وونە، بوونی ئەم لانیکەمە لە دڵنیایی و متمانە و رێکەوتنە لەسەر پێناسەکردنی خود و پێناسەکردنی واقیع. وەک ووتم متمانە تەنها بە قسەکردن دروستنابێت، بەڵکو پێویستی بەوەیە دەزگا و یاسا، شوێنی سایکۆلۆژیا و پاڵنەری دەرونیی و زەوق و تێگەیشتنی سنوورداری ئەم یان ئەو سەرکردەی سیاسیی بگرێتەوە.   غیابی شەرمی سیاسیی و متمانە وایانکردنەوە سیاسەت لە هەرێمدا بگۆڕێت نەک تەنها بۆ گەورەترین رێگر لەبەردەم دروستبوونی هەر کۆگیرییەکی نیشتیمانیدا، بەڵکو هەمیشە بە زمانی شەڕی ناوخۆ و بە عەقڵەیتی پێکدادان و یەکتری بەخائین ناونووسکردن بدوێت.         

درەو: لە هێرشەكەی سەر كێڵگەی كۆرمۆر زیان بەر شوێنی بەرهەمهێنان و خەزنكردنی غازەكەی كێڵگەی كۆرمۆر نەكەوتووە تەنیا خەزانی نەفتای كێڵگەكە زیانی بەركەوتووە، بۆ دەستپێكردنەوەی بەرهەمهێنانی غاز داوای گرەنتی دەكرێت. سەرچاوەیەك لە كێڵگەی غازی كۆرمۆرەوە بە (درەو)ی راگەیاند: دەستپێكردنەوەی باركردنی غازی شل كاتیەو تەنیا ئەو غازە شلە بار دەكرێت كە لە خەزانەكاندایەو بەشی نزیكەی (25) تانكەرە، بەڵام بەرهەمهێنان وەستاوە و دەستیپێنەكردووەتەوە. بەپێی وتەی سەرچاوەكە هێرشەكەی سەر كێڵگەی كۆرمۆر تەنیا خەزانی نەفتاكە بەركەوتووە  كە زۆر گەورەبوو تازەش درووستكراوەو بەشی خەزنكردنی (160) هەزار بەرمیل نەوت دەكات و بەركەوتووەو توانای خەزنكردنی نەماوەو كون بووە، بۆ چاككردنەوەی كاتی زۆری دەوێت بۆیە دەبێت خەزانە كۆنەكە چاكبكرێتەوە كە ئەویش پێشتر بەهۆی هێرشی درۆنیەوە كۆن بوو، دوای ئەوەی چوار كرێكار هەوڵی چاككردنیان داو ئەوانیش بەهۆی هێرشی درۆنیەوە گیانیان لەدەستدا بۆیە وازیان لە خەزانە كۆنەكە هێناو ئەو خەزانە تازەیەیان درووستكرد ئەویش بەركەوتووە، ئێستا دەبێت خەزانە كۆنەكە چاكبكەنەوە، چونكە تا شوێنی خەزنكردنی نەفتا نەبێت غاز بەرهەمناهێندرێت و بەیەكەوە بەرهەمدێت. بەپێی وتەی ئەو سەرچاوەیە، بەرپرسانی دانەغاز بۆ دەستپێكردنەوەی بەرهەمهێنانی غاز پێویستییان بە گرەنتی هەیە ناكرێت هەر هەوڵی فراوانكردن بدەن و بە درۆن و موشەك هێرش بكرێتە سەریان و ئەوانیش هەر زەرەمەند بن و نەتوانن كاربكەن، بۆیە ئەمجارە داوای زەمانەت دەكەن. كێڵگەی غازی كۆرمۆر كە گەورەترین كێڵگەی غازی هەموو عێراق و هەرێمی كوردستانە، بە نزیكەی (70%) بەرهەمهێنانی كارەبای هەرێم لەو وێستگانەوەیە كە بە غازی كۆرمۆر كاردەكەن، تا ئێستا چەندین جار روبەرووی هێرشی درۆنی و موشەك بووەتەوە، ئەم كێڵگەیە زۆرجار وەك ململانێی سیاسی لە نێوان یەكێتی و پارتیش بەكارهاتووە بەتایبەت لە هەڵمەتەكانی هەڵبژاردندا، گەورەترین كێڵگەی غازی كوردستان و عێراقەو سێ جۆر بەرهەمی هەیە: • یەكەم: گازی سروشتی رۆژانە (500 ملیۆن) پێ سێجا بەرهەم دەهێنێت، رەوانەی وێستگەكانی كارەبا دەكرێت لە چەمچەماڵ و بازیان و هەولێر • دووەم: نەفتا بەرهەمی رۆژانە بەگوێرەی دواین راپۆرتی (دانەغاز) بریتییە لە (38 هەزارو 200) بەرمیلە • سێیەم: LPG ئەمە بریتییە لە غازی پێداویستی ماڵان، رۆژانە (هەزارو 150) تەن بەرهەمی هەیە

نەبیل مەرسومی- شارەزای ئابوری هەوڵەكانی رۆژئاوا بۆ دووبارە بنیادنانەوەی هەژموونی خۆی لە دڵی جوگرافی و جیۆسیاسی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لە عێراق، لەم مانگانەی دوایدا چووەتە ناو قۆناغێكی نوێوە، ئەمەش لەگەڵ گەڕانەوەی زۆرێك لە گەورە كۆمپانیاكانی نەوت و غازی ئەمریكاو ئەوروپا بۆ عێراق؛ دوای دوركەوتنەوەیەكی درێژخایەن. ئامانجی سەرەكیش شكاندنی ئەو پەیوەندییە درێژخایەنەیە لەنێوان عێراق و ئێراندا. رۆژئاوا خوازیارە تەرازووی هێز لە ناوچەكە لە بەرژەوەندی خۆی بشكێنێتەوە، دوور لە چین و روسیا كە هاوشێوەی ئەوەی لە عێراق دەیكەن هەژموونیان بەسەر ئێراندا هەیە، ئەمەش بەواتای پاراستنی باڵادەستیی رۆژئاوایە بەسەر رۆژهەڵاتدا لەڕووی كۆنترۆڵكردنی گەورەترین سەرچاوەكانی یەدەگی نەوت و غاز لە جیهاندا.   لەنێوان دوو بلۆكی گەورەی جیهانیدا، دەستەبەركردنی پشتیوانی بێدەنگی وڵاتانی تری ناوچەكە، بۆ چانسی سەركەوتن یەكلاكەرەوەیە. لێرەوە رۆڵی ئیماراتی یەكگرتووی عەرەبی لە هاوكێشەكەدا  دەستپێدەكات. لە چەند هەفتەی رابردوودا كۆمپانیاكانی (دانەغاز)و (كریسنت پیترۆلیۆم) كە بارەگاكانیان لە ئیماراتە دەستپێكردنی فرۆشی غازیان لە پرۆژەی فروانكردنی غازی كۆرمۆر لە هەرێمی كوردستان رایانگەیاند. ئەم دوو كۆمپانیایە بە گەورەترین هاوپشكی کۆنسۆرتیۆمی پیرڵ پترۆلیۆم دادەنرێن بەرێژەی 35% بۆ هەریەكەیان، لەكاتێكدا ئەو پشكەكانی تر كە دەمێننەوە بەسەر كۆمپانیای تردا دابەشدەبن. پرۆژەی فراوانكردنی كۆرمۆر بە بەهای 1.1 ملیار دۆلار لەلایەن بانكی (شاریقە) لە ئیماراتی یەكگرتووی عەرەبی و قەواڵەكانی پێرل پترۆلیۆم و كۆمپانیایەكی دارایی پەرەپێدانی ئەمریكییەوە بەبەهای 350 ملیۆن دۆلار پارەدار كراوە، كە ئامانج لێی زیادكردنی بەرهەمهێنانە لە 500وە بۆ 750 مەقمەق/ لە رۆژێكدا لە چارەكی یەكەمی 2026.  بەرزكردنەوەی وەبەرهێنانی هەرێمی كوردستان لە بواری غاز و (نەوت)، بەشێكی سەرەكی ستراتیژی خۆرئاوایە بۆ راكێشانی حكومەتی عێراق لە بەغداد بەرەو مۆدێلێكی فراوانتری هاوكاری لەگەڵ هەرێم، كە واشنتۆن و لەندەن لەمێژە پەیوەندی بەهێزی خۆیان لەگەڵیدا پاراستووە.  لەپاڵ كێڵگەی كۆرمۆر، یەكێتیی كۆمپانیاكان هاوكات كێڵگەی غازی چەمچەماڵیش لە هەرێمی كوردستانی عێراق بەڕێوەدەبەن.  كۆمپانیای نیشتمانی ئەبوزەبی بۆ نەوت (ئەدنۆك) بەڕوونی ئارەزووی خۆی بۆ پەرەپێدانی پرۆژەكانی بواری گەڕان و بەرهەمهێنان و پاڵاوتن و پترۆكیمیاوییەكان راگەیاند. كۆمپانیای كریسنت پترۆلیۆم-یش سێ گرێبەستی بۆ ماوەی 20 ساڵ لە ناوچەكانی نەوت و غاز لە پارێزگای دیالە (گێڵگەی جیلابات- قەمەرو كێڵگەی خاشم ئەحمەر- ئینجانا) لە پارێزگای بەسرە (بلۆكی خزر ئەلمای) ئیمزاكرد.. بەواتایەكی تر دەیانەوێت لەدرێژخایەندا هەرێمی كوردستان هەموو پەیوەندییەكانی لەگەڵ كۆمپانیا چینی و روسی و ئێرانییەكان بپچڕێنێت. هەروەك ئەمریكاو ئیسرائیل بەرژەوەندی ستراتیژیی زیاتریان هەیە لە بەكارهێنانی هەرێمی كوردستانی عێراق وەكو بنكەیەك بۆ پرۆسە بەردەوامەكانی چاودێریكردنی دژ بە ئێران. ئەمەش بەتەواوەتی پێچەوانە نیازە ستراتیژییەكانی چین و روسیایە، بۆیە دووبارەبوونەوەی بۆردومانی كێڵگەی كۆرمۆر لەچوارچێوەی ركابەری چین- ئەمریكادایە، كە ئامانج لێی پەكخستنی هەوڵی ئەمریكایە بۆ هەژموونكردن بەسەر كەرتی وەزەدا، بەدیاریكراویش لە عێراق.    

راپۆرتی شیكاری: هێمن خۆشناو كۆمسیۆنی ئاشتی یان به‌ ناوه‌ فه‌رمیه‌كه‌ی (كۆمسیۆنی هه‌ماهه‌نگی نیشتیمانی، برایه‌تی و دیموكراسی) دووشه‌ممه‌ (24 تشرینی دووه‌می 2025) له‌ گرتووخانه‌ی (ئیمرالی) سه‌ردانی رێبه‌ری په‌كه‌كه‌ (عبدالـله‌ ئۆجالان) كرد و گفتوگۆیه‌كی له‌گه‌ڵ ئه‌نجامدا. ئه‌م گفتوگۆیه‌ جارێكی دیكه‌ پرسیاری بۆچی ده‌وڵه‌تی توركیا ئۆجالان وه‌كو موخاته‌ب قه‌بوڵ ده‌كات؟ هێنایه‌وه‌ گۆڕێ. ئه‌گه‌ر پڕۆسه‌ی ناوبراو ناوی (چاره‌سه‌ری دیموكراتیانه‌) بێت یان (توركیا بێ تیرۆر) بێ، له‌ ئه‌نجامدا توركیا به‌دوای چاره‌سه‌ری بۆ كێشه‌یه‌ك ده‌گه‌ڕێت كه‌ ته‌مه‌نی له‌ 100 ساڵ زیاتره‌. سه‌ره‌ڕای پێناسه‌ و خوێندنه‌وه‌ی جیاواز بۆ خودی ئه‌م كێشه‌ 100 ساڵیه‌، كێشه‌كه‌ له‌ هه‌موو بارودۆخێكدا دوو مخاته‌بی هه‌بووه‌ و هه‌یه‌. له‌سه‌ر ناوی بزوتنه‌وه‌ی سیاسی كورد موخاته‌بی ئه‌م كێشه‌یه‌ (ئۆجالان)ﻩ و موخاته‌بی لایه‌نه‌كه‌ی دیكه‌ش راسته‌وخۆ ده‌وڵه‌ته‌ كه‌ له‌م رۆژگاره‌دا (ده‌وڵه‌ت باخچه‌لی) نوێنه‌رایه‌تی ده‌كات. له‌م سۆنگه‌یه‌وه‌ ئه‌رگومێنت، تێز و لێكدانه‌وه‌ی هه‌ردوولا رۆڵی سه‌ره‌كی ده‌گێڕن بۆ گه‌یشتن به‌ چاره‌سه‌ریه‌كی سیاسیانه‌.  له‌ ماوه‌ی رابردوو له‌ ئه‌نجامی گفتوگۆی نێوان ئۆجالان – ده‌وڵه‌ت، لایه‌نی كورد له‌ رێگای شاندێكه‌وه‌ كه‌ به‌ (شاندی ئیمرالی) ناسراوه‌ گفتوگۆی به‌رفراوانی له‌گه‌ڵ ئۆجالان كردووه‌، ئه‌گه‌ر به‌ هێڵه‌ گشتیه‌كانیشی بێت شاندی ناوبراو له‌ دوای 27 شوباتی 2025 یش له‌ رێگای لێدوان و به‌یاننامه‌كانی تێڕوانین و لێكدانه‌وكانی ئۆجالانی به‌ رای گشتی راگه‌یاندووه. به‌ گوێره‌ی زانیاریه‌كان شاندی ده‌وڵه‌ت كه‌ له‌ ماوه‌ی رابردوو له‌ ئیمرالی گفتوگۆی له‌گه‌ڵ ئۆجالان كردووه‌، له‌ سێ كه‌س پێكهاتووه‌ و ئه‌نجامی گفتوگۆكانیان له‌گه‌ڵ ئۆجالان به‌ رێگای سه‌رۆكایه‌تی (میت) گه‌یاندۆته‌ ده‌سه‌ڵاتی سیاسی. له‌ پێناو گواستنه‌وه‌ی گفتوگۆی نێوان هه‌ردوولا بۆ ناو په‌رله‌مانی توركیا و ئاشناكردنی كۆمه‌ڵگا به‌ گفتوگۆكان، عبدالـله‌ ئۆجالان به‌رده‌وام پێشنیاری دامه‌زراندنی كۆمسیۆنێكی كرد له‌ناو په‌رله‌مانی توركیا، له‌ كۆتاییشدا ئه‌م پێشنیاره‌ له‌لایه‌ن بیرۆكراسی ده‌وڵه‌ت قه‌بوڵكرا و ده‌سه‌ڵاتی سیاسیش خستیه‌ بواری جێبه‌جێكردنه‌وه‌. كه‌واته‌ ئۆجالان سه‌رچاوه‌ی بیرۆكه‌ی دامه‌زراندنی (كۆمسیۆنه‌) له‌ناو په‌رله‌مانی توركیا كه‌ به‌ كۆمسیۆنی (هه‌ماهه‌نگی نیشتیمانی، برایه‌تی و دیموكراسی)  ناسراوه‌. به‌بێ گوێدانه‌ ئه‌و لێكدانه‌وه‌، تێز و پێشنیارانه‌ی ئۆجالان ده‌یخاته‌ڕوو كه‌ ئایا راستن یان نا، ئایا له‌ به‌رژه‌وه‌ندی كورد دایه‌ یان نا، له‌ ئێستادا ئه‌و بۆته‌ ئه‌و دیفاكتۆیه‌ی ده‌سه‌ڵاتی نوێنه‌رایه‌تیكردنی كوردی هه‌یه‌ له‌ رووی سیاسی، رێكخراوه‌یی و كۆمه‌ڵایه‌تی. ئه‌مه‌ش به‌ واتایه‌ دێت كه‌ ئۆجالان له‌سه‌ر مێزی گفتوگۆ نوێنه‌رایه‌تی كورد ده‌كات و سه‌رپه‌رشتی دانوستان ده‌كات له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌ت. په‌یوه‌ست به‌م نوێنه‌رایه‌تیش به‌رده‌وام ئه‌م پرسیاره‌ ده‌كرێت: ئایا ئۆجالان نوێنه‌رایه‌تی هه‌موو كورد ده‌كات؟ یان نوێنه‌رایه‌تی به‌شێك له‌ كورد ده‌كات؟ یان بۆچی‌ ئۆجالان خۆی له‌ قسه‌كردن به‌ دوور ده‌گرێت به‌ناوی كورد؟ جارێ له‌ هیچ كونجێكی ئه‌م گه‌ردوونه‌ نوێنه‌رایه‌تی سیاسی ناگاته‌ 80٪. هیچ ده‌سه‌ڵاتێكی سیاسی له‌ بواری په‌یوه‌ندیه‌ نێوده‌وڵه‌تیه‌كان 100٪ ده‌سه‌ڵاتی نوێنه‌رایه‌تی ده‌وڵه‌ته‌كه‌ی نیه‌. هه‌ندێك جار ئه‌و پارته‌ سیاسیه‌ی به‌ رێژه‌ی 35٪ ده‌نگه‌كان دێته‌ سه‌ر ده‌سه‌ڵات، هێزی ده‌سه‌ڵات به‌كاردێنێت و له‌ سیاسه‌تی ناوخۆیی وڵاته‌كه‌ی و په‌یوه‌ندیه‌ نێوده‌وڵه‌تیه‌كاندا به‌ناوی ده‌وڵه‌ت قسه‌ ده‌كات و هه‌ر بڕیارێكیش بدات ده‌وڵه‌ت پێی په‌یوه‌ست ده‌بێت. له‌م روانگه‌یه‌وه‌ ئه‌گه‌ر ئۆجالان نوێنه‌رایه‌تی كورد بكات هیچ هه‌ڵه‌یه‌ك له‌ مه‌سه‌له‌كه‌دا نیه‌، له‌ ئه‌نجامدا له‌ناو بزوتنه‌وه‌كه‌ی نوێنه‌رایه‌تی هێزی سیاسه‌ت و ئیراده‌كه‌ی ده‌كات.  ئۆجالان له‌ 50 ساڵی دواییدا مۆری خۆی له‌ پڕۆسه‌ی سیاسی و مێژوویی داوه‌، له‌ناو هاوسه‌نگیه‌ ناوچه‌ییه‌كاندا ده‌ستپێشخه‌ری‌ گرتۆته‌ ده‌ست، هه‌روه‌ها وه‌كو رابه‌ری بزوتنه‌وه‌یه‌ی كوردیش دادگاییكرا له‌ ساڵی 1999. له‌م روانگه‌یه‌وه‌ دانیشتنی ئۆجالان له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌ت وه‌كو نوێنه‌ری كورد په‌یوه‌سته‌ به‌ دوو مه‌سه‌له‌، یه‌كه‌میان په‌یوه‌سته‌ به‌و پشتگیریه‌ی له‌ناو كۆمه‌ڵگای كوردی له‌ ئۆجالان ده‌كرێت، دووه‌میشیان په‌یوه‌سته‌ به‌ دونیابینی و توانای ئۆجالان له‌ دۆزینه‌وه‌ی تێز و رازیكردنی به‌رامبه‌ره‌كانی. له‌ ساڵی 1992 كاتێك ئۆجالان له‌ سوریا بۆ گرووپێك له‌ كادیر و سه‌ركرده‌ی حزبه‌كه‌ی قسه‌ ده‌كات ده‌ڵێـت:" له‌ ساڵی 1979 كه‌ هاتمه‌ سوریا ده‌وڵه‌ت متمانه‌ی پێنه‌ده‌كردم، تا ساڵی 1985 توانیم متمانه‌ی ده‌وڵه‌ت به‌ده‌ست بێنم كه‌ مه‌ترسی نیم له‌سه‌ر ده‌سه‌ڵاتی ئه‌وان".  له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ئه‌م دۆخه‌ دیفاكتۆیه‌ به‌و واتایه‌ نایه‌ت:" ئۆجالان یه‌كسانه‌ به‌ 25 ملیۆن كورد و نوێنه‌رایه‌تی هه‌موو كورد ده‌كات". سه‌ره‌ڕای هه‌موو ئه‌مانه‌ش په‌یوه‌ندیه‌كی راسته‌وخۆ و هاوته‌ریب هه‌یه‌ له‌ نێوان ئازادی ئۆجالان و چاره‌سه‌ری كێشه‌ی كورد. هه‌ر له‌مباره‌یه‌شه‌وه‌ ئۆجالان ده‌ڵێـت:" به‌بێ چاره‌سه‌ری كێشه‌ی كورد ئازادی كه‌سی گرنگی خۆی نابێت". په‌یوه‌ندی ئازادی ئۆجالان له‌گه‌ڵ چاره‌سه‌ری كێشه‌ی كورد تا راده‌یه‌كی دیار به‌ دۆزی ئه‌فریقیای باشوور ده‌چێت. له‌ ئه‌فریقیای باشوور سه‌لماندنی مافی خه‌ڵكی ره‌شپێست هاوته‌ریب بوو له‌گه‌ڵ ئازادی (نیلسۆن ماندێلا)‌. له‌م سۆنگه‌یه‌وه‌ ئه‌گه‌ر بێت و ئۆجالان بڵێت:" سه‌ره‌تا من ئازاد بكه‌ن دواتر قسه‌ له‌باره‌ی چاره‌سه‌ریه‌وه‌ ده‌كه‌ین". ئه‌وه‌ ده‌بێته‌ سیاسه‌تێكی هه‌ڵپه‌رست و نابه‌جێ. به‌ گوێره‌ی دیداره‌كانی ئیمرالی كه‌ دزه‌یان پێكراوه‌ بۆ ناو سۆسیال میدیا ئۆجالان ده‌ڵێت:" سه‌ودا كردن له‌سه‌ر ئازادی من نه‌كه‌ن و نه‌یكه‌نه‌ كاری پێشینه‌، ده‌بێت وابه‌سته‌بین به‌ چاره‌سه‌ر كردنی كێشه‌ی كورد. ته‌نیا بۆ كه‌سی من جه‌خت كردنه‌وه‌ له‌ مافی هیوا شتێكی ئه‌وتۆ نیه‌. ده‌بێت له‌ ئه‌مڕۆ و دواڕۆژدا بۆ هه‌موو گیراوانی سیاسی به‌رگری له‌م پڕه‌نسیپه‌ هاوچه‌رخانه‌یه‌ بكه‌ین".     

  درەو: لیژنەی دادوەری لەلایەن رێکخراوی پێن – کەنەداوە (PEN Canada Awards Night) ەوە بڕیاریدا خەڵاتی ئەمساڵی (ماری ئانژ گاریک) بداتە رۆژنامەنووسی كورد دیاری خالید مارف، لە پای كارو هەوڵەكانی بۆئازادكردنی شێروان شێروانی و هاوڕێكانی، كە ساڵانە ئەو خەڵاتە دەدرێت رۆژنامەنووس و نوسەرێكی بیانی لە كەنەدا. رێكخراوی پین لە كەنەدا بڵاویكردووەتەوە، ئەمساڵ بڕیارمان داوە خەڵاتی (ماری ئانژ گاریک) بدەینە دیاری خالید مارف، لەپای هەوڵە خۆبەخشەكانی بۆ بەرگریكردن لە شێروان شێروانی و هاوڕێكانی لە زیندانی هەرێمی كوردستانی عێراق، هەوڵەكانی لە پشتیوانیكردن بۆیان و داواكردن لە دەستوەردانی حكومەتی كەنەدا بۆ ئازادكردنی رۆژنامەنووس شێروان شێروانی و هاوڕێكانی.  دیاری خالید لە پەیجی تایبەتی خۆی بڵاویكردووەتەوە، رۆژی هەینی 28ی تشرینی یەكەمی 2025 لەلایەن رێکخراوی پێن - کەنەداوە خەڵاتی ماری ئانژ گاریک- وەرگرئەگرم، لەپای ئەوکارانەی لەسەر هاوڕێ و هاوپیشەمان. شیروان شیروانی لە چەند ساڵی رابردودا کردومە، راستی ئەوەی خۆشحاڵم ئەکات ئەوەنیە کە تەنیا خەڵاتەکە بۆ منە، بەڵکو پەیوەندی بە شیروانەوە هەیە کە شایانی زۆر لەوەزیاترە. لەهەمانکات خۆشحاڵم ناوەندێکی جیهانی گرنگی بە ئازادی رادەربڕین لە هەرێمی کوردستان ئەدات.