درەو:  🔻 دەنگی لایەنە سیاسییەکان لەسەر ئاستی پارێزگاکانی هەرێم لە نێوان دوا هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی کوردستان (2024) و ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق (2025)؛ 🔹 پارتی دیموکراتی کوردستان نزیکەی (64 هەزار) دەنگ بە ڕێژەی (8%) زیادی کردووە. 🔹 یەکێتی نیشتمانی کوردستان نزیکەی (53 هەزار) دەنگ بە ڕێژەی (13%) کەمی کردووە. 🔹 یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان نزیکەی (46 هەزار) دەنگ بە ڕێژەی (39%) زیادت کردووە. 🔹 هەڵوێست سەروو (100 هەزار) دەنگ بە ڕێژەی (179%) زیادی کردووە. 🔹 نەوەی نوێ نزیکەی (169 هەزار) دەنگ بە ڕێژەی (58%) کەمی کردووە. 🔹 کۆمەڵی دادگەری نزیکەی (17 هەزار) دەنگ بە ڕێژەی (26%) کەمی کردووە. 🔹 بەرەی گەل نزیکەی (14 هەزار) دەنگ بە ڕێژەی (42%) کەمی کردووە.  

درەو: لەكۆی (9) كورسی كۆتا لە پەرلەمانی عێراق پارتی بە نزیكەی (5) كورسی دەبات - كۆتای دهۆك سامی ئۆشانە مەسیحی : 20،755 دەنگ -كۆتای هەولێر كلدۆ رەمزی مەسیحی : 17،441 دەنگ - كۆتای كەركوك عیماد یوخەنا كەركوك : 15،547 دەنگ  ئەگەری مسۆگەركردنی دوو كۆتای تری هەیە - خالید سیدۆ كۆتای ئێزدی : 7، 386 دەنگ  - حەیدەر فەیلی كۆتای فەیلی: 11:124 دەنگ

(درەو): كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق: 🔹دوای گەیشتنی ئەنجامی رێژەی 99.7%ی وێستگەكانی دەنگدانی گشتیی، رایدەگەیەنین: 🔸لە كۆی (20.63.733)ی دەنگدەر، ژمارەی ئەوانەی دەنگیانداوە گەیشتوەتە (10.898.327) دەنگدەر، بەمەش رێژەی بەشداری گەیشتوەتە (54%). 🔸رێژەی بەشداری لە دەنگدانی تایبەتدا گەیشتوەتە (82.5%). 🔸بەگشتی بە دەنگدانی تایبەت و گشتییەوە لەكۆی (21.404.291) دەنگدەر، (12.003.143) دەنگدەر دەنگیانداوەو بەمەش ئاستی بەشداری گشتیی (55%)ی تێپەڕاندووە.

هەڵبژاردنی 11/11/2025 🔹 ئەمڕۆ عێراق بە بەشداری (31) هاوپەیمانی و (38) پارتی سیاسی و (75) لیستی تاکەکەسی سەبەخۆ شەشەمین خولی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقی بەڕێ کرد. 🔹 دوو گەورەترین هاوپەیمانێتی بریتین لە، هاوپەیمانی دەوڵەتی یاسا بە سەرۆکایەتی نوری مالیکی گەورەترینە لە ڕووی ژمارەی پارت و لایەنەکان کە پێکهاتووە، چواردە حزب و لایەنی سیاسی. 🔹 محەمەد شیاع سودانی، سەرۆکوەزیرانی عێراق لەڕێگەی هاوپەیمانی ئاوەدانکردنەوە و گەشەپێدانەوە بەشداری کردووە، کە (470) کاندیدی هەیە، هاوکات بەربڵاوترین هاوپەیمانیشە، لە کۆی 18 پارێزگا لە 12 پارێزگا کاندیدەکانی هەیە. 🔹 لەسەر ئاستی حزبی، 38 حزب، ڕێکخراوی بەدر بە سەرۆکایەتی هادی عامری گەورەترین پارتی بەشدارە و 442 کاندیدی لە سەرانسەری 12 پارێزگاکەدا هەیە، بەمەش دەبێتە دووەم گەورەترین بەشداربوو لە دوای هاوپەیمانی ئاوەدانکردنەوە و گەشەپێدان. 🔹 837 کاندید لە کێبڕکێی هەڵبژاردن دوورخرانەوە بە هۆکاری جیاواز، دیارترینیان بەهۆی لێپرسینەوە و دادپەروەری بووە، هەروەها پێشینەی تاوانی کاندیدەکان کە بووە هۆی دورخستنەوەی (90) کاندید، هاوکات لایەنەکان 183 کاندیدیان لە لیستی کاندیدەکانیان دوورخستووەتەوە.  

هەڵبژاردنی خولی شەشەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق 🔹 بەپێی ئامارەکانی کۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەکان ژمارەی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەبووە لە عێراق (29 ملیۆن و 262 هەزار و 588) کەس بوونە، لەنێویاندا (21 ملیۆن و 404 هەزار و 291) دەنگدەری گشتی و (ملیۆنێک و 313 هەزار و 980) دەنگدەری تایبەت کارتی بایۆمەترییان نوێکردۆتەوە. 🔹 (7 هەزار و 754) کاندید لە سەرجەم پارێزگاکانی عێراق، کە (5 هەزار و 504) کاندیدی نێرو (2 هەزار و 250) کاندیدی ژنن، ڕکابەری لەسەر (329) کوردسی ئەنجومەنی نوێنەران دەکەن. 🔹 (31) هاوپەیمانی و (38) حزبی سیاسی بە شێوەی سەربەخۆ و (75) کاندید فەردی ڕکابەری لەسەر کوردسییەکان دەکەن. 🔹 (54) کاندیدی پێکهاتەکان ڕکابەری لەسەر (9) کوردی دەکەن.  

درەو:      پارتی 94,666 دەنگ یەکێتی 78,230 دەنگ هەڵوێست 7,895 دەنگ نەوەی نوێ 4,808 دەنگ یەکگرتوو 4,512 دەنگ کۆمەڵ 1,338 دەنگ بەرەی گەل 1,153 دەنگ   لە هەولێر پارتی 32,255 دەنگ یەکێتی 12,512 دەنگ هەڵوێست 2,298 دەنگ حەیدەر فەیلی 1,373 دەنگ نەوەی نوێ 1,286 دەنگ یەکگرتوو 670 دەنگ کۆمەڵ 385 دەنگ بەرەی گەل 297 دەنگ ئەسیر ئیبراهیم 55 دەنگ    لە سلێمانی   یەکێتی 42,913 دەنگ پارتی 6,302 دەنگ هەڵوێست 4,891 دەنگ نەوەی نوێ 2,320 دەنگ یەکگرتوو 1,580 دەنگ کۆمەڵ 909 دەنگ بەرەی گەل 739 دەنگ لە دهۆک:   پارتی 26,475 دەنگ یەکگرتوو 2,260 دەنگ هەڵوێست 686 دەنگ نەوەی نوێ 536 دەنگ یەکێتی 507 دەنگ کۆمەڵ 44 دەنگ بەرەی گەل 31 دەنگ  دەنگی پوچەڵ سلێمانی: 19,645 دەنگ هەولێر: 13,465 دەنگ دهۆک: 5,460 دەنگ کۆی گشتی: 38،570 دەنگ 

درەو: دەنگی لیستەكان لە نێوان دوو هەڵبژاردندا (2024 - 2025)  هەرچەندە لە هەڵبژاردنی (2024) دەنگی ناوچە جێناكۆكەكانی تێدا نەبووە، بەڵام 2025 دەنگی ناوچە جێناكۆكەكانی تێدایە... 

پارتی كۆتاكانی (هەولێر، دهۆك، كەركوك)ی بەئەگەری زۆر مسۆگەركردووە - سامی ئوشانە كاندیدی مەسیحی لە دهۆك: 15،036 - كلدۆ رەمزی كاندیدی مەسیحی لە هەولێر: 13،692 - عیماد یوخەنا كاندیدی مەسیحی لە كەركوك: 9، 474  

درەو: لە نێوان دوو هەڵبژاردندا (2024 - 2025) دەنگی لیستەكان لە دەنگدانی تایبەتدا تا ئێستا: پارتی و یەكێتی و هةڵوێست و یەكگرتوو) زیادیان كردووە، (نەوەی نوێ، كۆمەڵ، بەرەی گەل) كەمیانكردووە   دەنگدانی تایبەت لە نێوان 2024 - 2025 دەنگدانی 2024 هی پەرلەمانی كوردستان تەنیا هەرێمی كوردستان بوو دەنگدانی 2025 دەنگدانی هەرێمی كوردستان و عێراقیشە 

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) با سەرەتا لەو خاڵەوە دەستپێبکەم کە بونیادێکی دەسەلات لە دونیای ئێمەدا هەیە هەڵبژاردن نایگۆڕێت، چونکە ئەوەی ئەم بونیادەی دروستکردوە و ئەوەیشی دەیپارێزت هێزی سەربازیی و ەکارهێنانی توندوتیژیی و قۆرخکردنی سەروەت و سامانە. ئەو عەقڵەیتی حوکمڕانییەش کە ئامادە و باڵادەستە، عەقڵیەتی رێگرتن لە دەستگۆڕکێ و دەسەڵات و مانەوەیە لە پێگەی حوکمڕاندا، تا کۆتایی مێژو و کۆتایی جیهان.  گوێ لە سەرە گەورەکانی ناو ئەم بونیاد و عەقلیەتە حوکمرانە بگرن، خۆیان بەر لە هەر کەسێکی دیکە، پرسیار لەسەر ڕەوایەتیبوون و پاکبوون و شەفافبوونی سەرجەمی پرۆسەی هەڵبژاردنەکە دادەنێنن.  هەڵبژاردن لە ئێستادا ئامرازی بەرهەمهێنانەوەی سەرجەمی ئەو بونیاد و عەقڵیەتەیە، کە نەک تەنها کۆڵەکە سەرەکییەکانی ئەو حوکمڕانییە دەپارێزێت، بەڵکو دەنگەداران بۆ رەعیەت دەگۆڕێت و  رێش لە دروستبوونی هاوڵاتیی بە مانا راستەقینەکەی، دەگرێت. لە راستیدا هەڵبژاردن لە دونیای ئێمەدا گۆڕاوە بۆ گەورەترین رووداو، کە تیایدا رێ لە دروستبوونی هاوڵاتی دەگێریێت لە ڕێگای زیندوکردنەوەی سەرجەمی بونیادە تەقلیدیەکانی ناو کۆمەڵگاکەوە. لە خێزان و بنەماڵە و ئینتیمای دینیی تەقلیدییەوە بیگرە بۆ زیندوکردنەوەی تەکیە و خانەقا و خێڵ و ناوچە و ئینتیما بۆ ئەم یان ئەو دیالێکتی زمان. زیدنوکردنەوەی ئەم بونیادە سونەتیی و تەقلیدییانە زیندوکردنەوەی رەعیەتە لە فۆرمە سونەتییەکەیدا. بەم مانایە هەڵبژاردن کردەیەکی بەرفراوانی سەرلەنوێ دروستکردنەوەی رەعیەتە، زیندوکردنەوەیەکی سیستماتیکی کولتور و بونیادی ئیمارەت و فیودالیزمی سیاسیی و کۆمەڵایەتییە.  هەڵبژاردن تەنها دەسەڵاتی سەرۆکی خێڵەکان و سەرۆکی خانەقا و تەکیە و ئاغا و موختارە تەقلیدییەکان بەهێزناکاتەوە، بەڵکو بە شێوەیەکی سیستماتیکی سەرلەنوێ دروستیان دەکاتەوە و سەرلەنوێ بەرهەمیاندەهێنێتەوە. ئەم زیندووکردنەوەیەش تەنها بەرەعیەتکردن و رێگرتن لە دروستبوونی هاوڵاتی بە مانا راستەقینەکەی ئەنجام نادات بەڵکو ئامارزاێکی بەهێزی کۆنترۆڵ و دیسپلینکردنی کۆمەلایەتیشە. بەخشینی دەسەڵات و ئیمتیازاتی هەمەجۆر بە سەرۆکخێڵ و خاوەن تەکییەیەک، لە پشتییەوە لۆژیکی کۆنترڵ و دیسپلینکردنی خودی خێڵەکە، کاردەکات. ئەمەش دروستکردن و بەردەوامیدان و تازەکردنەوەی کەلەپورێکی سونەتییە، کە دەسەڵاتی نوخبە حوکمڕانەکە لە ڕەگای دەسەڵاتی ئاعا و سەرۆک خێڵ و شەخی تەکییەکانەوە بەهێز و بەهێزتر دەکات.  هەموو ئەم شتانەش بەسەریەکەوە درێژەدان و سەرلەنوێ بەرهەمهێنانەوەی رەعیەتە بەمانا هەرە سونەتیی و تەقلیدییەکەی، واتە گۆڕینی کەسەکانە بۆ بوونەوەرێک لەباتی ئەوی خۆی بڕیانربدات و خۆی خاوەنی هەڵبژاردنی سەربەخۆی خۆی بێت، یان خۆی وەک بوونەوەرێکی خاوەن ماف ببینێت و بناسێنێت، بڕیار و هەڵبژاردنەکانی بداتە دەستی ئاغا و شێخ و سەرۆک خێڵەکانیان و ئەوانیش بیسپێرن بە حوکمڕانانی وڵاتەکە. ئەم کردەی بەڕعیەتکردنە تەنها لە ئاستی گوێڕایەڵیی و کۆنترۆڵ و دیسپلینکردندا ناوەستێت، بەڵکو ئامرازێکی سەرەکیی هێشتنەوەی دابەشبوون و پارەچەپارچەبوونی کۆمەلایەتیشە. رێگرتنە لە دروستبوونی یەکە تازەکانی وەک میلەت و نەتەوە و نیشتیمان، کە هەر یەکێکیان، تەنها لە ڕێگای پەڕینەوە لە رەعیەتەوە بۆ دروستکردنی هاوڵاتیەوە دروستدەبن. بەرەعیەتکردن درێژەدانە بە دابەشبوونە تەقلیدییەکانی ناو کۆمەڵگا و بەدەزگاییکردنی ئەو دابەشبوونانە، وەکچۆن رێگرتنە لە دروستبوونی ئەو لانیکەمە لە ئیجماع و کۆدەنگیی کە دروستبوونی نەتەوە و نیشتیمان پێویستیان پێیەتی. بەم مانایە هەڵبژاردن لەپاڵ دروستکردنی بەردەوامی رەعیەتدا ئامرازیی لەباربردنی هەر هەوڵێکی مێژووشیە بۆ نیشتیمان و نەتەوەسازیی.  خاڵێکی دیکەی بە رەعیەتکردن بەردەوامیدان و سەرلەنوێ بەرهەمهێنانەوە و گەشەدانە بە کولتوری ئیتاعەتکردن و گوێڕایەڵىکردن لە کۆمەڵگادا. ئەمەش نەک تەنها درێژەدانە بە سیاسەتی دابەشبوون و پارجەپارچەکردنە سونەتییەکان، بەڵکو هەوڵدانێکی سیستماتیکیسە بۆ رێگەگرتن لە هەر بەرگرییەکی کۆمەڵایەتیی، کە هەڵگری مەترسیی بێت بۆ ئەو سیستمەی دروستکراوە. بە مانایەکی دیکە ئەم سیاسەتی بەرەعیەتهێشتنەوە و سەرلەنوێ بەرەعیەتکردنەوەیە. هێما بۆ هەندەسیەکی کۆمەلایەتیی دەکات، کە رێ لە دروستبوونی هەر ئیجماعێکی سیاسیی و کۆمەڵایەتی خاوەن قورسایی دەگرێت و ناهێڵێت «کۆمەڵگا» وەک «کۆمەڵگا» لەدایکببێت و وەک کۆمەڵگا خاوەنی قورساییەکی سیاسیی و ئەخلاقیی و رەمزیی بێت.  هاوکات هەڵبژاردن سیاسەتێکی شوناس بەرهەمدەهێێت، کە لە لوتکەدا شوناسی حیزبی بۆ تێناپەڕێندرێت و ناتوانێت شوناسێکی گەورەتر و کراوەتر لە شوناسی حیزب دروستبکات. هەڵبژاردن ئامرازیی پێداگرتنێکی سەختە لەسەر شوناسی حیزبیی، کە شوناسێکی تەواو داخراو و نەفیکەری شوناسەکانی دیکەیە. لەناو ئەم سیاسەتی شوناسەدا نە خێڵ، نە بنەماڵە، نە تەکییە و خانەقا، نە ناوچە و زادگای سونەتی، هەڵگری مانا سونەتییەکانی خۆیان نین و وەک دیاردە و دەزگا و پێکهاتێکی «سروشتیی» ئامادەنین. بەڵکو دروستکراوی سیاسیی تازەن و ئەرک و وەزیفەی تازەیان پێسپێردراوە. جۆرێک لە پیرۆزیی و ئەبەدیبوونیان پێبەخشراوە کە لە رابوردوەوە نەهاتوە، بەڵکو بەشێکە لە سیاسەت و هەندەسەی کۆمەلایەتی ئێستا. ئەمەش وەک ووتم، لەپێش هەمووشتێکەوە، رێگرتن لە دروستبوونی شوناسی هاولاتیبوون و شوناسی نیشتیمانیی بوونە، کە بەناچاری مرۆڤەکان بە مەسەلەی ماف و یاسا و بوونی دەزگای مۆدێرنەوە گرێئەدات. ئەم رێگرتنەش رۆڵی لێکدورکەوتنەوەی زیاتر و پەردەان بە ناحەزکاریی زیاد دەکات، نەک مەیلی پێکەوەبوون و هاریکاریی و دروستکردنی ئیجماعی جیاواز. بەم جۆرە ئەم سیاسەت و هەندەسە کۆمەلایەتییە تازەیە، «کەلەپور» و «سونەت» و «ئەرک»ی تازە بەو بونیادە تەقلیدیانە دەبەخشن و ئەرکی تازەیان پێ جێبەجێدەکەن، کە بەخشینی بەردەوامی بەو فۆرمە تازانەی حوکمڕانیی کە لە وڵاتەکەدا دروستبووە.   بەم مانایە بەشێکی گەورەی کێشە و قەیرانەکانی ئەم ساتەوەختە، بەهیچ مانایەک، لە رابردووەوە نەهاتوون و هێزی بونیادە تەقلیدییەکان دروستینەکردون، بەڵکو سیاسەت و هەندەسەیەکی کۆمەلایەتیی تەواو تازە و تایبەت دروستیکردون و هەر ئەوانیش بە بەردەوامی زیندویاندەکەنەوە و بەهێزیان دەکەن.  هەموو ئەمانە وادەکەن یەکێک لە پرسیارە هەرە سەرەکییەکانی دونیای ئێمە پرسیاربێت دەربارەی چۆنیەتی رێکخستن و پیادەکردنی دەسەڵات. دەسەلاتێک لەم ساتەوەختەدا هەڵبژاردن یەکێکە لە ئامرازە سەرەکییەکانی خۆبونیادنانەوە و خۆبەرهەمهێنانەوە. هەموو ئەمانەش بەسەریەکەوە هۆشیارییەکی تەواو سنووردار و بەندکراو بەرهەمدەهێنن، کە مرۆڤ بە زیندانیکردنێکی هەمیشەیی لەناو رەعیەتبوونێکی تەسلیمبوودا مەحکوم دەکات.  یەکێک لە باشییەکانی کۆمەڵگای ئێمە ئەوەیە، تەسلیمی ئەم میکانیزمانە نەبووە و رادەی بەشدارینەکردن لەم یارییە ناشیرینانەدا رادەیەکی بەرز و بەرچاوە. گۆرینی هەڵبژاردن بۆ ئامرازێکی بەهێزی بەرهەمهەنانی رەعیەتی دەست لەسەر سنگ، یەکێکە لە کارەساتە سیاسییە گەورەکانی دونیای دوای ڕاپەرین.   

درەو: كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان ئاستی بەشداری لە دەنگدانی تایبەتدا بڵاوكردەوە، بەپێی ئەو ئامارە تا ئێستا سلێمانی بەرزترین ئاستی بەشداری هەیە - دهۆك: 76% - هەولێر: 77% - سلێمانی: 78%

سەلام عومەر لەملا ئازادیت یان لەولا؟ یەکێتی و پارتی بەشێک لە رۆژەکانی بانگەشەی هەڵبژاردنیان بەم بابەتەوە بەسەربرد کە بابەتێکی ژیارییە بۆ هاوڵاتیانی هەرێم، بەتایبەتی ئازادیخوازان و رۆژنامەنووسان و بابەتێکی بەبازاڕکردنی پەتییە بۆ پارتی و یەکێتی لەدەوروبەری هەڵبژاردندا. بۆ ئەوان، ئامانج خوودی ئازادی نییە و شتێکی ترە؛ بۆ ئێمەش خوودی ئازادییە و هیچ شتێکی تر نییە.   بەم بەرەو هەڵبژاردنە بۆ ئەوەی کەمێک لەو بابەتە تێبگەین با گفتوگۆکەمان ببەینەوە خاڵی سەرەتا، دنیا گۆڕاوە و هەرشتێک دەڵێیت پێوانەدەکرێت و حساب و کتابی خۆی هەیە، بە بابەتی ئەم نووسینەشەوە کە ئازادییە. خانەی ئازادی (Freedom House)  دامەزراوەیەکی ئەمریکییە و ساڵی 1941دا دامەزراوە، ساڵانە ریزبەندیی ئازادی لەسەرتاسەری جیهاندا دەخاتەڕوو، بەگوێرەی ریزبەندیی ساڵی 2025، عیراق، بێگومان کە هەرێمی کوردستانیش دەگرێتەوە، ووڵاتێکی "نائازادە"، لە تێکڕای هەڵسەنگاندنەکەدا، عیراق (31) لە (100)ی هێناوە، لە هەڵسەنگاندنی مافە سیاسییەکاندا، (16) لە (40)ی هێناوە و لە ئازادییە مەدەنییەکاندا (15) لە (60)ی هێناوە.   هاوکات، عیراق لە پێوەرەکانی دیموکراسی  (Democracy Index)ی ساڵی 2024دا وەک "دیموکراسی" پۆلێن نەکراوە، بەڵکو بە "ڕژێمێکی دەسەڵاتخواز" وەسفکراوە بەهۆی هۆکارەکانی وەک گەندەڵی، کاریگەریی دەرەکی و لاوازی سەروەری یاسا. لە کاتێکدا کە هەڵبژاردن و نوێنەرایەتیکردن هەن، بەڵام دامەزراوە فەرمییەکان لاوازن و مافەکان پێشێل دەکرێن. جا لە ووڵاتێکدا، کە لە ریزبەندی نائازادەکانە، ئایا هاوڵاتیانی هەرێمی کوردستان لە زۆنی یەکێتی ئازاددترن یان لە زۆنەکەی پارتی، مایەی هەڵوێست لەسەرکردنە.  لەتەوەری مافە سیاسییەکاندا، بەگوێرەی هەڵسەنگاندنەکەی "خانەی ئازادی"، بەتایبەتی لە بابەتی هەڵبژاردن، فرەیی سیاسی و حکومەتی کارادا، عیراق بە هەرێمیشەوە لانی کەم لە بەشێک لە پرسیارەکاندا (2)یان (3) لە (4)هێناوە، بەڵام لە بابەتی وەک ئایا هەڵبژاردنە سیاسییەکانی خەڵک دوورن لە زاڵبوونی هێزگەلێک کە لە دەرەوەی کایەی سیاسین، یان هێزە سیاسییەکان کە ئامرازی بەدەر لە سیاسی بەکاردەهێنن؟ یان ئایا سەرۆکی حکومەت و نوێنەرانی یاسادانانی نیشتمانی کە ئازادانە هەڵبژێردراون، سیاسەتەکانی حکومەت دیاری دەکەن؟ یان ئایا حکومەت بە کراوەیی و شەفافیەت کاردەکات؟ عێراق (1) لە (4)هێناوە. کەمێک پشتڕاستکردنەوە: (سلێمانی، هەولێر): پارتی و یەکێتی کەی وویستیان هەڵبژاردن دەکەن، کەی وویستیان حکومەت پێکدەهێنن، کەی وویستیان بودجە ئەبەن بۆ پەرلەمان؛ واتە هەڵبژاردنە سیاسییەکانی هەردوو زۆنەکە دوورنین لە زاڵبوونی هێزگەلێک کە لە دەرەوەی نوێنەرانی خەڵک رەفتاردەکەن و حکومەت ئازادانە و بە کراوەی کارناکات. منەتی هەڵبژاردن هەزەلییە لەبەرئەوەی هەڵبژاردن لە کۆریای باکور کە (لە هەڵسەنگاندنەکەدا (3) لە (100)ی هێناوە)، ئێران کە (لە هەڵسەنگاندنەکەدا (11) لە (100)ی هێناوە) و روسیا کە (لە هەڵسەنگاندنەکەدا (12) لە (100)ی هێناوە) دواناکەوێت، بە رێکوپێکی لەکاتی خۆیدا بەڕێوەدەچێت، بەڵام پرسیارە گەوهەرییەکە ئەوەیە ئازادن یان نا. یاریکردن بە سازدانی هەڵبژاردن بووە بە خوویەکی نادیموکراتیانە کە ئازادیی بڕیاردانی هەڵبژاردنی لە هاوڵاتیان لە هەردوو زۆنەکە قۆرغکردووە، ئێستا نەک پارتەکان بەڵکو سەندیکا و دامەزراوەکانیش بە ئارەووی خۆیان هەڵبژاردن دەکەن، دواجار کەی بووە بیستوتە کە سەندیکای رۆژنامەنووسان یان پارێزەران هەڵبژاردن بکەن.   هاوکات، بەگوێرەی هەڵسەنگاندنەکە، لە تەوەری ئازادییە مەدەنییەکاندا، بەتایبەتی لە بابەتی ئازادیی رادەربڕن و باوەڕ، مافی رێکخراوەیی و گردبونەوە، سەروەریی یاسا و ئۆتۆنۆمی کەسی و مافی تاک عیراق بە هەرێمیشەوە پلەیەکی خراپی هێناوە و  لە ژمارەیەکی زۆر لە پرسیارەکاندا (سفر)یان (1) لە (4) هێناوە. لە بابەتی ئازادیی رادەربڕندا، لە هەموو پرسیارەکانی وەک ئایا میدیای ئازاد و سەربەخۆ هەیە؟ ئایا تاکەکان ئازادن لە پراکتیزەکردن و دەربڕینی باوەڕی ئایینی یان بێباوەڕی لە کایەی گشتی و تایبەتدا؟ ئایا ئازادیی ئەکادیمی هەیە و ئایا سیستەمی پەروەردە دوورە لە تەڵقینی سیاسیی بەرفراوان؟ یان ئایا تاکەکان بێترس لە چاودێریکردن یان تۆڵەسەندنەوە ئازادن لە دەربڕینی بۆچوونی شەخسی خۆیان لەسەر بابەتگەلی سیاسی یان هەستیاری تر؟ عیراق بە هەرێمیشەوە (1) لە (4)هێناوە. کەمێک پشتڕاستکردنەوە، لە 2025 چی روویداوە لە هەردوو زۆنەکە: (هەولێر): 9ی شوباتی 2025، هێزە ئەمنییەكانی هەولێر، شەپۆلێكی پێشێلكارییان دژ بە رۆژنامەنوسان و كەناڵەكانی راگەیاندن کرد، لەكاتی روماڵكردنی خۆپیشاندانی مامۆستایان لە سنوری دێگەڵە، رێگری لە دەیان رۆژنامەنوس و كەناڵی راگەیاندن كرا روماڵی تەواوەتی بكەن، تیمە رۆژنامەوانییەكانیان روبەڕوی پێشێلكاریی بونەوە. (سلێمانی):52ی شوباتی 2025، لانیكەم 12 رۆژنامەنوس و میدیاكار لە شەش دەزگای راگەیاندن، لەلایەن هێزە ئەمنییەوە پێشێلكارییان بەرامبەر كرا. هێزە ئەمنییەكانی سلێمانی بە جلوبەرگی مەدەنی و سەربازییەوە لێشاوێك لە پێشێلكارییان لە شێوەی دەستگیركردن، پەلاماردان و راوەدونان، رێگریكردن لە روماڵ و ئازاردانیان کردووە، لەوكاتەی رۆژنامەنوسان دەیانویست روماڵی ناڕەزاییەكانی مامۆستایان بكەن دژی پێنەدانی موچەكانیان ئەو پێشێلكارییانە لەسەر رێگای سلێمانی – عەربەت. (هەولێر): 19ی ئابی 2025، دادگای کەتنی بنەسڵاوە سزای چوار ساڵ و پێنج مانگ زیندانیكردنی بۆ رۆژنامەنووس شێروان شێروانی دەركرد، ئەوەش بۆ جاری سێیەم و لەسەر سكاڵای ئەفسەرێكی پاسەوانی چاکسازیی گەورانی هەولێر، گوایا شێروان شێروانی لەناو زینداندا هەڕەشەی "كوشتنی" لێكردووە. (سلێمانی): 22ی ئابی 2025، شارەکە بە بۆنی بارووت و خوێن خەبەری دەبێتەوە، هێزێكی ئەمنی لە سلێمانی تەواوی كەلوپەل و پێداویستییەكانی كەناڵی ئاسمانیی زووم-یان بۆ شوێنێكی نادیار گواستۆتەوە، ئەوەش دوای ئەوەی بە چەك و ئۆتۆمبێلی سەربازییەوە، هەڵیانكوتایە سەر كەناڵەكە و كۆتاییان بە پەخشەكەی هێنا. (سلێمانی): 8ی تشرینی یەکەمی 2025، وەزیری ئاوەدانكردنەوە لەسەر هەواڵێكی ئاسایی (درەو) سكاڵایەكی لەسەر دامەزراوەی میدیایی درەو و  سەرنوسەری درەو (محەمەد رەئوف) تۆماركردووەو داوای بڕی (ملیارێك) دینار دەكات. (دهۆک): 28ی تشرینی یەکەمی 2025، سیروان غه‌ریب، سه‌رنووسه‌ری‌ وێستگه‌نیوز رایگه‌یاند، به‌ تۆمه‌تی‌ تێكدانی‌ ئاسایشی‌ نیشتیمانی هه‌رێمی‌ كوردستان، داواكاریی‌ گشتیی دهۆك سكاڵای‌ یاسایی‌ له‌سه‌ر وێستگه‌نیوز تۆماركرد و ئه‌و سكاڵایه‌ی‌ داواكاری‌ گشتیی دهۆك له‌سه‌ر رووماڵی‌ شه‌ڕی‌ نێوان هه‌ركییه‌كان و هێزه‌ ئه‌منییه‌كانی‌ شاری‌ هه‌ولێره‌ كه‌ له‌ رێکەوتی 8ی‌ 7ی‌ 2025 له‌ قه‌زای‌ خه‌بات روویدا. (سلێمانی) 2ی تشرینی دووەمی 2025: بەهۆی هەوڵدان بۆ پەخشکردنی ئەڵقەیەکی بەرنامەی تاوتوێ کە میوانداریی شاسوار عەبدولواحیدـی سەرۆکی جوڵانەوەی نەوەی نوێی دەکرد، پەخشی کەناڵی NRT ڕاگیرا. هەر بەگوێرەی هەڵسەنگاندنەکە، سەبارەت بە سەروەریی یاسا، لە هەموو پرسیارەکانی وەک ئایا دەسەڵاتی دادوەریی سەربەخۆ هەیە؟ ئایا ئیجرائاتیی یاسایی لە بابەتە مەدەنی و تاوانکارییەکاندا زاڵە؟ ئایا یاسا، سیاسات و پراکتیزەکردنەکان گەرەنتی مامەڵەی یەکسان لەگەڵ توێژە جیاوازەکانی دانیشتوواندا دەدەن؟ عیراق بە هەرێمیشەوە (سفر) لە (4)هێناوە. کەمێک پشتڕاستکردنەوە: (هەولێر): سەرۆکی یەکێتی ساڵێک لەمەوبەر لە دیداری مێریدا لە هەولێر ووتی،"  بۆ رائەکەینە مەحکەمەی بەغا، چونکە مەحکەمەی ئێرە مەحکەمە نییە برا، با سەریحبین لەگەڵ یەکتری، مەحکەمە نییە. مەحکەمە، حاکمی نەگبەت لە ماڵەوە دانیشتووە پەیامێکی بۆ دێت لەدەزگایەکی ئەمنییەوە، لەهەر کامێک لا بێت، ئەڵێ تۆ سبەینێ وائەکەی. ئەڵی بەسەرچاو، چی بکەم، ئێ ئەوە مەحکەمەیە، خەڵک هانبدات بۆ ئەو مەحکەمەیە؟ نەخێر." یەکێتی و پارتی هەڵەیەکی ستراتیژی دەکەن کاتێک هەردوو کەمپەکە وا بەسادەیی بەیەکتر بەراورد دەکەن. چیرۆکەکە لەوە گەورەترە. ئازار و سنورەکانی خوودسانسۆری گەیشتۆتە ئاستێکی تەواو خراپ لای رۆژنامەنوسان، چالاکوانان، نووسەران و هەموو ئەوانەی لەدەرەوەی بازنەی بەهێزی ناو پارتی و یەکێتی بیردەکەنەوە. لە دوایین کتێبیدا، "رایەڵە: مێژوویەکی کورتی تۆڕەکانی زانیاری لە چاخی بەردینەوە تا ژیریی دەستکرد"،  یۆڤاڵ نوح هەراری، دەڵێت، ئەو سەرکردانەی شەیدای دەسەڵاتی رەهان، بۆ گەیشتن بەو ئامانجە، بە هێرشکردنە سەر دادگا و میدیای سەربەخۆ دەستپێدەکەن، هەوڵی کۆنترۆڵکردنی دادگاکان دەدەن لەرێی کڕینی دادوەرەکانەوە و لە گەڵ پوکاندنەوەی دامەزراوەکانی میدیای سەربەخۆ، ماشێنی میدیایی تایبەت بەخۆیان دادەمەزرێنن. وەک ئەو دەڵێت، دواتر ناوەندە ئەکادیمییەکان، شارەوانییەکان، رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی و بزنس یان لەبەریەک هەڵدەوەشێنرێن یان دەخرێنە ژێر سانسۆری حکومەتەوە.  ئەو فەیلەسوفە، ئەو دامەزراوانەی ناومانهێنان بە "میکانیزمەکانی خۆڕاستکردنەوە؛ ناودەبات کە مەرجی ژیان و مردنن بۆ دەسەڵاتێکی دیموکرات. ئایا لە هەردوو کەمپەکەی یەکێتی و پارتییدا دادگاکان سەربەخۆن، ئایا ئەو چەند دامەزراوە میدیاییە سەربەخۆیەی هەن بەرەو پوکانەوە ناچن چونکە بەرگەی مونافەسەکردنی ماشێنی میدیای حزبی و شەخسی ناگرن. ئایا ناوەندە ئەکادیمییەکان سەربەخۆن، ئایا حکومەت هەوڵی لاتەریککردنی رێکخراوەکانی چالاکی کۆمەڵگەی مەدەنی نادات، ئایا بۆ راهێنانیکی یەک کاتژمێری لەسەر چۆنیەتی داواکردنی مۆڵەتی نەخۆشی لە دامەزروە میدیایەکەتدا پێویستت بە مۆڵەتی ئاساییش نییە؟ پرسیارێکی کراوەیە. کەمێک پشتڕاستکردنەوە: (سلێمانی):  29ی تشرینی دووەمی 2025، زیاتر لە (50) تۆڕ، ڕێکخراو و کەسایەتی، بانگەوازێکیان بڵاوکردەوە، کە دەڵێت هەنگاوێکی پلان بۆ داڕێژراوە هەیە بۆ دانانی ڕێکخراوە نا حکومییەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی لە ژێر کۆنترۆڵدا و بۆ ئەو مەبەستە چەند ساڵێکە ژمارەیەکی بەرچاو لە ڕێکخراوی ناحکومی دامەزراون کە پەیوەندیی ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆیان لەگەڵ حزبە سیاسییە دەسەڵاتدارەکان و کەسایەتییە سیاسییەکاندا هەیە. بەو هۆیەوە لەناو زیاتر لە شەش هەزار ڕێکخراوی نا حکومی لە هەرێمی کوردستان، گروپێک رێکخراو جیاکراونەتەوە و مۆڵک و بودجەی گشتی وەردەگرن، بەبێ میکانیزمێکی ڕوون و بوونی شەفافیەت و لێپرسینەوە. دیارە هەویری ئەوەی لە سلێمانی ئازاددتری یان لە هەولێر ئاو زۆر دەکێشێت. یەکێتی و پارتی ئەوەی ویستویانە بە سەر زەوی و بنزەوی کوردستان کردویانە بۆشیان چۆتە سەر، بەڵام پێناچێت لە هەوڵی قایلکردنمان بەوەی کامیان ئازادیخوازترن سەرکەوتووبن. وادیارە لە پاییزی جێبەجێکردنی بەڵێنەکانی ئازادیدان، ئەگەر پاییزیش مابێت، تا ئاگادارکردنەوەی دواتریش، وەک نوسەر. رامیار مەحمود دەڵێت: ئێمە کۆمەڵێک خەڵکی دەست بەسەرین لە کەمپەکانی پارتی و یەکێتیدا، ئەگەر کەسێک گوێی لە دەنگمانە دەنگمان بگەیەنن.  

(درەو): سبەینێ دەنگدانی تایبەت بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی عێراق بەڕێوەدەچێت، رۆژی دواتر (11/11) دەنگدانی گشتییە، كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان بۆ بەرچاوڕوونی، زانیاری لەبارەی تۆماركردنی سكاڵا لەسەر پرۆسەكە بڵاوكردەوە. بەگوێرەی رێنماییەكانی كۆمسیۆن، بەمشێوەیە دەنگدەرو كاندید یاخود بریكاری حزب و هاوپەیمانێتییە سیاسییەكان مافیان هەیە سكاڵا پێشكەش بكەن؛ سەبارەت بە پرۆسەی دەنگدان و جیاكردنەوەو ژماردنی دەستیی دەنگەكان: مەرجەكانی سكاڵا: یەكەم: پێشكەشكردنی سكاڵا لەماوەی دوو رۆژدا، لە كاتژمێری دەستپێكردنی دەنگدانەوە دەستپێدەكات تا كۆتایی دەوامی فەرمی رۆژی دواتری دەنگدان، ئەمە بەگوێرەی فۆرمێك كە بەتایبەت بۆ ئەو مەبەستە ئامادەكراوە لە بنكەكانی دەنگدانی گشتیی و تایبەتی، ئۆفێسی پارێزگاكان، ئۆفێسی دەستەی هەرێم، فەرمانگەی نیشتمانی و بنكەكانی وردبینی. دووەم: دەبێت سكاڵاكان نوسراو بن و ئیمزای سكاڵاكاری لەسەر بێت و ئەم زانیارییانەی خوارەوە لەخۆبگرن: 1-    ناوی سكاڵاكارو ئیمزاكەی، لەگەڵ ناونیشان و زانیاری پێویست بۆ پەیوەندیكردن.  2-    سكاڵاكار دەبێت شایەتحاڵی رووداوەكە بێت و ئەمە لەلایەن بەڕێوەبەری وێستگە یاخود رێكخەری بنكەكەوە لە رۆژی دەنگداندا پشتڕاستبكرێتەوە. خۆ ئەگەر سكاڵاكە پشتیوانی بەڕێوەبەری وێستگە یاخود رێكخەری لەسەر نەبوو، ئەكاتە ئەنجومەن دەسەڵاتی بڕیاردانی هەیە.  پۆلێنكردن و لێكۆڵینەوە یەكەم: ئەنجومەنی كۆمسیارانی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان لیژنەكانی پۆلێنكردن پێكدەهێنێت، كە هەریەكەیان تایبەتمەندن بە كۆمەڵێك پارێزگاو یەكێك لە ئەندامانی ئەنجومەنی كۆمسیاران سەرۆكایەتییان دەكەن، بە ئەندامێتیی فەرمانبەرێكی یاسایی لە بەشی سكاڵاو تانەكان و، فەرمانبەرێكی پسپۆر لە كاروباری تەكنیكی بەمەبەستی تەواوكردنی پرۆسەی پۆلێنكردنی سكاڵاكان بەشێوەیەكی وردو خێرا، بەگوێرەی مەترسییان بەمشێوەیە:  ا- سكاڵای زەرد ئەوەیە كە مەرجە شكڵی و بابەتییەكانی تێدا نییەو دەبێت دەستبەجێ رەتبكرێتەوە.  ب- سكاڵای سەوز ئەو سكاڵایەیە كە تێیدا بانگەشەی ئەوە كراوە سەرپێچی كراوە لەلایەن كارمەندانی كۆمسیۆن یان بانگەشەی ئەوە كراوە لە رۆژی دەنگداندا بانگەشەی هەڵبژاردن هەبووە یاخود سەرپێچی رێنماییەكان كراوە لەلایەن یەكێك لەو هێزە ئەمنییانەی كە راسپێردراون بە پاراستنی بنكەكە، بەبێ ئەوەی كاریگەریی لەسەر ئەنجامی هەڵبژاردن هەبێت، ئەمە پێویستی بەوە هەیە لێكۆڵینەوەی لێ بكرێت.  ج- سكاڵای سور ئەو سكاڵایەیە كە بابەتی سەرپێچی مەترسیدار لە خۆدەگرێت، كە رەنگە كاریگەریی لەسەر ئەنجامی هەڵبژاردن هەبێت ئەگەر هاتوو راستییەكی بسەلمێندرێت، ئەم جۆرە سكاڵایانە، لە مامەڵەكردن و بەدواداچووندا ئەولەویەتیان پێدەدرێت.   

درەو: ڕاپۆرتی؛ تۆڕی  نيريج " NIRIJ" ئامادەکردنی؛ سەڵاح حەسەن بابان 🔹 پارەی سیاسی ناپاک وەک سووتەمەنی بۆ هەڵبژاردنەکان بەکاردەهێنرێت، ئەمەش مسۆگەرکردنی هەڵبژاردنی ئەو کەسانەیە، کە پۆستە حکومییەکان بە دەرفەتێک دەبینن بۆ وەرگرتنەوەی تێچووی بانگەشەی هەڵبژاردنەکانیان لەڕێگەی گرێبەستی گوماناوی و گرێبەستی خەیاڵییەوە، ئەمەش سووڕێکی خراپ دروست دەکات: بە پارەی نایاسایی دەسەڵات دەکڕێت، دەسەڵاتیش پارەی نایاسایی زیاتر بەرهەمدەهێنێت. 🔹 ئامارەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە بردنەوەی یەک کورسی ئەنجومەنی نوێنەران لە بەشێک لە پارێزگاکاندا (5 ملیۆن) دۆلاری تێدەچێت. واتا لیست یان هاوپەیمانێتییەک کە ئامانجی (10) کورسی بێت، پێویستی بە (50 ملیار) دینار دەبێت، ئەمە لە کاتێکدایە “پێشتر تێچووی هەر کورسییەک لە نێوان (750 ملیۆن) بۆ (یەک ملیار و 500 ملیۆن) دینار بوو. 🔹 شارەزایانی دارایی باس لە خەرجکردنی نزیکەی (3 ملیار دۆلار) دەکەن، لە لایەن هێزو کوتلە سیاسییەکانەوە، ئەمەش بە گەورەترین هەڵمەتی ڕیکلام و بانگەشەی هەڵبژاردن وەسف دەکرێت، کە تا ئێستا عێراق بەخۆیەوە بینیبێتی. 🔹 چاودێرانی هەڵبژاردن لەناو تۆڕەکانی چاودێریکردندا هەڵمەت و بانگەشە بەردەوامەکان بە تایبەتی لە شارە گەورەکاندا بە ئیسرافترین (خەرجی ناپێویست) هەڵمەتەکانی هەڵبژاردن وەسف دەکەن. ئەم خەرجییە ناپێویستانە لە دەیان هەزار وێنە و لافیتە و پۆستەردا دیارە، کە لە شەقام و گۆڕەپانەکاندا نمایشکراون. 🔹 سنووری خەرجی بۆ کاندیدێکی بەهێز لە (یەک ملیۆن) دۆلار تێدەپەڕێت، بۆ چەند سەد هەزارێک دادەبەزێت بۆ کاندیدێک کە چانسی مامناوەندی هەبێت، دەگاتە دەیان هەزار دۆلار بۆ کاندیدێکی لاواز کە هیچ ئاسۆیەکی ڕاستەقینەی نییە. 🔹 بودجەی زیادەڕۆیی و هەڵئاوساوی قەوارەو لیستە بەشداربووەکانی هەڵبژاردنی پەرلەمان یان لە دەستکەوتی نایاسایی- پڕۆژە و داهاتی قاچاخی نەوت و گەندەڵی بازرگانییەوە سەرچاوە دەگرێت- یان لە بودجەی دەرەکیی زلهێزە ناوچەییەکان کە کاریگەریی سیاسی و ئابووری و ئەجێندایان هەیە لە عێراقدا. 🔹 بەهای ئەو هەڵبژاردنانە چییە، کە هیچ هیوایەک بۆ گۆڕانکاری پێشکەش ناکەن، هەڵبژاردنێک کە پێشتر براوەکان ناسراون- ئەو پارتە گەورە و کاریگەرانەی کە هەموو شتێک لە نێوان خۆیاندا دابەش دەکەن، بەپێی ئەوەی ئێستا بە سیستەمی پشکەکان ناسراوە؟ سەرچاوە داراییەکانی هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردن چین؟ شارەزایانی ئابووری مەزەندە دەکەن، کە کۆی خەرجی لایەنە سیاسییەکان و قەوارەو کوتلە و کاندیدەکان بە درێژایی قۆناغە جیاوازەکانی بانگەشەی هەڵبژاردن، تا کۆتایی هاتنی لە (8)ی ئەم مانگە، چوار ترلیۆن دیناری عێراقی تێدەپەڕێت. چاودێرانی هەڵبژاردن لەناو تۆڕەکانی چاودێریکردندا هەڵمەتە بەردەوامەکان بە تایبەتی لە شارە گەورەکاندا بە ئیسرافترین (خەرجی ناپێویست) هەڵمەتەکانی هەڵبژاردن وەسف دەکەن. ئەم خەرجییە ناپێویستانە لە دەیان هەزار وێنە و لافیتە و پۆستەردا دیارە، کە لە شەقام و گۆڕەپانەکاندا نمایشکراون، هەروەها گردبوونەوە فراوانەکانی بانگەشەی هەڵبژاردن، کە لەلایەن لیست و کاندیدەکانەوە ئەنجام دەدرێن، لەگەڵ ئاهەنگ و دابەشکردنی دیاری. جگە لەوەش داواکاری لایەنگران و ئەو خەرجییانەی پەیوەستن بە کۆبوونەوەی عەشیرەتییەکانەوە کە بەڕووی کاندیدەکاندا کراوەن. ئەمەش ئەو خەرجییە ناپێویستە بێ سنوورە ڕووندەکاتەوە، توێژەران و سیاسەتمەداران و لایەنەکانی ئۆپۆزسیۆن ئەو پرسیارە دەوروژێنن، سەبارەت بە ژمارەو داتای خەرجییەکان، ئەو تەرخانکردنانەی کە لایەنەکان بۆ ڕیکلامەکانی بانگەشەکانی هەڵبژاردن و پێداویستییەکانی پەیوەست بەوەوە دەیکەن و لە هەمووی گرنگتر ئەوەیە: سەرچاوەی ئەم پارانە لەکوێیە؟ ئەو قەوارە سیاسیانەی بەشداربوون لە هەڵبژاردنەکاندا ئەم هەموو بڕە پارەیەیان لە کوێوە دەستکەوت؟ سەرەڕای نەبوونی وەڵامی فەرمی بۆ ئەم پرسیارانە، لێدوانی سیاسەتمەداران و ئەو زانیاریانەی لە کۆبوونەوەکانیاندا دزەپێدەکەن، سەرچاوەی بەشێک لەو پارانە ئاشکرا دەکەن. ئەم سەرچاوانە دەتوانرێت بەم شێوەیە کورت بکرێتەوە:  لە ڕێگەی پۆستە وەزارییەکانەوە دێن کە لەلایەن لایەنە دیاریکراوەکانەوە کۆنترۆڵ دەکرێن، یان پۆستە کارگێڕییە پلە باڵاکان لە وەزارەتەکان، دامەزراوەکان، یان حکومەتە خۆجێییەکان، جگە لەو پشکانەی کە لایەنە کاریگەرەکان لە پارەی تەرخانکراو بۆ گرێبەستی پڕۆژەی گشتی یان یارمەتی دەرەکی وەریدەگرن. لە ژێر ڕۆشنایی هەموو ئەمانەدا، عەلی موسلیم، ئابووریناس پێی وایە، عێراق هێشتا سیستەمێکی کاریگەری ئاشکراکردنی دارایی نییە، ئەمەش وایکردووە ببێتە یەکێک لە "زۆرترین خەرجکەرەکان و کەمترین وڵاتانی ڕێکخراو لە ناوچەکەدا". سەبارەت بە هەڵبژاردنیش جەخت لەوە دەکاتەوە کە نەبوونی لێپرسینەوەی دارایی “نەک هەر یەکپارچەیی هەڵبژاردن لاواز دەکات بەڵکو متمانەی هاووڵاتیان بە دامەزراوە گشتییەکان تێکدەدات”. هەناسەیەکی قووڵ هەڵدەکێشێت، دەشڵێت؛ “هەمان سیناریۆ پێش هەموو هەڵبژاردنێک دووبارە دەبێتەوە: لێشاوی زۆری پارە بۆ بانگەشەی هەڵبژاردن و پاڵپشتیکردن، دواتر دابەزینی چالاکییە ئابوورییەکان دوای هەڵبژاردنەکان”. دەشڵێت، “لە نەبوونی یاسایەکی تونددا کە خەرجییەکانی هەڵمەتی هەڵبژاردنەکان ڕێکبخات، وڵاتەکە هەروا بەرەوڕووی مەترسییە داراییە بەرچاوەکان دەبێتەوە، کە دواجار قەیرانی ئابووریی پێکهاتەیی عێراق بەبێ هیچ چارەسەرێکی بنەڕەتی بەردەوام دەکات”. هەرچەندە کۆنترۆڵی یاسایی هەیە سەبارەت بە سنووردارکردنی خەرجییەکان کە لە یاسای هەڵبژاردنەکاندا دانراوە، و ئەوانی دیکە کە پەیوەندییان بە یاسای پارتە سیاسییەکانەوە هەیە، کە داوا لە لایەنەکان دەکات سەرچاوەی دارایی خۆیان ئاشکرا بکەن، بەڵام چاودێرییەکی کاریگەر نزیکەی بە تەواوی غیابی هەیە و لەگەڵ ئەوەشدا لێپرسینەوە لە هەردوو سەرچاوە و خەرجییەکان لەدەست دەچێت. لیستە سوننییەکان پێشەنگن لە قەبارەی خەرجکردنییەکانی بانگەشەی هەڵبژاردن ئەو ئامارانەی لەلایەن کاندیدەکانەوە بڵاوکراونەتەوە و خەمڵاندنەکانی چاودێران ئاماژە بەوە دەکەن کە لیستە سوننەکانی هەڵبژاردن لەڕووی تەرخانکردنی بانگەشەی هەڵبژاردنەوە لە پلەی یەکەمدان. ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ شێوازی ڕاکێشانی دەنگەکانیان لە زۆرێک لە ناوچەکانی ڕۆژئاوای وڵات کە پشت بە کۆبوونەوەی خێڵەکی و سەرچاوە داراییەکانی پەیوەست بەوەوە دەبەستن. لیستە شیعەکان بە تایبەتی ئەوانەی لە بەغدا کێبڕکێ دەکەن، لە قەبارەدا بەدوایدا دێت. لە چاوپێکەوتنێکی تەلەفزیۆنیدا، یەزان میشعان ئەلجبوری، سەرۆکی هاوپەیمانی “صقورنا” ئاشکرایکرد، دەستەبەرکردنی کورسییەک لە خولی نوێی پەرلەماندا (5 ملیار) دیناری تێدەچێت. ئاماژەی بەوەشکرد، هاوپەیمانییەک کە ئامانجی (10) کورسی هەبێت پێویستی بە (50 ملیار) دینار دەبێت، ڕوونیشیکردەوە، “پێشتر تێچووی هەر کورسییەک لە نێوان (750 ملیۆن) بۆ (یەک ملیار و 500 ملیۆن) دینار بوو، ئەمەش بەندە بە ناوچەکەو و کەشوهەوای سیاسی و مێژووی هەڵبژاردنەکان و کاندیدەکان”. هاوکات، میشعان الجبوری باوکی، ئەندامی پێشووی پەرلەمان و سیاسەتمەداری سوننەی پارێزگاری سەلاح الدین، بڕی پێویستی بۆ دەستەبەرکردنی کورسی پەرلەمانی بە نزیکەی (10 ملیار) دینار خەمڵاند و هەڵبژاردنەکانی داهاتووی بە "پیستترین هەڵبژاردن لە مێژووی دەوڵەتی عێراق"دا وەسفکرد. کاندیدێکی سوننەی خەڵکی ئەنبار، کە بەشداری هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاکانی ساڵی (2023) ی کردووە و پێی باش بووە ناوی ئاشکرا نەکات، ڕایگەیاند کە سنووری خەرجی بۆ کاندیدێکی بەهێز لە (یەک ملیۆن) دۆلار تێدەپەڕێت، بۆ چەند سەد هەزارێک دادەبەزێت بۆ کاندیدێک کە چانسی مامناوەندی هەبێت، دەگاتە دەیان هەزار دۆلار بۆ کاندیدێکی لاواز کە هیچ ئاسۆیەکی ڕاستەقینەی نییە. ڕوونیشیکردەوە، بەشێک لەو پارانە لەلایەن هێزە سیاسییەکانەوە بۆ کاندیدەکان خەرجدەکرێت، ئەمەش بەپێی باری دارایی قەوارەکە، لەکاتێکدا کاندیدەکە ئەو بڕە پارەیەی کە دەمێنێتەوە هەڵدەگرێت، بەو هیوایەی دواتر لەکاتی بردنەوەدا وەریبگرێتەوە. بە گوتەی ئابووریناس مەنار ئەلعوبەیدی، خەمڵاندنە مەیدانییەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە خەرجییە ڕاستەقینەکان لانیکەم لە نێوان (3 بۆ 4 تریلیۆن) دیناردایە، "وە ڕەنگە زۆر زیاتر بێت بەهۆی نەبوونی داتای ورد یان ڕاپۆرتی دارایی فەرمی". ئاماژەی بەوەشکرد، "دیمەنی دارایی بانگەشەی هەڵبژاردنەکان لە ژێر کۆنتڕۆڵ دەرچووە. پارەکان بەبێ شەفافیەتێکی ڕوون یان چاودێرییەکی کاریگەر لەلایەن دەسەڵاتە بەرپرسیارەکانەوە خەرج دەکرێن". ئەو ئاماژە بەوە دەکات کە دەسەڵاتە پەیوەندیدارەکان، کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکان، فەرمانگەی دارایی دژە سپیکردنەوەی پارە و بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر لە بانکی ناوەندی، دەستەی دەستپاکی، دیوانی چاودێری دارایی و دەستەی پەیوەندییەکان و میدیا- "بەبێ هەماهەنگییەکی کاریگەر یان بنکەیەکی زانیاری یەکگرتوو کاردەکەن کە ببێتە هۆی بەدواداچوونی سەرچاوەی دارایی و خەرجییەکان." بەگوێرەی یاسای ژمارە (9)ی ساڵی 2020، کۆمسیۆن پابەندە بە وردبینیکردنی سەرچاوە داراییەکانی کاندیدەکان، لەکاتێکدا فەرمانگەی دژە سپیکردنەوەی پارە بەرپرسیارە لە شیکردنەوەی گواستنەوەی گوماناوی لەسەر بنەمای یاسای ژمارە (39)ی ساڵی 2015. بەڵام تا ئێستا هیچ داتایەک بڵاونەکراوەتەوە کە بڕی ئەو پارەیەی، کە لە هەڵمەتی هەڵبژاردنەکاندا دەسوڕێتەوە یان ئەو لایەنانەی پارەیان بۆ دابیندەکەن ڕوون بکاتەوە، ئەمەش وایکردووە ئەم مەلەفە، بە گوتەی پسپۆڕانی پسپۆر، یەکێک بێت لەو مەلەفانەی زۆرترین ناڕوونی تێدایە. مادەی (4/سێیەم) لە یاسای بەرەنگاربوونەوەی سپیکردنەوەی پارەدا هاتووە، یەکێک لە ئەرکەکانی فەرمانگە بریتییە لە "وەرگرتن و شیکردنەوەی ڕاپۆرت و زانیارییەکانی پەیوەست بەو مامەڵانەی کە گومانیان لێدەکرێت پەیوەندییان بە سپیکردنەوەی پارە، پارەدارکردنی تیرۆر، یان هەر تاوانێکی پێشبینیکراوی پەیوەندیدارەوە هەبێت، و گرتنەبەری ڕێوشوێنی گونجاو سەبارەت بەوانە بە هەماهەنگی لەگەڵ لایەنی دادوەری و ئاسایش و ڕێککاریی پەیوەندیدار". دەسەڵاتداران." جگە لەوەش دەستەی دەستپاکی و دیوانی چاودێری دارایی ڕۆڵی چاودێری دەگێڕن لە بەدواداچوونی ئەو سامانە گشتیانەی کە ڕەنگە بۆ مەبەستی سیاسی بقۆزرێتەوە، هاوکات دەستەی ڕاگەیاندن و پەیوەندییەکان چاودێری هەڵمەتەکانی ڕاگەیاندن و ڕیکلام دەکات بۆ دڵنیابوون لە شەفافیەتی پارەدانەکانیان و بەکارنەهێنانی سامانی دەوڵەت تێیدا. کەلێنی نێوان خەرجکردنی یاسایی و ئەرزی واقع لە کاتێکدا سنووری خەرجکردنی یاسایی بۆ هەر دەنگدەرێک بە (250 دینار) دانراوە، بەڵام واقیع کەلێنێکی بەرچاو لە نێوان یاساکە و جێبەجێکردنیدا ئاشکرا دەکات. ڕاپۆرتە مەیدانییەکان تێکڕای خەرجییەکانی بانگەشەی هەڵبژاردن بۆ هەر کاندیدێک بە نزیکەی (ملیارێک و 400 ملیۆن) دینار لە بەغدا و چەند پارێزگایەکی دیکە دەخەمڵێنن، لەکاتێکدا هەندێک لە کاندیدەکان بۆ بانگەشەی هەڵبژاردنەکان دەگاتە (5 ملیار) دینار. بە پشتبەست بەوەی (7 هەزار و 926) کاندید، کە لە هەڵبژاردنەکانی 2025دا خۆیان کاندید کردووە و تێکڕای خەرجییەکانی مەزەندەکراو بە بڕی (1.4 ملیار) دینار، کۆی خەرجییەکانی بانگەشەی هەڵبژاردن دەگاتە نزیکەی (11 تریلیۆن) دینار (8.4 ملیار) دۆلار بە نرخی ئاڵوگۆڕی ((هەزار و 320) دینار بەرامبەر بە یەک دۆلار). بەڵام چاودێرانی بانگەشەی بانگەشەکانی ناو تۆڕەکانی چاودێری هەڵبژاردن پێیان وایە تێکڕای خەرجی زۆرینەی کاندیدەکان ناگاتە (ملیارێک و 400 ملیۆن) دینار، هەرچەندە هەندێک کاندیدی بەهێز چەند هێندە زیاتر لەم بڕە تێدەپەڕێنن. ئەوان ژمارەی ڕکابەرە گەورەکان بە نزیکەی هەزار کاندید دەخەمڵێنن کە لەلایەن هێزە سیاسییە بەهێزەکانەوە پشتگیری دەکرێن، لەکاتێکدا ئەوانی دیکە لە دەرەوەی ڕکابەرییەکانن. لە هەر حاڵەتێکدا، هەڵبژاردن دەبێتە یەکێک لە گەورەترین چالاکییە ئابوورییەکانی وڵات، کە کەرتە خزمەتگوزارییە سەرەکییەکانی وەک خانووبەرە، تەندروستی، و پەروەردە تێدەپەڕێنێت، ئەمەش ئاماژەیە بۆ هەڵاوسانی پارەی سیاسی و گۆڕینی بۆ ئابوورییەکی هاوتەریب لەگەڵ سامانی گشتیدا. بە گوتەی توێژەر و شارەزای دارایی ضرغام عەبدوڵڵا، ڕێوشوێنە دواکەوتووەکانی چاودێریکردن، وەک وردبینیکردنی حیساباتی کۆتایی، بە ناتەواوی دەمێنێتەوە، دەشڵێت، لەژێر سیستمێکی پەرلەمانیدا کە بەرژەوەندیی حزبی بەسەریدا زاڵ بێت، "پارەی سیاسی ناپاک وەک سووتەمەنی بۆ هەڵبژاردنەکان بەکاردەهێنرێت، ئەمەش مسۆگەرکردنی هەڵبژاردنی ئەو کەسانەیە کە پۆستە حکومییەکان بە دەرفەتێک دەبینن بۆ وەرگرتنەوەی تێچووی بانگەشەی هەڵبژاردنەکانیان لەڕێگەی گرێبەستی گوماناوی و گرێبەستی خەیاڵییەوە، ئەمەش سووڕێکی خراپ دروست دەکات: بە پارەی نایاسایی دەسەڵات دەکڕێت، دەسەڵاتیش پارەی نایاسایی زیاتر بەرهەمدەهێنێت". لە 5ی تشرینی یەکەمدا، کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکان کۆمەڵێک ڕێنمایی سەبارەت بە خەرجکردنی بانگەشەی هەڵبژاردن لەلایەن کاندیدەکان و هاوپەیمانییە سیاسییەکانەوە دەرکرد کە لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی ساڵی 2025دا خۆیان کاندید دەکەن. لە ڕێنماییەکاندا هاتووە کە زۆرترین خەرجی بانگەشەی هەڵبژاردن بۆ کاندیدێک بە 250 دینار دیاریکراوە، بە چەند هێندەی ژمارەی دەنگدەرانی ئەو قەزای هەڵبژاردنەی کە خۆی تیایدا کاندید دەکات. سنووری خەرجکردن بۆ لیستی حزبی بە بەکارهێنانی ئەم فۆرمولەیە حیسابی بۆ دەکرێت: (ژمارەی کورسییەکانی پارێزگا × 2 × 250 دینار × ژمارەی دەنگدەر). تا وادەی ئەم ڕێنماییانە، ژمارەی ئەو دەنگدەرانەی زانیارییەکانیان لە بەغدا نوێ کردبووەوە، (4 ملیۆن و 300 هەزار) کەسی تێپەڕاندبوو. ئەمەش بەو مانایەیە کە سنووری خەرجکردنی هەڵمەتی هەڵبژاردن بۆ هەر کاندیدێک لە پایتەخت دەتوانێت بگاتە (یەک ملیار و 70 ملیۆن) دینار. بە تەرخانکردنی (71) کورسی بۆ پارێزگاری بەغدا و هەر لیستێک کە ئەگەری هەیە تا (142) کاندید بخاتە ڕوو، کۆی سنووری خەرجییەکانی بانگەشەی هەڵبژاردن بۆ هەر لیستێک، بەتایبەتی گەورەترەکان، دەتوانێت بگاتە نزیکەی (153 ملیار) دینار.  محەمەد یونس سەعید پسپۆڕی یاسایی ڕایدەگەیەنێت، یاسای پارتە سیاسییەکان ژمارە (36)ی ساڵی 2015، لایەنەکانی ڕاسپاردووە کە سەرچاوەی دارایی خۆیان ئاشکرا بکەن، هەروەها لە بودجەی گشتی سێ ساڵەدا بەخشینێکی دارایی پێنج ملیار دینار بۆ لایەنە سیاسییەکان تەرخانکراوە. بەڵام لایەنە سیاسییەکان هەرگیز سەرچاوەی دارایی خۆیان ئاشکرا ناکەن، "ئەمەش وایان لێدەکات گومانیان هەبێت و گومانیان لەسەر تێوەگلانیان لە گەندەڵی سیاسی یان وەرگرتنی پارەی دەرەکی دروست دەکات، ئەمەش شتێکە کە لە دەستووردا قەدەغەیە". تەحەداکە لە خەرجییە ڕاستەقینەکانی لایەنە کاریگەرەکان و بلۆکە گەورەکاندایە، کە بە گوتەی محەمەد یونس، زۆر لە "سەقفی فەرمی، کە لە ئێستاوە بەرزە" زیاترە. ئەو ئاماژە بەوە دەکات کە ئەم خەرجییە ڕانەگەیەندراوە ئەوەیە کە پێی دەوترێت "پارەی سیاسی شاراوە"، کە "زۆرجار لە پارە تاڵانکراوەکانی گەنجینەی گشتی- گەندەڵی، کۆمیسیۆن و خراپ بەڕێوەبردنی داراییەوە سەرچاوە دەگرێت". بە پشتبەستن بە داتاکانی کۆمسیۆن، کە سنووری خەرجکردن بۆ هەر کاندیدێک بە بەکارهێنانی فۆرمولەی (ژمارەی دەنگدەران x 250 دینار) حیسابی بۆ دەکات، زۆرترین سنووری خەرجکردن لە قەزایەکدا کە بە مەزەندەکردنی (650 هەزار) دەنگدەر، وەک موسەننا، نزیکەی (162 ملیۆن) دینار دەبێت. بڕیارە سنووری خەرجکردنی کاندیدێک لە قەزایەکدا کە ملیۆنێک دەنگدەری هەبێت، وەک سەلاحەدین، نزیکەی (250 ملیۆن) دینار بێت. بەڵام چاودێران جەخت لەوە دەکەنەوە کە کاندیدە سەرەکییەکان چەندین هێندەی ئەم بڕە پارەیە خەرج دەکەن. ئەو ئامارانەی لە بازنە سیاسییەکاندا دەسوڕێنەوە، کە لەلایەن (عصام شاکر) ئەندامی چوارچێوەی هەماهەنگییەوە پشتڕاستکراونەتەوە، ئاماژە بەوە دەکەن کە هەندێک لە کاندیدەکان "تا ئێستا لە نێوان 4 بۆ 5 ملیار دیناریان خەرجکردووە، لەگەڵ چاوەڕوانی زیادبوونی خەرجییەکان دواتر". ئەمەش بەو مانایەیە، کە ئەو پارەیەی خەرج دەکرێت بە دەیان هێندە لە سنوورەکە زیاترە، ئەمەش بەپێی قەبارەی قەزاکە. ئاماژە بەوەش دەکات، لە قەزایەکی بچوک کە نزیکەی 100 هەزار دەنگدەری تێدایە، “سنوری خەرجکردنی یاسایی لە (25 ملیۆن) دیناری عێراقی تێناپەڕێت، هاوکات داتاکان ئاماژە بەوە دەکەن کە هەندێک لە کاندیدەکان نزیکەی (پێنج ملیار) دیناریان خەرجکردووە، واتە نزیکەی (200) هێندەی سنووری دیاریکراو”. سەبارەت بە قەزا مامناوەندەکان، کە نزیکەی (300 هەزار) دەنگدەریان هەیە، دەڵێت “سنوری ڕێگەپێدراو (75 ملیۆن) دینارە، بەمەش خەرجییە ڕاپۆرتکراوەکانی (پێنج ملیار) دینار زیاترە لە نزیکەی شەست و حەوت هێندەی سنوورەکە”. سەبارەت بە بازنە گەورەکانی هەڵبژاردن کە ژمارەی دەنگدەران دەگاتە نیو ملیۆن کەس، "سەقفی یاسایی بە نزیکەی (125 ملیۆن) دینار خەمڵێندراوە، لەکاتێکدا خەرجییە ڕاستەقینەکەش لە ئاستی (پێنج ملیار)یشدا دەمێنێتەوە، کە نزیکەی چل هێندەی سەقفی یاساییە" پارەی پێویست بۆ بنیاتنانی ژێرخان بەراوردە ئابوورییەکان دەریدەخەن، کە کۆی ئەو بڕە پارەیەی کە بۆ بانگەشەی هەڵبژاردنەکان لە عێراق خەرج دەکرێت، یەکسانە بە دابینکردنی بودجە بۆ پڕۆژە خزمەتگوزارییە گەورەکان کە دەتوانن ژێرخانی وڵاتەکە بگۆڕن. توێژەر (عادل کەمال) دەڵێت، بۆ نموونە (چوار تریلیۆن) دینار- بەلانی کەمەوە بۆ ئەو پارەیەی بۆ بانگەشەی هەڵبژاردن خەرج دەکرێت- دەتوانێت یەکێک یان زیاتر لەم پڕۆژانەی خوارەوە دابین بکات: -    (110 هەزار) یەکەی نیشتەجێبوون بە نرخێکی گونجاو، بە گریمانەکردنی تێچووی هەر یەکەیەکی (100 ملیۆن) دینار. -    (هەزار و 860) قوتابخانەی بنەڕەتی ستاندارد، بە تێکڕا (6 ملیار) دینار بۆ هەر قوتابخانەیەک. -    (92) نەخۆشخانەی توانای مامناوەند (150 قەرەوێڵە)، بە تێکڕا (120 ملیار) دینار بۆ هەر نەخۆشخانەیەک. -    (8 هەزار و 400) کیلۆمەتر ڕێگای شارەکان، بە تێکڕا (1.3 ملیار) دینار بۆ هەر کیلۆمەترێک. کەمال ئاماژە بەوە دەکات کە بانگەشەکانی هەڵبژاردن بە شێوەیەکی گشتی کەرتە جیاوازەکان هان دەدەن، لەوانە کۆمپانیاکانی ڕیکلام، چاپکردن، لۆجستی و میدیا، هەروەها فرۆشتنی تاکەکەسی و میوانداری. بەڵام ئەم پەرەسەندنە کاتییە و بەستراوەتەوە بە خودی بانگەشەکانی هەڵبژاردنەوە؛ بۆیە بەرهەمدار نییە بەڵکو بەکاربەرییە. خەرجییە داراییەکان لەم ڕووەوە دابەش دەکات بەسەر سێ ڕێڕەودا: 1.    "ڕیکلام و میدیا، کە بریتییە لە کەمپەینی تەلەفزیۆنی، ڕیکلامی تابلۆی بازرگانی، بەڕێوەبردنی کەمپەینی سۆشیال میدیا، و فێستیڤاڵ و بۆنە گشتیەکان." 2.    "یارمەتی و خزمەتگوزارییە کۆمەڵایەتییەکان، کە هەندێک لایەن پەنا بۆ دابینکردنی سەبەتەی خۆراک یان داپۆشینی پێداویستییەکانی کۆمەڵگا دەبەن بۆ بەدەستهێنانی پشتیوانی دەنگدەران." 3.    "کڕینی دەنگ و دڵسۆزی، کە هەستیارترین لایەنە. ئەمەش بە پێشکەشکردنی پارە، دیاری، یان بەڵێنی پۆست لە بەرامبەر دەستەبەرکردنی دەنگدا دەکرێت، بەتایبەتی لەو بازنانەی کە کێبڕکێیەکی زۆریان لەسەرە". هەروەها ئەمەش ئەو بڕە پارەیە دەگرێتەوە کە دەدرێت بە سەرکردەکانی هۆزەکان و میوانخانەکانیان بۆ دڵنیابوون لە پشتیوانی. جگە لە خەرجییە زەبەلاحەکانی بانگەشەی هەڵبژاردنەکان کە بەرزترین خەرجییە لە مێژووی وڵاتدا، هەڵبژاردنەکان زیانی بەرفراوانیشی بە (١٥) پارێزگا گەیاندووە. بەگوێرەی ڕوانگەی سەوزی عێراق، لە ئەنجامی "بەکارهێنانی بزمار و چیمەنتۆ بۆ چاککردنی پۆستەری هەڵمەتی هەڵبژاردنەکان" نزیکەی (250 هەزار) دار زیانیان بەرکەوتووە. ڕوانگە لە بەیاننامەیەکدا کە لەلایەن دەزگاکانی ڕاگەیاندنەوە بڵاوکراوەتەوە، ڕوونیکردەوە کە "ئەو زیانانە درێژبوونەتەوە بۆ شەقامەکانی هاتوچۆ و سیستەمی ئاودێری و نافورەکان، کە لەژێر قورسایی وێنە و دروشمەکاندا دیارنەماون"، هەروەها "ئەوەی ڕوودەدات ڕەنگدانەوەی ڕێزنەگرتنە لە یاسا تەنانەت پێش ئەوەی سندوقەکانی دەنگدان بکرێنەوە". لەگەڵ نزیکبوونەوەی وادەی دەنگدان، قەبارەی خەرجییەکانی بانگەشەی هەڵبژاردن و سەرچاوەی ئەو پارانە مشتومڕێکی زۆری دروست کردووە، بەغدا لە نێو شارەکانی عێراقدا وەک "گۆڕەپانێکی گەورە و پشێوی خەرجکردن" جیاوازە، بە گوتەی چالاکوان (سەلام موعتەز) دەڵێت؛ بووەتە ناوەندێک بۆ چالاکییە داراییە بەرفراوانەکان کە لەلایەن "لیست و لایەنە سیاسییەکانەوە سەرکردایەتی دەکرێت لەڕێگەی خەرجکردنی بێ وێنە بۆ ڕیکلام، دامەزراندنی هەزاران کارمەندی میدیا و ستافی پشتیوانی، و بەکارهێنانی کۆمەڵێکی بەرفراوانی کرێکار لە ڕێکخستنی بۆنە و خواردن و خواردنەوە و بوارەکانی دیکەدا." ئاماژە بەوە دەکات کە ئەم "شەپۆلە داراییە زەبەلاحە، کە دەگاتە سەدان ملیۆن دۆلار، کاریگەری کاتی لەسەر ئابووری بەغدا هەیە، بەڵام وەرگێڕانی بۆ گەشەسەندن نییە، بە کۆتایی هاتنی ڕۆژی هەڵبژاردن کۆتایی دێت." بەغدا یەکەم، ئەنبار دووەم! بەپێی ئەو خەمڵاندنانەی کە لەلایەن کاندیدەکان و چالاکوانانی چاودێری بانگەشەی هەڵبژاردنەکانەوە بڵاوکراونەتەوە، پارێزگاکانی (زۆرینەی سوننە) پێشەنگن لە خەرجییەکانی بانگەشەی هەڵبژاردنەکاندا. (فەلاح ئەلعانی)، ئابووریناس و ئەکادیمیست هاوڕایە و ئاماژە بەوە دەکات کە لایەنە سوننەکان گەورەترین خەرجکەرن بۆ پڕوپاگەندەی هەڵبژاردن، هەرچەندە ئەمە بەپێی پارێزگاکان جیاوازە و بەندە بە پلەی دابەشبوونی ناوخۆیی سوننە لەناو هەر پارێزگایەکدا. بەگوتەی ئەلعانی، خەرجییەکان بە پلەی یەکەم لە بەغدا چڕبوونەتەوە بەهۆی “ژمارەی بەرچاوی کاندیدەکان لە پایتەخت و ژمارەیەکی زۆری دەنگدەران، هەروەها مەودای هەمەچەشنی خەرجییەکان، لە پارەی نەختینەیی و پۆستەرەوە تا دەگاتە قیرتاوکردنی ڕێگاوبان و پڕۆژەی خزمەتگوزاری، بەتایبەتی لە ناوچەی پشتێنەی بەغدا”. پارێزگای ئەنبار لەڕووی خەرجییەکانەوە لە دوای بەغداوە لە پلەی دووەم دێت، بەتایبەتی دوای هاتنە ناوەوەی حزب و گروپەکانی دیکە، کە کێبڕکێیان لەگەڵ پارتی پێشکەوتن (تەقەدوم) هەیە، کە محەمەد حەلبوسی سەرۆکی پێشووی پەرلەمان سەرۆکایەتی دەکات، کە پارێزگاکە و سەرجەم دامودەزگاکانی کۆنتڕۆڵ دەکات. بەگشتی پارتە سوننەکان زیاتر لە (400 ملیۆن) دۆلاریان خەرج کردووە، "تەرکیزیان لەسەر کڕینی کارتی تۆماری دەنگدەران، بەرتیلدان، بازرگانیکردن بە کاریگەرییەکان، هەڵمەتی خزمەتگوزاری و دەستەبەرکردنی پشتیوانی بۆ کاندیدە بەهێزەکانە." بە گوتەی ئەلعانی. ئەو ئەوەی ئاشکرای دەکات کە ناوی دەنێت “سەیرترین میکانیزمی خەرجکردنی بانگەشەی هەڵبژاردن”، واتە “هەر کاندیدێکی بەهێز لە لایەنی بەرامبەر بکشێتەوە، نزیکەی (500 ملیۆن) دیناری عێراقی وەردەگرێت، هەندێکجار دەگاتە (یەک ملیار) دینار”. هەروەها ئاماژە بە بوونی کاندیدەکان دەکات کە تەنها بۆ “لەکەدارکردنی ناوبانگی کاندیدەکانی تر و دابەشکردنی دەنگەکان لە لیستەکاندا خراونەتە ناو لیستەکانەوە، و بەلایەنی کەمەوە (100 ملیۆن) دیناریان وەرگرتووە”. کوردستان کەمتر خەرج دەکات پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان بە بەراورد بە بەغدا و پارێزگاکانی زۆرینەی سوننە و تەنانەت هەندێک لە پارێزگاکانی باشووریش کەمتر خەرجی بانگەشەی هەڵبژاردن دەکەن. ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی، کە بە دابەشبوونی سیاسی هەرێم لە نێوان ناوچەکانی نفوزی یەکێتی نیشتمانی کوردستان و ناوچەکانی نفوزی پارتی دیموکراتی کوردستان وەسف دەکرێت، کە تەنها دوو لیستیان لێ دەردەکەون، کە هەریەکەیان کێبڕکێ لەگەڵ لیستە بچووکەکان دەکەن لە ناوچەکانی نفوزی خۆیاندا. چاودێرانی چالاکییەکانی هەڵبژاردن لە کوردستان ئاماژە بەوە دەکەن، کە بانگەشەکان بە بەراورد لەگەڵ ناوچەکانی دیکە بێدەنگترن. کاریگەری دارایی زیاتر لە ناوچە جێناکۆکەکانی وەک کەرکوک و نەینەوادا بەرچاوە، کە شەڕەکان بۆ کاریگەریی سیاسی تێکەڵ بە ململانێی شوناس و سەربەخۆیی بوون. فەرمان حسێن، توێژەری ئابووری دەڵێ، "تا ئێستا بانگەشەی هەڵبژاردن لە هەرێم کەمترینە، زۆرترین خەرجی لەلایەن لایەنە سەرەکییە کوردستانییەکانەوە لە ناوچە کێشەلەسەرەکان چڕبووەتەوە، بەتایبەتی کەرکوک و نەینەوا، کێبڕکێی توند لەم ناوچانەدا هەیە بەو پێیەی هەردوولا هەوڵدەدەن بۆ پاراستنی بوونی کورد، هەروەها لەبەرئەوەی ئەو ناوچانە نوێنەرایەتی کایەیەکی ڕاستەوخۆی نفوز یان دەسەڵات ناکەن بۆ هیچکام لەو دوو لایەنە سەرەکییە". سەرەڕای ئەمەش، حوسێن پێشبینی دەکات خەرجی هەڵبژاردنەکان زیاد بکات، “لە کۆی خەرجییەکانی سەرجەم لایەنەکان بۆ بانگەشەی هەڵبژاردن، بە خەرجییەکانی کاندید و کەرەستەی بانگەشەی هەڵبژاردنەوە، کە زۆرینەی زۆرینە بۆ ناوچە جێناکۆکەکان تەرخان بکرێت، تێدەپەڕێت”. لە پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان نزیکەی (300) کاندید هەن، ئەمە جگە لەوەی نزیکەی (150) کاندید لە پارێزگاکانی دیکەی دەرەوەی هەرێم کە کورد تێیدا ڕکابەری دەکەن، بەتایبەتی لە نەینەوا. ئەم ژمارە تاڕادەیەک کەمەی کاندیدەکان بە واتای خەرجکردنی بەرچاو کەمتر دێت بە بەراورد بە ناوچەکانی دیکەی وڵات. لای خۆیەوە هێڤیدار شەعبان شارەزای ئابوری کورد پێی وایە، کە بانگەشەی هەڵبژاردن لە کوردستان تەنها بۆ هەردوو پارتی دەسەڵاتدار (پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتمانی کوردستان) سنوردارە و کەمترین خەرجی بۆ هەر کاندیدێک لە (20 هەزار) دۆلارەوە دەستپێدەکات و بەو پێیە زیاد دەکات. سەبارەت بە لایەنە ئۆپۆزسیۆنەکانی کوردستان، بە حزبە ئیسلامییەکانەوە، زۆرترین خەرجی بۆ هەر کاندیدێک، بەتایبەتی دیارەکان دەگاتە (30 هەزار) دۆلار. بە گشتی خەرجی حزبی بۆ بانگەشەی هەڵبژاردن لە کوردستان لە (13 ملیۆن) دۆلار تێنەپەڕیوە، بەڵام ئەم ژمارەیە دەتوانێت لە هەفتەی کۆتاییدا سێ هێندە زیاد بکات لەگەڵ چڕبوونەوەی کێبڕکێیەکان، ئەمە شەعبان دووپاتی دەکاتەوە. بەڵام لایەنە ئۆپۆزسیۆنەکان بانگەشەی ئەوە دەکەن کە دوو پارتی دەسەڵاتدار بە شێوەیەکی بەرچاو زیاتر خەرج دەکەن، هەروەها ئەم خەرجییە سنووردار نییە بە وەرزی هەڵبژاردن، بەڵکو چەند مانگێک پێشوەختە لە ڕێگەی دەستەبەرکردنی دڵسۆزی سەرۆک خێڵ و عەشیرەت و کەسایەتییە کۆمەڵایەتییە کاریگەرەکانەوە دەست پێدەکات. سەرچاوەکانی پارەدان بۆ بانگەشەی هەڵبژاردن نووسەر و شرۆڤەکاری سیاسی (عەبدولجەبار جبوری)، خەڵکی موسڵ، هاوڕایە لەسەر ئەوەی “بودجەی زیادەڕۆیی و هەڵئاوساوی قەوارەو لیستە بەشداربووەکانی هەڵبژاردنی پەرلەمان یان لە دەستکەوتی نایاسایی- پڕۆژە و داهاتی قاچاخی نەوت و گەندەڵی بازرگانییەوە سەرچاوە دەگرێت- یان لە بودجەی دەرەکیی زلهێزە ناوچەییەکان کە کاریگەریی سیاسی و ئابووری و ئەجێندایان هەیە لە عێراقدا.” لە درێژەدا دەڵێت، "قەوارە سیاسییەکان ملیارەها دۆلاریان لە هەڵمەتی هەڵبژاردنەکانی کاندیدەکانیان خەرج کردووە، لەوانە ئۆتۆمبێل، کرێی خانوو و ئۆفیس، ڕیکلامی گەورە و کڕینی کارتی دەنگدەر بە بڕە پارەیەکی خەیاڵی، ئەمەش جگە لە خراپ بەکارهێنانی سامانی دەوڵەت و کاریگەری و ئۆتۆمبێل و ترساندنی ئەندامانی هێزەکانی حەشدی شەعبی و پۆلیس و سوپا بۆ دەنگدان بە لیستە تایبەتەکان، کە هەر ئەندامێک پێویستە (15 کارت)ی دەنگدەر یان زیاتر دابین بکات”. لە کۆتاییدا دەڵێت “هەڵمەتەکانی هەڵبژاردن ئەو قەوارە سیاسیانەی ئاشکرا کرد کە لایەنە کاریگەرەکان پاڵپشتییان دەکرد و بڵاوبوونەوەی چەک و کەسایەتییە گەورە گەندەڵەکان، کە کۆنترۆڵی پرۆسەی سیاسی دەکەن”. دەشڵێت، “ئەو بودجەیەی بۆ بانگەشەی هەڵبژاردن تەرخانکراوە گەورەترینە لە مێژوودا، خراپترینە لە مێژوودا بەهۆی پەڵەی سەرچاوەکەیەوە”. وەلاء مستەفا، دەرمانسازێکی تەمەن 37 ساڵە و خەڵکی پارێزگای نەینەوا، نائومێدی گشتی خۆی لە هەڵبژاردنەکان دەردەبڕێت و دەڵێت، “هەموو ئەم پارەیەی خەرج دەکرێت، لەگەڵ ئەوەشدا بێباکی دەنگدەران لەگەڵ هەر خولێکی هەڵبژاردندا زیاتر دەبێت”. هۆکارەکەی، ئەو ڕوونی دەکاتەوە، ئەوەیە کە هەمان قەوارە سیاسییەکان زیاتر لە دوو دەیەیە کێبڕکێ لەسەر پۆست و ئیمتیازات دەکەن. ئەو دەپرسێت، "بەهای ئەو هەڵبژاردنانە چییە، کە هیچ هیوایەک بۆ گۆڕانکاری پێشکەش ناکەن، هەڵبژاردنێک کە پێشتر براوەکان ناسراون- ئەو پارتە گەورە و کاریگەرانەی کە هەموو شتێک لە نێوان خۆیاندا دابەش دەکەن بەپێی ئەوەی ئێستا بە سیستەمی پشکەکان ناسراوە؟" ئەو دووپاتی دەکاتەوە کە بایکۆتی هەڵبژاردن دەکات، "نەک لەبەر ئەوەی باوەڕم بە پرۆسەی دیموکراسی نییە، کە پێویستمانە بۆ خۆمان و داهاتووی منداڵەکانمان، بەڵکو لەبەر ئەوەی نیشانەکانی گەندەڵیەکەی لە بانگەشەکاندا دیارە، کە بێ گومان تێچوونەکانی لە سامانی گشتی ئێمەوە دێت، کە دەبوو بۆ پڕۆژەی خزمەتگوزاری و ژێرخانی خەڵک بەکاربهێنرێت، نەک بۆ ئەوەی کاندیدەکان بۆ پەرلەمان هەڵبژێردرێن!"   

درەو: بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتیی لە كۆتا وتاری بانگەشەی هەڵبژاردنی حزبەكەیدا لە سلێمانی - غەبغەبە.. جیاوازییەكی تری ئێمەو خەڵكی ترە. جەنابی كام مەسعود داوای بانگەشەیەكی ئارامی كرد، بە قسەیان نەكرد، بۆیە من ئەمڕۆ دێمە جواب. - ئەوانەی دوای ئەنفالی بارزانییەكان، سواری دەبابەی سەدام بوون بۆ خوێنی كورد، ئەوان ئێوە رزگار دەكەن؟ - دوای 31ی ئاب وتیان ئێمەو سەددام دوژمنی یەك نین، ئەوە ئیشارەتی خیانەتە. - 31ی ئاب رۆژێك نییە لە بیر بچێ، دنیا لەبری ناچێتەوە ئەوانەی ئەو جەریمەیان كرد، ئەوانەی تیجارەتی نەوتیان ئەكرد لەگەڵ داعش، ئەوانەی چاویان داخست كە خوشك و برا ئێزیدییەكانمان جینۆساید كرا، ئەوانەی ئەو هەموو رەئیس عەشیرەتەیان كوشت، ئەوانەی ئەو هەموو عەشیرەتەیان مەجبور كرد ببن بە جاش، ئەوانەی كە دەوڵەمەندبوون و بە خوێن و نەوتی ئێوە دەوڵەمەند بوون و غەبغەبەیان بۆ دروست بوو، ئەوانە باسی كوردایەتی بۆ ئێمە ئەكەن؟! - لەم كاتەدا خاكی ئێمە ئەفرۆشن بە توركیا. - یەكێتیی و ئەم شارە ناتوانن بكڕن، ناتوانن تەهدیدمان بكەن. - ئەوانەی سجنەكانمان پڕ دەكەن لە ئەكتیڤیست و رۆژنامەنوس، ئەوان باسی ئازادی بۆ ئێمە دەكەن؟ - سلێمانی بڕبووە لە خەڵك، چەند هەولێری لە زوڵمی ئەوان رایكردووەو ئەمڕۆ لێرەیە، چەند بزنسمان هەولێری بەجێهێشت لەبەر زەریبەی غەبغەیە تا بێت لێرە بیزنس بكات. - خەڵكی كوردستان باش ئەزانن موشكیلەی معاش كێ دروستی كردو كێ چارەسەری كرد. - كە لە ئێران هاتنەوە كێچەكانیان كێچیان هەبوو، ئێستا سەیری بكە 50 قەسریان هەیە، 50 تەیارەیان هەیە، 50 فۆتۆ مۆدێلیان هەیە، داوەشێی بۆ خۆت و كوردایەتییەكەن.