شێركۆ وەهبی - ماستەر لە بواری ژینگە - سوید بارانبارینی زۆر بەخوڕ، وشکەساڵی درێژخایەن و زیادبوونی شەپۆلی گەرما بوونەتە دیاردەی ڕۆژانە. گۆڕانی کەشوهەوا چیتر سیناریۆیەک نییە کە لە داهاتوودا هەستی پێ بکەین بەڵکو واقیعێکی بەردەوامە. پرسیارەکە لەوەدایە کە ئایا وڵاتانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست بە تایبەت لەو ناوچانەی کە هەر ئێستا لاوازن و بەرگەی قەیرانی مرۆیی ناگرن، کەرەسە و بیرۆکەی پێویستیان لەبەردەستدایە کە خۆیان لەگەڵ بارودۆخە نوێکەی هەسارەکەماندا بگونجێنن. هەسارەیەکی گۆڕاو گۆڕانی کەشوهەوا گۆڕانکاری دورمەودا لە سیمای زەویدا دێنێتە کایەوە، وەک بەرزبوونەوەی پلەی گەرمای لەڕادەبەدەر، بارانبارین و لافاوی بێوێنە کە هێمای شێوازێکی نوێی کەشوهەوا و ژیانێکی پڕکێشە و قەیرانە. بە درێژایی مێژوو زەوی چەند چاخ و سەردەمی سەهۆڵین و قۆناغی گەرمتری بەخۆیەوە بینیوە، بەڵام ئەو گۆڕانکاریانەی ئەمڕۆ ڕوودەدەن بە شێوەیەکی چارەنووسساز جیاوازە: ئەویش ئەوەیە کە زۆر لە جاران خێراتر ڕوودەدەن. بەپێی توێژینەوە زانستییەکان کە لەسەر کەشوهەوا کراوە، گەرمبوونی ئێستای زەوی بە شێوەیەکی سەرەکی بەهۆکاری چالاکییەکانی مرۆڤەوە بەندە. لە دەستپێکی سەردەمی پیشەسازییەوە، بڕێکی یەجگار زۆر لە گازەکانی گرینهاوس بە تایبەتی دووانە ئۆکسیدی کاربۆن بە بەردەوامی دەچنە بەرگەهەواوە کە بە پلەی یەکەم لە ڕێگەی سووتاندنی سووتەمەنی بەردین (پەتڕۆڵ)، بڕینی دارستان، بەرهەمهێنانی وزە و پەرەدان بە پیشەسازییەوە دروست بوون. ئەم گازانە گەرمی هەڵدەمژن و دیاردەی قەتیسبوونی گەرما لە بەرگەهەوادا پەرە پێدەدەن، بەمەش تێکڕای پلەی گەرمی زەوی بەرز دەکەنەوە. هۆکاری سەرەکی گۆڕانکاری کەشوهەوا مرۆڤە کەواتە گۆڕانی کەشوهەوا شتێکی نوێ نییە، بەڵام زاناکان پێیان وایە ئێستا جیهان پێی ناوەتەوە قۆناغێکی نوێوە کە مرۆڤ هۆکاری باڵادەستە بۆ دروستبوونی ئەم دیاردەیە. ئەم قۆناغە ناونراوە ئەنترۆپۆسین Antropocenو بە واتای سەردەمێک دێت کە چالاکییەکانی مرۆڤ لە بنەڕەتدا کاریگەری لەسەر سیستەمی هەسارەکە دەبێت. دەرئەنجامەکانی بە شێوەیەکی گشتی لە هەموو جیهاندا هەستیان پێدەکرێت، بە تایبەتیش بە توندی لەو وڵاتانەدا کە سەرچاوەی سنووردار و ژێرخانیان لاوازە. کاتێک وشکەساڵی و لافاو پێکەوە دەژین کەشوهەوای گەرمتر تەنها بە مانای گەرمی زیاتر نایەت، بەڵکو دەبێتە هۆی گۆڕانکاری گەورە لە شێوازی بارانباریندا. هەندێک ناوچە بەدەست وشکەساڵی درێژخایەنەوە دەناڵێنن، هەندێکی تریشیان بەدەست بارانبارینی توند و بەخوڕ کە دەبنە هۆی دروستبوونی لافاو. بۆ چارەسەرکردنی ئەم مەترسیانە، گونجانی ژێرخانی ووڵاتەکە لەگەڵ کەشوهەوا کارێکی پێویستە: بەڕێوەبردنی کاریگەری ئاو، پاراستنی ئاوەڕۆ و ڕێبازی ڕۆیشتنی ئاوی سروشتی، پلاندانانی بەردەوام بۆ شارەکان و دروستکردنی سیستەمی ئاگادارکردنەوەی خێرای کارکردن. بەبێ ئەم ڕێکارانە، ڕووداوە توندەکانی کەشوهەوا مەترسی پەرەسەندنیان هەیە و قەیرانی گەورەی مرۆییان لێدەکەوێتەوە. ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست – زۆربەی شارەکان بۆ باران دروست نەکراون زۆربەی کات بەشێکی زۆری وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە درێژایی مێژوو وشک بوون ، زۆربەی کاتیش سیستەمی ئاوەڕۆی زریان کە ئاوی باران لە شارەکانەوە دوور دەخەنەوە، کەموکوڕی زۆر گەورەی تێدایە. ئەمەش بووەتە کێشەیەکی گەشەسەندوو بەهۆی گۆڕانی کەشوهەوا و بارانبارینی قورستر و پێشبینینەکراوتر کە چەندین کارەسات بەدوای خۆیدا دەهێنێت. لە باشووری کوردستاندا، دووبارەبوونەوەی بارانبارینی بەخوڕ بووەتە هۆی دروستبوونی لافاوی خێرا لە شار و گوندەکاندا. ئاو بە خێرایی لەسەر شەقامەکان و لە ناوچەکانی نیشتەجێبووندا کۆدەبنەوە، چونکە ژێرخانی ئاوەڕۆکان بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ قەبارەیەکی زۆری ئاودا دروست نەکراون. لە ئەنجامدا زیانی گەورە بە ماڵەکان، وێرانبوونی ڕێگاوبانەکان و لە هەندێک حاڵەتدا گیان لەدەستدانیشی لێکەوتۆتەوە. کاریگەرییە نەرێنییەکانی لافاو لەسەر کوالیتی ئاو وەک بینیمان دوای ماوەیەکی درێژ لە وشکەساڵی، بارانبارینی بەخوڕ لە هەرێمیکوردستانی عێراقدا بووە هۆی دروستبوونی لافاو کە ڕەنگە ئەمەش کێشەکانی ئاوی ناوچەکە گەورەترکات، نەک چارەسەریان بکات. هەرچەندە باران ڕێژەی ئاوی چاوەڕوانکراو دابین دەکات، بەڵام چەندین کاریگەری نەرێنی لەسەر ئاوی ژێر زەوی دێنێتە کایەوە. کاتێک زەوییە وشکەکان بە خێرایی ئاویان پێدا تێپەڕ دەبێت، بڕێکی زۆری ئاو بە خەسار دەڕوات و یەکسەر ناچێتە ناخی زەوییەوە. لە هەمان کاتدا خۆڵ و خاشاک، پیسیی و کۆمەڵێک ماددەی کیمیاوی کە لە کاتی وشکەساڵیدا کۆبوونەتەوە بەرە بەرە دەچنە ناو خاکەکەوە بیرە قووڵەکان پڕ دەکەن لە بەکتریا و نیترات، بەتایبەتی لە ناوچە چڕەکانی دانیشتووانی دەوروبەری هەولێر و دهۆک. سەرباری ئەوەش لە کاتی وشکەساڵی درێژخایەندا ڕێژەیەکی زۆری خوێ لە خاکدا کۆدەبێتەوە کە دەبێتە یەکێک لە کێشە گەورەکانی پیسبوونی ئاوی ژێر زەوی، و لە کاتی بارانبارینی زۆردا ئەو مادانە دەتوێنەوە و دەگەنە ئاوی ژێرزەوی. دەرئەنجامەکەی خراپتربوونی کوالێتی ئاوی ژێر زەوییە، کە زیاتر لەم ساڵانەی دواییدا بووەتە سەرچاوەی ئاوی خواردنەوە لە کوردستاندا. چارەسەری ناوخۆیی بۆ کێشەیەکی جیهانی گۆڕانی کەشوهەوا دیاردەیەکی سروشتی و جیهانییە، بەڵام پێویستی بە چارەسەری ناوخۆیی هەیە. بۆ ناوچەکانی وەک هەرێمی کوردستانی عێراق، دەبێت بە خێرایی وەبەرهێنان لە ژێرخانی وڵاتەکەدا بە خێرایی و بەشێوەیەکی بنەڕەتی بکرێت، هەروەها پێویستە پلاندانان بۆ شارەکان لەسەر بنەمای بارودۆخی کەشوهەوای داهاتوو و بەهێزکردنی خۆڕاگری کۆمەڵگا ئەنجامدرێت. لەم دەڤەرەی ئێمەدا چیدی قسە لەسەر پێشبینیکردنی گۆڕانی کەشوهەوا نییە – بەڵکو تێکرای دیاردەکان پەیوەندیان بە ژیانی هاوڵاتیانەوە هەیە. پێویستە دەسەڵاتداران بە خێرایی چارەسەری پێویست بدۆزنەوە بەرلەوەی ڕووداوی کەشوهەوای توندتر لە داهاتوودا ببێتە مایەی وەبیرهێنانەوەی دیکەی نرخی ئامادە نەبوون. بۆیە زۆربەی کات لافاو تەنها زیانی کورتمەودای نییە، بەڵکو مەترسی پیسبوونی درێژخایەنی ئاوی ژێر زەوی لێدەکرێت. جا هەرێمک، کە لە ئێستادا بەدەست کەمئاوی سەرزەوییەوە دەناڵینێت، تا دێت زیاتر پشت بە ئاوی ژێر زەوی دەبەستێت ، کەچی دەکرێت تێکەڵبوونی وشکەساڵی و لافاوی کۆنترۆڵنەکراو ببێتە هەڕەشەیەکی جددی بۆ سەر دابینکردنی ئاوی خواردنەوە لە داهاتوودا. شێرکۆ وەهبی
راپۆرتی شیكاری: هێمن خۆشناو دهسهڵات و دهوڵهت له توركیا سهرهڕای ئهم ههڕهشانهی رووبهڕووی دهبێتهوه، ناتوانێ كۆدی ئهو سنوورانه بشكێنێت و بگۆڕێت كه دهوڵهتی نهریتخواز دایڕشتووه. رهنگه ئهمهیان ئهوهنده پهیوهندی به بوێریهوه نهبێت ئهوهندهی پهیوهندیداره به هێز، توانا و بهرژهوهندی ئهم ستافهی ناو دهوڵهت كه له دژی نوێبوونهوهی ستراتیژی دهوهستێتهوه. وڵاتانی وهكو ئهمریكا، چین، روسیا، ئینگلتهڕا، فهڕهنسا و ئیسرائیل، ههروهها له رابردوویهك نزیكیشدا وهڵاتانی وهكو ئهڵمانیا، یابان و عهرهبستانی سعودی به لهبهرچاوگرتنی گۆڕانكاریهكانی جیهان و بهرژهوهندی ههرێمایهتیان، گۆڕانكاریان له ستراتیژی سهربازی ولاتهكهیان ئهنجامداوه و مهترسیهكانیان بهلاوه ناوه. بهڵام ئهوانهی له توركیا وڵات بهڕێوهدهبهن، به پێچهوانهوه له دژی گۆڕانكاری دهوهستنهوه و مكوڕن لهسهر ئهنجامنهدانی. له كاتێكدا توركیا له سهرنتهری ناوچهكانی رۆژههڵاتی دهریای سپی، قهفقاسیا و دهریای رهشدا جێدهگرێت كه خهریكه گۆڕانكاری ریشهیی تیایدا روودهدات. بهڵام بههۆی نهبوونی خوێندنهوهیهكی بابهتیانه و دوور له دهمارگیری بۆ گۆڕانكاری و رووداوهكان، خهریكه ئهنقهره لهناو هاوسهنگیهكانی ناوچهكهدا ئاوت دهكرێت. هێزی ئاسمانی توركیا ماوهی بهسهر دهچێت! یهكێك له گرنگترین ئهو فاكتهرانهی سوپا و بیرۆكراسی توركیا نیگهران دهكات، هێزی ئاسمانی ئهم وڵاتهیه كه توانا و دهرفهتی خوێ نوێكردنهوهی نیه. به تایبهتی لهسهدهی 21 یهكهمیندا، ستراتیژی سهربازی وڵاتان لهسهر بنهمای توانای هێزی ئاسمانی دادهڕێژرێت. پێكدادانه سهربازیهكانی ئهم دوایهش ئهم خوێندنهوهی سهرهوه پشتڕاست دهكهنهوه. له جهنگی (ئۆكرانیا – روسیا)، (ئیسرائیل – ئێران)، (هیندستان – پاكستان) ههروهها هێرشی ئاسمانیی ئهمریكا بۆ سهر ئێران و بۆمبارانی ئیسرائیل له سوریا بایهخی هێزی ئاسمانی له یهكلاییكردنهوهی جهنگ و هاوسهنگیهكهان به زهقی دیاربوو. ستراتیژی هێزی ئاسمانی توركیا كه بۆ ساڵانی دهیهی ههشتهمینی سهدهی رابردوو دهگهڕێتهوه، پشت به فڕۆكهی (ئێف 16) دهبهستێت كه خهریكه مۆدێلی بهسهر دهچێت و هێزی ئاسمانی زۆربهی وڵاتان یان دهستبهرداری دهبێت یان هیچیتر پشتی پێنابهستێت. له ساڵی 2019 به بڕیاری كۆنگرێسی ئهمریكا توركیا له بهرنامهی بهدهستهێنانی فڕۆكهی جۆری (ئێف 35) هاوچهرخ دهرهێندرا و تا ئهمڕۆش توركیا نهیتوانیووه، باوهڕ به ئهمریكا بێنێت بۆ ئهوهی بگهڕێندرێتهوه ناو پڕۆگرامی پێفرۆشتنی ئهم جۆره فڕۆكهیه. بههۆی نهبوونی جێگرهوهی دیكه سهرۆكایهتی ئهركانی سوپای توركیا بۆ پاراستنی سهروهری ئاسمانی وڵاتهكهی بهناچاری پهنای بردهبهر كڕینی سیستهمی موشهكی (ئێس 400) له روسیا. بهڵام بههۆی گوشاری ئهمریكا و ناتۆ، ههروهها له ترسی سهپاندنی سزای ئابووری، ئهنقهره ناتوانێ ئهم سیستهمه بهكاربێنێت و سوودی لێ ببینێت. لهسایهی نهبوونی رێگهچارهی جیاواز و ئهم دۆخه پڕ زهحمهتیهی پێیدا تێپهڕ دهبێت، ئهنقهره لهگهڵ (لهندهن) بۆ كڕینی فڕۆكهی جهنگی جۆری (Eurofighter Typhoon) واژو كرد، كه فڕۆكهیهكه لهگهڵ پێداویستیهكانی ئهمڕۆی پێشكهوتنی تهكنهلۆژیای جهنگ یهكناگرێتهوه و له وڵاتێكی وهكو (قهتهڕ) چهندین ساڵه ئهم جۆره فڕۆكه جهنگیه كاری پێناكرێت و له دهرهوهی بازنهی خزمهتگوزاری سهربازی دایه. لهگهڵ ئهوهشدا دهبێت توركیا سێ ساڵی دیكه چاوهڕێ بكات تا ئهم فڕۆكه ئاماده دهبێت و رادهستی هێزی ئاسمانی دهكرێت. لهبهرامبهر ئهم دۆخهی توركیا تێیكهوتووه، یۆنانستان دوژمنه مێژوویهكهی توركیا و ركابهره ههنووكهیهكهی، له ساڵی 2028 فڕۆكهی جۆری (ئێف 35) له ئهمریكا وهردهگرێت و فڕۆكهی (Rafale) نهوهی پێنجهمینی له فهڕهنسا وهرگرتووه له ئێستادا لهژێر فهرمانی هێزی ئاسمانی ئهم وڵاته دایه. له ههمان كاتدا هێزی ئاسمانی یۆنان له دهریای ئیجه رۆڵێكی هاوتای رۆڵی هێزی ئاسمانی ئهمریكا دهگێڕێت. لهسهر سنووری ویلایهتی ئهدرنهی توركیادا، له ناوچهی (دهده ئاغاچی) یۆنانی بهسهدان تانك و زریپۆشی ئهمریكی گیرساونهتهوه لهگهڵ هێزی زهمینی یۆنانی. لهلایهكی دیكهوه (قوبرسی یۆنانی) لهگهڵ ههریهك له وڵاتانی ئهمریكا، ئینگلتهڕا، فهڕهنسا رێككهوتنی سهربازی گرنگی ئهنجامداوه. ئێرانیش له دوای جهنگی 12 رۆژه لهگهڵ ئیسرائیل خهریكی كڕینی چهندین فڕۆكهی جهنگی و سیستهمی بهرگری ئاسمانیه له ههردوو وڵاتی روسیا و چین. ههروهها ههردوو وڵاتی دراوسێی توركیا له ناوچهی دهریاری رهش (بولگاریا و رۆمانیا) خهریكی نوێكردنهوهی سیستهمی بهرگری ئاسمانین. له ههمان كاتدا (میسر) خهریكه هێز و سیستهمی بهرگری ئاسمانی جۆراوجۆر دهستهبهر دهكات و بۆ ئهم مهبهسته لهگهل ههرسێ وڵاتی (ئهمریكا، روسیا و چین) چهندین گرێبهستی كردووه. ئهنقهره له رۆژههڵاتی دهریای سپی گۆشهگیر دهكرێت؟ قوبرس له ستراتیژی ئهنقهره له رۆژههڵاتی دهریای سپی پێگهیهكی گرنگی ههیه. بهڵام گۆڕانكاریه جیهانی و ناوچهیهكان، تا ئاستێكی دیار شكست به سیاسهتی ئهنقهره دێنێت پهیوهست به قوبرس، له داهاتوویهكی نزیكدا توركیا لهم ناوچهیه رووبهڕووی چهندین ئاڵنگاری گهوره دهبێتهوه. ههریهك له وڵاتانی یهكێتی ئهوروپا، ئهمریكا، بهریتانیا، ئیسرائیل، روسیا، چین و عهرهبستانی سعودی قوبرسی یۆنانی وهكو كۆماری قوبرس قهبوڵ دهكهن. ههموو ئهو وڵاتانهی پهیوهندیدارن به سیاسهتی وزه له رۆژههڵاتی دهریای ناوهڕاست لهگهڵ قوبرسی یۆنانی رێككهوتن واژو دهكهن. ههریهك له ئهمریكا، فهڕهنسا و بهریتانیا بۆ فڕۆشتنی فڕۆكهی جهنگی و سیستهمی بهرگری ئاسمانی رێككهوتن له دوای رێككهوتن لهگهڵ قوبرسی یۆنانی واژو دهكهن. له داهاتوویهكی زۆر نزیكدا له نێوان ئیسرائیل و قوبرسی یۆنانی سیستهمێكی بهرگری ئاسمانی دروست دهكهن كه ههموو ئاسمانی ئهم وڵاته دهپارێزێت. له ماوهی رابردوودا له نێوان لوبنان و قوبرسی یۆنانی رێككهوتنی (ناوچهی ئابووری) واژوكرا. دوای ئهم رێككهوتنه پهیوهندی تهلهفۆنی نێوان (نهواف سالم) سهرۆك وهزیرانی لوبنانی و (هاكان فیدان) وهزیری دهرهوهی توركیا دۆخهكهی ئاڵۆزتر كرد، به گوێرهی چهندین سهرچاوهی میدیایی فیدان هـﻪڕهشهی له لوبنان كردووه. له بهرامبهر ئهمهدا ئهنقهره گوشاری له (ئهحمهد ئهلشهرع) سهرۆكی دهسهڵاتی كاتی سوریا كرد تا بهههمان شێوه رێككهوتنێك له قوبرسی تورك ئهنجام بدات. بهڵام ئهلشهرع به درك كردن به كاردانهوهكانی ئهمریكا، بهریتانیا و یهكێتی ئهوروپا خۆی لهم ههنگاوه بهدوور گرت. ئاماژه بهم گۆڕانكاریانهی له ئارادایه، ئهگهرێكی زۆره له چهند ساڵی داهاتوودا توركیا زۆر به مهسهلهی قوبرس خهریك بێت و خهریك بكرێت. پێشبینیهكان دهگاته ئاستێك توركیا بیر له كشاندنهوهی یهكه سهربازیهكانی بكاتهوه لهم دوورگهیهدا. مهسهلهی قوبرس دهبێته مهسهلهی سهرهكی و جێگا به مهسهلهكانی دیكه لهق دهكات. قوبرس لهلایهن هێزه جیهانیهكان به ستراتیژی جۆراوجۆر دهبێته ناوهندێكی گرنگ و رۆڵی ئهنقهره لهناو هاوسهنگیهكان لاواز دهكرێت و كاریگهریهكانی لهدهست دهدات. سوپای توركیا: - ساڵی 2025 ژمارهی سهربازانی سوپای توركیا 481 ههزار و یەدەگ (380) هەزار كەسە - بودجهی ساڵی 2025ی بەرگری توركیا 47 ملیار دۆلار بووه. - هێزی زهمینی توركیا 4 ههزار و 300 دهبابهی ههیه لهگهڵ 7550 ئۆتۆمبێلی گواستنهوهی سهرباز و كهرستهی جهنگی، جگه له سیستهمی موشهك هاوێژ و چهندین بنكهی ئاسمانی پارێزراو به سیستهمی بهرگری و موشهكی. - هێزی ئاسمانی توركیا له ساڵی 1911 دامهزراوه، ژمارهی ئهنددامهكانی دهگاته 60 ههزار سهرباز. - ژمارهی فڕۆكهكانیشی زیاتره له 900 فڕۆكهی، جهنگی، بهرپهرچدانهوه، هێرشكردن و فڕۆكهی گواستنهوه جگه له ههلیكۆپتهر، كۆبراو و فڕۆكهی بێفڕۆكهوان. - له دوای فهڕهنسا هێزی دهریاوانی توركیا بههێزترینیانه له دهریای سپی ناوهڕاستدا. ژمارهی ئهندامانی دهگاته 49 ههزار سهرباز. ئهم هێزه خاوهنی 300 كهشتی و 51 فڕۆكهیه، 26 فرێگات و 15 كهشتی ژێر ئاویی ههیه. ههروهها ههشت بنكهی دهریایی و 20 ههڵگرهوهیی مینی ژێر ئاوی ههیه. هێزهكانی دیكه: - هێزی پاسهوانی كهناریه ئاوییهكانی توركیا له ساڵی 1982 دامهزراوه، ژمارهی سهربازهكانی نزیكه له شهش ههزار كهس، 15 فڕۆكهی ههلیكۆپتهر و 3 فڕۆكهی جهنگی لهژىر دهستی ئهم هێزه دایه. - ژمارهی هێزی جهندرمهی تورك كه ساڵی 1846 دامهزراوه دهگاته 267 ههزار كهس. ئهم هێزه خاوهنی 150 ئۆتۆمبێلی گهورهی سهربازیه، كه بهشێكیان درعن، لهگهڵ 60 فڕۆكهی ههلیكۆپتهر. - هێزی تایبهتی توركیا له ساڵی 1992 دوای بهرفراوانی شهڕی گهریلایی پارتی كرێكارانی كوردستان (پهكهكه) دامهزراوه. ئهم هێزه راستهوخۆ سهر به سهرۆكایهتی ئهركانی سوپای توركیایه، هىزی ههره بژاردهیه.
شیكاری: هێمن خۆشناو چەندین ساڵە لەبارەی شوێنگرەوەی رەجەب تەیب ئەردۆغان سهركۆماری توركیا ململانێیەکی توند لەئارادایە. هەرچەندە ئەم ململانێیە رانەگەیندراوە بەڵام لەناو میدیا، هۆڵدینگ، بازرگانی توركیا هەستی پێدەکرێت. ئەردۆغان و خانەوادەکەی مکوڕن لەسەر ئەوەی کە دەبێت جێگرەوەی سەرۆك لە خۆیان بێت. لەدوای ئەوەی سیستەمی پەرلەمانی گۆڕا بۆ سیستەمی سەرۆکایەتی لە ساڵی ٢٠١٨، وەزیری ناوخۆی پێشتر (سولەیمان سۆیلو) لەگەڵ وەزیری بەرگری پێشتر (هڵوسی ئاکار) بەهێزترین فیگوڕ بوون بۆ جێگرتنەوەی ئەردۆغان، ئەم دووانە لەناو پارتی داد و گەشەپێدان (ئاکەپە) تا ئاستێکی دیار پشتگیریان لێدەکرا. بەڵام ئەردۆغان لە دوای سەرکەوتنی لە هەڵبژاردنی ئایاری ٢٠٢٣ و بوونەوەی بە سەرکۆمار هەردوو فیگوڕەکەی سەرەوەی دوورخستەوە و کۆتایی بە پێگەکەیانی هێنا. لە ئێستادا لە دەرەوەی خانەوادەی سەرکۆمار کە بتوانێ ببێتە شوێنگرەوەی ئەردۆغان، (هاکان فیدان) وەزیری دەرەوەیە. فیدان بەهۆی ئەوەی پێشتر بۆ ماوەی (١٢) ساڵ راوێژکاری دەزگای هەواڵگری (میت) بووه لهم وڵاته، لەناو بیرۆکراسی دەوڵەت و له ئاستی هەرێمایەتیشدا پەیوەندیەکی بەرفراوانی هەیە و پشتگیری لێدەکرێت. ههروهها لهناو ئاكهپهشدا كهسانی وهكو (عهبدولڵا گول سهركۆماری پێشووی توركیا, ئهحمهد داودئۆغڵو سهرۆك وهزیرانی پێشتری توركیا، عومهر چهلیك گووتهبێژی ئاكهپه) پشتگیری له هاكان فیدان دهكهن. جگه لهمانهش بۆ بههێزكردنی پێگهی خۆی فیدان پهیوهندی سیاسی و بازرگانی توندوتۆڵی لهگهڵ ئهندامانی رێكخراوی (ئهرگهنهكۆن) و بزنسمانانی نزیك له بزوتنهوهی (گولهن) دروستكردووه. بۆ ئەمەش لە لایەن خانەوادەی ئەردۆغان و دەوروبەرەکەی ئاستەنگی جۆراوجۆری بۆ دروست دەکرێت و لە بەرژەوەندیەکانی دەدرێت. لهناو خانهوادهی ئهردۆغان دوو كهس كاندیده بۆ شوێنگرتنهوهی سهرۆك. یهكهمیان (سهلجوق بایراكتدار) كه زاوای ئهردۆغانه، دووهمیشیان (بیلال) ی كوڕیهتی. پێدهچێت ئهمهی یهكهمیان خواستێكی بهم شێوهیهی نهبێت و خۆی له شوێنگرتنهوهی ئهردۆغان بهدوور بگڕێت. بۆیه له ئێستادا (بیلال) بۆ شوێنگرتنهوهی ئهردۆغان لهناو خانهوادهكهی ئاماده دهكرێت. بۆ ئهوهی بیلالی كوڕ بتوانێ له شوێنگرتنهوهی باوكیدا سهركهوتوو بێت، پێویسته یهكهم جار ئاكهپه دیزاین بكرێتهوه، پهیوهست بهمهش دهست بهكارهكان كراوه. رۆژانه له چوارچێوهی ویلایهتهكانی توركیا كادیر و دهسترۆیشتووانی ئاكپارتی ئهوانهی به گوێرهی بیلال نین دهست لهكاردهكێشنهوه، یان ناچاری دهست لهكاركێشانهوه دهكرێن. لێرهدا، كاردانهوهكانی هاكان فیدان خۆی دهردهخات، باشترین كاردانهوهش كه خزمهتی بكات، تێكدانی پرۆسهی ئاشتیه له توركیا و رۆژئاوای كوردستاندا. بۆیه له ههركهس زیاتر (هاكان فیدان) ئاستهنگ بۆ لێكنزیكبوونهوه و رێككهوتنی قامیشلۆ – دیمهشق دروست دهكات. به لێدوانهكانی دژ به رێككهوتنهكه ناوهستێت بهڵكو ئهوهی له دهستی بێت كردوویهتی و دهیكات. بهمهش ناوهستێت، بۆ ئهوهی دهرفهت به دامهزراوهكانی دیكهی توركیا نهدات وهكو (میت) كه لهگهڵ بهردهوامی و بهرهوپێشچوونی پڕۆسهی ئاشتیه، وهزیری دهرهوهی توركیا (نوح یڵماز) كه جێگری بوو دهكاته باڵیۆزی توركیا له سوریا، بهمهش رێگا له (ئیبراهیم كاڵن) دهگرێت له جموجۆڵكردن به قازانجی رێككهوتنی قامیشلۆ – دیمهشق، چونكه هاكان لهوه تێگهیشتووه كه سهركهوتنی پڕۆسهی ئاشتی پێگهی كاڵن بههێزتر دهكات، ئهمهش به قازانجی خانهوادهی ئهردۆغان دهشكێتهوه. ههروهها له سهردانهكهیدا بۆ (تههران) له بهراوری (2 كانوونی یهكهمی 2025) هاكان به هاوتا ئێرانیهكهی گووتووه، ئێمه توانیمان كۆتایی به پهكهكه بێنین، ئێوهش ههوڵهكان چڕ بكهنهوه بۆ كۆتاییهێنان به پژاك، چونكه پژاك لهگهڵ ئیسرائیل پهیوهندی چڕ و پڕی ههیه. له ئێستادا ئهردۆغان و ستافهكهی درك به مهترسی و بههێزی (هاكان فیدان) دهكهن. بۆیه ههوڵدهدهن له بهرژهندیهكانی ناوبراو بدهن. له (1 مانگی ئهیلولی رابردوو) داواكاری گشتی ئیستانبۆڵ ئۆپاراسیۆنێكی بۆ سهر گرووپی (ASSAN) ئهنجامدا، كه كۆمپانیایهكی بازرگانی تهكنهلۆژیای چهكه. ئهم كۆمپانیایه له رابردوو، زۆر نزیك بوو له (گرووپی فهتحولڵا گولهن). بانگهشه دهكرێت پهیوهندی (ASSAN) لهگهڵ فیدان زۆر بههێزه، فیدان بهشداری له پێشانگاكانی ئهم گرووپه دهكات، كه قهبارهی بازرگانی ساڵانهی به 7 ملیار دۆلار دهخهمڵێندرێت. له ههمان كاتدا بانگهشه دهكرێت كه كۆمپانیای ناوبراو به پشتگیری هاكان فیدان چهندین گرىبهستی بازرگانی چهكی لهگهڵ وڵاتانی ئهفریقیا واژو كردووه. له ئێستادا داواكاری گشتی به تۆمهتی سیخوڕی كردن و دزه پێكردنی بهڵگهكانی دهوڵهت سكاڵای لهسهر تۆمار كردوون. دوورنیه ههڵكوتانه سهر ئهم گرووپه و تۆمهتبار كردنیان پهیوهندی به ململانێی خانهوادهی ئهردۆغان لهگهڵ هاكان فیدان ههبێت. له رۆژی (12 كانوونی یهكهمی 2025) دا (غالیب ئهنساریئۆغڵو) پهرلهمانتاری كوردی ئاكهپه، له میانهی بهشداریكردنی له بهرنامهیهكی تیڤی، دهربارهی لێدوانه توندهكانی هاكان فیدان پهیوهست به هێزهكانی سوریای دیموكراتی (ههسهده) و پڕۆسهی ئاشتی دهلێت:" له سیستهمی سهرۆكایهتیماندا ئهو ئیرادهیهی سیاسهت دیاری دهكات، ئیرادهی سهركۆماره، ئهو كهسهی له دژی ئیرادهی سهركۆمار ههڵوێست بنوێنێ، یان دهبێت واز له پۆستهكهی بێنێت یان دوور دهخرێتهوه له پۆستهكهی. پهیوهست به كهیسه گرنگهكان له توركیادا، هیچ ئیرادهیهك نیه لهسهر ئیرادهی سهركۆمار، كهس ناتوانێ ئیرادهیهك له دژی ئیرادهی سهركۆمار بخاتهڕوو". له درێژهی قسهكانیشیدا ئهنساریئۆغڵو، لێدوانه توندهكانی هاكان فیدان وهكو ههڵوێستی كهسی بهناو دهكات و دهڵێـت:" له ئهنجامدا سهركۆمار سیاسهت دیاری دهكات و لهمبارهیهوه دوا قسهش ههر ئهو دهیكات". لهگهڵ ههموو ئهمانهدا، ئاوتكردنی فیدان كارێكی ئهوهنده ئاسان نیه، بۆ ئهردۆغان و دهوروبهرهكهی، فیدان نه سولهیمان سۆیلو و نه هلوسی ئاكاره. چونكه ئهو كه راوێژكاری دهزگای ههواڵگری توركیا (میت) بووه، نهێنی چهندین دۆسیه و كاری ههستیاری كهوتۆته بهر دهست. بۆ نموونه، دۆسیهی بازرگانیكردنی نهوت، دۆلار و زێڕ لهگهڵ ئێران، دۆسیهی (هاڵك بانك) كه ئهگهر نهێنیهكانی ئاشكرا بكرێت لهوانهیه توركیا به سهدان ملیار دۆلار سزا بدرێت لهگهڵ دۆسیهی ئاسانكاری بۆ چهكدارانی داعش و هاتوچۆكردن و پارهداركردنیان له ساڵانی رابردوو له سوریا. له كۆتاییدا ههویری (هاكان) ئاوێكی زۆری دهوێت، ئهردۆغان و دهوروبهرهكهی لهم راستیه تێگهیشتوون، بۆ ئهوهی فیدان بهلاوه بنێن دهبێت سهدان ههوراز و نشێو بكهن........ هاكان فیدان كێیه؟ - هاكان فیدان، سیاسهتمهداری تورك - له (17 تهمموزی 1968) له ئهنقهره له دایكبووه. - سهركرده له پارتی داد و گهشهپێدان (ئاكهپه) - وهزیری دهرهوهی توركیا - به "نهێنیپارێزی ئهردۆغان" ناسراوه - له ساڵی (2010 تا ساڵی 2023) راوێژكاری دهزگای ههواڵگری توركیا (میت) بووه. - دهرچووی زانكۆی (بیلكهنت) له ئهنقهرهیه له بهشی پهیوهندیه نێودهوڵهتیهكان - جگه له زمانی توركی زمانی ئینگلیزی بهباشی دهزانێت.
شيكاري: ڕەنج نەوزاد * نزيکەی سێ ساڵە شەڕی ناوخۆی سوودان بەردەوامە، ژمارەی کووژراو و ئاوارە و بريندار و تاوانەکانی جەنگ لە سوودان زۆر زیاتر و گەورەترە لە هی شەڕەکەی غەززە. ئەوانيش هەر مسوڵمانن، کەچی بە نيوەی غەززە نەبوونە بابەتی ميديا و ڕای گشتی و ناڕەزایەتی، چونکە خوێنی مسوڵمانە سوودانييەکە گونجاو نەبوو بۆ بازرگانی و سياسەت بە براورد بە هی غەززە. بەڵام وا چەند ڕۆژێکە ڕووداوەکانی سوودان، بە تايبەت ڕووداوەکەی شاری "الفاشر" لە هەرێمی دارفور، بووە بابەتێکی ديار لە ميدياکان و زیاتر باس دەکرێت. بێ گومان مەسەلەکە مرۆیی و ئاينی نييە، چونکە سێ ساڵە ئەو جۆرە کووشتار و تاوانانە بەردەوامن، ئایا هۆکارەکانی چين؟ چ شتێکی جياواز ڕوويداوە؟ هۆکارەکە ئەوەیە شەڕەکەی سوودان خەريکە دەبێتە هاوکێشەیەکی جيوپۆلەتيکی گرنگ و بەرەکانی ململانێکە وردە وردە دەردەکەون. * بە کورتی: هێزەکانی پشتيوانی خێرا بە سەرکردایەتی حميدتی، توانی شاری "الفاشر" لە باکوری هەرێمی دارفور کۆنتڕۆڵ بکەن و هێزەکانی سوپای سوودان بە سەرکردایەتی عەبدولفەتاح بورهان، دەربکەن. ئەم شارە گەورەترينە لە هەرێمی دارفور و لە ڕووی مێژووییەوە وەک پايتەختی هەرێمەکە دەناسرێت. بە کۆنتۆڵکردنی ئەو ناوچەیە لە لایەن هێزەکانی پشتيوانی خێرا، تەواوی هەریمی دارفور کەوتە ژێر دەسەڵاتی حميدتی، چونکە "الفاشر" تاکە ناوچەی دارفور بوو لە ژێر دەسەڵاتی سوپای سوودان بوو. ڕووبەری دارفور لە عيراق گەورەترە و نزيکەی ٢٥٪ی ڕووبەری سوودان پێکدێنێت، ميليشياکانی حميدتی جگە لە دارفور، چەند ناوچەیەکی تريش حوکم دەکەن. دەنگۆ و گومان هەیە کە سوودان بەرەو دابەشبوونێکی تر دەچێت، لە ئێستادا هەرێمی دارفور لەگەڵ ناوچەکانی تری ژێر دەسەڵاتی حميدتی دەکرێت بەرەو سەربەخۆییەکی ديفاکتۆ هەنگاو بنێن، بە تايبەت کە دارفور ئيتر ئەستەمە گەمارۆ بدرێت لە لایەن سوپای سوودانەوە چونکە سنووری لەگەڵ ليبيا و چاد و ئەفريقای ناوەند و دەوڵەتی باشووری سوودان هەیە، کە سنوورێکی کراوە و نا سەقامگير و کۆنتڕۆڵ نەکراون. * ڕاستە کۆنتڕۆڵکردنی "الفاشر" لە ڕووی سەربازی و سياسييەوە ڕووداوێکی گەورەیە، بەڵام ئەوەی ڕووداوەکەی گەورەتر کرد و کردييە هەواڵێکی سەرەکی، بريتييە لە بەرەکانی ئەو ململانێيە. لە ململانێی سوودان بەرەکان ئاڵۆزن و دياريکردنيان ئاسان نييە. چونکە جياوازە لە فۆرم و بکەرەکانی بەرەکانی ناوچەکە. بۆ نموونە لە ناوچەکە ئيمارات و ميسر و سعوودييە بۆ زۆر بابەت یەک بەرەن، بەڵام لە سوودان ئيمارات و ميسر لە بەرەی دژ بە یەکن، ئيماڕات هاوکاری حميدتی دەکات، ميسر پشتيوانی بورهان دەکات. سعوودييە تا ڕادەیەک هاوسەنگی راگرتووە، بەڵام نزيکترە لە ميسر و بورهان. قەتەر هەوڵدەدات ناوەندگير بێت، بەلام لە ئێستادا نزيکترە لە بورهان. ئەمريکا دەيەوێت شەڕەکە بوەستێت و هەردوو بەرەکە ڕێکبکەون. ڕەخنە و فشار و سزای بۆ هەردوو بەرەکە هەیە. بەڵام لە چەند ڕۆژی ڕابودوو زمانی توند بوو دژ بە هێزەکانی حمديتی و، تۆمەتباری کرد بە ئەنجامدانی کۆمەڵکووژی لە "الفاشر". تورکيا بە گشتی دۆستی عومەر بەشير بوو، دژی کودەتاکەی بورهان و حميدتی بوو، بەڵام لە ئێستادا پشتگيری بورهان دەکات. بە پێی هەندێک ڕاپۆرت ئێران هاوکاری سەربازی ناردووە بۆ بورهان. ڕووسيا بە فەرمی لەگەڵ هەردوو بەرەکە پەيوەندی هەیە، بەڵام ڤاگنەر لەگەل هێزەکانی پشتيوانی خێرایە و دەوترێت بازرگانی ئاڵتون و چەندين جۆری بازرگانی تر بە یەکەوە دەکەن. * ئيسرائيل لەگەڵ هەردوو بەرەکە پەيوەندی هەیە، چونکە هەردووکيان سەبارەت بە ئيسرائيل بۆچوونيان پۆزەتيڤە و لەگەڵ ئەوەن سوودانيش بچێتە ناو ڕێککەوتنامەکانی ئيبراهيمی. هەر بۆیە لە سەرەتای شەڕەکەوە ئيسرائيل چەندين جار هەوڵيداوە هەردوو بەرەکە دانوستان بکەن و تەنانەت ئامادە بوو دانوستانەکان بهێنێتە تەل ئەڤيڤ. بەڵام حمديتی زیاتر خۆی نزيک دەکاتەوە لە ئيسرائيل بەو هيوایەیی هاوکاری سەربازی و دبلۆماسی وەربگرێت دژ بە بورهان، تەنانەت براکەی خۆی نارد بۆ ئيسرائيل لە پێناو درووستکردنی پەيوەندييەکی باشتر و تۆکمەتر. بەڵام ئيسرائيل بە فەرمی دەيەوێت پەيوەندييەکانی لەگەڵ هەردوو بەرەکە باش بێت، چونکە پێیوایە ئايندەی سوودان لە ژێر دەسەڵاتی ئەو دووانە بە یەکەوە، یان لە ژێر دەسەڵاتی یەکێکيان دەبێت. دەنگۆ هەیە گوایە هاوکاری حمديتی کردووە، ئەگەر ئەوە ڕوويدابێت لەبەر دوو هۆکارە، فاکتەری ئيماڕات، هاوکات نزيکبوونەوەی بورهان لە ئيخوانەکان لە کاتی شەڕەکە. * ئەوەی ئاماژەی پێکرا ئەکتەرە گرنگەکانن، ئەگەرنا، دەوڵەت و ئەکتەری ديکەش هەن کە ڕۆڵيان هەیە لەو هاوکێشەیە، وەک خەليفە حەفتەر و ميليشياکانی ليبيا، چاد و باشووری سوودان.. بەڵام لەناو ئەو ئەکتەرانە، ميسر و ئيماڕات ڕۆڵی سەرەکی و ئاشکراتر دەبينن. ميسری سيسی و ئيماڕات لە زۆربەی هاوکێشەکان لە یەک بەرەن، کەچی لە هاوکێشەی سوودان، لە واقعدا دژی یەکترن. لە سوودان، ميسری سيسی لە هەڵوێستی قەتەرەوە نزيکترە، نەک ئيماڕات، ئەمە ڕێکەوتێکی سەيرە. هۆکاری زۆر هەیە بۆ ئەم ئاڵۆزييە، گرنگترينی: ١. بورهان و حميدتی هەردووکيان هاوپەيمان بوون، بە یەکەوە عومەر بەشيريان لابرد، هەر بە یەکەوە دواتر کودەتایان بە سەر حکومەتە نوێيەکەی دوای بەشير کرد و دەسەڵاتی سەربازييان سەپاند. ٢. سوودانی سەردەمی عومەر بەشير نزيک بوو لە ئيخوان و ئەردۆگان و قەتەر و ئێران، دژە ئەمريکا و ئيسرائيل و رۆژئاوا بوو. کاتێک بورهان و حميدتی بەشيريان لابرد، ئيخوان و ئەردۆگان و ئێران و قەتەر نيگەران بوون. ئەمريکا و سعوودييە و ئيماڕات و ئيسرائيل و ميسر خۆشحاڵبوون. ٣. سەرەتا هەردووکيان پەيوەندييەکی باشیان هەبوو لەگەل ميسر و ئيمارات و سعوودييە، هاوکاری دەکران لە لایەن ئەو دەوڵەتانەوە، چونکە هەردووکيان دژە ئيخوان بوون. کاتێک ئەو دوو هاوپەيمانە دەبێتە شەڕيان، وردە وردە هاوکێشەکە دەگۆڕێت. بۆ نموونە بورهان بۆ ئەوەی سەرباز و هێزی زیاتر بەدەست بهێنێت و حميدتی بچوک بکات، ناچار بوو پەيوەندی لەگەڵ ئيخوانەکان درووست بکاتەوە، ئيخوانەکانيش ئەوەیان بە هەلزانی بەو هيوایەیی لەو رێگایەوە دەسەڵات بگرنە دەست، یاخود هيچ نەبێت پێگەی سەردەمی بەشيريان بۆ بگەڕێتەوە. ئەم هەنگاوەی بورهان، هەرچەند ناچاری و تەکتيکی بێت، لای ئيماڕات مەترسيدارە. بۆیە ئيماڕات وردە وردە لە کاتی شەڕەکە لە بورهان دوورکەوتەوە و هاوکاری حميدتی کرد. سەرچاوە نا فەرمييەکان دەڵێن ئيماڕات لە ڕێگەی وڵاتی چاد و ليبيا (خەليفە حەفتەر)ەوە هاوکاری دەنێرێت بۆ حميدتی، لە ئێستادا ئەو پڕۆسەیە ئاسانتر دەبێت چونکە دوای کۆنترۆڵکردنی تەواوی دارفور لە لایەن هێزەکەی حميدتی، تەواو سنووری نێوان سوودان و چاد کەوتە ژیر دەسەڵاتی هێزەکانی پشتيوانی خێرا. ٤. ميسر هاوسنوورە لەگەڵ ئەو ناوچانەی سوودان کە لە ژێر دەسەڵاتی هێزەکەی بورهانە، لە ئێستادا چەند مليۆنێک لە سوودانييەکان پەنابەرن لە ميسر، ترسی ئەوە هەیە ژمارەیان زیاتر ببێت. هاوکات، بورهان و سيسی لە ڕووی کەسایەتی و پێگە و شێوەی گەيشتنيان بە دەسەڵات هاوشێوەی یەکترن، ئەمە وای کردووە ميسر بورهان بە هاوپەيمانی خۆی بزانێت و چاوپۆشی لەو پەيوەندييە تەکتيکيەیی بکات لەگەل ئيخوان. ميسر باش دەزانێت ئيماڕات هاوکاری حميدتی دەکات، بەڵام لەبەر ئەوەی ئيماڕات هەژموونێکی گەورەی بەسەر ميسری سەردەمی سيسی هەیە، تا ئێستا بە فەرمی گلەیی و ڕەخنەی ئاڕاستەی ئيماڕات نەکردووە. سياسەتی دەرەوەی ئيمارات لەسەردەمی مەحەمەد زايد، بە تايبەت لە سەردەمی بەهاری عەرەبی، گۆڕانکارييەکی ريشەیی بە خۆیەوە بينی. پێش مەحەمەد زايد ئيمارات سياسەتێکی نەرم و دبلۆماسی هەبوو لە دەرەوە، زیاتر تەرکيزی لەسەر ناوخۆ و گەشەکردن و خۆشگوزەرانی بوو. کە نموونەکەی شاری دوبەیە. لە سەردەمی مەحەمەد زايد سياسەتی دەرەوەی ئيماڕات ڕەهەندێکی تری وەرگرت، لە هەندێک بارودۆخ و کات زۆر یەک لاکەرەوە و بەهێز و توندە، وەک دەوڵەتێکی زلهێز دەستتێوەردان دەکات و هاوکێشەکان دەگۆڕێت. لە بەهاری عەرەبی لە ئەردۆگان و قەتەر و ئيخوانی بردەوە، لە ميسر و تونس ئيخوانی لابرد، لە ليبيا و یەمەن ڕێگەی نەدا دەسەڵات بگرنە دەست. سياسەتی ئيمارات بەرانبەر بە ئيخوانی وڵاتانی ناوچەکە بە دوو شێوەیە، یان لە دەسەلات لايان دەبات وەک لە ميسر و تونس، یاخود ڕۆڵی دەبێت لە لێدان لە سەقامگيری وڵاتەکان کە ئيخوان نەتوانێت دەسەڵات بگرنە دەست وەک لە ليبيا و یەمەن و تا ڕادەیەک لە سوريای ئەسەد. نا ڕاستەوخۆ پەيامی بۆ جۆلانيش ناردووە ئەگەر ئيخوان دەسەڵات گرنە دەست، هەڵوێستی دەگۆڕێت لە سوريا. ئەم گۆڕانکارييە لە سياسەتی دەرەوەی ئيماڕات هەندێک جار پێی دەڵێن زاڵبوونی جيهانبينی و سياسەتی ئەبو زەبی بەسەر دوبەی. ئێران تا ڕادەیەک سوودی لەم سياسەتەی ئيماڕات وەرگرت، بە تايبەت لە سوريا و یەمەن. چونکە دووژمنی یەکەم و سەرەکی لای مەحەمەد زايد ئيخوانە، پاشان ئێران، هەر بۆیە لە یەمەن ئيمارات دواجار حووسييەکانی پێ باشتر بوو لە حيزبی ئيسلاحی ئيخوانی. * پاش شکستی بەهاری عەرەبی و ئيخوان، ئيمارات بۆ چەند سالێک پشووی دا و گەڕایەوە بۆ پەيرەوکردنی سياسەتێکی نەرم و دبلۆماسی. لە سودان وا ديارە دووبارە گەڕاوەتەوە بۆ دەستتێوەردانە بەهێزەکانی. مەحەمەد زايد تێڕوانينێکی ئيسرائيليانەی هەیە بۆ هێز، پێیوایە دەکرێت دەوڵەتێکی بچوک بە قەبارە و دانيشتووان، بەهێز بێت و دەستپێشخەری بکات و هاوکێشەکان بگۆڕێت. دەوڵەت ئامرازی تری هەیە بۆ قەرەبووکردنەوەی لاوازیی دوو فاکتەرە سەرەکييەکەی هێز کە ڕووبەر و دانيشتووانە. لە پرسی جورئەت و سەرکێشی و سەربەخۆیی لە بڕيار، بە هەمان شێوە لە فکری ئيسرائيلەوە نزيکە، دەستتێوەردان لە هاوکێشەی زۆر قوورس و ئاڵۆز و مەترسيدار دەکات و سەرکەوتووش دەبێت. بۆ دەوڵەتێکی وەک ئيمارات کە سوپایەکی بچوک و بێ ئەزموونی هەیە، سەرکێشييە دەستتێوەردان لە کۆمەڵێک هاوکێشە بکات کە تورکيا و ئێران و ڕوسيا و ئەمريکای تیایە، لە هەمووشی گرنگتر، تا ڕادەیەکی زۆر سەربەخۆیانە دەستتێوەردان دەکات، بۆ نموونە ئێستا تاکە دەوڵەتە بەو شێوە کاريگەرە هاوکاری حميدتی دەکات. لە یەمەن و سوريا و ليبياش سەربەخۆ کاری خۆی دەکرد. هەندێک پێیان وایە، ئيماڕات رۆژیک باجێکی قوورسی ئەو سياسەتەی دەدات، تا ئێستا سەرکەوتوو بووە، بۆ ئايندە ڕوون نيە. (بۆ تێگەیشتن لە سیاسەتی دەرەوەی ئیماڕات تەماشای توێژینەوەکەی دکتۆر شێرکۆ کرمانج و من بکە لەو بارەیەوە،لینکەکە لە کۆمێنتە) * ئەگەر ڕووداوەکان بەم شێوەیە بەردەوام بن، ئەوا ئەگەر هەیە پەيوەندی ئيسرائيل و ئيماڕات پتەوتر و نزيکتر بێت (ئەگەر پرسی لکاندنی کەناری خۆرئاوای فەڵەستين بە ئيسرائيلەوە سەر هەڵنەدات). هيچ دوو دەوڵەتێک بە ئەندازەی ئيسرائيل و ئيماڕات هاوڕانين لەسەر بابەتە سەرەکييەکان و هاوکێشەکان، تەنانەت ئيسرائيل و ئيمارات تێڕوانينان لە یەکترەوە نزيکترە وەک لە ئيسرائيل و ئەمريکا بۆ هەندێک بابەت و کێشەی ناوچەکە. هەر بۆیە، ئەگەر هەیە لەسەر داوای ئيمارات، ئيسرائيل هاوکاری بنێرێت بۆ حميدتی. ئيماڕات تاکە دەوڵەتی ناوچەکەیە، جگە لە ئيسرائيل، پەيوەندی درووست کردووە لەگەڵ ئەو گروپە چەکدارييانەی غەززە کە دژی حەماسن و چالاکن لە نيوەی زیاتری ڕووبەری غەززە کە لەژێر چاودێری ئيسرائيلە. تەنانەت پێشنيارەکەی تڕەمپ بۆ ئاگربەستەکەی غەززە، تا ڕادەیەکی زۆر پێشنياری ئيمارات بوو کە چەند مانگێک لە پێش تڕەمپ پێشکەشی کرد، بەڵام ئەو کات تەنيا لە لایەن ئيسرائيلەوە قبوڵکرا و حەماس و قەتەر قبوڵيان نەکرد. * لەوانەیە ساردييەک، یاخود ناکۆکييەکی شاراوە درووست بێت لە نێوان ئيمارات و ميسر، هەر وەها ئيماڕات و سعوودييە. لەگەڵ قەتەر لێدان لە یەکتر بەردەوامە، بەڵام بە فەرمی پەيوەندييەکان ئاسايين، لەوانەیە ناکۆکييەکان زیاتر ببن. دۆخی سوودان ڕوون نييە بەرەو کوێ دەڕوات، لەوانەیە شەڕێکی ناوخۆی تر لە دارفور دەست پێبکات لە نێوان هێزەکانی حميدتی و هۆز و گروپەکانی هەرێمەکە، چونکە کۆمەڵکووژی دارفور لە سەردەمی بەشير، هێزەکەی حميدتی ڕۆڵی سەرەکی هەبوو لە جێبەجێکردنی، بۆیە دارفور وەک ناوچەیەکی دژە حميدتی ناسراوە. * سەرەڕای چەندين فاکتەر، بەڵام فاکتەرێکی سەرەکی دۆخی سوودان و زۆر وڵاتی تری ناوچەکە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کە ئەو وڵاتانە سوپایەکی نيشتيمانيان نييە و ميليشيا شوێنی دەزگا و سوپا و حکومەت و دادگای گرتوەتەوە. لاوازترين و بچوکترين سوپای نيزامی، دەزگا و حکومەتی فەرمی، بەسوودترە لە بەهێزترين ميليشيا و حيزبی جيهان. * لە سەرەتای سەربەخۆیی ئيسرائيل، بێگن کە یەکێک بوو لە کەسایەتييە گەورەکانی بزوتنەوەی زايۆنی و سەربەخۆیی ئيسرائيل، ئامادە نەبوو ميليشياکەی هەڵبوەشێنێتەوە و فەرمانەکەی بن گۆريۆن جێبەجێ بکات کە ئيسرائيل دەبێت یەک سوپا و یەک حکومەت و یەک دەسەڵاتی دادوەری هەبێت. لەو کاتە ميليشياکەی بێگن چەکيان کڕیووە و بە کەشتييەک ڕەوانەی ئيسرائيل دەکرێت، کاتێک کەشتييەکە نزيک دەبێتەوە لە کەنارەکانی ئيسرائيل، هەواڵ دەگاتە بن گۆريۆن، ئەويش فەرمان بە ئيسحاق ڕابين دەکات، ئەو کات ئەفسەرێکی سوپا بوو، دەڵێت بە تۆپ کەشتييەکە نوقم بکەن. ڕابين دەڵێت ئەو کەشتييە بۆ چەکدارەکانی بێگن هاتووە، چۆن تۆپی ئاڕاستە بکەين؟ (ئەو چەکدارانە ڕۆڵێکی گەورەیان بينی لە سەربەخۆیی ئيسرائيل)، بن گۆريۆن دەڵێت فەرمانەکە جێبەجێ بکە و نوقمی بکەن، دواجار فەرمانەکە جێبەجێ دەکرێت. دواتر لە کينيستی ئيسرائيل لێپرسينەوە لەگەڵ بن گۆريۆن دەکەن سەبارەت بەو فەرمانە قوورس و توندە، لە وەڵامدا دەڵێت ئەوە تۆپی پيرۆز بوو، وای کرد ئيسرائيل ببێتە خاوەن یەک سوپای نيشتيمانی و فەرمی. یەکێک لە هۆکارە هەرە سەرەکييەکانی جياوازی هێز لە نێوان ئيسرائيل و فەڵەستينييەکان بريتييە لەوەی ئيسرائيل لە سەرەتاوە یەک سوپای نيشتيمانی و نيزامی هەبوو، فەڵەستينييەکان هەرگيز سوپایان نەبووە، بەڵام دەيان ميليشيایان هەبووە و هەیە. ئاستی تەکنەلۆژی و هاوکاری ئەمريکا بۆ ئيسرائيل و پێشکەوتوویی چەک و توانای سەربازی هەر هۆکارە سەرەکييەکەی ئەوەیە کە ئيسرائيل خاوەن یەک سوپای نيزامييە. سوپا دەتوانێت پيشەسازی سەربازی درووست بکات و چەک لە وڵاتان بکڕێت و بفڕۆشێت، ميليشيا دەبێتە چەتەی ئەو دەوڵەتەی چەکێکی سنوورداری پێدەدات بۆ بەرژەوەندييەکی تايبەت بەکاری دەهێنێت.”
ئامادەکردنی: میهربان رەوف پێشەکی ویلایەتە یەکگرتوەکانی ئەمەریکا لەمێژە رۆلێکی سەرەکی دەبینێت لە دارشتنی داینەمیکی ئەمنی لە سەرانسەری رۆژهەڵاتی ناوەراست ، یەکێک لە ئامرازەکانی بریتیە لە پشتیوانی سوپای هەندێک لە دەولەتەکان وهیزە ئەمنیە ناوخۆییەکان و ئەکتەرە نادەوڵەتیەکان. پشتیوانیەکان بریتیین لە تێکەڵەیەک لە ئامانجی ستراتیجی و سیاسی و بەرەنگاربەنەوەی تتیرۆر - کە زۆرجار دەکەوێتە چوارچێوەی ئەولەویاتەکانی سیاسیەتی دەرەوەی فراوانتری ئەمەریکادا، وەک سەقامگیری ناوچەیی و بەرەنگاربونەوەی تیرۆرو دەستەبەرگرتنی بەرژەوەندی ووزە. بەڵام ئەو پشتیوانیانە دەرەنجامی تێکەڵاویشی لێکەوتۆتەوە وەکو هۆگری پشت-پێبەستن و پارچەپارچەبوونی سترەکچەری ئەمنی و ئالەنگاری بۆ دیمۆکراسی. ئەم راپۆرتە بەدواداچوون دەکات بۆ مەودا و میکانیزم و دەرەنجامەکانی پشتیوانی ئەمەریکا بۆ ئەکتەرە ئەمنی و سەربازیەکان لە رۆژهەلاتی ناوەراست. لەهەمانکاتدا تێڕوانینێکی بەراوردکاری پێشکەش دەکات. مەوداو میکانیزمەکانی پشتیوانی ئەمەریکا: پشتیوانیەکانی ئەمەریکا بۆ هێزە سەربازی و ئەمنیەکانی رۆژهەلاتی ناوەراست لەڕێگەی چەند میکانیزمێکی بەرفراوانەوە ئەنجامدەدرێت، بەم شێوەیەی خوارەوە: ئەم چوارچێوە گشتگیرە ڕەنگدانەوەی ڕێبازی ئەمەریکایە بۆ بەهێزکردنی هاوبەشە ناوخۆییەکان بەمەبەستی دانانی کاریگەری لەسەریان ، لەهەمانکاتدا خۆبەدوورگرتن لە بڵاوەپێکردنی هیزەکانی ئەمەریکا بۆ ماوەیەکی درێژ لە ناوچەکەداکێش. ئامانجە ستراتیژییەکانی پشتیوانی ئەمریکا چەندین ئامانجی پێکەوەگرێدراو هەیە بۆ تێوەگرانی ئەمەریکا، بۆ نمونە: 1- بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر: گرنگیدان بە سەرکوتکردنی هەڕەشە نێودەوڵەتییەکان لەڕێی پشتیوانیکردنی هێزەکانی سوریای دیمۆکرات و هێزە عێراقییەکان لە دژی داعش. 2. سەقامگیری ناوچەیی: پاراستنی هاوسەنگی هێز لەڕێگەی یارمەتیدانی میسر و ئیسرائیل و دەوڵەتانی کەنداو. 3. کۆنتڕۆڵکردنی ڕکابەران: سنووردارکردنی نفوزی ئێران و روسیا لە ڕووی مێژووییەوە. 4. دەستەبەرکردنی بەرژەوەندی وزە: پاراستنی دەستڕاگەیشتن بە یەدەگی نەوتی کەنداو و ڕێڕەوەکانی بازرگانی. 5- بنیاتنانی دەوڵەت و چاکسازی: هەوڵدانی (هەندێکجار سنووردار) بۆ بەپیشەییکردنی هێزە ئەمنییەکان لە عێراق و لوبنان و ئەفغانستان. ئەم ئامانجانە ئەوە دەردەخەن کە چۆن هاوکارییە ئەمنییەکان هەم ئامرازێکە بۆ بەڕێوەبردنی دەستبەجێی قەیرانەکان و هەم ئامرازێکی درێژخایەنی سیاسەتی دەرەوەیە. ئالنگاریەکان لە کاتێکدا هاوکارییەکانی ئەمریکا سەرکەوتنی بەدەستهێناوە، بۆ نموونە ئەو پشتیوانیانە یارمەتیدەربوە بۆ کۆنترۆڵکردنەوەی ئەو خاکانەی لەژێردەستی داعشدا بوون ، بەڵام چەندین کێشەش سەریهەڵداوە ، بۆ نمونە: 1. پارچەپارچەبوونی هێزەکان: لە عێراق و سوریا پشتیوانی لە چەند گروپێک، کوتلەگەرایی بەهێزتر کردووە نەک هێزی نیشتمانی یەکگرتوو. 2. وابەستەیی و نەبوونی سەروەری: پشتبەستنی زۆر بە مەشق و بودجەی ئەمریکا، خۆبەخاوەنکردنی ئاسایشی ناوخۆ لاوازدەکات. 3. بەسیاسیترکردنی هێزە ئەمنیەکان: پشتیوانی دەرەکی تاڕآدەیەک پەیوەندی نیوان حیزب و سوپا بەهێزدەکات. 4. کورتهێنانی شەرعیەت: زۆربەی جار پشتیوانی ئەمریکا بۆ هێزەکان، لەلایەن دانیشتوانی ناوخۆییەوە وەک خۆسەپاندنی دەرەکی دەبینرێت ، ئەمەش شەرعیەت کەمدەکاتەوە. 5. بەهێزکردنی ئەکتەرە نا-دەوڵەتییەکان: لە هەندێک حاڵەتدا، یارمەتییەکانی ئەمریکا ئەو گروپانەی بەهێزتر کردووە کە دواتر بەرەنگاری حکومەتە ناوەندییەکان بوونەتەوە، ئەمەش حوکمڕانی دوای ململانێی ئاڵۆز کردووە. بەراوردکاری و هەڵسەنگاندن ئەزموونی بەریتانیا لە سەردەمی کێشەکانی لەگەل سوپای کۆماری ئیرلەندا (١٩٦٩-١٩٩٨) بەراوردێکی بەسوودە بۆ ئەم بابەتە. لە کاتێکدا کە کێشەکان گەشتنە لوتکە، بەریتانیا زیاتر لە ٢٠ هەزار سەربازی لە ئێرلەندای باکوور جێگیرکرد بۆ کۆنتڕۆڵکردنی یاخیبوونی سوپای کۆماری ئێرلەندا (IRA). ئەندامە چالاکەکانیی IRA لەنێوان ١٠٠٠ تا ١٥٠٠ چەکدار مەزەندە دەکران، ئەمەش قەبارەی ناهاوسەنگی نێوان هێزەکانی دەوڵەت و یاخیبووانی نیشاندەدا. ئەنجامی ئەو ململانێ ٢٩ ساڵیە بریتی بوو لە گیانلەدەستدانی زیاتر لە ٣٥٠٠ کەس و نزیکەی ٤٧٥٠٠ بریندار، کە زیاتر لە نیوەی کوژراوەکان خەڵکانی مەدەنی بوون. هێزەکانی بەریتانیا لە کاتێکدا لە ڕووی سەربازییەوە باڵادەستر بوون، بەڵام ڕووبەڕووی کێشەی هاوشێوەی دەستێوەردانەکانی ئەمریکا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بوونەوە، بۆ نمونە : 1. بەردەوامیی یاخیبوون: سەرەڕای هێزی زۆر، سوپای کۆماری ئیرلەندا بۆ سێ دەیە توانای خۆی پاراست. 2. قەیرانی شەرعیەت: زۆرجار بوونی سەربازانی بەریتانیا گڕی زیاتری دەدا بە ناڕەزایی و هۆکاربوو بۆ زیادبوونی هەستی ناسیۆنالیستی - هاوشێوەی هێزەکانی ئەمریکا لە عێراق. 3. نێوەندگیری لایەنی سێیەم: کێشەکە پێویستی بە دانوستانی سیاسی و بەشداری نێودەوڵەتی هەبوو، بەتایبەتی لەلایەن ئەمریکاوە، کە دەرەنجام بووە هۆی "ڕێککەوتنی هەینی پیرۆز" لە ساڵی 1998. ئەم ئەزموونە ئەوە نیشان دەدات کە بەدەگمەن پشتیوانی سەربازی بەتەنیا، ململانێ قوڵە مێژوییە ڕەگداکوتاوەکان چارەسەر دەکات. بۆیە پێویستە هاوکارییە ئەمنییەکان لەگەڵ یەکلاکردنەوەی سیاسی و بنیاتنانی شەرعیەت و چاکسازیی دامەزراوەیی هاوتەریب بێت. وانە بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە وەرگرتنی زانیاری لە هەردوو ئەزموونی ئەمریکا و بەریتانیا، چەندین وانە سەرهەڵدەدەن: 1- پاڵپشتی ئەمنی بەبێ چاکسازی سیاسی بەس نییە: یارمەتی سەربازی دەتوانێت بەشێوەیەکی کاتی توندوتیژی سەرکوت بکات بەڵام ڕەگ و ڕیشەی هۆکارەکان چارەسەر ناکات. 2- پشتبەستن بە یارمەتی دەرەکی هەمیشەیی نیە: وابەستەیی زۆر سەروەری ووڵات پەکدەخات و دامودەزگای دامەزراوەیی/حکومی لاواز بەرهەمدەهێنێت. 3- پارچەپارچەبوون : پشتیوانی دەرەکی یارمەتیدەرە بۆ ناسەقامگیری درێژخایەن؛ هەروەک لە عێراق و لە سوریا تێبینی دەکرێت، دابەشبونی هێزە چەکدارەکان یەکێتی نیشتمانی شێواندوە. 4- گرنگی یەکلاییکردنەوەی كێشەکان بەدانوستاندن: وەک چۆن لەگەڵ ئێرلەندای باکوور ڕوویدا، ئاشتییەکی بەردەوام پێویستی بە سازانی سیاسی هەیە، نەک تەنها بەردەوامی سەربازی. هەڵسەنگاندن و پێشنیار پشتیوانی ئەمریکا بۆ هێزە ئەمنییەکان و سوپاکان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بەرفراوانە و فرەلایەنە و لە ڕووی ستراتیژییەوە گرنگە. بەڵام دەرئەنجامەکان هەندێک دژبەیەکی تێدایە: لە کاتێکدا هاوبەشە ناوخۆییەکان توانای سەربازی بەدەستدەهێنن، بەڵام زیاتر پارچە پارچە دەبن و زیاتر بەسیاسی دەکرێن و هۆگری پشتیوانی دەرەکی دەبن. تێڕوانینێکی بەراوردکاری لە ئەزموونی ئەمەریکا لە عێراق و سوریا جەخت لەوە دەکاتەوە کە هێزی سەربازی بە پشتیوانی دەرەکی بەتەنها ناتوانێت ئاشتییەکی بەردەوام بەدەستبهێنێت، بەڵکو پێویستی بە تێکەڵکردنە لەگەڵ گشتگیری سیاسی و بنیاتنانی شەرعیەت و چاکسازیی دامەزراوەیی درێژخایەن. بۆیە ئەم پێشةیارانەی خوارەوە شایانی لەبەرچاوگرتنە: 1. ئەولەویەتدان بە یەکخستنی هێزە پاڵپشتیکراوەکان لە چوارچێوەیەکی نیشتمانیدا، لەجیاتی بەهێزکردنی پێگەی کوتلەگەرایی. 2. بەستنەوەی هاوکارییەکان بە چاکسازی سیاسی و هەڵگرتنی بەرپرسیارێتی بۆ کەمکردنەوەی وابەستەیی و زیادکردنی شەرعیەت. 3. هاندانی گفتوگۆ بە نێوەندگیری لایەنی سێیەم بەو پێیەی بەدەگمەن هەژموونی سەربازی بە تەنها کۆتایی بە یاخیبوون دەهێنێت. 4. هاوسەنگکردنی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر وەکو ئامانجێکی کورتخایەن، بەڵام ئامانجی درێژخایەن بریتی بێت لە بنیاتنانی دەوڵەت بۆ دوورکەوتنەوە لە دووبارەبوونەوەی دەورانی ناسەقامگیری. * * * * * * ڕاپۆرتی پشتیوانی ئەمەریکا بۆ هێزە ئەمنی و سەربازیەکان لە عێراق و سوریا بۆ ساڵی دارایی ٢٠٢٦ بودجەی ساڵی دارایی ٢٠٢٦ی وەزارەتی بەرگری ئەمەریکا بۆ پشتیوانی لە مەشق و ئامێر بۆ دژی-داعش لە عێراق و سوریا کە بە Counter-ISIS Train and Equip Fund (CTEF) ناسراوە ، ڕەنگدانەوەی ئیلتیزامی بەردەوامی واشتۆنە بۆ بەدەستهێنانی سەقامگیری لە عێراق و سوریا ، لەپاڵ شکستهێنان بەهەر پاشماوەیەکی داعش لەناوچەکەدا. ئەم ڕاپۆرتە شیکاریەک دەکات بۆ جۆرەکانی ئەو پشتیوانیانە و هۆکارەکانی بڕی یارمەتی تەرخانکراو و چۆنیەتی دابەشکاریەکان ؛ لەگەل ئەوهۆکارە سیاسی و جیۆسیاسیانەی کە پەیوەندیەکانی ئەمەریکا لەگەڵ ئەو هێزانە لەقاڵب دەدات. ئەو هێزانە تەنها ئەوانە دەگرێتەوە کە لەپشکنیندا دەرچون [ لە راپۆرتەکەدا بە Vetted Partner Forces ناویان هێنراوە] کە جەختکردنەوەی بنەڕەتی پشکنینەکە بریتیە لە پابەندبونی ئەخلاقی – واتە پابەندبون بە مافەکانی مرۆڤەوە. ئەم ڕاپۆرتە هەروەها بەکورتی هەڵسەنگاندن دەکات بۆ ئاستی جیاوازی پشتیوانیەکان و کاریگەریەکانیان بۆ داینەمیکی ئاسایشی عێراق و سوریا و لوبنان. ئامانجەکانی پشتیوانیەکانی ئەمەریکا ناسراو بە CTEF ئامانجە سەرەکییەکانی CTEF لە ساڵی دارایی ٢٠٢٦دا بریتین لە: 1. شکستی هەمیشەیی داعش: لەڕێگای بەهێزکردنی هێزە هاوبەشەکان بۆ ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆن دژی پاشماوەکانی داعش و لقەکانی. 2. بنیاتنانی توانای هاوبەش: لە ڕێگەی مەشق و پێدانی ئامێرو پشتگیری لۆجستی بۆ هێزە لۆکاڵەکان بەئامانجی بەرزکردنەوەی تواناکانیان بۆ ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆن. 3. باشترکردنی سەقامگیری ناوچەیی: بەهێزکردنی هێزە ئەمنییە لۆکاڵیەکان بەشێکە لەوهەوڵانەی کە دەدرێت بۆ ئاسایش و بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر لەناوچەکە بەگشتی. تەرخانکردنی پشتیوانیەکان لەساڵی دارایی ٢٠٢٦ پشتیوانیەکان بەمشێوەیە تەرخانکراوە: - عێراق: 212.5 ملیۆن دۆلار (لەو بڕە 61 دۆلاری بۆ وەزارەتی کاروباری پێشـەرگە). - سوریا: 130 ملیۆن دۆلار - لوبنان: 15 ملیۆن دۆلار ئەم پارانە بۆ مەبەستی جۆراوجۆر تەرخانکراوە وەکو مەشق، ئامێر، بەردەوامیپێدان (استدامة - sustainment) و پشتگیری ژێرخان بۆئەوهێزە هاوبەشانە. داینامیکی سیاسی و جیۆپۆلەتیکی زەحمەتە لە پشتیوانیەکانی ئەمریکای ناسراو بە CTEF 2026تێبگەین بەبێ تیگەیشتن لە داینەمیکی سیاسی و جیوپۆلەتیکی ناوچەکە. داینامیکی سیاسی 1. گرژیەکانی بەغدا - کوردستان: پاڵپشتیکردنی وەزارەتی پێشمەرگە پێویستی بە ووریاییەکی زۆر هەیە، چونکە ڕەنگە دەسەڵاتدارانی فیدراڵی ئەو پاڵپشتیکردنە وەکوهۆکار بۆبەهێزکردنی بزووتنەوەی نەتەوەیی/سەربەخۆیی کوردی ببینن، هەر لەبەر ئەوەشە کە بەرنامەی یارمەتییە داراییەکان بۆ موچەی هێزەکانی وەزارەتی پێشمەرگە قۆناغ بە قۆناغ کۆتایی پێهات. 2. چاودێری و پشکنینی کۆنگرێس: یاسای ئەمریکا - بۆ نموونە پشکنینی لیهی (Leahy Vetting) یارمەتی لەو یەکانە قەدەغە دەکات کە هەر پەیوەندیەکیان هەبێت بە ڕێکخراوە تیرۆریستییەکانەوە یانپێشێلکردنی مافەکانی مرۆڤ؛ ئەمەش کۆتوبەندی یاسایی خۆی هەیە و بەتایبەت لە سوریا، بۆیە پێویستە زۆر بە ووریایەوە مامەڵە بکەن. 3. نیگەرانی شەرعیەتی ناوخۆیی: ڕەنگە ئەو هێزانەی لە لەلایەن ئەمەریکاوە هاوکاری دەکرێن – لەلایەن دانیشتوانەکەی خۆیانەوە وکو بریکاری بیانی ببینرێن، بۆیە پیویستە ئەمەریکا هەستیاری ئەو تێڕوانینە بەهەند وەربگرێت و ئیدارەی بدات. داینامیکی جیۆپۆلیتیکی پشتیوانیەکانی ئەمەریکاهەرگیز تەنیا سەربازی یان تەکنیکی نیین، بەڵکو بەتوندی گریدراوە بە هاوسەنگی سیاسیەوە، کە ئەمانەی خوارەوە بەشێکیەتی. 1. کاریگەری ئێران لە عێراق و سوریا: ئەوە ڕوونە کە کاریگەری ئێران هەیە بەسەر هەندێک لە میلیشیاکانی عێراقەوە ، بەڵام پشتیوانی ئەمریکا بۆ حکومەتی ناوەندی و ئەو هێزانەی کە دڵنیایی "پشکنینی لێهی"یان هەیە تائاستێک هاوسەنگییە بۆ کاریگەریەکانی ئێران لەسەر عێراق. 2. هەستیارییەکانی تورکیا: تورکیا لەهەندێک گروپی کوردی دەڕوانێت وەکودرێژکراوەی پەکەکە (بە تایبەتی لە سوریا) ، بۆیە پێویستە ئەمریکا ئیدارەی نارەزاییەتیەکانی تورکیا بدات لەپاڵ بەردەوامی پشتیوانیکردنی هێزەکانی سوریای دیموکرات. 3. دەوڵەتی سوریا و سیاسەتی ئینتقالی: داڕمانی ڕژێمی ئەسەد و هەوڵەکانی دەسەلاتیئینتقالی هۆکارە بۆ ئاڵۆزترکردنی پەیوەندییەکانی ئەمریکا لەگەڵ هێزەکانی سوریای دیموکرات؛ بۆیە ئەمریکا دەبێت پەیوەندییەکانی لەگەڵ حکومەتی ناوەندی و ئۆپۆزسیۆن و حوکمڕانی ناوخۆیی سوریادا بەڕێوەببات. 4. ئاڵۆزیەکانیلوبنان: ژینگەی ئەمنی لوبنان بەهۆی هێزە تائیفیەکان و هەژموونی حزبوڵڵا و کاریگەری سوریاوە لە قاڵب دراوە، بۆیە پیویستە ئەمەریکا بەووریاییەوە هەنگاوبنێت بۆ پشتیوانیکردنی هێزە چەکدارەکانی لوبنان. 5. هاوپەیمانی و دابەشکردنی بارگرانی: بوونی هۆکارەکانی وەکو ئەولەویەتی ستراتیجی ئەمەریکا لە ناوچەکە وسنورداری سەرچآوەکان و کاریگەری ئەمریکا بەسەر هاوبەشەکانی، هەموویان بەیەکەوە کاردەکەنە سەر ئاستی پشتگیریەکان بۆ هەر هێزێک لەو هێزانە. ئەولەویەتی ستراتیژی و جیۆپۆلەتیکی لەبەرئەوی عێراق ناوەندی سیاسەتی ئەمەریکایە، بۆیە گەورەترین پشکی لەو پشتیوانیانە بەرەکەوێت؛ بەڵام بڕی تەرخانکراو بۆ سوریا کەمترە لەبەرئەوەی کاری بنچینەیی تێدا دەکرێت. بڕی تەرخانکراو بۆ لوبنانکەمێکە بەڵام ستراتیژییە - بە لەبەرچاوگرتنی ئەوی کە دەسەڵاتی بەسەر سنورەکانیدا پچڕپچڕە و وەکو ڕێڕەوێکە بۆ هاتوچۆی ئەندامانی داعش. جیاوازی پشتیوانیەکان چوارچێوەی ساڵی دارایی 2026 پێکهاتوە لەمۆدێلێکی فرە -قات ی یارمەتیی کە تێکەڵەیەکە لەمەشق و ئامێرو بەردەوامیپێدان و ژێرخان و هاندان. هۆکارەکەش ڕوونە کە بریتیە لە هێشتنەوەی فشار لەسەر داعش؛ هەروەها بۆ یارمەتیدانی هێزەکانبۆ ئەوەی سەرکردایەتی ئەرکەکانیان بگرنە ئەستۆ و بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا لەوناوچە ناجێگیرانە بپارێزن. جیاوازی پشتیوانیەکان لەنێوان ئەو هێزە هاوبەشانەدا ڕەنگدانەوەی جۆری ئۆپەراسیۆنەکان و جیاوازی لە تواناکانیاندا و داینەمیکە سیاسی و جیۆپۆلەتیکیەکانە.دیمەنی سیاسی و جیۆپۆلەتیکی کاریگەرییەکی زۆری لەسەر بڕە تەرخانکراوەکان هەیە. پشتیوانیەکانی ئەمەریکا پیویستە نێوەندگیربێت لە نێوان داینامیکی کوتلە هاوبەشە ناوخۆییەکان و ڕکابەرە ناوچەییەکان و کۆتەبەندە یاساییەکانی کۆنگرێسەوە. لەڕاستیدا پشتیوانیەکانی CTEF تەنها ئامرازێکی ئەمنی نیین بەڵکو ئامرازێکی دەوڵەتی-دیپلۆماسی-سەربازیشە لە ناوچەیەکی ناسەقامگیری کێبڕکێکاردا. بۆ زیاتر ڕوونکردنەوەی ئەوەی کە بۆچی پشتیوانی هێزێک لە هێزێکی تر جیاوازە، بۆ نمونە: 1. دژەتیرۆری عێراق CTS لە ژینگەیەکی مەترسیداری ناوشآرەکاندا کاردەکات (بۆ نموونە هەڵکوتانەسەر و بەرەنگاربونەوەی تیرۆر). ئەم چالاکیانە پێویستیان بە ئامیری پێشکەوتوتر و پشتیوانی بەردەوام هەیە. 2. هێزە ئەمنیەکانی کوردستان و وەزارەتی کاروباری پێشمەرگە چآلاکیەکانیان لەسەر سنورەکان و ناوچە شاخاویەکانە، بۆیە پێویستیان بەجوڵەی تایبەتمەند و لۆجستیک و هەماهەنگی دولایەنە هەیە لەگەڵ هێزە عێراقییەکان. 3. هەندێک لە یەکەکان خۆیان خاوەنی هەندێک سەروەت و سامانن - بۆیە پشتگیری ئەمریکا بۆ پڕکردنەوەی ئەو کەموکوڕیانەیە کە گرنگ وپیویستن وەکو ئامێر و ئامرازی پەیوەندیکردن و پارچەی یەدەگ و چاککردنەوە. 4. بەپێێ یاداشتێکی لێکتێگەیشتن لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان، پرۆگرامی یارمەتیە داراییەکان بۆ موچەی پێشـمەرگە قۆناغبە قۆناغ کۆتایی پێدێت. بۆ هێزەکانی سوریاش، پابەندبونیان بە "یاساکانی پشکنینی لیهی" زۆر گرنگە ، بۆیە ئەرکی سەرەکیان بریتیە لەخۆبەدوورگرتن لە گروپی توندڕەو. 5. تەرخانکردنی بڕی یارمەتیەکان و جۆری پشتیوانیەکان بۆ ساڵی ٢٠٢٦ بۆ ئەو هێزانە ، گرێدراوی جۆری ئەو ئۆپەراسیۆنانەیە کە ئەنجامی ئەدەن ، لەپاڵ دڵسۆزی سیاسی و ئەولەویاتی جیۆپۆلەتیکیەوە. ژمارە و جۆری یارمەتیەکانیش بەڵگەن لەسەر ئەوەی کە هەرچەندە سوریا و لوبنان بەهای ستراتیژی خۆیان هەیە بۆ ئەمەریکا، بەڵام عێراق لە ئەولەویەتی ئەمەریکادا دەمێنێتەوە. پێشنیارەکان 1. دانان و جێبەجێکردنی میکانیزمی بەهێز بۆ هەڵسەنگاندنی کاریگەریەکانی پشتیوانی CTEF و ئەنجامدانی ڕێکخستنەوەی پێویست. 2. بەستنەوەی بەردەوامی پشتیوانیەکان بە چاکسازی و بەرزکردنەوەی توانای پێکەوە کارکردن و ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆن. 3. ڕآهێنان لەسەر هەستیاری کولتووری لەڕێی پێشکەشکردنی مەشق بە کارمەندانی ئەمریکی لەسەر ریتمە کولتووری و سیاسییەکانی هێزە هاوبەشەکان بۆ گەشەپێدانی پەیوەندی توندوتۆڵتر. 4. هاندانی ئاشتەوایی و یەکگرتویی سیاسی لەڕێی جیاکردنەوەی پشتیوانیکردنی هێزی پێشمەرگە لە ناکۆکیەکانی نێوان حکومەتی فیدراڵی وحکومەتی هەرێـم لەسەر خاک و نەوت و دەسەلاتی ئەمنی. 5. هاندانی هێزەکانی عێراق و هەرێمی کوردستان کە لەژێر پێکهاتەی فەرماندەییەکی یەکگرتودا کاربکەن. 6. بەکارهێنانی کەناڵە دیپلۆماسییەکان بۆ بەڕێوەبردنی نیگەرانییەکانی تورکیا سەبارەت بەهێزەکانی سوریای دیمۆکرات. 7. لەگەڵ بەرەوپێشەوەچونی چاکسازیەکان و پێگەیشتنی هێزە هاوبەشەکان، پشتیوانیەکان بگؤڕدرێن بۆ پشتیوانی ڕاوێژکاری و بنیاتنانی توانا سەربازیەکان. 8. پەرەپێدانی ستراتیژی درێژخایەن بۆ بەردەوامیدان بە پارێزگاریکردن لەتوانای هێزە هاوبەشەکان لەدوای کۆتاییهاتنی پشتگیری CTEF. 9. ڕێکخستن و توندوتۆڵترکردنی پشکنینی لێهی بۆ چاودێری و لێپرسینەوە لە ڕێی وردبینی زیاتر و شەفافیەت و چآودیری چڕوپڕ بۆ نەهێشتنی خراپ بەکارهێنانی ئەو هێزانە ودڵنیابوون لە پابەندبوونیان بە مافەکانی مرۆڤ. هێزە پشکنێراوەکان بەپێی (پشکنینی لیهی) مانای چیە هێزە پشکنێراوەکان (The Vetted Forces) ئەو هێزانەن کە لەپشکنینی تایبەتی ئەمەریکا کە بە (پشکنینی یاسی لیهی ) ناسراوە دەرچوون – هەروەها بەردەوام لەژێر چاودیری و هەڵسەنگاندندا ئەمێننەوە. ئەو یەکە سەربازییە ناوخۆییە ئەمنیانە لەلایەن ئەمریکا و وڵاتانی هاوپەیمانەوە هەڵسەنگێندراون و پەسەندکراون بۆ پشتگیریکردن، هەروەها دڵنیابوونەتەوە لەوەی کە ستانداردە تایبەتەکانی هەڵسوکەوت و توانا و کاریگەرییان لە ئاستی پیویستدایە. پشکنینەکان بریتین لە پێداچوونەوەی پاشخان؛ پابەندبونیان بە مافەکانی مرۆڤ؛ هەبونی فەرماندەیی و کۆنترۆڵ بەڕوونی؛ دووربن لە هەر پەیوەندیەک بە ڕێكخراوە توندڕەوەکانەوە. ئەم پشکنینە لەژێر چاودیری یەکێک لە یاساکانی کۆنگرێسە کە بە (یاسای لیهی یان Leahy Law ) ناسراوە. یاساکانی لیهی پشتگیری ئەمریکا بۆ ئەو یەکانە قەدەغە دەکات کە سەلمێندراوە بەشدارن (یان لەوانەیە بەشداربن) لەپێشێلکردنی ماەکانی مرۆڤ. ئامانج لەو پشکنینانە چیە: 1. بۆ کەمکردنەوەی مەترسی لە بەکارهێنانی یارمەتیەکانی ئەمەریکا بەخراپی، یان لەکۆتاییدا سوود بەو گروپانە بگەیەنێت کە دوژمنایەتی بەرژەوەندەیەکانی ئەمەریکا دەکەن. 2. دڵنیابونەوە و کارککردن لەگەل ئەو هێزانەی کە بتوانریت هەماهەنگیان لەگەڵدا بکرێت و پێکهاتەی فەرماندەیی و کۆنترۆڵ پەیڕەوبکەن و دیسپلین بپارێزن و ئەرکەکان بە یەکگرتوویی ئەنجامبدەن و یەکخستنی سیاسیان هەبێت (نەوەک یەکخستنی ئایدۆلۆجی) و ئەگەری ئەوەیان نەبێت لە ئەرکەکانیان لابدەن یا بە پێچەوانەی ئەرکەکانیانەوە مامەڵەبکەن. 3. بۆ بەدەستهێنانی شەرعیەتی سیاسی لەلایەن دەسەڵاتە ناوخۆییەکان و هاوپەیمانان و ، لەوانەش گرنگتر دڵنیاییدان بە کۆنگرێس و چاودیری ئەمەریکا. واتە پشکنین یارمەتیدەرە بۆ لێپرسینەوەی یاسایی و سیاسی لە ناوچەکانی کارکردن ولە ناوخۆی ئەمەریکاش. 4. بۆ پاراستنی ناوبانگی ئەمەریکا.
راپۆرت: درەو ئیسرائیل و بزوتنەوەی حەماس لەسەر قۆناغی یەكەمی پلانەكەی ترەمپ لەبارەی غەززەوە گەیشتنە رێككەوتن، كە خۆی لە رێككەوتنی ئاگربەست و ئازادكردنی بارمتە ئیسرائیلییەكان دەبینێتەوەو؛ دەكرێت سەربكێشێت بۆ كۆتایهێنانی یەكجاری بەو جەنگە خوێناوییەی كە ماوەی دوو ساڵە بەردەوامەو نەك هەر غەززە، ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستیشی بەگشتی لەگەڵ خۆی خستوەتە ناو گەردەلولەوە. ئەمانە هەندێك وردەكاری زانراو و نەزانراون كە تائێستا لەبارەی رێككەوتنەكەوە لەبەردەستدان. * چی لەبارەی رێككەوتنەكەوە دەزانین؟ رێككەوتنەكە لەچوارچێوەی قۆناغی یەكەمی ئەو كارانەیە كە ترەمپ پێشنیاری كردووەو لە 20 خاڵ پێكدێت، ئەمەش دوای گفتوگۆی ناڕاستەوخۆ لە میسرو پاش تەنیا رۆژێك لە یادی دوو ساڵەی هێرشەكەی حەماس بۆسەر ئیسرائیل بەدی هات، هێرشێك كە هەڵمەتی سەربازی وێرانكەری ئیسرائیلی بۆسەر غەززە بەدوای خۆیدا هێنا. ترەمپ رایگەیاند، ئیسرائیل و حەماس لەسەر قۆناغی یەكەمی پلانەكە گەیشتوونەتە رێككەوتن و ئەمە دەبێتە هۆی ئەوەی لە زوترین كاتدا هەموو بارمەتەكان (زیندوو بن یان مردو) ئازادبكرێن و هێزەكانی ئیسرائیل دەكشێنەوە بۆ ئەو ناوچەی كە لە غەززە پێی دەوترێت هێڵی زەرد. بەپێی قسەی سەرچاوەیەكی باڵای ئەمنی ئیسرائیل ئەمە سنوری یەكەم كشانەوەی ئیسرائیلە بەگوێرەی پلانەكەی ترەمپ. بزوتنەوەی حەماسیش جەختی كردەوە گەیشتوەتە رێككەوتن بۆ كۆتایهێنان بە جەنگ، رێككەوتنەكە كشانەوەی ئیسرائیل لە غەززەو ئاڵوگۆڕی بارمتەو دەستگیركراوانی فەلەستینی لەخۆدەگرێت، بەڵام بزوتنەوەكە هاوكات داوای لە ترەمپ و وڵاتانی گەرەنتیكار كرد، گەرەنتی ئەوە بكەن ئیسرائیل بەتەواوەتی ئاگربەستەكە جێبەجێ دەكات. * دیارترین ئەو شتانەی نایزانین چین؟ سەرەڕای هیواكان بۆ كۆتایهێنان بە جەنگ، هێشتا هەندێك وردەكاریی جەوهەری هەن كە روون نەكراونەتەوە. یەكێك لەو وردەكارییانە كات و ئیدارەدانی كەرتی غەززەیە دوای جەنگ، هەروەها چارەنوسی حەماس. هیچ ئاماژەیەكی روون نییە لەبارەی ئەوەی دوای جەنگ كێ حوكمی غەززە دەكات. بنیامین ناتانیاهۆ سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل و ترەمپ و وڵاتانی خۆرئاواو عەرەبی هەر چەشنە رۆڵێكیان بۆ حەماس لە غەززە دورخستوەتەوە، كە لە ساڵی 2007و دوای دەركردنی ركابەرە فەلەستینییەكانی، ئیدارەی ئەم ناوچەیەی بەدەستەوە بووە. پلانەكەی ترەمپ كە 20 خاڵ لەخۆدەگرێت، ئاماژە بە رۆڵی دەسەڵاتی فەلەستینی دەكات، بەڵام ئەمەش تەنیا لە كاتێكدا دەبێت كە ئەو دەسەڵاتە ریفۆرمی زۆر لە خۆیدا ئەنجام بدات. * دواتر چی روودەدات؟ ناتانیاهۆ وتی داوا لە حكومەتەكەی دەكات ئەمڕۆ كۆبوونەوەیەك بكات بۆ پەسەندكردنی رێككەوتنەكە. سەرچاوەیەكی ئاگادار لە بابەتەكە وتی، ئەم رێكارە تاڕادەیەكی زۆر شتێكی روكەشە، چونكە ئیسرائیل پێشوەختە رەزامەندی لەسەر دەبڕیوە. بەڵام سەرچاوە ئاگادارەكان لە گفتوگۆكان باسلەوە دەكەن هەندێك وردەكاری هێشتا پێویستیان بە گفتوگۆ هەیەو رەنگە كاتەكەی بگۆڕدرێت. سەرچاوەكان ئاماژە بەوە دەكەن، حەماس بە یەك جارو دوای 72 كاتژمێر لە دەستپێكردنی ئاگربەست (20) كەسی بارمەتەی زیندوو ئازاد دەكات. بەرپرسێكی ئیسرائیلی دەڵێ: ئازادكردنی بارمتەكان رەنگە رۆژی یەكشەممە یاخود دوو شەممە رووبدات. سەرچاوە فەلەستینییەكان باسلەوە دەكەن، پرۆسەی رادەستكردنی تەرمی بارمتە مردووەكان بەشێوەی قۆناغ بە قۆناغ دەبێت هاوكات لەگەڵ كشانەوەی سوپای ئیسرائیل. گال هیرش رێكخەری كاروباری بارمتە ئیسرائیلییەكان باسی لەوەكرد، هێزێكی نێودەوڵەتی دروستدەكرێت بۆ یارمەتیدان لە دۆزینەوەی هەر تەرمێك كە حەماس نەتوانێ شوێنەكەی دیاری بكات. سەرچاوە فەلەستینییەكانیش پێشبینی ئەوە دەكەن ئیسرائیل نزیكەی 2 هەزار دەستگیركراوی فەلەستینی ئازاد بكات، لەنێویاندا زیاتر لە 200 كەس هەن حوكمی زیندانی هەتاهەتایی بەسەر دەبەن. بزوتنەوەی حەماس دوێنێ رایگەیاند، لیستی بارمتەكانی لای خۆی و دەستگیركراوانی فەلەستینی لە زیندانەكانی ئیسرائیل رادەستكردووە، بەمەبەستی پرۆسەی ئاڵوگۆڕكردن. بەرپرسێكی ئیسرائیلی رونیكردەوە، تەنیا دوای پەسەندكردنی رێككەوتنەكە، لەماوەی 24 كاتژمێردا دەبێت ئیسرائیل بكشێتەوە بۆ ئەو هێڵەی كە رێككەوتنی لەسەر كراوە، دوای ئەمە مۆڵەتە 72 كاتژمێرییەكە دەستپێدەكات. كۆشكی سپی پێشبینی دەكات رۆژی دوو شەممە بارمتەكان ئازاد بكرێن. بەپێی پلانەكەی ترەمپ، یارمەتییە مرۆییەكان بۆ غەززە زیاد دەكات. بەقسەی بەرپرسێكی ئیسرائیلی بەمزوانە رۆژانە 600 بارهەڵگر دەچنە ناو غەززە. دوو سەرچاوەی فەلەستینی دەڵێن كەمترین ئاست 400 بارهەڵگری رۆژانە دەبێت و وردە وردە ژمارەكە زیاد دەكات. پێشبینی دەكرێت لە رۆژانی ئایندەدا، ترەمپ بەرەو میسر بەڕێبكەوێت، كۆشكی سپی وتی ترەمپ بیر لەوە دەكاتەوە رۆژی هەینی سەردانی ناوچەكە بكات. ناتانیاهۆش لای خۆیەوە ترەمپی بانگهێشت كردووە بۆ ئەوەی لەبەردەم كنێست (پەرلەمانی ئیسرائیل) وتارێك پێشكەش بكات، ترەمپ بە ئەكسیۆسی راگەیاندووە ئامادەیە بۆ ئەو كارە. بەڵام قۆناغی دواتری پلانەكەی ترەمپ دیدگایەك لەخۆدەگرێت بۆ دروستكردنی دەستەیەكی نێودەوڵەتی لەژێر ناوی "ئەنجومەنی ئاشتی"، ئەم ئەنجومەنە رۆڵی دەبێت لە بەڕێوەبردنی غەززە لەدوای جەنگەوە. بڕیارە ترەمپ خۆی سەرۆكایەتی بكات و تۆنی بلێری سەرۆك وەزیرانی پێشووی بەریتانیاش لەخۆدەگرێت. * گەورەترین مەترسی چییە كە هەڕەشە لە پلانەكە دەكات؟ ئەگەر رێككەوتنەكە سەركەوتن بەدەستبهێنێت، دەبێت بە گەورەترین دەستكەوت لە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكادا كە تاوەكو ئێستا لە ئیدارەی ترەمپدا بەدەستهاتبێت. بزوتنەوەی حەماس تاوەكو ئێستا رەتیكردوەتەوە گفتوگۆ لەسەر داوای ئیسرائیل بۆ چەكدانان بكات. سەرچاوەیەكی فەلەستینی جەختی كرد حەماس بەردەوام دەبێت لە رەتكردنەوەی داوای چەكدانان تاوەكو سوپای ئیسرائیل لەناو غەززەدا بێت. دوو سەرچاوەی تری ئاگادار لە گفتوگۆكان ئاشكرایانكرد، خاڵی ناكۆك خۆی لە میكانزیكی كشانەوەی ئیسرائیل دەبینێتەوە، حەماس دەیەوێت خشتەیەكی زەمەنیی روون هەبێت تایبەت بە ئازادكردنی بارمەتەكان و گەرەنتیكردنی كشانەوەی تەواوەتی هێزەكانی ئیسرائیل. لەناو غەززە، ئیسرائیل پرۆسە سەربازییەكانی كەمكردوەتەوە، ئەمەش لەسەر بنەمای داوای ترەمپ، بەڵام بەتەواوەتی هێرشەكانی رانەگرتووە. وڵاتانی عەرەبی كە پشتیوانی پلانەكە دەكەن دەڵێن. ئەمە دەبێت لە كۆتایدا دروستكردنی دەوڵەتێكی سەربەخۆی فەلەستینی لێ بكەوێتەوە، بەڵام ناتانیاهۆ دەڵێ: هەرگیز ئەمە روونادات. حەماس دەڵێ بۆ حكومەتێكی تەكنۆكراتی فەلەستینی نەبێت كە دەسەڵاتدارێتی فەلەستین سەرپەرەشتی بكات و وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی پشتیوانی بكەن، دەستبەرداری دەسەڵات نابێت لە غەززە. هەروەها هەر جۆرە رۆڵێك بۆ (بلێر) یاخود دەسەڵاتدارێكی بیانی لە غەززە رەتدەكاتەوە. پێشبینییەكان بۆ ئەوە دەچن، لیستی دەستگیركراوانی فەلەستینی كە حەماس داوای ئازادكردنیان دەكات ژمارەیەك لە دیارترین زیندانیكراوانی ئیسرائیل لەخۆبگرێت، كە پرسی ئازادكردنیان لە گفتوگۆی ئاگربەستی پێشوودا هی ئەوە نەبوو تەنانەت دانوستانیشیان لەسەر بكرێت. سەرچاوەیەكی فەلەستینی نزیك لە گفتوگۆكان باسی لەوەكرد، لیستەكە (مەروان بەرغوسی) سەركردە لە بزوتنەوەی فەتح و (ئەحمەد سەعدات) سەركردە لە بەرەی میللی رزگاریی فەلەستین لەخۆدەگرێت كە هەردووكیان حوكمی جۆربەجۆری زیندانی هەتاهەتاییان بەسەردا سەپێندراوەو تاوانباركراون بەوەی هاوڵاتی ئیسرائیلییان كوشتووە. سەرچاوە: ئاژانسی (رۆیتەرز)
.png)
(درەو): كەمتر لە دوو رۆژی تر، سوریا یەكەم هەڵبژاردنی پەرلەمانیی دوای روخانی ئەسەد بەڕێوەدەبات، ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی كوردو دروز بەشداری هەڵبژاردنەكە ناكەن، لەم هەڵبژاردنەكە خەڵك دوو لەسەر سێی پەرلەمان هەڵدەبژێرن، یەك لەسەر سێی تری كورسییەكان لەلایەن ئەحمەد شەرعەوە دادەنرێت. سیستەمی هەڵبژاردنەكە گومان و دوودڵی لەبارەی ئایندەی ژنان و كەمە نەتەوایەتییەكان لەو وڵاتە دروستكردووە. رۆژی یەكشەممە سوریا دەنگدانی ناڕاستەوخۆ بەخۆوە دەبینێت بۆ دروستكردنی یەكەم پەرلەمان لەدوای لادانی بەشار ئەسەدەوە لە دەسەڵات، ئەمە هەنگاوێكی سەرەكییە لە پرۆسەی حوكمڕانی ئینتیقاڵی (راگوزەر)ی سوریا، بەڵام هاوكات مەترسیشی دروستكردووە لەبارەی دورخستنەوەو پەراوێزخستنی سیاسی لە سایەی سەركردایەتی نوێی ئەو وڵاتەوە. دەنگدانەكە لە كاتێكدایە كە سەرۆك ئەحمەد شەرع هەوڵی ئەوە دەدات كۆنترۆڵی خۆی بەسەر وڵاتێكدا بەهێزتر بكات، وڵاتێك كە جەنگێكی 14 ساڵە لەبەریەك هەڵیوەشاندووەو بەمدواییەش شەپۆلی توندوتیژی تائیفی بەخۆوە بینیوە، ئەمەش كەمینەكانی لەبارەی ئەو حكومەتەوە نیگەران كردووە كە ئیسلامییەكان رێبەرایەتی دەكەن. هەڵبژاردنەكە ناڕاستەوخۆیە، تێیدا دەستەی هەڵبژاردنی ناوچەكان، كە 6 هەزار دەنگدەر لەخۆدەگرێت، دوو لەسەر سێی ئەندامانی پەرلەمان كە ژمارەیان 210 كەسە، هەڵدەبژێرن. ئەو لیژنەی كە ئەحمەد شەرع دروستیكردووە رەزامەندی لەسەر 1570 كاندید دەربڕیوە. یەك لەسەر سێیەكەی تر پەرلەمان لەلایەن ئەحمەد شەرع خۆیەوە دادەنرێن. شەرع سەرۆكی بەرەی نوسرە، لقی رێكخراوی قاعیدە بوو لە سوریا، دواتر لە 2016دا پەیوەندی لەگەڵ ئەو رێكخراوە توندڕەوە دابڕی و دەستەی تەحریر شامی دروستكرد، هێزەكانی ئۆپۆزسیۆن لەژێر سەركردایەتی ئەودا لە كانونی یەكەمی ساڵی رابردوودا توانیان ئەسەد لە دەسەڵات لابدەن. دەسەڵاتدارانی نوێی سوریا دەڵێن لە بری دەنگدانی گشتیی، پەنایان بۆ ئەم سیستەمەی هەڵبژاردن بردووە، چونكە ملیۆنان هاوڵاتی سوری بەهۆی جەنگەوە ئاوارە بوون و تۆماری متمانەپێكراوی دانیشتوان لەبەردەستدا نییە. بەهۆكاری (ئەمنی و سیاسی)، حكومەت بڕیاریداوە بە دواخستنی هەڵبژاردنەكە لە ناوچەكانی باكوری خۆرهەڵات، كە لەژێر كۆنترۆڵی كورددان، هەروەها لە پارێزگای (سوەیدا) كە بەشێوەیەكی فەرمی لەژێر كۆنترۆڵی گروپی چەكداری دروزەكاندایە، ئەمەش بەو واتایە دێت پێشبینی دەكرێت 19 كورسی پەرلەمان بەبەتاڵی بمێنێتەوە. ترسی پەراوێزخستن ئەوانەی رەخنەیان لەم شێوازەی هەڵبژاردن هەیەو دەڵێن دەنگدانی بەشەكی و ناڕاستەوخۆ نوێنەرایەتی هەموو گەل ناكات، سەرباری ئەمەش پرۆسەكە بەشێوەیەكی تەواو مەركەزی ئیدارە دەدرێت. شاری درێرزوور كە روباری فورات بەسەر دوو بەشدا دابەشیكردووە نمونەیەكی روونی ئەمەیە: بەشی خۆرئاوا كە حكومەت كۆنترۆڵی هەیە بەسەریدا و دەنگدانی تێدا بەڕێوەدەچێت، بەشی خۆرهەڵاتی كە لەژێر كۆنترۆڵی كورددایە هەڵبژاردنی تێدا بەڕێوەناچێت. حەسەن محەمەد دالی كە دانیشتوویەكی كەناری خۆرهەڵاتی شارەكەیە، قسەی بۆ ئاژانسی (رۆیتەرز) كردووەو دەڵێ: رازی نیم بەوەی لەوێ هەڵبژاردن ئەكرێت و لێرە ناكرێت، شتێكمان ئەوێ كە خزمەتی هەموو ناوچەكە بكات، سوریایەكی یەكگرتوو. رەخنەگران دەڵێن ئەم پرۆسەیە شتێكی تریشی تێدا نییە، ئەویش بەشداری ژنان و كەمینە ئاینی و نەتەوەییەكانە. ژنان تەنیا لانی كەمی 20%ی كاندیدەكان لە یەك لەسەر چواری بازنەیەكی هەڵبژاردن پێكدەهێنن. رێژەكە لە نیوەی بازنەكاندا 10% تێناپەڕێنێت، پشكی ژنان و نوێنەری كەمینەكان دیاری نەكراوە. لەسەردەمی حوكمی بنەماڵەی ئەسەدیشدا دۆخی ژنان باشتر نەبوو، ئەوكاتیش پشكی خۆیان لە پەرلەماندا نەبوو، لە ساڵی 1981وە تاوەكو روخانی بەشار ئەسەد، ژنان رێژەیەكی بچوكیان لەناو دەستەی یاساداناندا هەبووە كە لەنێوان 6% بۆ 13% بووە، ئەمە بەگوێرەی قسەی یەكێتیی نێودەوڵەتی پەرلەمانەكان، كە داتا لەسەر پەرلەمانە نیشتمانییەكان لەسەرتاسەری جیهان كۆدەكاتەوە. لەسەردەمی ئەسەدا، ژمارەی كورسییەكانی پەرلەمان تۆزێك زیاتر بوو كە 250 كورسی بوو، دوو لەسەر سێی ئەم كورسییانە بۆ ئەندامانی حزبی بەعس تەرخان كرابوو، نەیارانی ئەسەد دواین هەڵبژاردنیان بە گاڵتەجاڕی ناوبرد كە لە تەموزی 2024دا بەڕێوەچوو. لێكۆڵەران دەڵێن سیستەمی دەنگدانی ئێستای سوریا كە پشت بە بنەمای "براوە هەموو شتێك دەبات" دەبەستێت، رەنگە سەر بۆ دەرەنجامێك بكێشێت كە پیاوانی سوننە وەكو زۆرینەی سوریا بەسەریدا زاڵ بن. شەرع چەندین جاری بەڵێنیداوە سیاسەتگەلێك جێبەجێ بكات كە كۆكەرەوەی هەمووان بێت، رەنگە بەرپرسیارێتی ئەمە لەرێگەی تەرخانكردنی كورسی بۆ ژنان و كەمینەكان لە رێژەی یەك لەسەر سێی پەرلەمان بگرێتە ئەستۆ، كە خۆی دیاریان دەكات. بەڵام چاودێران ترسیان هەیە لەوەی كەسانی دیاریكراو بەكاربهێنێت بۆ پتەوكردنی دەسەڵاتەكانی خۆی. لە شیكارییەكدا بۆ پرۆسەی دروستكردنی پەرلەمانی نوێی سوریا، (حاید حاید) هاوكار لە دەستپێشخەری ریفۆرمی عەرەبی نوسیویەتی:" ئەگەر سەرۆك كەسانێكی هەڵبژارد كە لەژێر كاریگەریی خۆیدا بن، ئەوا ئەتوانێت لەرێگەی مەرسومی سەرۆكایەتییەوە یاساكان دەربكات بەبێ ئەوەی ئەنجومەن (پەرلەمان) دەسەڵاتی ئەوەی هەبێت تانەیان لێبدات یاخود هەمواریان بكاتەوە". حاید باسلەوە دەكات" ئەم پرۆسەیە دەكرێت شەرعیەت بە قۆناغە ئینتیقالییە ناسكەكە ببەخشێت یاخود گومانەكان قوڵتربكاتەوەو دەرفەتی سەركەوتنی قۆناغەكە كەمتربكاتەوە".
.png)
درەو: هەڵسەنگاندنێکی دەزگای هەواڵگری وەزارەتی بەرگری ئەمریکا (پنتاگۆن) کە بۆ ئەندامانی کۆنگرێس ئامادەکراوە، ئاشکرایکردووە: ئەوەی بەناوی سوپای نوێی سوریای سەر بە حکومەتی راگوزەر ناودەبرێت، خاوەن پەیكەرێكی رێکخراوەیی یەکگرتوو نییەو پشت بە هاوپەیمانییەکی فشۆڵ و پارچەپارچە دەبەستێت، کە سەرکردەکانی دەستەی تەحریری شام كە پێشتر بە بەرەی نوسرە ناسرابوو و چەند میلیشیایەکی توندڕەوی سوننە لەخۆدەگرێت. راپۆرتەکە دەریخستووە، ئەو گروپانەی کە واشنتۆن بە مەترسیدار ریزبەندی كردوون، وەک رێکخراوی (حراس الدین)، هەژمونێكی بەرچاوی لە دیمەشق بەدەستهێناوەتەوە، سەرەڕای بانگەشەی هەڵوەشاندنەوەی، دوای رووخانی رژێمی ئەسەد. ئەم گروپانە تائێستا كاریگەرییان هەیە لە لەسەر سیاسەتەکانی حکومەتی راگوزەر، سەرەڕای ناکۆکییەکانی پێشوییان لەگەڵ دەستەی تەحریری شام. راپۆرتە ، كە بەشێوەیەكی وردو تێروتەسەل ئامادەكراوەو نزیکەی (٧٠) لاپەڕەیە، ئاماژە بەوە دەکات: پنتاگۆن بە وریاییەوە لە فراوانبونی دەسەڵاتەکانی حکومەتی راگوزەر یان زیادکردنی سەرچاوەکانی روانیویەتی. راشیگەیاندووە: پێدەچێت ئەم دۆخە هەژمونی هێزەکانی سوریای دیموکرات لە باکوری رۆژهەڵاتی ئەو وڵاتە بەهێزتر بکات و سەربەخۆیی زیاتریان پێببەخشێت لە جاران. راپۆرتەکە ئاماژە بۆ گۆڕانکاری لە هەڵوێستی ئەمریکا دەكات، لە پاڵپشتیکردنی بیرۆکەی یەکخستنی هێزەکانی سوریای دیموکرات لەگەڵ دیمەشق بۆ کەمکردنەوەی بارگرانی پاراستنی لە هەڕەشەکانی تورکیا، جەختیش دەکاتەوە، هێشتنەوەیان خزمەت بە بەرژەوەندی ئاسایشی نەتەوەيی ئەمریکا دەکات. رونیشكردووەتەوە: ئیسرائیل مەیلی بەرەو فراوانکردنی ناوچەی پارێزراوی هەیە لەسەر سنورەکانی لەگەڵ سوریا، رەنگە بەشێک لە باشوری سوریاش کۆنترۆڵ بكات، كە ئیسرائیل لە دیمەشقی پایتەخت نزیک دەکاتەوە. راپۆرتەکە، نیگەرانییەکانی ناو کۆنگرێسی سەبارەت بە هەرچەشنە سوککردنێكی سزاکانی سەر دیمەشق وروژاندووە، ئەمەش وایکردووە بۆ ئیدارەی ئەمریکا قورس بێت بۆ نوێكردنەوەی لێخۆشبونەكان یان رێگەدان بە جێبەجێکردنی یاداشتنامەی لێکتێگەیشتنی ئابوری، کە لەلایەن حکومەتی راگوزەرەوە لەگەڵ هەندێک وڵات واژۆ کراوە. راپۆرتەكە، کە لەلایەن ماڵپەڕی "ئەلمۆنیتۆرە"وە بڵاوکراوەتەوە: ئاشکرایکردووە، هەندێک لە شوێنکەوتوانی رێکخراوی (حراس الدین) بەدوای هەژموندا دەگەڕێن لەناو حکومەتی نوێی دیمەشقدا. بەگوێرەی هەڵسەنگاندنی بەرپرسانی دەزگای هەواڵگریی بەرگریی ئەمریکا، گروپەکانی پەیوەست بە قاعیدە بە جۆرێك لە سەربەخۆیی كاردەكەن لەژێر چاودێری دەستەی تەحریر شام و درێژە بە چالاکییەکانیان دەدەن، ئەوەش ئازادیی هاتوچۆ بە چەكدارانی پێشوی (حراس الدین) داوەو توانای پێداون کاریگەرییان لەسەر سیاسەتەکانی حکومەتی راگوزەر لە سوریا هەبێت. لە راپۆرتەکەدا ئاماژە بەوە کراوە، هێزی ئۆپەراسیۆنە تایبەتەکانی ئەمریکا لە ساڵی (٢٠١٦)ەوە کە ئەم گروپە دامەزراوە، لە دەیان چەكداری (حراس الدین) کوشتووە لەڕێی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان لە باکوری رۆژئاوای سوریا. هەرچەندە ئەو گروپە دوای هاتنە سەرکاری شەرع لە دیمەشق لە کۆتاییەکانی ساڵی رابردوودا هەڵوەشاندنەوەی خۆیان راگەیاند، بەڵام سەرجەم ئەندامەکانی لە دەرەوەی کۆنترۆڵی ئۆپەراسیۆنی ئیدارەی نوێی سوریا ماونەتەوە، ئەوەش دواى نزیکەی حەوت مانگ لە رووخانی رژێمی سوریا. راپۆرتەکەدا جەختی لە بەردەوامی نیگەرانییەکانی واشنتۆن کردووەتەوە سەبارەت بە بازنەی ناوەوەی شەرع ، تەنانەت لە کاتێکدا سوپای ئەمریکا بوونی سەربازی خۆی لە سوریاو عێراق کەم دەکاتەوە.
راپۆرتی رۆژنامهوانی: هێمن خۆشناو له پێناو گهرهنتیكردنهوهی پۆستی سهركۆماری (رهجهب تهیب ئهردۆغان) دهخوازێ له رێگای دادگا (جهههپه) بێكاریگهر بكات و تووشی لێكترازانی بكات. لهم ههڵمهتهیدا ئهردۆغان ههوڵدهدات دهنگدهری كورد له جهههپه دووربخاتهوه، وهكو یهك كوتله پهلكێشی بكات بهرهو (پارتی دهم). پارتی گهلی كۆمار (جهههپه) كه كۆنترین پارتی سیاسیه له مێژووی كۆماری توركیا و له ساڵی 1923 دامهزراوه، دوای شكستنی له ههڵبژاردنی گشتی له (حوزهیرانی 2023) كۆنگرهی 38مینی نائاسایی له 5 تشرینی دووهمی ههمان ساڵدا ئهنجامدا. تیایدا (كهمال كلیچدارئۆغڵو) كه بهرهگهز كوردێكی عهلهویه له سهرۆكایهتی پارتهكه دوورخرایهوه و (ئۆزگور ئۆزهل) جێگای گرتهوه. دوای دهستبهكاربوونی ئۆزهل له سهرۆكایهتیدا، ئهم پارته له رووی جهماوهریهوه قهڵهمبازی گهورهی ئهنجامدا و له ههڵبژاردنه خۆجێیهكانی ئهم وڵاته له (31 ئاداری 2024) له زۆرینهی شارهوانیه گهورهكانی توركیا پارتی داد و گهشهپێدانی دووچاری شكست و پاشهكشێ كرد. لهناو سهرۆك شارهوانیه گهورهكاندا ناوی سهرۆكی شارهوانی گهورهی ئیستانبۆڵ (ئهكرهم ئیمامئۆغڵو) وهكو كهسایهتیهك دهركهوت كه بتوانێ، له ههڵبژاردنی داهاتووی سهركۆماری توركیا كه بڕیاره 2028 ئهنجام بدرێت شكست به رهجهب تهیب ئهردۆغان بێنێت. زۆربهی ناوهندهكانی راپرسی و توێژینهوه له سهرهتای 2024 تا 19 ئاداری 2025 دا جهختیان له سهركهوتنی ئهكرهم ئیمائۆغڵو دهكرد له ههڵبژاردنی داهاتووی سهركۆماریدا. ههڵكشانی پشتگیری رای گشتی توركیا له (ئهكرهم ئیمائۆغڵو) پارتی دهسهڵاتداری ئهم وڵاتهی ناچاركرد، بیر له رێگایهك بكهنهوه تا بهر له ئیمامئۆغڵو بگرن. بۆ ئهم مهبهسته، لهژێر ناوی گهندهڵی، گرێبهستی ناشهرعی، قازانجی نایاسایی و رێككهوتن لهگهڵ تیرۆر پۆلیسی ئیستانبۆڵ له بهرهبهیانی (19 ئادار) ههڵیكوتایه سهر (ئهكرهم ئیمائۆغڵو) و چهند بهرپرسێكی دیكهی جهههپه. ئهم ئۆپاراسیۆنه گهورهترین كاردانهوهی دژ به سهركۆمار و دارودهستهكهی لێكهوتهوه كه له ماوهی 24 ساڵهی تهمهنیدا دهسهڵاتی ئهردۆغان تووشی كاردانهوهی بهم شێوهیه نهبووه. كاردانهوهكانیش بووه هۆی ئاوێتهبوونی جهههپه لهگهڵ ئۆپۆزسیۆنی شهقام كه له خوێندكارانی زانكۆ و توێژه كاریگهرهكان پێكهاتووه، ئهمهش دهنگ و پاڵپشتی بۆ جهههپه ئهوهندهی دیكه زیاد كرد و بوێری بهم پارته بهخشی، تا واز له راڕایی و ئۆپۆرتۆنیزمی سیاسی بێنێت كه چهندین ساڵ بوو بهدهستیهوه دهیناڵاند. به گوێرهی ناوهندهكانی راپرسی له بهرواری دهستگیركردنی ئیمائۆغڵو رۆژ لهدوای رۆژی دهنگی پاڵپشتی بۆ جهههپه و ئیمائۆغڵو زیاتر دهبێت و دهنگی پارتی دهسهڵاتدار و ئهردۆغانیش له كوورتی دهدات. ناوهندی (HBS) بۆ راپرسی له بهرواری 21 ئاداری 2025 راپرسیهكی ئهنجامداوه تیایدا رێژهی دهنگی جهههپه 33.8٪ بووه له بهرامبهردا ئاكهپه 28٪ دهنگهكانی بهدهستهێناوه. به گوێرهی ههمان ناوهند دهنگی ههردوولا له ههمان بهرواری ساڵی 2024، بهم شێوهیه بووه، جهههپه: 28.4٪ و ئاكپارتی 32.3٪. ئایا ئوزگور ئۆزهل له سهرۆكایهتی جهههپه دوور دهخرێتهوه؟ دهستگیركردنی ئیمائۆغڵو تاكه كاردانهوهی دهسهڵات نهبوو له بهرامبهر جهههپه، بهڵكو پێنج رۆژ دوای دهستگیركردنی ئیمامئۆغڵو، (لوتفی سهڤاش) سهرۆكی پێشووتری شارهوانی گهورهی (هاتای) به بیانووی نایاساییبوونی كۆنگرهی 38 مینی جهههپه له (4-5 تشرینی دووهمی 2023) دادگای 42 مینی ئهنقهرهی بهسهر كردهوه و داوای ههڵوهشاندنهوهی ئهنجامهكانی كۆنگرهی ناوبراوی كرد. لهبارهی سكاڵاكهی سهر كۆنگرهی جهههپه، بڕیاره دادگای پسپۆر له رۆژی دووشهممه (30 حوزهیرانی 2025) بڕیاری خۆی ئاشكرا بكات، كه تهنیا دوو ئهگهر لهخۆ دهگرێت. یهكهمینیان: دانانی قهیوم سهر جهههپه، دووهمینیشیان: دوورخستنهوهی ئوزگور ئۆزهل و ستافهكهیهتی له سهرۆكایهتی جهههپه و دانانهوهی (كهمال كلیچدارئۆغڵو) به سهرۆك بۆ ماوهی یهك ساڵدا دوای دهرچوونی بڕیاری دادگا. زۆربهی پێشبینیهكان، بهرهو ئهوه دهچن كه دادگا بڕیاری دوورخستنهوهی سهرۆكایهتی جهههپه دهدات، چونكه ئۆزهل دوای دهستگیركردنی ئیمامئۆغڵو، نهیهێشت مهیدان بۆ ئهردۆغان بمێنێتهوه و ئهو بۆشایهی پڕ كردهوه كه چاوهڕوان دهكرا دوای دهستگیركردنی ئیمامئۆغڵو دروست بێت. جگه لهوهش جهههپه له سایهی سهرۆكایهتی ئۆزگور ئۆزهل له ههموو روویهكهوه بههێز بوو. بهرامبهر به توندی و سهركوتكاری تهیب ئهردۆغان مۆدێلێكی نوێی ئۆپۆزسیۆنی داهێنا و له زۆرینهی توێژ و لایهنه سیاسیهكانی ناو توركیا پشتگیری لێكرا. بۆ ئهمه چاوهڕێ دهكرێت بڕیاری دادگا به ئاراستهی گهڕاندنهوهی سهرۆكایهتی پێشووتری جهههپه بێت، نهوهكو دانانی قهیوم. ئایا كلیچدارئۆغڵو پڵانهكهی ئهردۆغان قهبوڵ دهكات؟ لهگهڵ نزیكبوونهوهی وادهی ئاشكرا كردنی بڕیاری دادگا لهمهڕ دۆسیهی كۆنگرهی 38 مینی جهههپه، فشارهكان لهناو جهههپه و له شهقامیش بۆ سهر كهمال كلیچدارئۆغڵو زیاتر دهبن، تا گهڕانهوه بۆ سهر كوورسی سهرۆكایهتی پارتهكهی رهتبكاتهوه. به گوێرهی لێدوانهكهی كلیچدارئۆغڵو بێت له رۆژی (23 حوزهیران) كه دهڵێـت:" ئهگهر نهگهڕێمهوه بۆ سهرۆكایهتی جهههپه دادگا قهیوم دادهنێت" پێناچێت گوێ به فشارهكان بدات و یاریهكه له ئهردۆغان تێكبدات. گهڕانهوهی كلیچدارئۆغڵو چهندین كاریگهری نهرێنی دهبێت لهسهر جهههپه و سوودی گهورهشی دهبێت بۆ ئهردۆغان. گهڕانهوهی كلیچدارئۆغڵو، دهرفهتی خۆ كاندیدكردنی (ئهكرهم ئیمائۆغڵو) بۆ سهركۆماری بهرتهسك دهكاتهوه، كه ئهمهش لابردنی گهورهترین ئاستهنگ لهبهردهم ئهردۆغان دێت و ههروهها به واتای پارچهبوونی جهههپه دێت. به گوێرهی زانیاریه پشتڕاست نهكراوهكان، ئهگهر كلیچدارئۆغڵو به پڵانی ئهردۆغان و بڕیاری دادگا رازی بێـت، (ئوزگور ئۆزهل – ئهكرهم ئیمائۆغڵو) پارتێكی سیاسی نوێ لهسهر مۆدێلی سهركۆماری پێشووی توركیا تورگۆت ئۆزال (پارتی نیشتیمانی دایك ANAP) دروست دهكهن. دهگووترێت بهشێك له سهرمایهدارانی توركیا ههوڵ بۆ ئهمه دهدهن و دهخوازن ئهكرهم ئیمائۆغڵو لهسهر رێچكهی ئۆزال درێژه به سیاسهت بدات. چونكه پێیانوایه تهنیا ئهم مۆدێله سهرمایهدارانی تورك له چنگی قۆرخكاری رزگار دهكات و دهتوانێ ههموو ئهتنیك، گرووپ و توێژه جیاجیاكانی كۆمهڵگای توركیا لهباوهش بگرێت. بهڵام سهركهوتنی ئهم پارته له ئهگهر دروستكردنیدا زۆر زهحمهته له ئێستادا، به تایبهتی له ململانێی ههڵبژاردنی سهركۆماریدا، چونكه له لایهك رێكخستنی ئهم پارته و ناساندنی به كۆمهڵگایهكی بهرفراوانی وهكو توركیا پێویستی به كاته، به تایبهتی ئهگهر ههڵبژاردنی پێشوهخته ئهنجام بدرێت كاتی پێویستی لهبهردهمدا نیه، دووهمیشیان بهشێك له دهنگدهری جهههپه به تایبهتی عهلهوی و چهپهكان كه نزیكن له كلیچدارئۆغڵو ئهو كاته دهنگ بۆ ئیمائۆغڵو نادهن، ئهمهش به واتای پارچهبوونی دهنگی ئۆپۆزسیۆن دێت. كورد له كوێی ئهم ململانێیه دایه؟ له دوای دهستپێشخهری (دهوڵهت باخچهلی) لهمهڕ چارهسهری كێشهی كورد و وازهێنانی (په،كه،كه) له چهك له 22 تشرینی یهكهمی ساڵی 2024، جهههپه به ئاشكرا هیچ لێدوان و ههڵوێستێكی دژ بهم دۆخه نیشاننهداوه، بهڵام ئاشكرایه له نێوان (باخچهلی – دهوڵهت – ئهردۆغان) لهلایهك و لهگهڵ جهههپه لهلایهكی دیكهوه دهربارهی كێشهی كورد ناكۆكی ههیه. ههرچی لایهنی یهكهمه راستهوخۆ لهگهڵ (ئۆجا،لان و په،كه،كه) له پهیوهندی دایه، بهڵام جهههپه دهخوازێت باڵی سڤیلی بزوتنهوهی كورد (دهمیرتاش و پارتی دهم) به بنهما بگیرێت له ههنگاونان بۆ چارهسهری پرسی كورد. بهم ههڵوێسته جهههپه دهخوازێت لهبارهی كێشهی كورد خۆی له دهسهڵات جیابكاتهوه. لێدوانهكهی ئۆزگور ئۆزهل له (22 حوزهیران) دیارترین ئاماژهیه بهم راستیه كه دهڵێـت:" :" ئهگهر ئێمه وهكو دهمپارتیش سهیری كێشهكان بكهین، ئهوه ناچارنین بهسهر ههمان رێگادا بڕۆین". كهواته جهههپه لهمهڕ كێشهی كورد دهخوازێت رێگایهكی دیكه تاقیبكاتهوه. لهمبارهیهوه شرۆڤهكاری سیاسی تورك (ئارنهوۆڵد سهلیم) دهڵێت:" جهههپه پێیوایه، دهمپارتی ناچاره لهسهر ئهو هێڵه سیاسیه بڕوات كه (عهبدولڵا ئۆجا،لان) دایڕشتووه". له شاره گهورهكانی توركیا دهنگدهری كورد زیاتر بهلای جهههپه، بهتایبهتی ش بهلای (ئهكرهم ئیمائۆغڵو) دهشكێتهوه. لێرهدا ناكۆكیه گهورهكه دهست پێدهكات. ئهم راستیه بۆ دهسهڵات ئاستهنگێكی گهوره دروست دهكات. بۆیه دهسهڵات هاوتهریب لهگهڵ پڵانهكهی سهبارهت به جهههپه دهخوازێت دهنگدهری كورد وهكو یهك كوتله بهرهو پارتی دهم بچێت و له رێگای ئۆجا،لانیش كۆنتڕۆڵی پارتی دهم بكات. به گوێرهی (ئارنهوۆڵد سهلیم):" لهتبوونی دهنگدهری كورد له بهرژهوهندی دهسهڵاتدا نیه. دهسهڵات دهخوازێت دهنگدهری كورد یهك كوتله بێت". بهڵام ئهگهر كهمال كلیچدارئۆغڵو بێتهوه سهر ناوهندی بڕیاری جهههپه و ركابهرانی رهوتێكی سیاسی دروست نهكهن و بهشداری له ههلبژاردن نهكهن، ئهوه رهنگه دهنگدهری كورد له شاره گهورهكان كه تا ئێستا دهنگی بۆ جهههپه داوه، بایكۆتی دهنگدان بكات كه ئهمهش له بهرژهوهندی ئهردۆغان دایه.
بڵند دلێر شاوەیس لە پەراوێزی بەشداریکردنی لە لوتکەی ناتۆ لە لاهای، ڕۆژی ٢٠٢٥/٦/٢٥ لە کۆنفرانسێکی ڕۆژنامەوانیدا لەگەڵ سکرتێری گشتی ناتۆ، سەرۆکی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا (ترامپ) ڕایگەیاند "ئیسرائیل و ئێران وەک دوو منداڵی قۆناغی ناوەندی جەنگیان لەگەڵ یەکتریدا کرد"، پێشتریش لە چەندین لێدواندا باسی لەوەکرد کە ئەم جەنگە بۆ ناچارکردنی ئێرانە تا بێتە سەر مێزی دانوستان، هەروەها بە ئاشکرا باسیشی لەوە کرد کە مەبەست لەم جەنگە ڕوخاندنی ڕژێمی ئێران نییە، جگە لەوەی سوپاسی ئێرانی کرد کە پێشتر لە کات و شوێنی بۆردومانکردنی بنکەکانی ئەمریکا ئاگادارکراونەتەوە... ئەم لێدوانانە ئەوە دەسەلمێنێت کە پەیوەندییەکانی نێوان (ئەمریکا و ئیسرائیل و ئێران) پەیوەندی قوڵ و فرە ڕەهەندن، کێشەکانی نێوانیان سروشتێکی ئاڵۆز و تایبەتی هەیە، چەند ناکۆک بن هێندە هەماهەنگی و بەرژەوەندی هاوبەشیان هەیە... هەرچەندە زۆر پرسی نهێنی و خاڵی شاراوە هەیە لەم جەنگە دوانزە ڕۆژەی نێوان ئێران و ئیسرائیلدا، بەڵام ئەنجامەکان کۆمەڵە ڕاستیەکیان دەرخست شایەنی ئەوەن باسیان لێوە بکرێت: یەکەم- جەنگەکە دەرخەری ڕاستی پێشکەوتنی تەکنەلۆجیا و توانای هەواڵگری و دەزگای "مۆساد" و هێزی ئاسمانی ئیسرائیل بوو. بەتایبەتی دزەکردنی مۆساد بۆ ناو خاک و دامەزراوە هەستیارەکانی ئێران و وردی لە پێکانی ئامانجەکاندا. دووەم- لەناو جیهانی ئیسلامیدا تەنها "صدام حسين" بەوە ناسرابوو کە توانیویەتی (٣٩) موشەکی (Scud) بدات لە ئیسرائیل ئەوەش لە ساڵی ١٩٩١، بەڵام لە ئێستادا ئێران ئەو سەروەرییەی تۆمار کرد کە توانی سەدان موشەک و درۆن بنێت بە ئیسرائیل و چەندین ئامانجی گرنگ بپێکێت، لە نێویاندا نزیکەی بیست ئامانجی هەستیار هەیە کە ئیسرائیل ڕێگری کردووە لە باسکردنیان. سێیەم- ئیسرائیل سەرکەوتوو بوو لە پەکخستنی بەرنامە ئەتۆمییەکەی ئێران، بەڵام ئەوەی شایانی باسە بەرنامە ئەتۆمییەکەی ئێران ئەوەندە بەهێز و پێشکەوتوو بوو بە بێ هەماهەنگی ڕوسیا و بەشداری کردنی فڕۆکە جەنگیەکانی ئەمریکا لە بۆردومانکردنی بنکەی ئەتۆمی فۆردۆ و بردنەدەرەوەی یۆرانیۆمی پیتێندراوی ئێران بۆ ڕوسیا، هەروەها پاراستنی شارەزایانی ڕوس و زامنکردنی داواکارییەکانی ئێران یەکلا نەدەبووەوە. چوارەم- ئەگەرچی لەسەرەتای جەنگەکەدا باڵادەستی ئیسرائیل بەدی دەکرا، لەگەڵ یەکەم گورز وەشاندنی ئیسرائیل دژ بە ئێران چەندین سەرکردە و فەرماندەی سەربازی و هەواڵگری ئێران کوژران، بەڵام بە خێرایی جێگرەوەکانیان دانران و لە دوای هەفتەی یەکەمی جەنگەکەوە تواناکانی ئێران لە کۆنترۆڵکردن و ئیدارەدانی جەنگەکە بە ڕوونی ڕەنگی دایەوە، ئەمەش دەرخەری ئەزموونی ئێرانە لە جەنگ و پشوو درێژی لە بەرگری و خۆڕاگری، شەڕی هەشت ساڵەی ئێران و عێراق شاهیدی پشوو درێژی ئێرانە لە جەنگدا... هەروەها ئێران سەرکەوتوو بوو لە ڕاکێشانی هاوسۆزی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی بەلای خۆیدا، ئەمەش دەرخەری ئاستی بەرزی دبلۆماسیەتی ئێران بوو. لە هەموشی گرنگتر ئەم جەنگە هۆکارێک بوو بۆ یەکگرتوویی کۆمەڵگای ئێران و پتەوکردنی یەکڕیزی نیشتمانی و ڕەدکردنەوەی ئەجێندای دەرەکی. ئەم جەنگە سەلماندی پرسی نیشتمان سازی لە ئێراندا بەهێزە و ڕەگ و ڕیشەی بە قوڵی داکوتیوە. پێنجەم- زیانەکانی ئێران و ئیسرائیل لەم جەنگەدا بە گوێرەی زانیاری میدیاکان و ڕاپۆرتی دامەزراوە فەرمییەکان بریتییە لە: * زیانەکانی ئێران ١- گیان لەدەستدانی زیاتر لە (٦٢٧) کەس و (٤٨٧٠) بریندار، لە نێویاندا دەیان سەرکردەی سەربازی و هەواڵگری و زانای ئەتۆمی کە زیاتر لە (٣٠) فەرماندەی باڵا و (١٧) زانا لەناویاندا (١٤) زانای ئەتۆمی. ٢- ئیسرائیل(٥) هێرشی ئاسمانی گەورەی ئەنجامداوە بۆ سەر ئێران، زیاتر لە (٥٠٠) موشەک و بۆمبی وەشاندووە، (٣٠٠) ئامانجی دیاریکراوی لە ناو خاکی ئێران پێکاوە، جگە لە هێرشی درۆنی. ٣- بۆردومانکردن و وێرانکردنی وێستگە و دامەزراوە ئەتۆمییەکانی ئێران (ئاراک، نەتەنز، فۆردۆ، ئەسفەهان). ٤- لەناوبردنی(٧) ڕاداری ستراتیجی. هەروەها لەناوبردنی(٤٠%) سەکۆی هاویشتنی موشەکی. ٥- لەناوبردنی سیستەمی موشەکی (S 300) کە ئێران لە روسیا کریبووی، (١) لە ئیلام، (١) لە هەمەدان، (١) لە تاران، (٢) لە ئەسفەهان. ٦- تەنها لە تاران نزیکەی (١٢٠) باڵەخانە بەتەواوی وێرانکراوە، لەگەڵ زیان گەیاندن بە نزیکەی(٥٠٠) باڵەخانەی دیکە. ٧- بە گوێرەی (The Wall Street Journal) زیانە مادییەکانی ئێران بە هۆی لەناوبردنی بنکە و بەرنامە ئەتۆمییەکەی بە (٥٠٠) ملیار دۆلار مەزەندە دەکرێت کە ماوەی چل وپێنج ساڵە هەوڵی دروستکردنی دەدات. * زیانەکانی ئیسرائیل ١- ئێران لەماوەی دوانزە ڕۆژی شەڕەکەدا نزیکەی(٥٥٠) موشەکی بالیستی و زیاتر لە (١٠٠٠) درۆنی ناوە بە ئیسرائیلەوە، لە نێوان(٥٠ - ٧٠) ئامانجی پێکاوە. ٢- نزیکەی(٣٠) کوژراو و (٣٢٣٨) بریندار لە هاووڵاتیانی ئیسرائیل هەیە. ٣- بۆردومانکردنی هەریەک لە چواردەوری وەزارەتی بەرگری ئیسرائیل و بارەگای مۆساد، پەیمانگای وایزمان کە یەکێکە لە کۆڵەکە زانستی و تەکنەلۆژیاکانی ئاسایشی ئیسرائیل، بەندەری حەیفا، پاڵاوگەی نەوتی بازان .... ٤- بە گوێرەی پێگەی (The Financial Express) تێچووی ڕۆژانەی جەنگەکە لەسەر ئیسرائیل(٧٢٥) ملیۆن دۆلار بووە. ٥- زیان بەر سیستەمی بەرگری کڵاوەی ئاسنینی ئیسرائیل کەوتووە لە ئەنجامی چڕی هێرشە مووشەکییەکانی ئێران، هەروەها تێچووی ڕۆژانەی موشەکە ڕێگرەکانی کڵاوەی ئاسنینی ئیسرائیل بە (٢٠٠ ملیۆن دۆلار) مەزەندە دەکرێت. ٦- نزیکەی(٦٥٨) باڵەخانە و دامەزراوە زیانی بەرکەوتووە. بە گوێرەی ڕاپۆرتە ئیسرائیلیەکان تێچووی دوبارە بونیادنانەوەی ژێرخانی ئابووری و ئەوەی وێرانکراوە بریتییە لە (١،٣ - ١،٦ ملیار دۆلار ) . ٧- کۆی تێچووی خەرجییەکان لەسەر خەزێنەی ئیسرائیل بە نزیکەی(٦،٨ ملیار دۆلار) مەزەندە دەکرێت. * تێبینی: زیانە مادییەکانی هەردوو وڵات لە گۆڕاندایە.
راپۆرتی: درەو 🔻 ئیسرائیل لە جەنگی (12) ڕۆژەی لەگەڵ ئێران: 🔹 ئیسرائیل تەنها لە هەفتەی یەکەمی هێرشەکانی بۆ سەر ئێران نزیکەی (5 ملیار) دۆلاری خەرجکردووە، لەکاتێکدا خەرجییەکانی ڕۆژانەی شەڕەکە (725 ملیۆن) دۆلار بووە، لەو ژمارەیەش (593 ملیۆن) دۆلار بۆ هێرش و (132 ملیۆن) دۆلار بۆ ڕێوشوێنی بەرگری و کۆکردنەوەی سەربازی تەرخانکراوە. 🔹 بەپێی ئامارەکانی دەسەڵاتی باجی ئیسرائیل، ژمارەی ئەو ئیسرائیلیانەی لە هەفتەی یەکەمدا ماڵەکانیان چۆڵکردووە، (10 هەزار) کەسی تێپەڕاندووە و نزیکەی (36 هەزار و 465) کەس داوای قەرەبووکردنەوەیان تۆمارکردووە. 🔹 بەپێی ئامارەکانی دەسەڵاتی باج، لە سەرەتای شەڕەوە نزیکەی (53 هەزار) بیمەی نوێ کڕدراون. ئەمە لە کاتێکدایە قەرەبووی فەرمی ئیسرائیل سنووردارە بە زیانەکانی موڵک و ماڵ و ئۆتۆمبێل. 🔹 هێرشێک کە گەورەترین پاڵاوگەی نەوتی ئیسرائیلی داخست، کە پاڵاوگەی بازانە و بە پێی ڕاپۆرتی فاینانشیاڵ تایمز، بە مەزەندەکردنی (3 ملیۆن) دۆلار زیانی ڕۆژانەی لێکەوتەوە. 🔹 فڕۆکەخانەی بن گوریون کە بە شێوەیەکی ئاسایی ڕۆژانە نزیکەی (300 گەشت) و (35 هەزار) سەرنشینی تێدایە، لە کاردانەوە بە هێرشەکانی تۆڵەسەندنەوەی ئێران، کارەکانی ڕاگرت. 🔹 بەپێی ئامارەکانی دامەزراوەی ئارۆن بۆ سیاسەتی ئابووری کە بنکەکەی لە ئیسرائیلە، ئەگەر هێرشەکان بۆ ماوەی مانگێک بەردەوام بوایە، دەکرا کۆی تێچووەکەی (12 ملیار) دۆلارى تێپەڕاندبا. 🔹 بە گوێرەی زانیارییەکانی کەناڵی (12)ی ئیسرائیل، (29) ئیسرائیلی کوژران و(872)کەسیش بریندار بوون. خەرجییە ڕاستەخۆکانی جەنگ لەگەڵ ئەوەی کۆی گشتی خەرجییە ڕاستەخۆ و ناڕاستەخۆکانی جەنگ ڕوون نەبووەتەوە، بەڵام ئیسرائیل خەرجی گەورەی لە ڕووبەڕووبوونەوەی لەگەڵ ئێراندا هەبووە. بەپێی زانیارییەکانی ماڵپەڕی فاینانشیاڵ ئێکسپرێس، ئیسرائیل تەنها لە هەفتەی یەکەمی هێرشەکانی بۆ سەر ئێران نزیکەی (5 ملیار) دۆلاری خەرجکردووە، لەکاتێکدا خەرجییەکانی ڕۆژانەی شەڕەکە (725 ملیۆن) دۆلار بووە، لەو ژمارەیەش (593 ملیۆن) دۆلار بۆ هێرش و (132 ملیۆن) دۆلار بۆ ڕێوشوێنی بەرگری و کۆکردنەوەی سەربازی تەرخانکراوە. ڕۆژنامەی وۆڵ ستریت جۆرناڵ بڵاویکردەوە، تێچووی ڕۆژانەی سیستەمی بەرگری دژە مووشەکی بۆ ئیسرائیل لە نێوان (10 بۆ 200 ملیۆن دۆلاردا) بووە. بەپێی ئامارەکانی دامەزراوەی ئارۆن بۆ سیاسەتی ئابووری کە بنکەکەی لە ئیسرائیلە، ئەگەر هێرشەکان بۆ ماوەی مانگێک بەردەوام بوایە، دەکرا کۆی تێچووەکەی (12 ملیار) دۆلارى تێپەڕاندبا. هەروەها ڕۆژنامەی "یەدیعوت ئەحرۆنۆت" لە دووەمین ڕۆژی جەنگەکەدا ڕایگەیاند، بە پشت بەستن بە ڕاوێژکاری پێشووی دارایی سەرۆکی ئەرکانی سوپای ئیسرائیل، فەریق جەنەراڵ ڕیم ئەمیناخ، ڕاپۆرتی دا، ڕووبەڕووبوونەوەی ئیسرائیل لەگەڵ ئێران نزیکەی (2.75 ملیار) شیگڵ (733.12 ملیۆن) دۆلار لە ڕۆژێکدا تەنها لە خەرجییە سەربازییە ڕاستەوخۆکاندا تێدەچێت. ئەم خەمڵاندنە زیانەکانی موڵک و ماڵی مەدەنی و کاردانەوەی ئابووری فراوانتر لەخۆناگرێت. بەشێک لە شارەزایانى کاروباری ئیسرائیل پێشبینی دەکەن ئیسرائیل لە بودجەی ساڵانی داهاتوودا تەرخانکردنی سەربازی زیاد بکات، لە ژێر ڕۆشنایی شکستی سیستمی بەرگری (قوبەى ئاسنین) لە ڕێگریکردن سیستەمەکانی تری ڕێگریکەر. چونکە پێویستی بە پێداچوونەوەی گشتگیری ئەم سیستمانە و هەوڵدان بۆ پەرەپێدانیان هەیە. ئیسرائیل ناتوانێت پێویستی زیادکردنی تەرخانکردنی سەربازی پشتگوێ بخات، چونکە پێشبینی ڕووبەڕووبوونەوەی داهاتوو دەکات کە تێیدا بە ناچاری پێویستی بە سیستەمی مووشەکی ڕێگریکەر و تەقەمەنی و فڕۆکەی زیاتر دەبێت. هاوکات تێچووی سەربازی ڕووبەڕووبوونەوەی ئێران لەوە زیاتر بووە کە چاوەڕوان دەکرا، ئەمەش بەهۆی بەکارهێنانی ژمارەیەکی زۆر لە مووشەکی ڕێگریکەر لە ماوەی دوانزە ڕۆژی جەنگدا. پێشبینی ئەوەش دەکرێت کە کورتهێنانی بودجەی ئیسرائیل بەڕێژەی 6% زیاد بکات، هەروەها قەرەبووکردنەوەی هاووڵاتیانی زیانلێکەوتوو، خراپتربوونی دارایی گشتی وڵاتەکە زیاتر دەکات. بەپێی ئامارەکانی دەسەڵاتی باجی ئیسرائیل، ژمارەی ئەو ئیسرائیلیانەی لە هەفتەی یەکەمدا ماڵەکانیان چۆڵکردووە، (10 هەزار) کەسی تێپەڕاندووە و نزیکەی (36 هەزار و 465) کەس داوای قەرەبووکردنەوەیان تۆمارکردووە. بۆیە حکومەتی ئیسرائیل بیر لە یەکێک لەم ڕێوشوێنانە دەکاتەوە بۆ دابینکردنی کورتهێنانی بودجە کە لە هەڵکشاندایە: - کەمکردنەوەی خەرجییە گشتیەکان بۆ تەندروستی و پەروەردە. - زیادکردنی باج. - پەنابردن بۆ قەرزکردن، کە دەتوانێت ڕێژەی قەرزی گشتی بەرامبەر بە داهاتی نیشتمانی زیاتر لە ٧٥% بەرز بکاتەوە. ئەمانەش پاڵپشت بەوەی وەزارەتی دارایی ئیسرائیل ئاشکرای دەکات کە سەرچاوە داراییەکانی ئێستای وڵاتەکە بە خێرایی کەمدەبێتەوە و داوای گواستنەوەی (857 ملیۆن) دۆلاری بۆ وەزارەتی بەرگری کردووە، هاوکات داوای بڕینی (200 ملیۆن) دۆلاری لە وەزارەتەکانی تەندروستی و پەروەردە و خزمەتگوزارییە کۆمەڵایەتییەکان کردووە. ڕۆژنامەی دارایی ئیسرائیلی گڵۆبس بڵاویکردەوە، زۆربەی ئەو پارانە بۆ دابینکردنی خەرجییەکانی کارمەندانی سەربازی بەکاردەهێنرێن. نزیکەی (450 هەزار) سەربازی یەدەگ بانگهێشت کران بۆ خزمەتکردن وەک بەشێک لە هەوڵە بەرفراوانەکانی کۆکردنەوە لە کاتی جەنگدا. خشتە قەرەبووکردنەوە بەپێی ئامارەکانی دەسەڵاتی باج، لە سەرەتای شەڕەوە نزیکەی (53 هەزار) بیمەی نوێ کڕدراون. ئەمە لە کاتێکدایە قەرەبووی فەرمی ئیسرائیل سنووردارە بە زیانەکانی موڵک و ماڵ و ئۆتۆمبێل. ئەمەش وا لە خەڵک دەکات کە شتە بەنرخەکان وەک کارە هونەریەکان و مۆبیلیات و زێڕ لەگەڵ خودی دەسەڵاتی باج بیمە بکەن، بە پارەیەکی زیادە کە (0.3%)ی بەهای موڵکی بیمەکراو، تا زۆرترین یەک ملیۆن شیگڵ. یانیش دەتوانن ئەم شتانە لەگەڵ کۆمپانیا تایبەتەکانی بیمە بیمە بکەن بۆ دابینکردنی ئەو قەرەبووەی کە دەوڵەت بۆ زیانەکانی جەنگ دابینی نەکردووە. بە گوێرەی ڕۆژنامەی "یەدیعوت ئەحرۆنۆت"، بەهۆی ئەوەی شەڕ لەگەڵ ئێران زیاتر لە چاوەڕوانی بەردەوام بووە، وەزارەتی دارایی پلانێکی بۆ قەرەبووکردنەوەی کەرتی بازرگانی و کۆمپانیاکانی داڕشتووە بۆ سەدان هەزار کرێکار کە بەهۆی شەڕ لەگەڵ ئێران لە کاردا ڕاوەستاون. ڕۆژنامەکە بڵاویکردەوە، پلانەکە بریتی دەبێت لە قەرەبووکردنەوەی ئەو کۆمپانیایانە کە بەهۆی دابەزینی قەبارەی بازرگانییەوە کاریگەرییان لەسەرە بەلایەنی کەمەوە ٢٥%، قەرەبووکردنەوەی ٧٥%ی مووچەی فەرمانبەران، هەروەها گەڕاندنەوەی خەرجییەکان بەپێی پلەی دابەزینی قەبارەی بازرگانی. تا دابەزینەکە زیاتر بێت، قەرەبووکردنەوەکە زیاتر دەبێت. ئەمەش بە ملیارەها دۆلار لە گەنجینەی دەوڵەت دەخەمڵێندرێت. ترس و دڵەڕاوکێی وەبەرهێنەران شارەزایان هۆشداری دەدەن لەوەی کە ئەگەری هەیە ڕێژەی گەشەی ئیسرائیل خاو بێتەوە ڕووبەڕووبوونەوەکە بووەتە هۆی پێداچوونەوە بە پێشبینییە ئابوورییەکانی وڵات بەرەو دابەزین. وەزارەتی دارایی پێشبینی گەشەی ساڵی 2025ی لە 4.3% بۆ 3.6% دابەزاندووە، ئەمەش وا دەکات ڕێژەی بێکاری بەرزبێتەوە و ڕێژەی هەژاریش زیاد دەکات ئەگەر ململانێکان بەردەوام بێت. ئێران ژێرخانی گرنگی لە تەلئەبیب و حەیفا کردۆتە ئامانج، لەوانە هێرشێک کە گەورەترین پاڵاوگەی نەوتی ئیسرائیلی داخست، کە پاڵاوگەی بازانە و بە پێی ڕاپۆرتی فاینانشیاڵ تایمز، بە مەزەندەکردنی (3 ملیۆن) دۆلار زیانی ڕۆژانەی لێکەوتەوە. فڕۆکەخانەی بن گوریون کە بە شێوەیەکی ئاسایی ڕۆژانە نزیکەی (300 گەشت) و (35 هەزار) سەرنشینی تێدایە، لە کاردانەوە بە هێرشەکانی تۆڵەسەندنەوەی ئێران، کارەکانی ڕاگرت. یەکشەممەی ڕابردوو تەنیا بەشێکی کرایەوە بە مەبەستی گەڕاندنەوەی دانیشتووان بۆ ئیسرائیل و پێشبینی دەکرێت ئەم پەککەوتنە زیانێکی ئابووری زیاتری لێبکەوێتەوە. ڕاگرتنی گەشتە ئاسمانییەکان لە گەورەترین فڕۆکەخانەی ئەو وڵاتە هاوکات بوو لەگەڵ ڕاگرتن و گۆڕینی ڕێڕەوی گەشتەکان لەلایەن کۆمپانیای هەڵگری نیشتمانی ئیسرائیل، ئێل ئال، بە پێشبینی هێرشێکی ئەگەری. هەروەها بازاڕە داراییەکان بەهۆی مەترسی هێرشی مووشەکی ئێران بۆ ئاڵوگۆڕی ئەڵماسی ئیسرائیلی ڕاگرت، کەرتێک کە نزیکەی (8%)ی کۆی هەناردەکردنی ئیسرائیل پێکدەهێنێت. بەپێی ڕاپۆرتی دامەزراوەی ئەڵماسی ئیسرائیل، ئەو هێرشانە نیگەرانی بۆرسەی تەلئەبیبی لێکەوتەوە. لێدانەکانی بازاڕی بۆرسە بووە هۆی ترس و دڵەڕاوکێی وەبەرهێنەران و فرۆشتنی زۆری لێکەوتەوە و دابەزینی بازاڕی خێراتر کرد، ئەمەش سەقامگیری ئابووری کورتخایەنی خستە مەترسییەوە. زیانە گیانی مادییەکانی ئیسرائیل لە شەڕی (12) رۆژەی لەگەڵ ئێراندا بە گوێرەی زانیارییەکانی کەناڵی (12)ی ئیسرائیل، لە شەڕی (12) رۆژەی ئیسرائیل لەگەڵ ئێران، (29) ئیسرائیلی کوژران و(872)کەسیش بریندار بوون. هاوکات (31 هەزار) باڵەخانەو خانوو زیانیان بەرکەوتووە و چوار هەزار ئۆتۆمبێلیش تێكشكاون. ئێران (591) موشەکی بالیستی بۆ ئیسرائیل هاویشتووە، کە (67) موشەکیان توانا بەرگرییەكانی ئیسرائیلی تێپەڕاندووەو لەناو شارەكان كەوتووەتە خوارەوە. ئەوە لەكاتێكدایە، بەپێی ئامارێکی وەزارەتی تەندروستی ئێران كە دوێنێ بڵاوکراوەیەوە، ئەو شەڕەی ئیسرائیل لە (13)ی حوزەیران دژی ئێران دەستیپێکرد، لانیکەم (610) کەس كوژراون و زیاتر لە (4) هەزار و (700) کەسیش برینداربوون. بۆ وردەکاری زیاتر بڕوانە - الجزیرة، الفاتورة القاسية.. إسرائيل تنزف المليارات في مواجهة إيران، 24/6/2025: https://shorturl.at/UPtuY - الجزیرة، يديعوت أحرونوت: 1.5 مليار دولار تكاليف إسرائيل في مواجهتها مع إيران، 15/6/2025: https://short-link.me/15E6v - الجزیرة، كلفة حرب إسرائيل وإيران وخسائرها.. مبان قيد الهدم وتعويضات بالمليارات، 24/6/2025: https://short-link.me/11u1y - العربي الجدید، نفقات إسرائيل اليومية في الحرب مع إيران تتعدى 700 مليون دولار، 18/6/2025: https://short-link.me/11u1- - الأناضول، تكاليف باهظة للعدوان على إيران تضع اقتصاد إسرائيل أمام تحديات صعبة (تقرير إخباري(، 23/6/2024: https://short-link.me/15E89 - العربي الجدید، إسرائيل تنفق 5.7 مليارات دولار في حربها ضد إيران.. والعجز يتصاعد، 23/6/2025: https://short-link.me/15E8S
.png)
درەو: (لیۆ جیۆن)، کۆنسوڵی گشتی چین لە هەرێمی کوردستان، لە چاوپێككەوتنێكی تایبەتی كونسوڵخانەی چین لە هەولێر باس لە پەیوەندییەكانی نێوان چین و ئەمریكا دەكات و دەڵێت: بنەمای یەک چین بناغەی سیاسی پەیوەندییەکانی چین و ئەمریکا پێکدەهێنێت. ئەمریکا لە سێ بەیاننامە هاوبەشیدا کە لەگەڵ چین واژۆیان کردووە، بەڵێنی جددی لەبارەی پرسی تایوانەوە داوە. لایەنی ئەمریکی بە ڕوونی ئەوەی خستۆتە ڕوو کە حکومەتی ئەمریکا حکومەتی کۆماری میللی چین وەک تاکە حکومەتی شەرعی چین دەناسێت و دان بە هەڵوێستی چیندا دەنێت کە یەک چین هەیە لە جیهاندا و تایوان بەشێکە لە چین. ئەم پابەندبوونە سیاسییە بناغەی سیاسی پەیوەندییەکانی نێوان چین و ئەمریکا پێکدەهێنێت، و بریتییە لە جەوهەری سیاسەتی یەک چین کە ئەمریکا پەیڕەوی دەکات و بە تەواوی لەگەڵ ڕۆحی بڕیارنامەی 2758دا یەکدەگرێتەوە. لەم ساڵانی ڕابردوودا هەندێک کەس لە ئەمریکا هەڵوێستی خۆیان پێچەوانە کردۆتەوە و هەرایان لەسەر بڕیارنامەی 2758ی ئەنجوومەنی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان ناوەتەوە و بانگەشەی ئەوە دەکەن کە بڕیارنامەکە ئاماژەی بە پێگەی سیاسی تایوانی نەکردووە. بەڵام ئەوەی پێی دەوترێت پێگەی دیارینەکراوی تایوان هیچی تر نییە جگە لە بوژانەوەی بابەتی "یەک چین، یەک تایوانی" ساڵی 1971. لە پشت ئەمەشەوە بیرکردنەوەی هەژمونگەرایی ئەمریکا و بیرکردنەوەی جەنگی ساردە کە چین وەک ڕکابەری ستراتیژی سەرەکی ئەمریکا و توندترین بەرەنگاری درێژخایەن دەبینێت. لە ژێر ڕۆشنایی ئەمەشدا، ئەمریکا بە بەکارهێنانی “کارتی تایوان” هەوڵی کۆنتڕۆڵکردن و سەرکوتکردنی چین دەدات. پرسیار١: بڕیارنامەی ئەنجوومەنی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان ژمارە 2758 چییە؟ کۆنسوڵی گشتی چین: لە میانی بیست و شەشەمین کۆبوونەوەی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان لە ساڵی 1971، ئەلبانیا، جەزائیر و 21 وڵاتی دیکە ڕەشنووسی بڕیارنامەیەکیان پێشکەش کرد بۆ گەڕاندنەوەی مافە ڕەواکانی کۆماری میللی چین لە نەتەوە یەکگرتووەکان و دەرکردنی دەستبەجێ نوێنەرانی گرووپی چیانگ کای شێک لە نەتەوە یەکگرتووەکان و هەموو ڕێکخراوەکانی پەیوەست بەوەوە. ئەم بڕیارنامەیە بە زۆرینەی رەهای دەنگ پەسەند کرا، ئەمە بڕیارنامەی ژمارە 2758 ی ئەنجوومەنی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکانە. دەقی بڕیارنامەکەش بەم شێوەیەی خوارەوەیە: ئەنجوومەنی گشتی، بەبیرهێنانەوەی بنەماکانی میساقی نەتەوە یەکگرتووەکان، بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی گەڕاندنەوەی مافە ڕەواکانی کۆماری میللی چین زۆر گرنگە بۆ پاراستنی میساقی نەتەوە یەکگرتووەکان و ئەو پرسەی کە نەتەوە یەکگرتووەکان پێویستە خزمەتی بکات بەپێی میساقەکە. بە داننان بەوەی کە نوێنەرانی حکومەتی کۆماری میللی چین تاکە نوێنەری یاسایی چینن لە نەتەوە یەکگرتووەکان و کۆماری میللی چین یەکێکە لە پێنج ئەندامی هەمیشەیی ئەنجومەنی ئاسایش، بڕیار دەدات هەموو مافەکان بۆ کۆماری میللی چین بگەڕێنێتەوە و نوێنەرانی حکومەتەکەی وەک تاکە نوێنەری شەرعی چین لە نەتەوە یەکگرتووەکان بناسێنێت و دەستبەجێ نوێنەرانی چیانگ کای شێک لەو شوێنە دەربکات کە بە شێوەیەکی نایاسایی لە نەتەوە یەکگرتووەکان و لە هەموو ڕێکخراوەکانی پەیوەست بەوەوە داگیریان کردووە. ئەم بڕیارنامەیە هێزێکی یاسایی بەرفراوان و دەسەڵاتدار هەڵدەگرێت، و هەموو وڵاتان و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان ڕێنمایی و پابەند دەکات بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ پرسە پەیوەندیدارەکانی تایوان بەپێی بنەمای یەک چین. پرسیار ٢: بۆچی ئەنجوومەنی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان لە ساڵی 1971 بڕیارنامەی ژمارە 2758 ی پەسەند کرد؟ کۆنسوڵی گشتی چین: نەتەوە یەکگرتووەکان لە ساڵی 1945 دامەزراوە، چین یەکێکە لە ئەندامی دامەزرێنەر و یەکێکە لە پێنج ئەندامی هەمیشەیی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان. لە ساڵی 1949 حکومەتی کۆماری میللی چین دامەزرا، جێگەی حکومەتی کۆماری چینی گرتەوە وەک تاکە حکومەتی یاسایی کە نوێنەرایەتی تەواوی چین دەکات. ئەمەش بریتی بوو لە گۆڕینی حکومەت بەبێ گۆڕینی چین وەک بابەتێکی یاسای نێودەوڵەتی. سەروەری چین و سنوورە خاکییە سروشتییەکانی نەگۆڕا. بەدڵنیاییەوە حکومەتی کۆماری میللی چین سەروەری تەواوی بەسەر چیندا هەیە و بەکاریدەهێنێت، لەنێوانیاندا سەروەری بەسەر تایواندا. لە چوارچێوەی سیستەمی نەتەوە یەکگرتووەکاندا، بابەتێکی ئاسایی بوو کە حکومەتی کۆماری میللی چین نوێنەر بۆ بەشداریکردن لە کارەکانی ئەنجوومەنی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان و رێکخراوە پەیوەندیدارەکانی دەستنیشان بکات، و نوێنەرانی دەسەڵاتدارانی تایوان کە چیتر نەیانتوانی نوێنەرایەتی گەلی چین بکەن، دەربکات. بەڵام بەهۆی دەستوەردانی حکومەتی ئەمریکا، کورسی چین لە نەتەوە یەکگرتووەکان بە شێوەیەکی نایاسایی لەلایەن دەسەڵاتدارانی تایوانەوە بۆ ماوەیەکی زۆر داگیرکرا. دوای دامەزراندنی کۆماری میللی چین، حکومەتی چین و گەلی چین خەریکی خەباتێکی یەکلاکەرەوە بوون بۆ گەڕاندنەوەی کورسی شەرعی خۆیان لە نەتەوە یەکگرتووەکان و پشتیوانی زۆریان لەلایەن ژمارەیەکی زۆر لە گەلانی ئاشتیخواز و دادپەروەر بەدەستهێنا. لە ساڵانی شەستەکاندا، لەگەڵ بەرزبوونەوەی پێگەی نێودەوڵەتی چین و چوونە ژوورەوەی بەردەوامی زۆرێک لە وڵاتانی تازە سەربەخۆ لە ئاسیا و ئەفریقا و ئەمریکای لاتین بۆ ناو نەتەوە یەکگرتووەکان، تا دەهات قورستر بوو بۆ ئەمریکا ڕێگری لە کۆماری میللی چین بکات لە وەرگرتنەوەی کورسی شەرعی خۆی لە نەتەوە یەکگرتووەکان. وەک دەوترێت: “دۆزی دادپەروەرانە پشتگیری زۆری لێدەکرێت لە کاتێکدا دۆزی نادادپەروەرانە پشتگیری زۆری لێناکرێت”. لە 25 ی تشرینی یەکەمی 1971دا، لە بیست و شەشەمین کۆبوونەوەی ئەنجوومەنی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان بە زۆرینەی ڕەهای دەنگ بڕیارنامەی ژمارە 2758 پەسەند کرا: بە 76 دەنگی بەڵێ، 35 دەنگی نەخێر و 17 لایەن کە دەنگیان نەدا. لە بڕیارنامەکەدا بڕیاردرا سەرجەم مافەکانی کۆماری میللی چین لە نەتەوە یەکگرتووەکان بگەڕێنرێتەوە و نوێنەرانی حکومەتی کۆماری میللی چین وەک تاکە نوێنەری شەرعی چین لە نەتەوە یەکگرتووەکان بناسرێت و نوێنەرایەتی و کورسی هەموو چین بە تایوانیشەوە بگەڕێندرێتەوە بۆ حکومەتی کۆماری میللی چین. بۆ گەلی چین ئەمە دادپەروەرییەکی دواکەوتوو بوو، پرسی نوێنەرایەتی هەموو چین بە تایوانیشەوە لە نەتەوە یەکگرتووەکاندا بە تەواوی چارەسەر کرا. پرسیار ٣: گرنگی مێژوویی بڕیارنامەی 2758ی ئەنجوومەنی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان چییە؟ کۆنسوڵی گشتی چین: گرنگی مێژوویی بڕیارنامەی 2758ی ئەنجوومەنی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان لەوەدایە کە دەرئەنجامی هەوڵە بەکۆمەڵەکانی هەموو ئەو وڵاتانەیە کە ئاشتییان خۆشدەوێت و دادپەروەری لە سەرانسەری جیهاندا دەپارێزن. ئەوە ئاماژەیە بەوەی کە گەلی چین کە چارەکێکی دانیشتوانی جیهان پێکدەهێنن، گەڕانەوە سەر شانۆی نەتەوە یەکگرتووەکان، ئەمەش وایکرد نەتەوە یەکگرتووەکان بەڕاستی گشتگیرترین و نوێنەرایەترین و دەسەڵاتدارترین ڕێکخراوی نێودەوڵەتی حکومی بێت. ئەمە سەرکەوتنێکە بۆ گەلی چین و بۆ گەلانی جیهان، هەڵگری مانایەکی گەورە و کاریگەریی قووڵە هەم بۆ چین و هەم بۆ جیهان. گەڕاندنەوەی کورسی شەرعی چین لە نەتەوە یەکگرتووەکان، لاپەڕەیەکی نوێی هەماهەنگی نێوان چین و نەتەوە یەکگرتووەکانی کردەوە. زیاتر لە 50 ساڵە کۆماری میللی چین بە بەردەوامی پابەندە بە بەڵێنەکانیەوە و جێبەجێی دەکات. بەرپرسیارێتی و ئەرکەکانی وەک ئەندامێکی هەمیشەیی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان لەئەستۆ گرتووە، بەرگری لە میساق و بنەماکانی نەتەوە یەکگرتووەکان کردووە، پارێزگاری لە دەسەڵات و پێگەی نەتەوە یەکگرتووەکان و پشتیوانی لە ڕۆڵی ناوەندی نەتەوە یەکگرتووەکان لە کاروباری نێودەوڵەتیدا کردووە، هەروەها ئەزمونکردنی فرەلایەنی و قووڵکردنەوەی هەماهەنگی لەگەڵ نەتەوە یەکگرتووەکان. بەشدارییەکی بەرچاوی کردووە لە بەرزڕاگرتنی یەکسانی و دادپەروەری نێودەوڵەتی، بەرەوپێشبردنی ئاشتی و گەشەپێدانی جیهانی، بەهێزکردنی هەماهەنگی دۆستانە لە نێوان وڵاتان و پێشخستنی دۆزی پێشکەوتنی مرۆیی. پرسیار٤: پەیوەندی نێوان بڕیارنامەی 2758ی ئەنجوومەنی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان و بنەمای یەک چین چییە؟ کۆنسوڵی گشتی چین: مانای سەرەکی بنەمای یەک چین سێ لایەن لەخۆدەگرێت: تەنها یەک چین لە جیهاندا هەیە، هەرێمی تایوان بەشێکی بێبەشنەکراوی خاکی چینە و حکومەتی کۆماری میللی چین تاکە حکومەتی شەرعییە کە نوێنەرایەتی تەواوی چین دەکات. بنەمای یەک چین بنچینە و بنەمای سیاسی بڕیارنامەی 2758ی ئەنجوومەنی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکانە کە بە فەرمی بنەمای یەک چین دووپات دەکاتەوە و بە تەواوی بەرجەستەی دەکات. بڕیارنامەکە ئەوە ڕوون دەکاتەوە کە تەنها یەک چین لە جیهاندا هەیە و هەرێمی تایوان بەشێکە لە چین و وڵات نییە. دووپاتی دەکاتەوە کە چین یەک کورسی لە نەتەوە یەکگرتووەکاندا هەیە و حکومەتی کۆماری میللی چین تاکە نوێنەری شەرعی تەواوی چینە، بە هەرێمی تایوانیشەوە. شتێک نییە بە ناوی “دوو چین” یان “یەک چین، یەک تایوان”. دوای پەسەندکردنی بڕیارنامەی 2758، هەموو بەڵگەنامە فەرمییەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان بە "پارێزگایەکی چین" ئاماژەیان بە تایوان کرد. و لە بۆچوونە یاساییە فەرمییەکان کە لەلایەن بەشی کاروباری یاسایی سکرتاریەتی نەتەوە یەکگرتووەکانەوە بڵاوکراونەتەوە، بە ڕوونی باس لەوە دەکەن کە "نەتەوە یەکگرتووەکان تایوان بە پارێزگایەکی چین دەزانێت و هیچ پێگەیەکی جیاوازی نییە". و "'دەسەڵاتداران' لە 'تایپە'دا هیچ جۆرە پێگەیەکی حکومییان نییە." ئەمە هەڵوێستی بەردەوامی نەتەوە یەکگرتووەکان بووە و ئەم هەڵوێستە بە ڕوونی پەسەند کراوە. پەسەندکردنی بڕیارنامەی 2758 کاریگەری سیاسی بەرفراوان و قووڵی لەسەر پراکتیکی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان هەبوو. بە شێوەیەکی کاریگەر بنەمای یەک چینی کردە ستاندەرێکی بنەڕەتی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان و کۆدەنگییەکی باو لە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا. تا ئێستا 183 وڵات پەیوەندی دیپلۆماسییان لەگەڵ چین لەسەر بنەمای یەک چین دامەزراندووە و پەرەیان پێداوە. پرسیار٥: پەیوەندی نێوان بڕیارنامەی 2758ی ئەنجوومەنی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان لەگەڵ بەڵگەنامە یاساییە نێودەوڵەتییەکانی وەک جاڕنامەی قاهیرە و جاڕنامەی پۆتسدام چییە؟ کۆنسوڵی گشتی چین: سەبارەت بە دووپاتکردنەوەی بنەمای یەک چین، بڕیارنامەی 2758ی ئەنجوومەنی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان لەگەڵ ڕۆحی بەڵگەنامە یاساییە نێودەوڵەتییەکان وەک جاڕنامەی قاهیرە، جاڕنامەی پۆتسدام و ئامرازە یاساییە نێودەوڵەتییەکانی دیکەدا یەکدەگرێتەوە. لە 1ی کانونی یەکەمی ساڵی 1943 حکومەتەکانی چین و ئەمریکا و بەریتانیا جاڕنامەی قاهیرەیان دەرکرد و تیایدا ئاماژەیان بەوەدا کە مەبەستیان ئەوەیە هەموو ئەو خاکانەی ژاپۆن لە چین داگیری کردووە وەک باکووری ڕۆژهەڵاتی چین و تایوان و دوورگەکانی پێنگو بگەڕێندرێنەوە بۆ چین. لە 26 ی تەمموزی 1945، جاڕنامەی پۆتسدام کە هەمان سێ وڵات واژۆیان کرد و دواتر یەکێتی سۆڤیەتیش واژووی کرد، دووپاتی کردەوە کە "دەبێت مەرجەکانی جاڕنامەی قاهیرە جێبەجێ بکرێت". لە ئەیلوولی ساڵی 1945 ژاپۆن واژۆ لەسەر بەڵگەنامەی خۆ بەدەستەوەدانی ژاپۆنی کرد و بەڵێنیدا "بە نیەتێکی باش بڕگەکانی جاڕنامەی پۆتسدام جێبەجێ بکات". ئەم بەڵگەنامە یاساییە نێودەوڵەتیانە لەوانەش جاڕنامەی قاهیرە، جاڕنامەی پۆتسدام و بەڵگەنامەی خۆ بەدەستەوەدانی ژاپۆن هەموویان سەروەری چینیان بەسەر هەرێمی تایواندا پشتڕاستکردەوە. ئەم بەڵگەنامانە دەستکەوتی گەورەی شەڕی دژە فاشیستی جیهانین و وەک بەردی بناغەی یاسایی سیستەمی نێودەوڵەتی دوای جەنگ کاردەکەن. پرسیار٦: زاراوەی "کۆماری چین" و "تایوان" لە بڕیارنامەی 2758ی ئەنجوومەنی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکاندا ئاماژەی پێناکرێت، ئایا ئەمە مانای ئەوەیە بڕیارنامەکە پەیوەندی بە تایوانەوە نییە؟ کۆنسوڵی گشتی چین: “حکومەتی کۆماری چین” ڕژێمێکی ڕووخێنراو بوو هەربۆیە چیتر حکومەتی شەرعی چین نەبوو. نەیدەتوانی نوێنەرایەتی چین بکات کە دەوڵەتێکی خاوەن سەروەرە لە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا. بۆیە نابێت لە بڕیارنامەی 2758ی ئەنجوومەنی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان کە لە ساڵی 1971 پەسەندکرا، زاراوەی "نوێنەرانی حکومەتی کۆماری چین" بەکاربهێنرێت. نەتەوە یەکگرتووەکان ڕێکخراوێکی نێودەوڵەتییە و لە دەوڵەتانی خاوەن سەروەر پێکهاتووە و تەنیا نوێنەری ئەو وڵاتانە وەردەگرێت. و لەبەر ئەوەی تایوان بەشێکە لە چین و دەوڵەتێکی خاوەن سەروەر نییە، جاڕنامەی نەتەوە یەکگرتووەکان ڕێگە بە تایوان نادات نوێنەر بۆ نەتەوە یەکگرتووەکان بنێرێت. بۆیە دەستەواژەی "دەرکردنی نوێنەرانی چیانگ کای شێک" بەکارهێنراە. کە ئەمەش دەستەواژەیەکی ورد و دروستە. پرسیار٧: بۆچی لۆژیکی نییە بڵێین بڕیارنامەی 2758ی ئەنجوومەنی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان "هیچ پەیوەندییەکی بە تایوانەوە نییە"؟ کۆنسوڵی گشتی چین: تایوان لە کۆنەوە خاکی چین بووە. مێژووی چین کە 10 هەزار ساڵ کولتوور و زیاتر لە 5 هەزار ساڵ شارستانیەت لەخۆدەگرێت، شایەدی ئەوە دەدات کە باوباپیرانمان بۆ ژیان و گەشەکردن ڕوویان لە تایوان کردووە؛ کە هاووڵاتییانمان لە هەردوو دیوی گەرووی تایوان بە هاوبەشی بەرەنگاری دەستدرێژی دەرەکی بوون و تایوانیان وەرگرتەوە، و هاووڵاتیانی هەردوولا پێکەوە کاردەکەن بۆ نوێبوونەوەی نیشتمانی. بەهۆی شکستی یەکەمین جەنگی چین و ژاپۆن لە ساڵی 1895، حکومەتی شانشینی چینگ (1644- 1911) ناچار بوو دوورگەی تایوان و دوورگەکانی پێنگو ڕادەستی ژاپۆن بکات. تایوان بۆ ماوەی نیو سەدە لەلایەن هێزە بیانییەکانەوە داگیرکرا. جاڕنامەی قاهیرە لە ساڵی 1943 و جاڕنامەی پۆتسدام لە ساڵی 1945 بە ڕوونی ئاماژەیان بەو خاکانەی چین کردووە کە لەلایەن ژاپۆنەوە دەستی بەسەردا گیراوە، لەوانەش تایوان و دوورگەکانی پێنگو، کە پێویستە بگەڕێندرێتەوە بۆ چین. لە 2ی ئەیلوولی 1945، ژاپۆن بەڵگەنامەی خۆ بەدەستدانەوەی واژۆ کرد، و بەڵێنیدا بە دڵسۆزیەوە ئەو ئەرکانە جێبەجێ بکات کە لە بڕگەکانی جاڕنامەی پۆتسدامدا هاتووە. لە 25ی ئۆکتۆبەردا حکومەتی چین دەستپێکردنەوەی سەروەری بەسەر تایوان ڕاگەیاند و لە تایپە لە هەرێمی تایوان لە شانۆی جەنگی چینی زلهێزەکانی هاوپەیمانان مەراسیمی خۆ بەدەستدانەوەی ژاپۆن بەڕێوەچوو. لەو کاتەوە چین لە ڕێگەی کۆمەڵێک بەڵگەنامە کە کاریگەری یاسایی نێودەوڵەتییان هەیە، تایوانی بە شێوەیەکی یاسایی و واقیعی وەرگرتەوە. تایوان جگە لەوەی بەشێکە لە چین هیچ پێگەیەکی دیکەی یاسایی نێودەوڵەتی نییە. بڕیارنامەی 2758ی ئەنجوومەنی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان کە لە ساڵی 1971 پەسەندکرا، لەسەر بنەمای ئەوەی چین دەوڵەتێکی تەواو و تایوان بەشێکە لە چین، ئەو پرسیارەی یەکلاکردەوە کە کێ نوێنەری شەرعی چینە. بڕیارنامەکە بە ڕوونی ڕایگەیاند کە "دەستبەجێ نوێنەرانی چیانگ کای شێک لەو شوێنانە دەربکرێن کە بە شێوەیەکی نایاسایی لە نەتەوە یەکگرتووەکان و لە هەموو ڕێکخراوەکانی پەیوەست بەوەوە داگیریان کردووە." چیانگ کای شێک لەو کاتەدا سەرۆکی دەسەڵاتدارانی تایوان بووە و "نوێنەرانی چیانگ کای شێک" ئاماژەیان بە نوێنەرانی دەسەڵاتدارانی تایوان کردووە. لە میانی ئەو گفتوگۆیانەی کە بوونە هۆی ڕاگەیاندنی بڕیارنامەی 2758ی ئەنجوومەنی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان، ئەمریکا لەگەڵ چەند وڵاتێکدا یەکیان گرتبوو بۆ ئەوەی هەوڵی دروستکردنی "دوو چین" یان "یەک چین، یەک تایوان" بدەن و پاڵنانی پێشنیارێکی "دوو نوێنەرایەتی" بکەن. زۆرێک لە وڵاتان هەنگاویان نا و دژایەتی ڕوونی خۆیان دەربڕی و جەختیان لەوە کردەوە کە ئەو پێشنیارە "نایاساییە و ناتەبایە لەگەڵ واقیع و دادپەروەری و بنەماکانی میساقی نەتەوە یەکگرتووەکان". لە کۆتاییدا ئەو پێشنیارە نەیتوانی بگاتە دەنگدان و ڕەتکرایەوە. هەروەها "نوێنەری چیانگ کای شێک" دانی بەوەدانا کە "وڵاتانی دیکە هەمیشە جەختیان لەوە کردووەتەوە کە تایوان بەشێکە لە خاکی چین، و منیش بە تەواوی بەگەڵ ئەم بۆچوونەدام"، هەروەها ئاماژەی بەوەشکردەوە کە "خەڵکی تایوان لە ڕووی ڕەگەز و مێژوو و کولتوورەوە چینین." لە دەق و گفتوگۆکانی بڕیارنامەی 2758ی ئەنجوومەنی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان، ئەوە ڕوون دەبێتەوە کە دانپێدانان بە نوێنەرانی حکومەتی کۆماری میللی چین و دەرکردنی "نوێنەرانی چیانگ کای شێک" لە یەک کاتدا لە چوارچێوەی یەک چیندا ڕوویداوە. هەندێک لە هێزەکان کە بانگەشەی ئەوە دەکەن کە بڕیارەکە "هیچ پەیوەندییەکی بە تایوانەوە نییە" دوورن لە ڕاستی، ئەمەش یان بەهۆی نەزانینی مێژووییەوە یان پاڵنەرە نهێنییەکان. پرسیار٨: بڕیارنامەی 2758 دان بەوەدا دەنێت کە "نوێنەرانی حکومەتی کۆماری میللی چین تاکە نوێنەری شەرعی چینن لە نەتەوە یەکگرتووەکان". "تەنها نوێنەری شەرعی" واتای چییە؟ کۆنسوڵی گشتی چین: بەپێی یاسا نێودەوڵەتییەکان، دەوڵەتێکی خاوەن سەروەری تەنیا بە یەک حکومەتی ناوەندی دەتوانێت نوێنەرایەتی بکرێت. بڕیارنامەکەش ڕوونی دەکاتەوە کە لە نەتەوە یەکگرتووەکاندا تەنها یەک کورسی بۆ چین هەیە، ئەویش کۆماری میللی چینە و لە جیهاندا تەنها یەک چین هەیە، بۆیە شتێک نییە بە ناوی “دوو چین” یان “یەک چین، یەک تایوان”. حکومەتی کۆماری میللی چین بە شێوەیەکی سروشتی سەروەری تەواوی بەسەر چیندا هەیە و بەکاریدەهێنێت، لەنێویاندا سەروەری بەسەر تایواندا. پرسیار٩: بۆچی بەرەنگاری بڕیارنامەی 2758ی ئەنجوومەنی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان، بەرەنگارییە بۆ سیستەمی نێودەوڵەتی دوای جەنگی جیهانی دووەم و دەسەڵاتی نەتەوە یەکگرتووەکان؟ کۆنسوڵی گشتی چین: بڕیارنامەی 2758 بە ڕوونی باس لەوە دەکات کە "بە ئاماژەدان بە بنەماکانی میساقی نەتەوە یەکگرتووەکان"، "گەڕاندنەوەی مافە ڕەواکانی کۆماری میللی چین زۆر گرنگە بۆ پاراستنی میساقی نەتەوە یەکگرتووەکان و ئەو پرسەی کە نەتەوە یەکگرتووەکان پێویستە خزمەتی بکات بەپێی میساقەکە." ئەمەش ڕەنگدانەوەی هەڵوێستی ڕوونی بڕیارنامەکەیە سەبارەت بە بەرزڕاگرتنی دەسەڵاتی نەتەوە یەکگرتووەکان. نەتەوە یەکگرتووەکان ناوەندی نەزمی نێودەوڵەتی دوای جەنگی جیهانی دووەمە. گەڕاندنەوەی کورسی شایستەی کۆماری میللی چین لە نەتەوە یەکگرتووەکان، گەڕانەوەی گەلی چین بوو کە نوێنەرایەتی چارەکێکی دانیشتوانی جیهان دەکەن بۆ سەر شانۆی نەتەوە یەکگرتووەکان. ئەم بابەتە گرنگییەکی گەورە و فراوانی هەیە بۆ سەر چین و جیهان. هەر هەوڵێک بۆ بەرەنگاری بڕیارنامەی 2758 نەک تەنها بەرەنگارییە بۆ سەروەری چین و یەکپارچەیی خاکی چین، بەڵکو بەرەنگارییە بۆ دەسەڵاتی نەتەوە یەکگرتووەکان و هەروەها نەزمی نێودەوڵەتی دوای جەنگی جیهانی دووەم. پێچەوانەکردنەوەی ڕەوتی مێژوو بە ئاشکرا شتێکی بێمانایە و زۆر مەترسیدارە. پرسیار١٠: بۆچی هەندێک کەس لە ئەمریکا هەوڵ دەدەن بە شێوەیەکی زیانبەخش بڕیارنامەی 2758ی ئەنجوومەنی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان بە سیاسی بکەن؟ کۆنسوڵی گشتی چین: ئەمریکا وەک واژۆکارێک لەسەر جاڕنامەی قاهیرە و جاڕنامەی پۆتسدام، بە تەواوی ئاگاداری ئەو ڕاستییە مێژوویی و یاساییە کە تایوان بەشێکە لە چین. بنەمای یەک چین بناغەی سیاسی پەیوەندییەکانی چین و ئەمریکا پێکدەهێنێت. ئەمریکا لە سێ بەیاننامە هاوبەشەکەیدا کە لەگەڵ چین واژۆیان کردووە، بەڵێنی جددی لەبارەی پرسی تایوانەوە داوە. لایەنی ئەمریکی بە ڕوونی ئەوەی خستۆتە ڕوو کە حکومەتی ئەمریکا حکومەتی کۆماری میللی چین وەک تاکە حکومەتی شەرعی چین دەناسێت و دان بە هەڵوێستی چیندا دەنێت کە یەک چین هەیە لە جیهاندا و تایوان بەشێکە لە چین. ئەم پابەندبوونە سیاسییە بناغەی سیاسی پەیوەندییەکانی نێوان چین و ئەمریکا پێکدەهێنێت، و بریتییە لە جەوهەری سیاسەتی یەک چین کە ئەمریکا پەیڕەوی دەکات و بە تەواوی لەگەڵ ڕۆحی بڕیارنامەی 2758دا یەکدەگرێتەوە. لەو کاتەوە هەموو ئیدارەکانی ئەمریکا بەڵێنی ڕوونیان لەسەر پرسی تایوان داوە و دانیان بەوەدا ناوە کە پابەندبوون بە بڕیارنامەی 2758 ئەرکێکە کە ئەمریکا پێویستە وەک ئەندامێکی نەتەوە یەکگرتووەکان جێبەجێی بکات. لەم ساڵانی ڕابردوودا هەندێک کەس لە ئەمریکا هەڵوێستی خۆیان پێچەوانە کردۆتەوە و هەرایان لەسەر بڕیارنامەی 2758ی ئەنجوومەنی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان ناوەتەوە و بانگەشەی ئەوە دەکەن کە بڕیارنامەکە ئاماژەی بە پێگەی سیاسی تایوانی نەکردووە. بەڵام ئەوەی پێی دەوترێت پێگەی دیارینەکراوی تایوان هیچی تر نییە جگە لە بوژانەوەی بابەتی "یەک چین، یەک تایوانی" ساڵی 1971. لە پشت ئەمەشەوە بیرکردنەوەی هەژمونگەرایی ئەمریکا و بیرکردنەوەی جەنگی ساردە کە چین وەک ڕکابەری ستراتیژی سەرەکی ئەمریکا و توندترین بەرەنگاری درێژخایەن دەبینێت. لە ژێر ڕۆشنایی ئەمەشدا، ئەمریکا بە بەکارهێنانی “کارتی تایوان” هەوڵی کۆنتڕۆڵکردن و سەرکوتکردنی چین دەدات. بەرەنگاری بڕیارنامەی 2758، ڕاستییە مێژوویی و یاساییەکان پشتگوێ دەخات و پێچەوانەی ئەو بەڵێنە سیاسییە جددیانەیە کە ئیدارەکانی ئەمریکا دوا بەدوای یەک لە سێ بەیاننامەی هاوبەشی نێوان چین و ئەمریکادا داویانە. ئەمەش دوو ستاندارد و کرداری هەژموونگەرانەی هەندێک لە هێزەکانی ئەمریکا ئاشکرا دەکات کە یاسای نێودەوڵەتی و بنەما سەرەتاییەکانی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان ئەو کاتەی بۆیان بگونجێت جێبەجێ دەکەن، و ئەو کاتەی لە بەرژەوەندی خۆیان نەبێت پشتگۆی دەخەن. سەردەمی هەژموون و دەسەڵاتی باڵادەست بەسەر پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا کۆتایی هاتووە، بەکارهێنانی "کارتی تایوان" و هەوڵدان بۆ بەکارهێنانی وەک ئامرازێک بۆ سەرکوتکردنی چین پێچەوانەی ڕەوتە جیهانییە بنەڕەتییەکانە و بەدڵنیایەوە شکست دەهێنێت.
سەرتیپ جەوهەر هێشتا دۆخی ژیان و حوكمڕانیی لەدیمەشق ئاسایی نەبۆتەوەو لێكەوتەو كاریگەری گۆڕانی سیستمی حوكمڕانیی بەروونی دیارەو ئەوانەی هاتووشن، هێشتا نەیانتوانیوە نەك سوریا بەڵكو بارودۆخی دیمەشق رێكبخەنەوە. دۆخی ئەمنی لەو ناوچانەی گروپی تەحریری شام (ئەحمەد شەرع) حوكمڕانیەتی بەتەواوی سەقامگیر نەبووە. لەو ناوچانەی پێكهاتەی عەلەوییەكانی لێیە واتە پارێزگاكانی تەرتوس و لازقیە و بەشێك لە حمس و حەما، هێشتا كوشتن و گرتن و رفاندن ماوە، لەبەرامبەردا چەند گروپ و كۆمەڵە چەكداری عەلەوییەكانیش كەپێناچێت ژمارەیان زۆر بێت لێرەو لەوێ جموجۆڵیان هەیە. لەناوخۆی دیمەشقیش سەرباری جۆرێك لەهێمنی باری ئەمنی، بەڵام ململانێیەكی بێدەنگ لەناوخۆی تەحریری شام هەیە. ترس هەیە ئەحمەد شەرع لەلایەن گروپ و باڵە جیاوازەكانی ئەو بەرەیە بكوژرێت، بۆیە بەپێی سەرچاوەیەك (هێشتا بەڕەسمیی پشتڕاستنەكراوەتەوە) ئەمریكاییەكان تیمێكی تایبەتی متمانەپێكراوی سەربازییان بۆ ئەحمەد شەرع دابینكردووە بۆ پارێزگاری لێكردن و دوورخستنەوەی هەر ئەگەرێكی نەخوازراو هەروەكچۆن لەدوای رووخانی رژێمی عیراق بۆ بەشێك لەبەرپرسانی باڵای عیراقیان دابینكردبوو. . تائێستا فەرمانگەكانی حكومەت لەدیمەشق بەتەواوی نەكەوتوونەتەوە كارو دەوڵەت نیمچە پەكیكەوتووە. فەرمانگە هەرە گرنگەكانی خزمەتگوزاریی و ژیانی خەڵك وەك فەرمانگەی تاپۆو پۆلیسی هاتوچۆو پاسپۆرت و..تد نەكەوتوونەتەوە كاركردن. ئەوەی هەیە سیمای چەكداریی و هەندێك كاروبار كە زیاتر لەمیدیاكان دەیبیستین، ئەگینا بەكردار هێشتا دەوڵەت نەكەوتۆتەوە كاركردن. لەرۆژهەڵاتی فورات ئەوەی پێی دەگوترێت فەرمانگەكانی دەوڵەت، بەتەواوی دەرگاكانیان داخراوە، بەڵام فەرمانگەو كارگێڕیی رێڤەبەری خۆسەر كاروبارەكانیان ئاساییەو خزمەتگوزاریی پێشكەش دەكەن. ماوەیەكیشە گفتوگۆو دانوستاندن لەنێوان دیمەشق و قامیشلۆ هەیە بۆ چارەسەركردنی پرسی خوێندن، بەڵام هێشتا هیچ رانەگەیەنراوە. هاوكات حكومەتی نوێی دیمەشق لەناوچەی دروزەكان نییەو كاروبارەكان لەلایەن دروزەكان خۆیانەوە دەكرێت. سەبارەت بەگوزەرانی خەڵك، گرانیەكی ئێجگار سەخت هەیە. ژیانی خەڵك زۆر زەحمەتتر بووە لەجاران. بازاڕەكانی سوریا پڕ بووە لەكاڵای بیانیی، بەڵام خەڵك پارەی لەگیرفان نییە. ئەوەی دەگوترا كە حكومەت لە 400% موچەی فەرمانبەرانی زیاتر كردووە تائێستا هیچ دیار نییە. ماوەی دوو مانگە موچە لەكاتی خۆی دەدرێت دەدرێت، بەڵام بەهۆی كەمی موچەو بێبەهایی لیرەی سوریا، فەرمانبەران سودی لێنابینن، ئەمە سەرباری ئەوەی ژمارەیەكی ئێجگار فەرمانبەر یان بۆخۆیان وازیانهێناوە یاخود بەتۆمەتی نزیكییان لەرژێمی پێشوو لەكارەكانیان دوورخراونەتەوە. بەپێی زانیاریی، بیانیەكانی ئیدارەی ئێستای حكومەتی سوریا كە ژمارەیان بە 3800 كەس دەخەمڵێنرێت و رەگەزنامەی سورییان پێدرا لەنەتەوەو رەگەزەكانی (ئیگۆریی، ئەلبانیی، چەچانیی، ئۆزبەكیی، توركستانیی، قەوقازیی) ئەمانە موچەیەكی زۆر جیاوازتر لەفەرمانبەرانی سوریا وەردەگرن. بەپێی ئەو زانیارییانە موچەكانیان مانگانە لەنێوان 3 بۆ 3500 دۆلار دەخەمڵێنرێت. هاوكات ئەو چەكدارانەی كە لەئیدلب بوون و لەگەڵ شەرع گەڕانەوە دیمەشق، ئەوانیش موچەكانیان لەنێوان 300 بۆ 600 دۆلارە، ئەمە لەكاتێكدا فەرمانبەرانی ئاسایی بەشێوەیەكی گشتیی موچەكانیان لەنێوان 20 بۆ 30 دۆلارێكە. ئەوەی جێی سەرنجە، بەشێك لەخزمەتگوزارییەكان بەراورد بەچەند مانگی سەرەتای رووخانی بەعس باشتربوون، وەك ئاو و كارەبا، بەڵام بەهۆی گەڕانەوەی ژمارەیەكی ئێجگار زۆری خەڵك لەتوركیاو ئەوروپاو ئەوانەیشی لەناوخۆ بۆناوچەی دیكە ئاوارەببوون، نرخ و كرێی خانوبەرە لەدیمەشق زۆر گرانبووە، بەجۆرێك مێژووی دیمەشق بەخۆیەوەی نەبینیوە. بەپێی زانیارییەكان ماوەی دوو مانگێكە ژمارەیەكی زۆری ئەوانەی لەناوچە كوردستانیەكانی وەك عەفرین، سەرێكانیی، گرێ سپی لەلایەن توركیاوە نیشتەجێكرابوون بەلێشاو دەگەڕێنەوە ناوچەكانی خۆیان لەدیمەشق و حەلەب و شارەكانی دیكەی سوریا، هاوكات دانیشتوانە رەسەنەكەی ئەو شارە كوردیانە كە بۆ شارە كوردییەكانی دیكەی وەك قامیشلۆو عاموداو حەسەكە ئاوارەببوون، دووبارە دەگەڕێنەوە شوێنی خۆیان. ئەمەش جێی دڵخۆشییە بۆ كورد لەرۆژئاوای كوردستان. ماوەی دوو مانگێكە حكومەتەكەی ئەحمەد شەرع لەڕێی چەند وەزارەتێكەوە ژمارەیەكی زۆر گرێبەستی لەبوارە جیاوازەكانی خزمەتگوزاریی و پێداویستیی هەنوكەیی لەگەڵ ژمارەیەكی زۆر كۆمپانیای بیانیی و ناوخۆیی ئیمزاكردووە. بەپێی زانیاریی هیچ پرۆژەیەك یان گرێبەستێك لەهەر بوارێكدا بێت بەبێ بەشداریپێكردن و پشكداركردنی بەرپرسان جێبەجێنابێت و سەرناگرێت. واتە بەرپرسانی نوێ بەهەمان فەرهەنگ و تێگەیشتنی كۆن دەستیانكردووە بەگەندەڵیكردن و خۆدەوڵەمەندكردن و خۆگونجاندنن لەگەڵ بارودۆخی نوێ. دیوێكی دیكەی رووداوەكانی دیمەشق، پرسی جێبەجێكردنی شەریعەت و رووكارە ئیسلامییەكانە كە بارودۆخی دیمەشقی بەتەواوی گۆڕیوە. واتە پەچەو باڵاپۆشیی تەواوەتی ژنان و كچان بووە بەدیاردەو بەروونی لەجادەو شەقامەكان دەبینرێن. حوكمڕانانی نوێ، زنجیرەیەك رێكاری نوێیان راگەیاندووە بۆ نمونە سیماكانی كەنار دەریا لەشارەكانی لازقیەو تەرتوس هەڵگیراون و لەبەركردنی شۆرت و هەندێك جلوبەرگ بەتایبەت لەژنان قەدەغەكراوە. هێزێكی تایبەت بەناوی ئاسایشی گشتیی لە كوچەو شەقامەكانی دیمشق دەگەڕێن، لەهەندێك شوێن یەخەی هاوڵاتیان دەگرن و لێپێچینەوەیان لەگەڵ دەكەن، بەتایبەت پرسیار لەبەیەكەوە بوونی كوڕان و كچان دەكەن یاخود كاتێك جلوبەرگی مۆدەو سەردەمیانە لەبەردەكەن. سەرباری رووداوە جیاوازەكان لەدیمەشق و ناوچە جیاوازەكانی سوریا، بەڵام میدیای عەرەبی و رۆژئاوا لەم بارودۆخە بێدەنگن، هۆكارەكەی پشتیوانیی ئەمریكاو بەشێك لەوڵاتانی عەرەبیە لەحوكمڕانانی نوێی دیمەشق بۆیە میدیاكانیان نایانەوێ تیشك بخەنە سەر واقعی نوێی سوریا.
.png)
درەو: بەپێی ڕاپۆرتی تایبەتی رێكخراوی مافی مرۆڤی هەنگاو لە حەوت ڕۆژی رابردووی شەڕی نێوان ئێران و ئیسرائیل، (646) كەس كوژراون، لەو ژمارەیە(560) كەسیان لە هێزە ئەمنی و سەربارزییەكانی ئێرانن و (86) كەسیان هاوڵاتی مەدەنین، كە (35) ژن و (21) منداڵ لەناو هاوڵاتییەكاندان. دەقی راپۆرتی حەوتەمی رێكخراوی مافی مرۆڤی هەنگاو بەپێی ئەو زانیارییانەی لە سەرچاوە بڕواپێکراو و خۆجێییەکان لە تەواوی ئێران کۆ کراونەتەوە و بەدواداچوونیان بۆ کراوە، ڕێکخراوی مافی مرۆڤی هەنگاو پشتڕاستی دەکاتەوە کە لە ماوەی حەوت ڕۆژی یەکەم لە دەستپێکی شەڕی ڕاستەوخۆ لە نێوان کۆماری ئیسلامیی ئێران و وڵاتی ئیسرائیل، لانی کەم ٦٤٦ کەس کوژراون. لەم ژمارەیە، ٨٦ هاووڵاتیی سڤیل و ٥٦٠ کەس لە هێزە سەربازی، ئەمنی، ناوەندە پەیوەندیدارەکان بە سوپای پاسداران و یا کادری پسپۆڕی پەیوەندیدار بە ڕێکخراوە سەربازییەکانی ئێران بوون. هەنگاو هەروەها کوژرانی لانی کەم ٣٥ ژن و ٢١ منداڵ لە نێوان قوربانیانی سڤیلی ئەو شەڕە بەڵگەمەند کردووە. زیاتر لە ۸٥٪ی کوژراوانی سڤیل لە پارێزگای تاران تۆمار کراوە. کوژرانی ٨٦ کەس لە خەڵکی سڤیل لە حەوت ڕۆژی سەرەتای شەڕدا بەپێی ئاماری تۆمارکراو لە ناوەندی ئامار و بەڵگەکانی ڕێکخراوی مافی مرۆڤی هەنگاو، لە ماوەی حەوت ڕۆژی ڕابردوودا لانی کەم ٨٦ کەس لە خەڵکی سڤیل لە ئەنجامی هێرشەکانی ئیسرائیلدا کوژراون کە ناسنامەی ٨٣ کەسیان هەتا کاتی داڕشتنی ئەم ڕاپۆرتە بۆ هەنگاو ئاشکرا کراوە. لەنێوان ئەو کەسانەدا ٣٥ ژن و ٢١ منداڵ قوربانی بوون. هەروەها جێگای ئاماژەیە یەکێک لەم قوربانیانە خەڵکی وڵاتی ئەفغانستان بووە. بە پێی لێکۆڵینەوەکانی هەنگاو لانی کەم ٢٦ کەس لە هاووڵاتییانی سڤیل کە کوژراون لە بنەماڵەی ئەندامانی باڵا و کادرەکانی سوپای پاسداران بوون. قوربانیانی سڤیل بەم شێوەن: پارێزگای تاران: ٧٣ حاڵەت پارێزگای ئیسفەهان: ٥ حاڵەت پارێزگای هەمەدان: ٤ حاڵەت پارێزگای کرماشان: ٢ حاڵەت پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژهەڵات: ٢ حاڵەت کوژرانی لانی کەم ٢١ منداڵ هەنگاو پشتڕاستی دەکاتەوە کە لە ئەنجامی هێرشەکانی ئیسرائیل بۆ سەر پارێزگای تاران و ئیسفەهان لانی کەم ٢١ منداڵ گیانیان لەدەست داوە. لە نێوان ئەو منداڵانەدا، ۱١ منداڵ کچ و ١٠ منداڵ کوڕ بوون. دوو کەس لەو منداڵانە ۲ مانگان و ۷ مانگان بوون و گەورەترینیان ۱۷ ساڵی تەمەن بووە. ١٧ منداڵ لە پارێزگای تاران و ٤ منداڵ لە پارێزگای ئیسفەهان کوژراون. ناسنامەی منداڵانی کوژراو: ١. ڕایان قاسمیان _ ٢ مانگ ٢. زەهرا زاکریان ئەمیری _ ٧ مانگ ٣. ئەمیر عەلی ئەمینی _ ١٢ ساڵ ٤. پەرهام عەباسی _ ١٥ ساڵ ٥. فاتمە زاکریان ئەمیری _ ٥ ساڵ ٦. باران ئەشرەفی _ کەمتر لە ١٥ ساڵ ٧. مەهیا نیکزاد _٧ ساڵ ٨. سۆهەیل کەتوولی _ ١١ ساڵ ٩. ئیما زەینەلی _ ٧ ساڵ ١٠. هیدا زەینەلی _ ٤ ساڵ ١١. مۆتەهرە نیازمەند _ ٦ ساڵ ١٢. عەلی نیازمەند _ ١٠ ساڵ ١٣. فاتمە نیازمەند _ ١٢ ساڵ ١٤. محەممەدڕەزا سەدیقی سابر _ ١٧ ساڵ ١٥. مەتین سەفاییان _ ١٦ ساڵ ١٦. زەهرا بەرزێگەر _ ٣ ساڵ ١٧. تارا حاجیمیری _ ٨ ساڵ ١٨. مۆجتەبا شەریفی _ ٧ ساڵ ١٩. فاتمە شەریفی _ ١١ ساڵ ٢٠. سەیدعەلی ساداتی _ ٦ ساڵ ٢١. ڕەیحانە سادات سادەتی _ ١٢ ساڵ کوژرانی ٣٥ ژن، بریتی لە دوو ئەندامی سوپای پاسداران تا کاتی داڕشتنی ئەم ڕاپۆرتە، ناسنامەی ٣٥ ژنی کوژراو بۆ هەنگاو ئاشکرا کراوە کە هەموویان لە پارێزگاکانی تاران و ئیسفەهان کوژراون. لەم نێوانەدا فاتمە باقری و ئێلهام فەرەحمەند لە ئەندامانی سوپای پاسداران بوون و ٣٣ کەسی دیکە سڤیل بوون. کوژرانی ٥٦٠ هێزی سەربازی لە تەواوی ئێران لە یەکەمین کاتژمێرەکانی بەرەبەیانی ڕۆژی هەینی، ۲۳ی جۆزەردانی ۲۷۲۵، هاوکات لەگەڵ دەستپێکی هێرشی ڕاستەوخۆی ئاسمانی و مووشەکی ئیسرائیل بۆ سەر ئێران، ئاماری کوژراوانی سەربازی بەشێوەیەکی بەرچاو زیادی کردووە. زانیاری و بەڵگەکانی بەردەستی هەنگاو نیشان دەدەن کە تا کۆتایی ڕۆژی حەوتەمی شەڕ، لانی کەم ٥٦٠ کەس لە ئەندامانی ئەرتەش، سوپای پاسداران، هێزی ئینتزامی، بەسیج، زانایانی بواری ناوکی و بژاردەی فەننی یان فەرمانبەرانی ناوەندە پەیوەندیدارەکان بە ڕێکخراوە ئەمنییەکان کوژراون. هەنگاو تا ئێستا توانیویەتی ناسنامەی ٢١١ کەس بە تەواوی ئاشکرا بکات. زیاترین ئاماری کوژراوانی نیزامی لە پارێزگاکانی تاران، ئازەربایجانی ڕۆژهەڵات کرماشان و قۆم و ئیسفەهان تۆمار کراوە. جیاکردنەوەی کوژراوانی نیزامی بەپێی پارێزگاکان: پارێزگای تاران: ٢٣٥ کەس پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژهەڵات: ٦٣ حاڵەت پارێزگای کرماشان: ٥٠ حاڵەت پارێزگای قۆم: ٤٠ حاڵەت پارێزگای لوڕستان: ۳٥ حاڵەت پارێزگای ئیسفەهان: ٤٠ حاڵەت پارێزگای ئورمیە: ۲۰ حاڵەت پارێزگای ئەلبۆرز: ٢٠ حاڵەت پارێزگای زەنجان: ١٥ حاڵەت پارێزگای هەمەدان: ١٢ حاڵەت پارێزگای خووزستان: ٩ حاڵەت پارێزگای سنە: ۵ حاڵەت پارێزگای مەرکەزی: ١٠ حاڵەت پارێزگای فارس: ٦ حاڵەت لە پارێزگای تاران کە ناوەندی سەرەکی هێرشەکانی ئەرتەشی ئیسرائیل بووە، لانی کەم ٢٣٥ کەس لە هێزە سەربازییەکان کوژراون. لەنێوان ئەو کەسانەدا ناسنامەی ٦١ کەس بریتی لە ۱۰ فەرماندەی باڵای سوپای پاسداران، ۱١ زانای بواری ناوکی و ۲ بژاردەی حکومەتی پەیوەندیدار بە سوپای پاسداران لە لایەن هەنگاو ئاشکرا کراوە. ڕێکخراوی مافی مرۆڤی هەنگاو وێڕای ئیدانەکردنی خەساردیتنی خەڵکی سڤیل و چڕبوونەوەی گرژییەکانی نێوان ئێران و ئیسرائیل، داوا لە کۆمەڵگای نێودەوڵەتی و ناوەندە مافی مرۆڤییەکان دەکات کە لە نێوان گۆڕانکارییە بەپەلەکانی ئەو شەڕەدا، گرینگی بە بارودۆخی جێی نیگەرانیی مافی مرۆڤ لە ئێران بدەن و دەستبەجێ بۆ پاراستنی لە خەڵکی سڤیل بەتایبەت ژنان و منداڵان کردەوەیان هەبێت.
.png)
راپۆرتی: درەو 🔹 گەرووی هورمز کەنداوی عەرەبی بە کەنداوی عومانەوە دەبەستێتەوە، پاشان زەریای هیندی. 🔹 (19%)ی پێویستی نەوتی جیهانی و (11.1%)ی بازرگانی دەریایی جیهانی لێوە تێدەپەڕێت. 🔹 گەرووەکە بە ڕێڕەوی سەرەکی نەوت و گاز لە ناوچەکەوە بۆ بازاڕە جیهانییەکان دادەنرێت. ڕۆژانە نزیکەی (20 ملیۆن) بەرمیل نەوت لەو گەرووەوە دەگوازرێتەوە، ئەمەش وایکردووە کە ببێتە یەکێک لە گرنگترین خاڵەکانی بازرگانی لە جیهاندا. 🔹 ڕۆژانە 20 تا 30 كەشتی نەوت هەڵگر پێیدا تێپەڕ دەبێت، بە جۆرێك هەر 6 خولەك بارهەڵگرێك لە لوتكەی تێپەڕبوندایە. 🔹 هەر پەککەوتنێک لە هاتوچۆی کەشتیوانی لە ڕێگەی گەرووی هوورمزەوە، کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر نرخی نەوتی جیهانی دەبێت. هەڕەشەکانی ئێران بۆ داخستنی گەرووی هورمز ئەمە یەکەم جار نییە ئێران هەڕەشەی داخستنی گەروی هورمز دەکات بۆ نمونە ئەکبەر هاشمی ڕەفسنجانی، سەرۆکی پەرلەمان و نوێنەری ڕێبەری ئێران لە شوورای باڵای بەرگری، ساڵی 1983 لە نوێژی هەینی تاراندا لەبارەی داخستنی گەرووی هورمزەوە گوتی: "ئێمە بە کەشتییەکانمان گەرووی هورمز داناخەین. ئێمە دیوارێکی ئاگرین درووستدەکەین بە تۆپەکانی 130 کە خۆتان دەزانن چەنێکمان هەیە. ئێمە کاتێک ڕۆژی دوو جار ئاگر لە گەرووی هورمزدا درووست بکەین، ئەگەر ئێمە تۆپە 175 ملیمەترییەکان کە مەودایان 48 کیلۆمەترە، دانێین و بە گولـلەکانی بۆردومانی ناوڕاستی گەرووەکە بکەین، کێ دەتوانێت بە گەرووەکەدا تێپەڕێت؟ ئێمە دەتوانین گەرووی هورمز بە کڵاشینکۆفیش داخەین...". گەروی هورمز شادەماری گواستنەوەی نەوتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە بۆ بازاڕەكانی جیهان، بۆیە داخستنی ئەو ڕێگە گرنگە دەبێتە هۆی كەمبوونەوەی نەوت لە بازاڕەكانی جیهانداو بەرزبوونەوەی زۆری نرخەكەی. زۆربەی نەوتی هەناردەكراوی سعودیە و ئێران و ئیماڕات و كوەیت و عێراق لە ڕێگەی گەروی هورمزەوە هەناردەی بازاڕەكانی جیهان دەكرێت، هەروەها گەروی هورمز ڕێگەی سەرەكی گواستنەوەی گازی سروشتی قەتەڕە كە گەورەترین هەناردەكەری گازی سروشتی جیهانە. لە ناوەڕاستی ساڵی (2018)دا حەسەن ڕۆحانی سەرۆک کۆماری ئێران لە بەرامبەر هەڕەشەی ئەمریکا بۆ سنووردارکردنی ڕێژەی کڕینی نەوتی ئێران لە بازاڕە جیهانییەکاندا، کاردانەوەیەی نیشانداو لە میانەی کۆبوونەوەیەکدا لەگەڵ ئێرانییەکانی دانیشووی وڵاتی سویسرا لە شاری بێرن گوتی "ئەمریکییەکان بانگەشەی ئەوەیان کردووە کە دەیانەوێت بە تەواوی ڕێگە لە هەناردەی نەوتی ئێران بگرن، ئەوان مانای ئەم دەربڕێنە نازانن، چونکە لە ڕاستیدا بێمانایە نەوتی ئێران هەناردە نەکرێت و لە هەمان کاتدا نەوتی ناوچەکە هەناردە بکرێت. ئەگەر ئێوە توانیتان، ئەو کارە بکەن بۆئەوەی دەرئەنجامەکەشی ببینن." ڕۆژی (14/6/2025) دوای هێرشەکانی ئیسرائیل بۆ سەر ئێران ئاژانسی هەواڵی تەسنیمی ئێران لە زاری جەنەراڵ ئیسماعیل کەوسەری، فەرماندەی سوپای پاسداران رایگەیاند: وڵاتەكەی تاوتوێی داخستنی گەروی هورمز دەكات و دواتر باشترین بڕیار كەلە بەرژەوەندی تاران بێت لەبارەیەوە دەدات. ئاماژەی بۆ ئەوەشكردوە، كۆماری ئیسلامی ئێران هەمو رێگایەك بۆ سزادانی ئیسرائیل دەگرێتەبەر، بۆ ئەو مەبەستەش هەمو ئەگەرێك لەبەردەمیاندا كراوەیە و سزای تەلئەبیبی پێدەدەن، یەكێكیش لە رێگەكان هێرشە سەربازییەكانە بۆسەر ئەم وڵاتە. پێگەی بازرگانی گەرووی هورمز لە ڕێڕەوە ئاوییەکاندا گەرووی هورمز لە نێو حەوت دیارترین ڕێڕەوی ئاوی یەکێکە لە ڕێڕەوە بازرگانییە پڕ بایەخەکان، لە قەبارەی بازرگانی نەوتدا لە پێش سەرجەمیانەوەیەو لە ڕووی قەبارەی بازرگانییەوە پلەی سێیەمی نێو ڕێڕەوە گرنگە جیهانیەکانی گرتووە، بەجۆرێک؛ 1. گەرووی هورمز: کەنداوی عەرەبی بە کەنداوی عومانەوە دەبەستێتەوە، پاشان زەریای هیندی. پانی گەرووەکە 50 كیلۆمەترە (34 كیلۆمەتری دەكەوێتە تەنگەبەریی) و قوڵیەكەشی تەنها (60) مەترە، پانی چونە ناوەوە و دەرەوەی دوو میلی دەریاییە كە دەكاتە 10 كیلۆمەتر و نیو، (19%)ی پێویستی نەوتی جیهانی و (11.1%)ی بازرگانی دەریایی جیهانی لێوە تێدەپەڕێت. ڕۆژانە نزیکەی (20 ملیۆن) بەرمیل نەوت بە گەرووەکەدا تێدەپەڕێت، ڕۆژانە 20 تا 30 كەشتی نەوت هەڵگر پێیدا تێپەڕ دەبێت، بە جۆرێك هەر 6 خولەك بارهەڵگرێك لە لوتكەی تێپەڕبوندایە. ئەمەش وایکردووە کە ببێتە یەکێک لە گرنگترین خاڵەکانی بازرگانی لە جیهاندا. هەر بۆیە گەرووەکە بە ڕێڕەوی سەرەکی نەوت و گاز لە ناوچەکەوە بۆ بازاڕە جیهانییەکان دادەنرێت. بۆیە هەر پەککەوتنێک لە هاتوچۆی کەشتیوانی لە ڕێگەی گەرووی هوورمزەوە بەهۆی گرژییە جیۆپۆلەتیکییەکەوە، کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر نرخی نەوتی جیهانی هەیە، بەتایبەتی لەبەر ڕۆشنایی ئەو ئاڵنگارایانەی ڕووبەڕووی ناوچەکە دەبێتەوە، کە بەهۆی ململانێکانی ناوچەییەوە تووشی کێشە بووە. ئەمەش گرنگییەکەی زیاتر دەکات. 2. گەرووی مالاکا: گەرووی مەلاکا زەریای هێمن و زەریای هیندی بەیەکەوە دەبەستێتەوە ئەم گەرووە ڕێڕەوێکی گرنگی ترانزێتی نەوتە، ڕۆژانە نزیکەی (15 ملیۆن) بەرمیل پێیدا تێدەپەڕێت. بەو مانایایەی (16%)ی پێویستی نەوتی جیهانی پێدا تێپەڕ دەبێت و یەکێکە لە گرنگترین ڕێڕەوی ئاوی بازرگانی جیهان کە (23.7%)ی بازرگانی دەریایی جیهانی پێکدەهێنێت. ئابوورییە گەورەکانی ئاسیا بە تایبەتی چین بۆ تێپەڕاندنی کاڵا جۆراوجۆرەکان پشتی پێدەبەستن. گەرووەکە (805 کیلۆمەتر) درێژ دەبێتەوە و خاڵێکی ترانزێتی ستراتیژی لە نێوان ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوای ئاسیا پێکدەهێنێت. 3. کەناڵی سوێس: کەناڵی سوێسی میسری، دەریای سوور و دەریای ناوەڕاست بەیەکەوە دەبەستێتەوە، ئەمەش کارئاسانی بازرگانی نێوان ئاسیا و ئەوروپا دەکات. ئەم کەناڵە (6%)ی پێویستی نەوتی جیهانی پێدا تێپەڕ دەبێت و (12%)ی کۆی قەبارەی بازرگانی دەریایی جیهانی بەو شوێنەدا تێدەپەڕێت، ساڵانە نزیکەی (20 هەزار) کەشتی بەو شوێنەدا تێدەپەڕن. بەگوێرەی ئامارەکانی دەسەڵاتی کەناڵی سوێس، داهاتی کەناڵەکە بۆ ساڵی دارایی 2023-2024 گەیشتووەتە (7.2 ملیار) دۆلار. 4. گەرووی باب ئەلمەندەب: گەرووی باب ئەلمەندەب خاڵێکی ستراتیژییە کە دەریای سوور و کەنداوی عەدەن بەیەکەوە دەبەستێتەوە و بە یەکێک لە گرنگترین ڕێڕەوی دەریایی لە جیهاندا دادەنرێت. گەرووەکە نزیکەی (30 کیلۆمەتر) درێژ دەبێتەوە و ڕێڕەوێکی گرنگە بۆ بازرگانی نێوان ئەوروپا و ئاسیا. ئەم تێپەڕبوونە بۆ بازرگانی جیهانی گرنگە، نزیکەی 10%ی بازرگانی دەریایی جیهانی بەو گەرووەدا تێدەپەڕێت، لەنێویاندا هەناردەکردنی نەوت لە کەنداوی عەرەبیەوە بۆ بازاڕە جیهانییەکان. (5%)ی پێویستی نەوتی جیهان و ڕۆژانە نزیکەی 4.8 ملیۆن بەرمیل نەوتى پێدا تێدەپەڕێت. 5. ساڵانە نزیکەی (10 هەزار) کەشتی پێیدا تێدەپەڕن، لەنێویاندا نزیکەی (4 هەزار) کەشتی نەوتهەڵگر. گەرووەکە بە هۆی ململانێکانی یەمەن و سۆماڵەوە بەرەوڕووی ئاستەنگە ئەمنییە بەرچاوەکان دەبێتەوە، ئەمەش مەترسی پچڕانی هاتوچۆی کەشتیوانی زیاتر دەکات. 6. گەرووی دانیمارک: ئەمانە گەرووگەلێکن کە دەریای باڵتیک بە دەریای باکوورەوە لە ڕێگەی کاتێگات و سکاگێراکەوە دەبەستنەوە. (3%)ی پێویستی نەوتی جیهانی پێدا تێپەڕ دەبێت و (3.9%)ی کۆی بازرگانی دەریایی جیهانی بەواندا تێدەپەڕێت. 7. گەرووی بوسفۆڕ: گەرووی بۆسفۆر گەروویەکی تەسکە کە دەریای ڕەش و دەریای مەڕمارا بەیەکەوە دەبەستێتەوە. بە ئیستانبوڵی تورکیادا تێدەپەڕێت و نزیکەی (30 کیلۆمەتر) درێژ دەبێتەوە و سنوورێکی سروشتی نێوان ئاسیا و ئەوروپا پێکدەهێنێت. ڕێڕەوێکی سەرەکییە بۆ هەناردەکردنی وزە لە ڕووسیا و ئاسیای ناوەڕاستەوە. (2%)ی پێویستی نەوتی جیهانی پێدا تێپەڕ دەبێت، (3.1%)ی بازرگانی دەریایی جیهانی پێیدا تێدەپەڕێت. گرنگی ئابووری گەرووەکە لە پێگەی خۆیدایە وەک خاڵێکی ترانزێتی سەرەکی بۆ هەناردەکردنی نەوت و گاز لە دەریای خەزەرەوە، کە ڕۆژانە نزیکەی (3 ملیۆن) بەرمیل نەوتی تێدەپەڕێت. هەروەها ئەم گەرووە ناوەندێکی گرنگە بۆ بازرگانی نێوان دەریای ڕەش و وڵاتانی دەریای ناوەڕاست، ساڵانە زیاتر لە (40 هەزار) کەشتی پێیدا تێدەپەڕن، ئەمەش وایکردووە ببێتە یەکێک لە قەرەباڵغترین ڕێڕەوی ئاوی جیهان. 8. کەناڵی پەنەما: کەناڵی پەنەما بچووکترین ڕێڕەوی ئاوییە، کە زەریای ئەتڵەسی و زەریای هێمن بەیەکەوە دەبەستێتەوە. (1%)ی پێویستی نەوتی جیهانی پێدا تێپەڕ دەبێت (3%)ی کۆی بازرگانی دەریایی جیهانی بەڕێوەدەبات. کەناڵەکە لە ساڵی 1914 کرایەوە و نزیکەی (82 کیلۆمەتر) درێژ دەبێتەوە، ئەمەش ڕێگە بە کەشتییەکان دەدات خۆیان لە گەشتە دوور و درێژەکەی بە دەوری ئەمریکای باشووردا بپارێزن. ساڵانە (14 هەزار) کەشتی بەو کەناڵەدا تێدەپەڕن. بەپێی ئامارەکانی دەسەڵاتی کەناڵی پەنەما ساڵانە نزیکەی (4 ملیار دۆلار) داهاتی هەیە. ساڵی (2023) ئەم حەوت ڕێڕەوی ئاوە (6.5 ملیار) تۆن کەل و پەلیان لێوە پەڕیوەتەوە، کە بەهای زیاتر لە (8 تریلیۆن) دۆلار بووە، کە بریتی بوونە لە خۆارک، جلوبەرگ، پێڵاو، ئەلیکتۆنیات، مۆبیلیات، پۆڵا، نەوت و غازی سروشتی. ئەم کەناڵانە ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕن لە کەمکردنەوەی کات و تێچووی کەشتیوانی، ئەمەش کاریگەری ڕاستەوخۆی لەسەر ڕەوتی بازرگانی جیهانی و دەستڕاگەیشتن بە بازاڕەکان هەیە. خشتەوە چارتەکانی خوارەوە قەبارەی نەوت و بازرگانی نێو ئەو ڕێڕەوە بازرگانییانە ڕوندەکاتەوە. خشتەو چارتەکان سەرچاوەکان؛ - شاهر الأحمد، هرمز والسويس منها.. أهم 7 ممرات مائية تجارية عالمية، الجزيرة، 30/10/2024؛ https://shorturl.at/zPfYc - الجزيرة، مضيق هرمز .. العنق الرئيسي للنفط في العالم، 28/12/2023؛ https://shorturl.at/txEMi - زمان العربية، إغلاق مضيق هرمز .. ماذا قد يحدث إذا نفذت إيران تهديدها؟، 17/06/2025؛ https://shorturl.at/9crrl - گۆریان هەڵەبجەیی، گەرووی هورمز لە ڕوانگەی جوگرافیەوە تا ستراتیژیەتی ئابوری، پەیسەرپرێس، 21/05/2019؛ https://shorturl.at/8wvFE
.png)
