🔻دەستوەردانی ئەو لایەنانەش رۆڵی هەبووە كە خێری هەرێمی كوردستانیان ناوێت درەو: رۆژنامەی " الشرق الاوسط " : نزیکەی ساڵێک تێپەڕیوە بەسەر ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان، لەگەڵ ئەوەشدا حزبە كاریگەرەكان نەیانتوانیوە حکومەتی نوێ پێکبهێنن،  ئەوەش ئاماژەیە بۆ قوڵی ناکۆکی سیاسی و ئاڵۆزییەکانی پەیوەست بە نزیكی هەڵبژاردنە گشتییەکانی داهاتووی عێراق، کە بڕیارە مانگی تشرینی دووەم بەڕێوەبچێت. لەگەڵ ئەوەی پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستان لەم رۆژانەدا دانوستانی چڕوپڕ ئەنجام دەدەن بۆ پێکهێنانی حکومەت، بەڵام چاودێران بەدووری دەزانن لەم كاتەدا سەركەوتوو بن، پێشبینیش دەكەن لەدایک بوونی حکومەتی نوێی هەرێمی کوردستان لەگەڵ راگەیاندنی ئەنجامی هەڵبژاردنە گشتییەکانی پەرلەمانی عێراقدا بێت، ئەمەش لەبەرئەوەی ئەو دوو حزبە دەتوانن پۆستە حکومییەکان لە هەرێم و لە حکومەتی فیدراڵی لە بەغداد، بە پشتبەستن بە ئەنجامەکانیان لە پەرلەمانی هەرێم و فیدراڵی، لە چوارچێوەی یەک رێککەوتنی روونتردا دابەش بکەن. سەرچاوەکان ئاشكرایان كردووە: واشنتۆن ماوەیەکە فشاری راستەوخۆى لەسەر ئەو دوو لایەنە دروست کردووە بۆ تەواوكردنی پێکهێنانی حکومەت. دوابەدوای راگەیاندنی رێکەوتنێک بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوتی کورد بۆ بەندەری جەیهانی تورکیا لە هەفتەی رابردوودا، چاودێران پێشبینیان دەکرد دانوستانەکانی پێکهێنانی حکومەت چالاکی زیاتر بەخۆوە ببینێت، تا دەگاتە راگەیاندنی کابینەی نوێی حکومەت، بەڵام سەرچاوەکان لە هەردوو حزب ئاماژەیان بەوە کردووە، لە ماوەی داهاتوودا سەرقاڵی بانگەشەی هەڵبژاردنی گشتی دەبن. کیفاح مەحمود، راوێژکاری راگەیاندنی سەرۆکی پارتی دیموکراتی کوردستان، رەتیدەكاتەوە دواكەوتنی پرۆسەی پێکهێنانی حکومەت لە کوردستان بە شکست ناوببرێت، هۆكاری دواکەوتنی پێكهێنانی بۆ زۆر هۆکار دەگەڕێتەوە، کە زۆربەیان لە یەکێتی نیشتمانی کوردستانەوە سەرچاوە دەگرن، هەندێکی دیکەش پەیوەندییان بە دۆخی سیاسی عێراق و دەستوەردانەکانی ئەو لایەنانەوە هەیە کە خێری هەرێمی كوردستانیان ناوێت.

درەو: 🔻 پاڵپشت بە داتاکانی "فەرمانگەی میدیا و زانیاری" لە کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە چوارچێوەی پرۆژەکانی شارەوانی؛  🔹 (5 هەزار و 465) پرۆژە جێبەجێکراوە، بە تێچووی (5 ترلیۆن و 320 ملیار) دینار. 🔹 (4 هەزار و 204) پرۆژەیان بە ڕێژەی (76.9%) و بە تێچووی (3 ترلیۆن و 535 ملیار) دیناری بە ڕێژەی (67.6%)، دەکەونە زۆنی زەردەوە. 🔹 (هەزار و 245) پرۆژەیان بە ڕێژەی (22.8%) و بە تێچووی (ترلیۆنێک و 705 ملیار) دیناری بە ڕێژەی (32%)، دەکەونە زۆنی سەوزەوە. 🔹 (16) پرۆژەیان بە ڕێژەی (0.3%) و بە تێچووی (20 ملیار) دیناری بە ڕێژەی (0.4%)، لەچوارچێوەی هەرێمدان ناکەونە هیچ زۆنێکەوە. یەکەم؛ پرۆژەکانی شارەوانی لەسەر ئاستی سێکتەرەکان لەکابینەی نۆیەم پاڵپشت بە داتاکانی "فەرمانگەی میدیا و زانیاری" لە کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە چوارچێوەی پرۆژەکانی شارەوانی دابەشی سەر پێنج سێکتەری سەرەکی بوونە، ئەوانیش؛ 1.    سێکتەری شارەوانی (2 هەزار و 302) پرۆژە، بە گوژمەی (2 ترلیۆن و 900 ملیار) دینار. 2.    سێکتەری ئاوو ئاوەڕۆ  (2 هەزار و 956) پرۆژە، بە گوژمەی (2 ترلیۆن و 200 ملیار) دینار. 3.    سێکتەری گەشتوگوزار (142) پرۆژە، بە گوژمەی (49 ملیار) دینار. 4.    سێکتەری شوێنەوار (15) پرۆژە، بە گوژمەی (665 ملیۆن) دینار. 5.    شەقام و پردی ناو شارەکان (2 هەزار و 168) پرۆژە، بە گوژمەی (2 ترلیۆن) دینار. دووەم؛ پرۆژەکانی شارەوانی لەسەر ئاستی پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆکان "زۆنی زەرد و سەوز" لەکابینەی نۆیەم پاڵپشت بە داتاکانی "فەرمانگەی میدیا و زانیاری" لە کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە چوارچێوەی پرۆژەکانی شارەوانی، (5 هەزار و 465) پرۆژە جێبەجێکراوە، بە تێچووی (5 ترلیۆن و 320 ملیار) دینار، بەجۆرێک؛ 1.    (4 هەزار و 204) پرۆژەیان بە ڕێژەی (76.9%) و بە تێچووی (3 ترلیۆن و 535 ملیار) دیناری بە ڕێژەی (67.6%)، دەکەونە زۆنی زەردەوە، کە پارێزگاکانی (هەولێر، دهۆک و ئیدارە سەربەخۆکانی سۆران و زاخۆ) دەگرێتەوە. 2.    (هەزار و 245) پرۆژەیان بە ڕێژەی (22.8%) و بە تێچووی (ترلیۆنێک و 705 ملیار) دیناری بە ڕێژەی (32%)، دەکەونە زۆنی سەوزەوە، کە پارێزگاکانی (سلێمانی، هەڵەبجە و ئیدارە سەربەخۆکانی گەرمیان و ڕاپەڕین) دەگرێتەوە. 3.    (16) پرۆژەیان بە ڕێژەی (0.3%) و بە تێچووی (20 ملیار) دیناری بە ڕێژەی (0.4%)، لەچوارچێوەی هەرێمدان ناکەونە هیچ زۆنێکەوە. بۆ بەرچاوڕوونی و وردەکاری زیاتر بڕوانە خشتەو گرافیکی هاوپێچ. خشتە گرافیکی پرۆژەکانی شارەوانی لە کابینەی نۆیەم  

✍️ سەرتیپ جەوهەر  10 مانگ بەسەر رووخانی رژێمی بەشارئەسەد تێپەڕ دەبێت، بەڵام تائێستا دامەزراوەكانی دەوڵەت بەتەواوی نەكەوتوونەتەوە كاركردن. فەرمانگەكانی حكومەت نیوەناچڵ كاردەكەن، سەدان هەزار فەرمانبەر بەهۆی نەبوونی موچەو تۆمەتی لایەنگیریی بۆ رژبَمی پێشوو دەستیان لەكاركردن بەرداوە. لەماوەی سێ‌ مانگی رابردوو، لیرەی سوریا نزیكەی لە 15%ی نرخی خۆی بەرامبەر دۆلار لەدەستداوە. پێشتر 950 هەزار بۆ یەك ملیۆن لیرە بەرامبەر 100 دۆلار بوو، بەڵام ئێستا یەك ملیۆن و 150 هەزار بەرامبەر 100 دۆلارە. تائێستا حكومەتی دیمەشق نەیتوانیوە مانگانە موچەی فەرمانبەرانی دابینبكات. بەشێك لەفەرمانبەران موچەكانیان بەرزكراوەتەوە بۆ مانگانە نزیكەی 100 دۆلارو بەشێكیشیان تائێستا ئەو بەرزكردنەوەیە نەیگرتوونەتەوە، تائێستا موچەكانیان هەر 20 دۆلارێكە. بەپێی قسەی نیزال شەعار وەزیری ئابوریی لەحوكمڕانیی نوێی دیمەشق، رێژەی بێكاریی لەناو گەنجان و نەوەی نوێ‌ گەیشتۆتە نزیكەی لە 60% ، واتە بەنزیكەی 2.7 ملیۆن گەنج نەخوێندەوارن و هیچ كارێكیش نازانن. ئەم رێژەیەش وێرانكەرەو مێژووی سوریا بەخۆیەوەی نەبینیوە. بزوتنی بازرگانیی زۆر سست و لاوازە، لەمیدیاكان باس لەجێبەجێكردنی پرۆژەی ئاوەدانیی دەكرێت لەلایەن وڵاتانی كەنداو بەتایبەتیش سعودیەو ئیمارات، بەڵام لەراستیدا شتێكی هەستپێكراو نییەو تەنها قسەیە، ئەمە سەرباری سەرهەڵدانی گەندەڵییەكی زۆر بەناوی جێبەجێكردنی پرۆژەی ئاوەدانیی لەلایەن كەسە نزیكەكانی ئەحمەد شەرع. لەماوەی چەند مانگی رابردوو میدیاكان ناوی جەمال شەرع برای ئەحمەد شەرعیان دەهێنا گوایە ئەو سەرپەرشتی تۆڕێكی تایبەت دەكات لەناو حكومەت بێئەوەی هیچ وەزیفەیەكی لەدەوڵەت هەبێت. دیمەنی ئێستای دیمەشق وەك سەردەمی رژێمی دیكتاتۆری بەعس نییە. پێشتر رژێمێكی دیكتاتۆری شۆڤینیی حوكمڕان بوو، ئێستا بێسەروبەرییەكی زۆرو ناڕۆشنیەكی زۆر لەحوكمڕانیی هەیە، تابلۆی سیاسی و حوكمڕانیی دیار نییە ئەمە جگە لەبەرتەسككردنەوەی زیاتری ئازادییەكان بەتایبەت ئازادییە شەخسیەكان. جگە لەگروپە چەكدارەكانی ژێر چەتری دەستەی تەحریری شام (هەتەش) هیچ حزبێكی كاریگەری سیاسی لەدیمەشق نییە، رەنگە چەند ناو ناونیشانێك بەناوی حزب یان كۆمەڵە هەبن، زۆربەیان ئەو حزبە كارتۆنیانەن كە توركیا یان وڵاتانی كەناو دروستیان كردوون و ریشەیان نییە. ئەو گروپە نوێیانەی لەگەڵ روخانی بەشار ئەسەد هاتوون، ژمارەیەكی زۆر بنكەو بارەگایان كردۆتەوەو وەك بارەگای گروپی سیاسی دەردەكەون، بەڵام چەكدارن و لەزۆربەی شوێنەكان ئەركی پاراستنی ئەمنیەتیان گرتۆتە ئەستۆو لەباتی حكومەت بڕیار دەدەن. 10 مانگە رژێمی بەشار ئەسەد رووخاوە، بەڵام تائێستا سوپای سوریا وەك دامەزراوە بوونی نییە! ئەوەی هەیە ژمارەیەك گروپی چەكدارن و هەریەكەیان لەناوچەیەكی دیاریكراو بەبەرگی سەریازیی ئەركی پاراستنی ناوچەكانیان پێ‌ سپێردراوە، ئەمە سەرباری لەوەی چەندین ناوچەو هەرێمی جیاواز لەسوریا لەژێر كۆنترۆڵی رژێمی نوێی دیمەشدا نین. ناوچەكانی باكوری حەلەب لەژێر كۆنترۆڵی ئەو هێزو گروپە چەكدارە توندڕەوانەن كە توركیا پشتیوانیان دەكات ناویان لەخۆناوە سوپای نیشتیمانی سوریا، ناوچەی دروزەكان كە دەكەوێتە باشوری دیمەشق بەتایبەتیش پارێزگای سوەیداو دەوروبەری، هاوكات باكورو رۆژهەڵاتی سوریا یان رۆژهەڵاتی فورات بەتەواوی لەژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكراتە كەلەلایەن كۆمەڵگای نێودەوڵەتی پشتیوانیی دەكرێت. لەناوچەكانی ژێر كۆنترۆڵی ئەحمەد شەرع وەزارەتی بەرگریی هەیە، بەڵام سوپای نیزامیی نییە، بەڵكو ژمارەیەك گروپی هەن و هەر گروپێك یان چەند گروپێك پاراستنی ئاسایشی ناوچەیەكی دیاریكراویان پێسپێردراوەو تەنها چەكی سوك و مامناوەندیان هەیە، چونكە ئیسرائیل رێگەیان پێنادات. هەریەكێك لەو گروپە چەكدارانە لەناوچەكانیان دەیان بازگەیان دامەزراندووەو بنكەو بارەگای خۆیان لەوناوچانە دامەزراندووە. دیمەشق و گوندەواری دیمەشق و ئیدلب و باكوری رۆژئاوای سوریاو حەما لەلایەن هێزەكانی نزیك ئەحمەد شەرع لەدەستەی تەحریری شام كۆنترۆڵی ئەمنی كراوە.  هەروەك پارێزگای حمس و بەری رۆژئاوای فورات لەپارێزگای رەققە و چەند ناوچەیەكی گوندەواری حەماو چەند ناوچەیەكی ئیدلب لەلایەن چەند هێزێكی وەك سوپای ئیسلام و سوپای عززە كۆنترۆڵكراوە. ناوەندی پارێزگای درێرزۆر كە دەكەوێتە رۆژئاوای فورات رادەستی گروپی ئەحرار شام كراوە. جگە لەوەی تائێستا سوپایەكی نیزامیی حكومەت نییە، چەند سەرچاوەیەك دووپاتیدەكەنەوە كە بەشێك لەو گروپانە وەك پێویست پابەندی بڕیارەكانی ئەحمەد شەرع حاكمی نوێی دیمەشق نین بەتایبەت لەناوچەكانی درعاو لەغۆتەو دۆما. پابەند نەبوونەكە روون نییە، بەڵام پێدەچێت جیاوازیی لە تێگەیشتن و بۆچوونی ئاینی كاریگەری لەسەر پابەندی ئەو گروپانە هەبێت بە ئەحمەد شەرع وەك حاكمی نوێی سوریا. ئەم بارودۆخەی سوریا لەكاتێكدایە بڕیارە رۆژی 5ی ئۆكتۆبەر هەڵبژاردنی پەرلەمانیی بەڕێوەبچێت، بێئەوەی ئەم هەڵبژاردنە تەواوی رۆژهەڵاتی فورات و ناوچەی دروزەكان و ناوچەكانی باكوری حەلەب بگرێتەوە. بڕیارە لەم هەڵبژاردنە كە چاودێران پێیانوایە كارتۆنییە، بەتەنها ئەحمەد شەرع لەكۆی 210 ئەندامی پەرلەمان 70 ئەندامیان بەدامەزراندن لەپەرلەمان دابنێت و 140یشیان بەهەڵبژاردن بێنە پەرلەمان، ئەمە لەكاتێكدا هیچ كێبڕكێیەكی حزبیی یان سیاسی نییە! بۆیە پێدەچێت هەڵبژاردنەكە تەنها وەك رێوڕەسمێكی شكلیی بەڕێوەبچێت. سەبارەت بەپەیوەندی حكومەتی نوێی دیمەشق لەگەڵ پێكهاتەكان، تائێستا ئاڵۆزییەكی زۆر هەیە. پەیوەندی ئەحمەد شەرع لەگەڵ دروزەكان دوای ئەو كۆمەڵكوژییەی سوەیدا وەكخۆی بەئاڵۆزیی ماوەتەوە هەر ئاڵۆزە. ئێستا حكومەتی دیمەشق لەپارێزگای سوەیداو دەوروبەری هیچ رۆڵێكی نییەو دروزەكان هێزی چەكداریان دروستكردووەو ئامادەنین بێنە ژێر ركێفی دیمەشق. سەبارەت بەعەلەوییەكان دوای ئەو كۆمەڵكوژییەی لەلایەن دەستەی تەحریری شام و گروپە چەكدارەكان كرا، ماوەیەكە كەمێك بێدەنگە. ئەمە سەرباری دڵەڕاوكێیەكی زۆری ئەمنی لەناوچكە. ئەم ماوەیە وەفدی چەند وڵاتێكی ئەوروپا بەنهێنی لەگەڵ شێخ و ریش سپیانی عەلەوییەكان لە لازقیەو تەرتوس كۆبونەتەوە، بەتایبەت بەریتانیەكان لەچەند رۆژی رابردوو وەفدێكیان لەقامیشلۆوە هاتنە رۆژئاوای فورات و لەگەڵ چەند شێخێكی عەلەویی كۆبونەوە. پێدەچێت هەوڵێك هەبێت تاوەكو فشارەكانی سەر ئەو پێكهاتەیە لەلایەن گروپە چەكدارەكانی دیمەشق كەمبكرێتەوەو لەمەودوا عەلەوییەكانیش رۆڵیان پێبدرێت چونكە تائێستا هێزی چەكداریان نییە بۆیە رووبەرووی توندو تیژیی زۆر بوونەتەوە. سەبارەت بەكورد، تائێستا پێشكەوتن لەگفتوگۆی نێوان رێڤەبەری خۆسەر یاخود هێزەكانی سوریای دیموكرات لەگەڵ دەسەڵاتدارانی دیمەشق نەبووە، ، بەڵام هەڵوێستی ئەمریكا لەبارەی چارەسەری پرسی كورد لەسوریا گۆڕانێكی زۆر گەورەی بەسەردا هاتووە. بەشێوەیەكی كردارەكی گفتوگۆكان وەستاون، بەڵكو هەست بەگرژیی دەكرێت لەنێوان هەردولا. بەپێی زانیاریی ورد، دەروازەكانی هاتووچۆی نێوان رۆژهەڵاتی فورات و دیمەشق یان نێوان هەرێمی رۆژئاواو دیمەشق لەلایەن دەسەڵاتداران سوریا زۆر توندكراوەو هاتن و چوون سنورداربووە. بەپێی هەندێ زانیاریی و لێكدانەوەی لێدوانەكانی توركیاو سوریا، پێدەچێت تا كۆتایی ئەمساڵ لەژێر فشاری توركیا گرژییەكی سەربازیی لەنێوان رۆژئاوای كوردستان و دیمەشق دروستببێت، واتە شەڕێكی سنوردار لەنێوان هەردولا دروست ببێت بەبیانووی جێبەجێنەكردنی رێككەوتنی 10 ئاداری نێوان مەزلوم عەبدێ‌ فەرماندەی هێزەكانی سوریای دیموكرات و ئەحمەد شەرع حاكمی نوێی دیمەشق، بۆیە دەبینین ماوەیەكە لەناوچەكانی دێر حافرو لەناوچەكانی دەوروبەری دێرزۆر شەڕو پێكدادان و گرژیی دروستدەبێت، ئەمەش ئاماژەیە بۆ بارودۆخێكی گرژتر، بەڵام پێدەچێت درێژە نەكێشێت. لەهەمووی جێی سەرنجتر، تائێستا رێڤەبەری خۆسەرو دیمەشق سەبارەت بەخوێندن لەناوچەكانی ژێر ركێفی هێزەكانی سوریای دیموكرات یان باكوری رۆژهەڵاتی فورات نەگەیشتوونەتە رێككەوتن كە ماوەی دوو هەفتەیە دەوام دەستیپێكردووە، بەڵام لەوڵامی ئیعتیرافنەكردن یان دانپێدانەنانی دیمەشق بەزمان و خوێندنی كوردی، رێڤەبەری خۆسەر بڕیاری راگرتنی خوێندنی لەتەواوی خوێندنگەكانی (دەوڵەت) یان ئەو خوێندنگایانەی سەر بەدیمەشقن داوە. كێشەو ناكۆكی نێوان رێڤەبەری خۆسەرو دیمەشق سەبارەت بەخوێندن سێ‌ پرسی سەرەكییە. یەكەمیان؛ رێڤەبەری پێداگرە لەسەر داننان بەزمانی كوردی و خوێندن بەزمانی كوردی، دووەمیشیان رێككەوتن لەسەر مەنهەجی خوێندن بەشێوەیەكی گشتیی كە مەبەست لێی وانەكانی جوگرافیاو مێژوو هەروەها وانە مرۆییەكانە. سێیەمیشیان؛ داننان بەبڕوانامەی خوێندنگاكانی سەر بەرێڤەبەری خۆسەر كە ئێستا دەوام دەكەن و پێكردووەو بەردەوامە. .

(درەو): ئاژانسی هەواڵی (رۆیتەرز) لەزاری دوو سەرچاوە لەناو كەرتی نەوتەوە ئاشكرایكرد، لەدوای دەستپێكردنەوەی هەناردەكردنی نەوتەوە،  رۆیشتنی نەوتی هەرێمی كوردستان بەرەو بەندەری جەیهانی توركیا لەنێوان 150 بۆ 160 هەزار بەرمیلی رۆژانەدایە. رۆژی 27ی ئەم مانگە، دوای دوو ساڵ و نیو لە راوەستان هەناردەی نەوتی هەرێم دەستیپێكردەوە، ئەمەش دوای ئەوەی هەشت كۆمپانیای نەوت كە لە هەرێمی كوردستان كاردەكەن، گەیشتنە رێككەوتن لەگەڵ بەغدادو حكومەتی هەرێمی كوردستان. بەگوێرەی رێككەوتنەكە، حكومەتی هەرێمی كوردستان نەوتی خاوی خۆی رادەستی كۆمپانیای بەبازاڕخستنی نیشتمانی نەوتی عێراق "سۆمۆ" دەكات و كۆمپانیایەكی سەربەخۆی بازرگانی لە بەندەری جەیهان پرۆسەی فرۆشتنی نەوتەكە بە نرخی فەرمی كۆمپانیای "سۆمۆ" ئەنجام دەدات و؛ بۆ هەر بەرمیلێك نەوت كە رادەستی "سۆمۆ"ی دەكەن و بە میكانیزمی ئەو كۆمپانیایە دەفرۆشرێت، كۆمپانیا بەرهەمهێنەكانی نەوتیش بڕی 16 دۆلار وەردەگرن. رێككەوتنی حكومەتی فیدراڵی عێراق و حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی كوردستان، لەكاتێكدا كرا كە ئێستا وڵاتانی كۆمەڵەی (ئۆپێك +) كار لەسەر زیادكردنی ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت دەكەن بەمەبەستی بەدەستهێنانی پشكی زیاتری بازاڕی جیهانی نەوت.   

درەو: 🔻 پاڵپشت بە داتاکانی "فەرمانگەی میدیا و زانیاری" لە کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان؛  🔹 (9) بەنداو بونیادنراوە، بە توانای گلدانەوەی (252 ملیۆن و 800 هەزار) مەتر سێجا، بە تێچووی (265 ملیار و 700 ملیۆن) دینار. 🔹 (6) بەنداویان بە تێچووی (224 ملیار و 100 ملیۆن) دینار بە ڕێژەی (84.4%) کۆی تێچووی بەنداوەکان، دەکەونە سنوری ئیداری پارێزگای هەولێرەوە. 🔹 بەنداوەکانی (دێوانە و تووڕەجار) بە تێچووی (32 ملیار و 400 ملیۆن) دینار و ڕێژی (12.2%)ی تێچووی (9) بەنداوەکە، دەکەونە سنوری پارێزگای سلێمانییەوە. 🔹 تەنها بەنداوی (خنس) بە گوژمەی (9.2 ملیار) و ڕێژەی (3.5%) تێچووی بەنداوەکان، دەکەوێتە سنوری ئیداری پارێزگای دهۆکەوە. 🔹 کابینەی نۆیەم (10) پرۆژەی ئاوی جێبەجێکردووە و بەشێکیشیان لە قۆناغی جێبەجێکردندان، کۆی پرۆژەکان توانای دابینکردنی (ملیۆنێک و 35 هەزار و 600) مەتر سێجا ئاوی خواردنەوەیان هەیە لە ڕۆژێکدا، بە تێچووی (ترلیۆنێک و 135 ملیار و 600 هەزار) دینار. 🔹 لە کۆی هەر (10) پرۆژەکە (4)یان بە تێچووی (851 ملیار و 700 ملیۆن) دینار بە ڕێژەی (75%) کۆی تێچووی پرۆژەکان، دەکەونە سنوری پارێزگای هەولێرەوە. 🔹 سێ پرۆژەی بە تێچووی (162 ملیار و 700 ملیۆن) دینار و ڕێژی (14.3%)ی تێچووی (10) پرۆژەکە، دەکەونە سنوری پارێزگای سلێمانییەوە. 🔹 سێ پرۆژەی بە گوژمەی (121 ملیار 200 ملیۆن) دینار و ڕێژەی (10.7%)ی تێچووی پرۆژەکان، دەکەوێتە سنوری ئیداری پارێزگای دهۆکەوە.  یەکەم؛ دروستکردنی بەنداو لە کابینەی نۆیەم دابەشبوونی جوگرافیان پاڵپشت بە داتاکانی "فەرمانگەی میدیا و زانیاری" لە کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان (9) بەنداو بونیادنراوە، بە توانای گلدانەوەی (252 ملیۆن و 800 هەزار) مەتر سێجا، بە تێچووی (265 ملیار و 700 ملیۆن) دینار. لە کۆی هەر (9) بەنداوەکە (6) بەنداویان بە تێچووی (224 ملیار و 100 ملیۆن) دینار بە ڕێژەی (84.4%) کۆی تێچووی بەنداوەکان، بە توانای گلدانەوەی (222.8) ملیۆن مەتر سێجا بە ڕێژەی توانای گلدانەوەی (88.1%) کۆی بەنداوە بونیادنراوەکان، دەکەونە سنوری ئیداری پارێزگای هەولێرەوە کە بریتین لە بەنداوەکانی (ئاقوبان، چەمرگە، دوین، گۆمەسپان، بەستورە و شەوگێڕ). بەنداوەکانی (دێوانە و تووڕەجار) بە تێچووی (32 ملیار و 400 ملیۆن) دینار و ڕێژی (12.2%)ی تێچووی (9) بەنداوەکە، هاوکات بەتوانای گلدانەوە (23 ملیۆن) مەتر سێجا بە ڕێژەی (2.8%) توانای گلدانەوەی ئاوی بەنداوەکان، دەکەونە سنوری پارێزگای سلێمانییەوە. تەنها بەنداوی (خنس) بە گوژمەی (9.2 ملیار) و ڕێژەی (3.5%) تێچووی بەنداوەکان، بەتوانای گلدانەوەی (7 ملیۆن) مەتر سێجای ئاو بە ڕێژەی (2.8%) توانای گلدانەوەی ئاوی بەنداوەکان، دەکەوێتە سنوری ئیداری پارێزگای دهۆکەوە. بۆ بەرچاوڕوونی بڕوانە (خشتەی ژمارە (1) و گرافیکی بەنداوەکان). خشتەی ژمارە (1) گرافیکی بەنداوەکان  دووەم؛ پرۆژەکانی ئاو لە کابینەی نۆیەم دابەشبوونی جوگرافیان لە کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان (10) پرۆژەی گەورەی ئاوی جێبەجێکردووە و بەشێکیشیان لە قۆناغی جێبەجێکردندان، کۆی پرۆژەکان توانای دابینکردنی (ملیۆنێک و 35 هەزار و 600) مەتر سێجا ئاوی خواردنەوەیان هەیە لە ڕۆژێکدا، بە تێچووی (ترلیۆنێک و 135 ملیار و 600 هەزار) دینار. لە کۆی هەر (10) پرۆژەکە (4)یان بە تێچووی (851 ملیار و 700 ملیۆن) دینار بە ڕێژەی (75%) کۆی تێچووی پرۆژەکان، بە توانای گەیاندنی (711 هەزار) مەتر سێجا/ڕۆژانە بە ڕێژەی (68.1%) کۆی توانای پرۆژە بونیادنراوەکان، دەکەونە سنوری ئیداری پارێزگای هەولێرەوە کە بریتین لە پرۆژەکانی ئاوی (فریاگوزاری ئاوی خێرا، قوشتەپە، پیرمام و دەوروبەری و تۆڕی ئاوی هەولێر). پرۆژەکانی ئاوی (ڕانیە – چوارقوڕنە – حاجی ئاوا، دەربەندیخان و گۆپتەپە - چەمچەماڵ) سێ پرۆژەن بە تێچووی (162 ملیار و 700 ملیۆن) دینار و ڕێژی (14.3%)ی تێچووی (10) پرۆژەکە، هاوکات بەتوانای گەیاندنی (156 هەزار) مەتر سێجا ئاو/ڕۆژانە بە ڕێژەی (15.1%) توانای دابینکردنی ئاوی ڕۆژانە، دەکەونە سنوری پارێزگای سلێمانییەوە. سێ پرۆژەی ئاوی (فایدە، ئاکرێ و گەیاندن و دانانی تۆڕی ئاو بۆ 51 گوندی دەڤەری بارزان) بە گوژمەی (121 ملیار 200 ملیۆن) دینار و ڕێژەی (10.7%)ی تێچووی پرۆژەکان، بەتوانای دابینکردنی (168 هەزار) مەتر سێجای ئاو/ ڕۆژانە بە ڕێژەی (16.2%)ی توانای دابینکردنی ئاوی ڕۆژانە، دەکەوێتە سنوری ئیداری پارێزگای دهۆکەوە. بۆ بەرچاوڕوونی بڕوانە (خشتەی ژمارە (2) و گرافیکی پرۆژەکانی ئاو). خشتەی ژمارە (2) گرافیکی پرۆژەکانی ئاو    

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) ئەوەی لەو ناوچەیەی ئێمەدا بوونی نییە، یان بوونێکی زۆر لاواز و پەراوێزی هەیە، بوونی نوخبەیە وەک نوخبە، نوخبەیەک رۆڵی نوخبەبوونی خۆی بگیرێت، بە تایبەتی لە بواری حوکمڕانیی و دەوڵەتداریی و چۆنیەتی رێکخستنی پەیوەندیی نێوان حوکمڕانان و دەوڵەت و حوکمڕانان و کۆمەڵگا و دەوڵەت و کۆمەڵگا بەیەکەوە. هیچ کۆمەڵگایەک نییە لە بوارە جیاوازەکانی ژیانی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و فەرهەنگیدا، نوخبەی تایبەت بەخۆی بەرهەمنەهێنابێت، بەڵام پەکخستنی نوخبەکان و لەنوخبەخستنی ئەو نوخبانە، کردەیەکی سیاسییە و زۆرجار هێزە حوکمڕانەکان بە هۆشیارییەوە ئەنجامی ئەدەن. حوکمڕانانی ناوچەکە، بەوانەی هەرێمی کوردستانەوە، نوخبەیان بە مانا راستەقینەکەی ناوێت، نوخبە وەک هێزێکی سەربەخۆ و زۆرجار دژ کە جۆرێک لە هاوسەنگی دەسەڵات لە نێوان کۆمەڵگا و حوکمڕانان و دەوڵەتدا دروستدەکەن، ئەوان لەباتی نوخبە، «حاشییە»یەکی درۆزن و گوێرایەڵی بێنوزە و بێدەنگیان دەوێت، مەگەر تەنها لەو ساتانەدا نەبێت، کە خۆیان ئەمری قسەکردن و دەنگبەرزکردنەوەیان پێبکەن. لە دەرەوەی ئەوەدا یەکێک لە ئەرکە سەرەکییەکانی ئەم حاشییەیە بریتییە لە تیوریزەکردنی بێدەنگیی و فرۆشتنی ئەو بێدەنگییە وەک ئەرکێکی ئەخلاقیی و مێژوویی، وەک داهێنانێکی کەم وێنە. ئیشی حاشییە داهێنانی کولتووری وابەستەیی و چەپڵە لێدان و ناراستگۆییە، تا ئەو شوێنەی کۆمەڵگا وەک بەشێک لە حوکمڕانان و دارودەستەکەیان بیانبینێت و مامەڵەیان بکات. حوکمڕانان لەباتی کارکردن بۆ دروستکردنی نوخبەیەکی سیاسیی کە هەوڵی دروستکردنی کەلەپورێکی سیاسیی مۆدێرن بدات، کەلەپوری جیاکردنەوەی دەوڵەت لە کەسی یەکەمی ناو حیزب، جیاکردنەوەی حوکمڕانیەکە وەک گشتێک لە لە کەسایەتی ئەم یان سەرکردە و سەرۆک. لەباتی بەیاساییکردن و بەدەزگاییکردنی پەیوەندییەکان،  لەباتی ئیشکردن لەسەر پەردان بە سەروەریی دەوڵەت لەم یان لەو تاکەکەس و لەم گروپ یان لەو حزیبی دیاریکراو. ئینجا کارکردن لەسەر ئازادییە کەسییەکان، لەسەر چەسپاندنی دەسەڵاتی یاسا، لەسەر سەربەخۆیی دادگاکان، ئەمە جگە لە گەشەدان بە چەمکەکانی هاوڵاتیی و مافە سروشتیەکانی مرۆڤ و ئازادییە سیاسییەکان. دەڵێم لەباتی ئیشکردن بۆ دروستبوونی نوخبەیەکی هۆشیار و رەخنەیی  و بەرپرسیاری لەوبابەتە، کە وەک پاسەوانی رێگرتن لە خراپبوونی حوکمرانیی و دەوڵەت و یاسا و پەیوەندییەکان کاربکات، ئەوان حاشییەیەک دروستدەکەن کە مەدح و سەنا و درۆ و دەلەسە و پروپاگەندە و قیرەقیری بێسەمەر و تۆمەتبازیی کاری سەرەکییان بێت، هاوکات فرۆشتنی هەڵەی ستراتیژی ئەم یان ئەو سیاسیی وەک دەسکەوتی گەورە و ستراتیژیی. لە هەموو ئەم دۆخانەدا نوخبە لە نوخبەبوون دەکەوێت و دەبێت بە حاشییەکی چەپڵەلێدەر.  لەباتی رێخۆشکردن بۆ دروستبوونی نوخبەیەک کاریگەریی لەسەر دەسەڵاتی بڕیاردان دروستبکات، کاریگەری لەسەر دانانی ئەجێندا و نەخشەڕێگان هەبێت، یان زۆرجار بتوانێت رۆڵی ناوبژیوان لە نێوان حوکمڕانان و کۆمەڵگادا ببینن، لەم ڕێگەیشەوە بتوانن گەشەی زیاتر  بە بەشداری سیاسی بدەن و رۆڵ لە جێگیربوونی هاوسەنگیی دەسەڵات و ئاسایش و سەقامگیریدا ببینن، ئەوە با واز لە بەشداریکردنی نوخبەکان لە نوێنەرایەتیکردنی نیشتیمان و نەتەوەکەیاندا لە ئاستی جیهانیدا، یان لەناو پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا، بهێنین. دەڵێم لەباتی کارکردن بۆ دروستکردنی نوخبەیەکی لەو بابەتە، حاشییەکی بێئاکار و بێکاریگەریی و بێنرخ دروستدەکەن کە حوکمڕانەکان وەک کەسانی بێڕکابەر و موقەدەس و «سەرکردە لە بێشکەوە تا گۆڕ»، ببینن و مامەڵەبکەن.  لەباتی رێخۆشکردن بۆ دروستکردنی نوخبەیەک کە دەسەڵاتێکی ئەخلاقیی و رەمزیی گەورەی هەبێت، بانگەشەی نوێنەرایەتیکردنی نۆرم و بەها باڵاکان بکات، وەک بەهای مافەکانی مرۆڤ، هێزی یاسا، پێشکەوتن، دیموکراسیەت و دادپەروەریی، هتد.. دەڵێم لەباتی دروستکردنی نوخبەیەکی لەو بابەتە کە خاوەنی دەسەڵاتێکی رەمزیی و ئەخلاقیی گەورەبێت، ئەمانە حاشیەیەک دروستدەکەن و دروستکردوە، گوێڕایەڵ و سەرلەقێن و درۆزن و سەدڕوو. لەم دۆخەدا ئەوەی لە ئاستی حوکمڕانیدا دروستکراوە، دەسەڵاتی ئەم یان ئەمیر و پادشا و ئەم یان ئەو سەرۆکی بێرکابەرە، ئەمانیش حاشییەکی سەرلەقێن و گوێڕایەڵیان دروستکردوە، ئەو ئەمیر و پاشا و سەرۆکبوونە بێرکابەرەیان بەبێ هیچ بیرکردنەوە و بەرپرسیاریەتێکی سیاسیی و ئەخلاقیی بۆ بسەلمێنێت. حاشیەیەکی خاوەن وەلای ڕەها و دەست لەسەرسنگ. لەم دۆخانەدا ئەو لۆژیکەی سیاسەت ئاراستە دەکات خودی سیاسەت خۆی نییە، واتە سیاسەت نییە وەک چالاکی دروستکردنی ژیانێکی گشتیی دادپەروەر و یەکسان، موتوربەکراو لە بیرۆکەی ئەرک و بەرپرسیاریەتی و لێپرسینەوە و بیرکردنەوە لە چارەنووسی کۆمەلگا و میلەت. سیاسەت نییە وەک دەرەنجامی راگۆڕکێ و ئەنجامدانی کردەی دەستەجەمعییەوە کە تیایدا خەلکانی جیاواز، بەلام بەیەکەوە ژیاو، هەمان مافی رادەربرین و گفتوگۆ و دەرکەوتنیان هەبێت.  سیاسەت بۆیە لەدایکدەبێت چونکە لە کۆمەڵگادا خەڵکانی جیاواز و هەمەرەنگ و پلورال بەیەکەوەدەژین، ئەگەر کۆمەڵگا هەمووی وەک یەک بووایە و کەس و لەویتری جیاواز نەبوویە ئەودەم کۆمەڵگا پێویستی بە بوونی سیاسەت نەبوو. ئەوەی لەو ئەزموونانەی وەک ئەزموونی هەرێمدا غائیب و نائامادەیە، چەمکەکانی کۆمەڵگا و میلەت و گەلە، نەتەوە و نیشتیمانە وەک کۆڵەکە سەرەکییەکانی دەسەڵات و شەرعیەت. گۆڕانی نوخبە بۆ حاشییە میکانیزمی دروستکردنی ئەو فۆرمە ترسناک و نابەپرسیارەیە لە حوکمڕانیی کە نە گەل و نە نەتەوە و نە نیشتیمانی بۆ دروستدەکرێت.  گۆڕینی نوخبە بۆ حاشییە، میکانیزم و ستراتیژیەتی سەرەکیی گۆڕینی خودی کۆمەڵگاشە بۆ حاشییەیەکی زەبەلاح. ئم ستراتیژە وادەکات سیاسەت بگۆڕێت بۆ چالاکی دروستکردنی حاشیەی بێدەنگ و وەلادار لە هەموو شوێنێک و لەناو هەموو دەزگا و رێکخراوێک و لەناو سەرجەمی پەیوەندییەکانیشدا. ئەمەش بە دەوری خۆی وادەکات کڕینی وەلا ببێتە ستراتیژیەتی سەرەکیی پیادەکردنی ئەم سیاسەتی دروستکردنی حاشییەیە لە هەموو شوێنەکدا. خۆ ئەگەر کڕین دادی نەدا، ئەودەم پەنابردن بۆ سیاسەتی ترسناندنی ئەوانەی دیدگا و خەون و روانینی تریان هەیە و ناتوانرێت بکرێن بە حاشییە. گەر ترساندیش کاری نەکرد، پەرەدان بە سیاسەتی پەراوێزخستنی ئەم بەش و بکەرە تایبەتانەی کۆمەڵگا، یان پەنابردن بۆ توندوتیژیی بەرامبەریان.  دەسەڵاتێک لە خەمی دروستکردنی حاشییەی هەمەجۆردا بێت، دەسەڵاتێکی باوکانەی پاتریارکییە کە سەرجەمی کۆمەلگاکە وەک رەعیەت مامەڵەدەکات، نەک وەک میلەت و نەتەوە وگەل. لە خەمی هەیمەنە و باڵادەستیدایە، نەک لە خەمی ئازادیی و پێکەوەبوونی پڕ لە جیاوازیی مرۆڤەکان لەگەڵ یەکدا. میلەت و نەتەوە و گەل، نیشتیمان و ولاتی هاوبەش، بەبێ بوونی دەولەتێکی مۆدێرن دروستنابن، دەوڵەتێک تیایدا، هاوڵاتیانی ئازاد بەیەکەوە بیربکەنەوە و کاربکەن، سیاسەت تەنیا ئیدارەدان و زاڵبوون و هەیمەنەکردن نەبێت، بەڵکو بە پلەی یەکەم پەیوەندیی بە ئازادیی و فرەیی و کاری پێکەوەیی بەکۆمەڵەوە هەبێت.  حوکمرانییەکی مۆدێرن دەسەڵاتەکان بە راستی لەیەکتری جیاکرابنەوە، یاسا حوکمڕانبێت و مافەکان و ئەرکەکان بە یەکسانیی و بە وردیی دەستنیشانکرابن.  ئیشی سەرەکیی حاشییە بریتییە لە گۆڕینی میلەت و نەتەوە و گەل بۆ رەعیەتێکی سەرلەقێنی بێخواست و بێئیرادە و بێماف. گۆڕینی مرۆڤەکان لە هاوڵاتییەوە بۆ ناهاوڵاتیی. بۆیە  ئەوەی لەم جۆرە ئەزموونانەدا حوکمرانە لۆژیکی دەوڵەت و حوکمرانییەکی مۆدێرن نییە، بەڵکو لۆژیکی ئیمارەتە کۆنەکانی ناو مێژووە، کە ئەمیری ئەم خێزان و بنەماڵەی حّوکمران، حوکمی ئەم یان ئەو ئیمارەتی کردوە و دەکات. فۆرمی حوکمرانیکردنەکەش لەسەر وەلا و خزمایەتیی و عەسەبیەتی خێڵ و بنەماڵە کاردەکات، نەک لەسەر بنەمای بوونی هاوڵاتیانی ئازاد.    ئەم دۆخی بە حاشییەکردنەی نوخبەکان و ئەم دۆخی بە رەعیەتکردنەی کۆمەڵگا، وادەکات «کۆمەڵگا»یەک دروستببێت لە قۆناغی بەر لە دروستبوونی دەوڵەتدا بژی. بەزۆر مانا ئەوەی لە  سێ دەیەی رابردوودا لە هەرێمدا روویداوە، گەڕاندنەوەی کۆمەڵگای ئێمەیە بۆ قۆناغی بەر لە دروستبونی دەوڵەت. کە باس لە دەوڵەت دەکەم باس لە ئۆرگانێک دەکەم کە بەناوی مافەوە قسەدەکات نەک بەنای هەقیقەتەوە. دەوڵەت نوێنەری هیچ هەقیقەتێک نییە، بەڵکو پارێزەی سەرەکیی وژمارەیەکی مافە. بۆ زۆرینەی هەرەزۆیشرمان ئاشکرایە، رەنگە بۆ خودی نوخبە بەحاشییە کراوەکەیش خۆیەوە، ئەوەی لە هەرێمدا هەیە و کاردەکات، دەوڵەت نییە بەمانا ئاسایی مۆدێرنەکەی دەوڵەت، بەڵکو، وەک ووتم، ئیمارەتی خێزانیی و بنەماڵەییە کە بە هەموو شێوەیەک رێ لە چوونەژورەوەی کۆمەڵگای ئێمە بۆناو قۆناغی دەوڵەت، دەگرێت.  دەوڵەت سوپای هەیە نەک میلیشیای حیزبی، حوکمی نیشتیمانێک دەکات، نەک زۆنی سیاسیی لەیەکتری دابڕاو، جیهازێکی بیرۆکراسیی پیشەیی و ناسیایی هەیە، نەک ماشێنێکی بیرۆکراسیی بە حیزبیکراو، سەرۆکێکی یاسایی هەیە کە بریار و هەلسوکەوت و کارەکانی بە وردیی چاودێریکراوە، نەک ئەمیرێک زەوق و توانای تێگەیشتن و دۆخی سایکۆلۆژیی، بڕیارەکان و کردەوەکان، ئاراستەبکات. دەوڵەت نوێنەرایەتی «ئیرادەی گشتیی»دەکات نەک نوێنەرایەتی خواست و ویست و قازانجی ئەم خێزان و بنەماڵە، یان ئەم یان ئەو گروپی کۆمەڵایەتی دیاریکراو.  گواستنەوەی ئیمارەت بۆ دەوڵەت، حاشیە بۆ نوخبە، رەعیەت بۆ هاوڵاتیی، ئەو تەحەدا سەرەکییانەن کە رووبەرووی کۆمەڵگا ئێمە بۆنەتەوە.    

درەو: (ئاییندەی ژینگە) گۆشەیەكی هەفتانەیە مەعروف مەجید سەرۆكی رێكخراوی ئاییندە بۆ پاراستنی ژینگە رۆژانی شەممە بۆ (درەو) دەینوسێت   🔻 لە ماوەی ساڵانی 2015 - 2025، حکومەتی هەرێمی کوردستان، وەزارەتی سامانە سروشتییەکان، دەستەی ژینگە و پارێزگاری هەولێر، چەندین جار لەسەر داخستنی پاڵاوگە نایاساییەکان بڕیاریان دەرکردووە، هەموو جارەکانیش جەخت لە جێبەجێکردنی بڕیارەکان کراوەتەوە؛ 🔹 وەزارەتی سامانە سروشتییەکان بۆ داخستنی پاڵاوگە نایاساییەکان، تا ئێستا سێ جار بڕیاری دەرکردووە، بەڵام هیچ کام لە بڕیارەکان جێبەجێ نەکراون. 🔹 ساڵی 2015، یەکەم بڕیاری وەزارەتی سامانە سروشتییەکان بۆ داخستنی پاڵاگە نایاساییەکان دەرچوو. وەزارەتەکە ڕایگەیاند؛ (40) پاڵاوگەی نایاسایی لە هەرێمی کوردستان هەن ڕۆژی (3ی حوزەیرانی 2015) دوا ڕۆژیانە و سەرجەمیان دادەخرێن و تەخت دەکرێن. 🔹 ساڵی 2018 جارێکی دیکە وەزارەتی سامانەسروشتییەکان، بڕیاری داخستنی بۆ پاڵاگە نایاسییەکان دەرکرد و ماوەی (60 ڕۆژ)ی بۆ جێبەجێکردنی بڕیارەکە دیاریکرد.  🔹 وەزارەتی سامانە سروشتییەکان دوای بێ ئومێدبوون لە جێبەجێکردنی دوو بڕیارەکەی پێشووی، ساڵی 2019 بڕیارێکی نوێی بۆ داخستنی پاڵاوگەکان دەرکرد، وەزارەتەکە ڕاگەیاند؛ (169) پاڵاوگەی نایاسایی هەن، پێویستە سەرجەم پاڵاوگە نایاساییەکانی ھەرێمی کوردستان دابخرێن و سەرجەم کەلوپەلەکانیشیان کۆبکرێنەوە. 🔹 ڕۆژی (21/4/2019) دکتۆر سامی جەلال، سەرۆكی لیژنەی باڵای داخستنی پاڵاوگە نایاساییەكان لە ھەرێمی كوردستان  رایگەیاند؛ "بەفەرمی و بەفەرمانی سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران بڕیاری "لابردنی" پاڵاوگە نایاساییەكانی دەركردووە و بۆ ئەم مەبەستەش ھێزێك پێكهێندراوە، بەزوترین كات دەست بە لابردنیان دەكرێت". 🔹 ڕۆژی (8ی شوباتی 2021) مەسرور بارزانی، سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران واژۆی لەسەر فەرمانی ژمارە (483) کرد کە تایبەت بوو بە داخستنی پاڵاوگە نایاساییەکان.دوای دەرچوونی بڕیارەکەی سەرۆک وەزیران پاڵاوگەكان بە بێ ئەوەی ڕەچاوی هیچ بنەمایەكی پاراستنی ژینگە و تەندروستی بكەن بەردەوامیان بە کارکردندا.  🔹 ڕۆژی (4ی ئابی 2024)، ئومێد خۆشناو، پارێزگارى هەولێر رایگەیاند؛ لەپێناو ژینگەى پارێزگاکە، بڕیاریانداوە لەماوەى (10 رۆژ)دا سەرجەم پاڵاوگە نایاساییەکانى پارێزگاکە دابخەن کە ژمارەیان (138) پاڵاوگەیە.  🔹 کۆتا بڕیار ڕۆژی یەکشەممە (2025/1/12) مەسرور بارزانی، سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان، سەرپەرشتیی کۆبوونەوەیەکی تایبەتی کرد بۆ لێکۆڵینەوە و بەدواداچوونی کێشەی پیسبوونی کەشوهەوای هەردوو شاری هەولێر و دهۆک. لەمبارەیەوە لە خاڵی یەکەمی بڕیاری کۆبوونەوەکەدا هاتبوو؛ لە ئەمڕۆوە هەر پاڵاوگەیەک، یان هەر کارگەیەک کە لە دەرەوەی مەرج و ڕێنماییەکان کار بکات و ببێتە هۆی پیسبوونی ژینگە، ڕێکاری یاسایی بەرامبەر دەگیرێتە بەر. پاڵاوگە نایاساییەکان لە هەرێمی کوردستان "لە هەرێمی کوردستاندا زیاتر لە (192) پاڵاوگە هەن، بەشێوەو ژمارەی جیا بەسەر ناوچەکانی هەرێمی کوردستان دابەشبوون، لەو ژمارەیەش تەنها (3) لەو پاڵاوگانە یاسایی و فه‌رمین، ئەوانیش پاڵاوگەکانی (کار، قه‌یوان، تاوکێن)، له‌گه‌ڵ (23) موڵه‌ت پێدراو، بە جۆرێک؛ -    لە سنووری پارێزگای هه‌ولێر (140) پاڵاوگەی نایاسایی هەن. بەرپرسان دەڵێن بەشێکی داخراون. -    له‌ سنووری پارێزگای سلێمانی (24) پاڵاوگەی نایاسایی هەن، بەرپرسان دەڵێن هەموویان داخراون. -    له‌ سنووری پارێزگای دهۆک (28) پاڵاوگەی نایاسایی هەن، تا ئێستا دیار نیە داخراون یا نا. ئه‌م پاڵاوگانە‌ ماوەی زیاتر لە 13 ساڵە، به‌ نایاسایی کاردەکەن، بەپێی ووتەی بەرپرسانی باڵای حکومەت و ژینگە، گەورەترین هۆکاری پیسبونی ژینگە و هەوای شارەکان و پیسبوونی خاک و ئاوی ژێر زەوی دەگەڕێنەوە بۆ پاڵاوگە نایاساییەکان. پاشان موەلیدە و ئۆتۆمبێل و پاشماوەکان و سوتاندنی دارستانەکان و چەند هۆکارێکی تر. هەوڵە بێ ئاکامەکانی حکومەت بۆ داخستنی پاڵاوگە نایاساییەکانی هەرێم پاڵپشت بە زانیارییە ڕۆژنامەوانییەکان لە ماوەی ساڵانی 2015 - 2025، حکومەتی هەرێمی کوردستان، وەزارەتی سامانە سروشتییەکان، دەستەی ژینگە و پارێزگاری هەولێر، چەندین جار لەسەر داخستنی پاڵاوگە نایاساییەکان بڕیاریان دەرکردووە، هەموو جارەکانیش جەخت لە جێبەجێکردنی بڕیارەکان کراوەتەوە، بەشێک لەو بڕیار و هەوڵانە؛ 1.    وەزارەتی سامانە سروشتییەکان بۆ داخستنی پاڵاوگە نایاساییەکان، تا ئێستا سێ جار بڕیاری دەرکردووە، بەڵام هیچ کام لە بڕیارەکان جێبەجێ نەکراون. 2.    ساڵی 2015، یەکەم بڕیاری وەزارەتی سامانە سروشتییەکان بۆ داخستنی پاڵاگە نایاساییەکان دەرچوو. وەزارەتەکە ڕایگەیاند؛ (40) پاڵاوگەی نایاسایی لە هەرێمی کوردستان هەن ڕۆژی (3ی حوزەیرانی 2015) دوا ڕۆژیانە و سەرجەمیان دادەخرێن و تەخت دەکرێن. 3.    ساڵی 2018 جارێکی دیکە وەزارەتی سامانەسروشتییەکان، بڕیاری داخستنی بۆ پاڵاگە نایاسییەکان دەرکرد و ماوەی (60 ڕۆژ)ی بۆ جێبەجێکردنی بڕیارەکە دیاریکرد.  4.    وەزارەتی سامانە سروشتییەکان دوای بێ ئومێدبوون لە جێبەجێکردنی دوو بڕیارەکەی پێشووی، ساڵی 2019 بڕیارێکی نوێی بۆ داخستنی پاڵاوگەکان دەرکرد، وەزارەتەکە ڕاگەیاند؛ (169) پاڵاوگەی نایاسایی هەن، پێویستە سەرجەم پاڵاوگە نایاساییەکانی ھەرێمی کوردستان دابخرێن و سەرجەم کەلوپەلەکانیشیان کۆبکرێنەوە. 5.    ڕۆژی (21/4/2019) دکتۆر سامی جەلال، سەرۆكی لیژنەی باڵای داخستنی پاڵاوگە نایاساییەكان لە ھەرێمی كوردستان  رایگەیاند؛ "بەفەرمی و بەفەرمانی سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران بڕیاری "لابردنی" پاڵاوگە نایاساییەكانی دەركردووە و بۆ ئەم مەبەستەش ھێزێك پێكهێندراوە، بەزوترین كات دەست بە لابردنیان دەكرێت". 6.    ڕۆژی (8ی شوباتی 2021) مەسرور بارزانی، سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران واژۆی لەسەر فەرمانی ژمارە (483) کرد کە تایبەت بوو بە داخستنی پاڵاوگە نایاساییەکان.دوای دەرچوونی بڕیارەکەی سەرۆک وەزیران پاڵاوگەكان بە بێ ئەوەی ڕەچاوی هیچ بنەمایەكی پاراستنی ژینگە و تەندروستی بكەن بەردەوامیان بە کارکردندا.  7.    ڕۆژی (4ی ئابی 2024)، ئومێد خۆشناو، پارێزگارى هەولێر رایگەیاند؛ لەپێناو ژینگەى پارێزگاکە، بڕیاریانداوە لەماوەى (10 رۆژ)دا سەرجەم پاڵاوگە نایاساییەکانى پارێزگاکە دابخەن کە ژمارەیان (138) پاڵاوگەیە.  8.    کۆتا بڕیار ڕۆژی یەکشەممە (2025/1/12) مەسرور بارزانی، سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان، سەرپەرشتیی کۆبوونەوەیەکی تایبەتی کرد بۆ لێکۆڵینەوە و بەدواداچوونی کێشەی پیسبوونی کەشوهەوای هەردوو شاری هەولێر و دهۆک. لەمبارەیەوە لە خاڵی یەکەمی بڕیاری کۆبوونەوەکەدا هاتبوو؛ لە ئەمڕۆوە هەر پاڵاوگەیەک، یان هەر کارگەیەک کە لە دەرەوەی مەرج و ڕێنماییەکان کار بکات و ببێتە هۆی پیسبوونی ژینگە، ڕێکاری یاسایی بەرامبەر دەگیرێتە بەر. بەشێك لە پاڵاوگە نایاساییەكان بەردەوامن لە كاركردن  دەستەی پاراستن و چاككردنی ژینگەی هەرێم رایگەیاندووە؛ تائێستا بەشێك لە كارگە و پاڵاوگە نایاساییەكان بەبێ رەچاوكردنی مەرجەكانی ژینگەیی، بەردەوامن لە كاركردن و كاریگەریی خراپیان لەسەر ژینگە و تەندروستیی مرۆڤ هەیە. لەم بارەیەوە د.سەنعان عەبدوڵڵا وتەبێژی دەستەی پاراستن و چاككردنی ژینگەی هەرێم ڕۆژی ( 2025-08-25) بە كوردستانی نوێ-ی راگەیاندووە: "ئەگەرچی لە ماوەی رابردوودا بڕیاری داخستن، یان رێكخستنەوەی پاڵاوگە نایاساییەكان درا، بەڵام تائێستا بەشێك لەو پاڵاوگە نایاساییانە بەبێ رەچاوكردنی مەرجەكانی ژینگە، بەردەوامن لە كاركردن، كە بەشی زۆریان لە سنووری پارێزگای هەولێرن"، وتیشی: كاركردنی پاڵاوگەی لەوجۆرە و بەشێك لە كارگەكان بەدەر لە رێنماییەكان، دەبێتە هۆی بڵاوكردنەوەی چەندین نەخۆشی و بەرزبوونەوەی پلەكانی گەرما"، ئەوەشی وتووە: "ئێمە وەك دەستەی چاككردن و پاراستنی ژینگە بەردەوامین لە بڵاوكردنەوەی رێنمایی و هاندانی لایەنی پەیوەندیدار بۆ ئەوەی هەموو ئەو پاڵاوگانە، پابەندی مەرج و رێنماییەكانی ژینگە و وەزارەتی سامانە سروشتییەكان بن". ڕۆڵی ڕێکخراوە ژینگەییەکان چەندین جار ڕێکخراوە ژینگەییەکان و دڵسۆزانی ژینگە، داوای چارەسەری ئەم گرفتەیان کردووە، ئەگەر ژینگەیەکی خاوێنتان بۆ خۆتان و هاوڵایانی کوردستان دەوێ، دەبێ لە ئێستاوە کار بۆ ئەوە بکەن، کۆتایی بەم کارە نایاساییانە بهێنن، بیر لە برەودان بە کارەبای دۆستی ژینگە بکەنەوە، کە هەڵکەوتەی کوردستان زۆر گونجاو و لەبارە بۆ سود وەرگرتن لە ووزەی خۆر و با، گرنگی بە هۆکاری گواستنەوەی گشتی بدەن و ئۆتۆمبێلی دۆستی ژینگە هاوردە بکەن، باج و سزا بکەنە سەر مادە پلاستییەکان بۆ ئەوەی پاشماوەکان کەم ببنەوە، هەڵمەتی ساڵانەی ملیۆنان نەمام لە کوردستان ڕابگەیەنن، ئەو کات دڵنیابن ژینگەیەکی خاوێنمان بۆ فەراهەم دەبێت. مەترسیەکانی پاڵاوگە نایاسەییەکان پاڵاوگە نایاساییەکان، مەترسی هەمەلایەنەیان هەیە، لەڕووی مەترسییە تەندروستییەکانەوە، د. هیوا خالید گەردی، پسپۆری وردی نەخۆشییەکانی سنگ و هەناسە بە ئاڤا نیوزی گوتووە: "سەرەڕای دەردانی گازی میسان پاڵاوگەی نەوت و گاز چەندین ماددەی دیكەی زیانبەخش بەرهەم دێنێت، کە ژینگە پیس دەکات و کاریگەریی لەسەر تەندروستی مرۆڤ هەیە وەک Volatile Organic Compounds (VOCs) ماددەی ئۆرگانی بەهەڵمبوو لەوانە بەنزین کە ماددەیەکە دەبێتە هۆی دروستبوونی شێرپەنجە، هەروەها نایتریک ئۆکساید کە لەگەڵ تیشکی خۆر یەک دەگرن تەم و دووکەڵ دروست دەکەن کە پێی دەگوترێت ozone)) ڕێژەی مردن زیاد دەکات.  هاوكات هایدرۆجین سەلفاید و سەلفەر دایئۆکساید SO2 دەبێتە هۆی تەنگەنەفەسی و چاوسووربوونەوە و گەروو کزانەوە کە ئەگەر بە ڕێژەیکی زۆر بەرکەوتن هەبێ دەبێتە هۆی زیادبوونی ڕێژەی مردن بەتایبەتی لەنێو گەنجان و ئەوانەی لە پاڵاوگەکە کار دەکەن. سەبارەت بە  دانیشتووانی ئەو ناوچانەی نزیكن لە كارگە و پاڵاوگەكان ئەگەری تووشبوون بە ئەم نەخۆشیانەیان زیاترە: -    ڕەبۆ -    نەخۆشییەکانی دڵ و سییەکان  -    نەخۆشییە دژە خۆییەکان Autoimmune disease  -    پەککەوتنی جگەر  -    شێرپەنجە، بەتایبەتی شێرپەنجەی سییەکان  -    سەرئێشە و دڵ هەڵچوون.  -    تێکچوونی خەو. جگە لە كاریگەرییە مەترسیدارەكانی بۆ تەندروستیی مرۆڤ و هۆكارێك بۆ شێرپەنجە، پاڵاوگە ناساییەكان كاریگەریی ڕاستەوخۆیان بۆ سەر خاك و ئاو هەیە. خاكی ئەو شوێنەی كە پاڵاوگە نایاساییەكانی لێیە بەهۆی كاریگەرییە مەترسیدارەكانی بەهیچ شێوەیەك بەكەڵكی كشتوكاڵ نایەت، هەروەها پاشماوەی پاڵاوگەكان دەبێتە هۆی پیسكردنی هەردوو سەرچاوەی ئاوی ژێر زەوی و سەر زەوی. هاوکات كاریگەرییان لەسەر سامانی ماسی دەبێت، بەتایبەت كاتێك ئەو پاشماوەیە دەڕژێتە نێو ڕووبار و سەرچاوەكانی ئاو، كاریگەریی ڕاستەوخۆی دەبێت بۆ سەر سامانی ماسی و دەبێتە هۆی بنەبڕكردنی ئەو سامانە گرنگە. پاڵاوگە دیارەکانی عێراق عێراق شوێنی چەندین پاڵاوگەی نەوتی تێدایە، کە هەموویان دەکەونە ژێر چەتری سێ کۆمپانیاوە کە ئەوانیش (باکور، ناوەڕاست، باشوەر)، بەپێی دابەشبوونی جوگرافییان. 1.    پاڵاوگە دیارەکان لە باکوور دیارترین و گەورەترینیان پاڵاوگەی ئەلسومودە کە پێشتر پێی دەگوترا "بێجی" کە توانای پاڵاوتنی (280 هەزار) بەرمیل نەوتی خاوی هەیە لە ڕۆژێکدا. سەر بە کۆمپانیای پاڵاوگەکانی باکوورە، بەڵام لە ئێستادا بە توانای تەنها (140 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا کاردەکات بەهۆی بەرکەوتنی بە هێرشە تیرۆریستییەکانی داعش لە ساڵی 2014، کە بووە هۆی گۆڕینی ناوەکەی. عێراق کار بۆ پەرەپێدان و نۆژەنکردنەوەی ئەم پاڵاوگەیە دەکات، بەو پێیەی وڵاتەکەی ئامانجی بەرزکردنەوەی توانای پاڵاوگەکەیە بۆ (300 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا.  پاڵاوگەی ئەلسومود لە سێ پاڵاوگە پێکهاتووە کە بریتین لە سەڵاحەددین 1، سەڵاحەددین 2، پاڵاوگەی باکوور. لەم دواییانەدا عێراق توانی پاڵاوگەی سەڵاحەددین 1 نۆژەن بکاتەوە و توانای پاڵاوگەکەی بۆ (60 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا بەرزکردەوە. هاوکات پاڵاوگەی سەلاح الدین2 بە توانای (65 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا کاردەکات، بە ئامانجی نۆژەنکردنەوەی پاڵاوگەی باکوور بۆ توانای (150 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا. بەپێی ئەو داتایانەی یەکەی توێژینەوەی وزە چاودێرییان کردووە، کۆمپانیای پاڵاوگەکانی باکوور بریتین لە پاڵاوگەی کەرکوک بە توانای پاڵاوتنی (56 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، پاڵاوگەی سینیا بە توانای (30 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، پاڵاوگەی کاساک بە توانای (20 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، پاڵاوگەی حەدیسە بە توانای (16 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، و پاڵاوگەی گەیارە بە توانای (10 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا. 2.    پاڵاوگەکانی ناوەڕاست یەکێک لە گەورەترین پاڵاوگەکانی نەوت لە عێراق پاڵاوگەی دۆرەیە کە توانای پاڵاوتنی (140 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا هەیە، بەشێکە لە کۆمپانیای پاڵاوگەی ناوەندی کە یەکێکە لە کۆنترین کۆمپانیاکان کە لە کەرتی پاڵاوتنی عێراقدا کاردەکات. هەروەها کۆمپانیای پاڵاوگەی ناوەندی پاڵاوگەی کەربەلا لەخۆدەگرێت کە نوێترین پڕۆژەی پاڵاوگەی نەوتی عێراقە و توانای بەرهەمهێنانی (140 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا هەیە و پێکهاتەیەکی سەرەکییە لە پلانی ڕاگرتنی هاوردەکردنی سووتەمەنی. ئەمە جگە لە پاڵاوگەکانی سەماوە و نەجەف کە هەریەکەیان توانای بڕی (30 هەزار) بەرمیلیان هەیە لە ڕۆژێکدا، پاڵاوگەی دیوانییە کە توانای بەرهەمهێنانی (20 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا هەیە. لە مانگی نیسانی ساڵی ڕابردوو عێراق پاڵاوگەی کەربەلای کردەوە، کە یەکەم پاڵاوگەی وڵاتەکەیە کە تەکنەلۆژیای مۆدێرن بەکاردەهێنێت کە لەلایەن کۆمپانیای هیوندای کۆرییەوە پەرەی پێدراوە. 3.    پاڵاوگە دیارەکانی باشوور کۆمپانیای پاڵاوگەکانی باشوور بریتییە لە پاڵاوگەی بەسرە، کە توانای پاڵاوتنی کۆی گشتیی (210 هەزار) بەرمیل نەوتی خاوە لە ڕۆژێکدا، هەروەها سێ پاڵاوگەی لق (بەسرە 1، بەسرە 2، و بەسرە 3)، هەریەکەیان توانای پاڵاوتنی (70 هەزار) بەرمیلیان هەیە لە ڕۆژێکدا. لەنێو پاڵاوگەکانی نەوتی عێراق کە سەر بە کۆمپانیای پاڵاوگەکانی باشوورە، پاڵاوگەی میسان هەیە کە توانای پاڵاوتنی (40 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا هەیە، پاڵاوگەی زیقار لە شاری ناسریە کە توانای پاڵاوتەکردنی (30 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا هەیە. جگە لەوانەی سەرەوە، عێراق چەند پاڵاوگەیەکی دیکەی هەیە، کە توانای بەرهەمهێنانی کەمیان هەیە، هەندێکیان وڵات بە دوای زیادکردنی تواناکانیاندایە، هەندێکی دیکەشیان بە توانای دیزاینی تەواو کارناکەن. ئەوە جگە لە پاڵاوگەکانی هەرێمی کوردستان، کە پاڵاوگەی بازیان دیارترین پاڵاوگەی نەوتە لە هەرێم و توانای پاڵاوتنی (40 هەزار) بەرمیل نەوتی خاوی لە ڕۆژێکدا هەیە،بەپێی یەکەی توێژینەوەی وزە. پوختەی پاڵاوگە نەوتییەکانی عێراق لە گرافیکی خوارەوەدا ڕونکراوەتەوە   پاڵاوگە پێشبینیکراوەکان لە ناوەڕاستی مانگی (ئازاری 2023) وەزارەتی نەوتی عێراق حەوت دەرفەتی وەبەرهێنانی بۆ پەرەپێدان و بەرزکردنەوەی توانای پاڵاوگەکانی نەوتی عێراق ڕاگەیاند. ئامانج لێی زیادکردنی بەرهەمهێنانی بەرهەمە نەوتییەکانە بۆ دابینکردنی پێداویستییەکانی بازاڕی ناوخۆیی و بەم شێوەیەش زیادەڕۆیی بەدەستبهێنرێت، وڵات لە هاوردەکارەوە بۆ هەناردەکاری بەرهەمە نەوتییەکان دەگۆڕێت. لە دیارترین دەرفەتەکانی وەبەرهێنان کە عێراق پێشکەشی دەکات بریتین لە؛ پرۆژەی پاڵاوگەی میسان کە توانای پاڵاوتنی (150 هەزار) بەرمیل نەوتی خاوی لە ڕۆژێکدا هەیە، هەروەها پاڵاوگەی گەیارە کە توانای پاڵاوتنی (70 هەزار) بەرمیلی لە ڕۆژێکدا هەیە. هەروەها ئەم دەرفەتانە بریتین لە پڕۆژەی فراوانکردنی پاڵاوگەی ناسریە یان زی قار، کە توانای پاڵاوگەی (150 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا هەیە، پڕۆژەی پاڵاوگەی کوت، کە تواناکەی (100 هەزار) بەرمیلە لە ڕۆژێکدا، هەروەها پڕۆژەی پاڵاوگەی سەماوە، کە توانای پاڵاوگەی سەماوە دەگاتە (70 هەزار) بەرمیل نەوتی خاو لە ڕۆژێکدا. هاوکات عێراق بە نیازە پڕۆژەی فراوانکردنی پاڵاوگەی حەدیسە، کە توانای پاڵاوتنی (70 هەزار) بەرمیلە لە ڕۆژێکدا، کە پێشکەشی وەبەرهێنەرانی بکات لە وادەیەکی دواتردا. عێراق وەک هێزێکی نەوتیی بەگوێرەی داتاکانی ئۆیل ئەند غاز، عێراق بە ئاکتەرێکی سەرەکی لە بازاڕی جیهانی نەوت دادەنرێت، ئەو وڵاتە خاوەنی یەدەگی گەورەی نەوتی خاوە، کە (145.01 ملیار) بەرمیل نەوتی خاوی هەیە. بەگوێرەی ڕاپۆرتی پێوەرەکانی کوالیتی هەوا، لە کۆی (50) ناوچە پیسترین ناوچەی عێراقە، لە (39) ناوچەی پیسترین ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باکوری ئەفریقایە.  بانکی نێودەوڵەتی لە ساڵی 2018دا مەزەندەی کردووە. کە (47%)ی دارستانە سروشتییەکانی وڵاتەکە لەناوچوون، هەروەها (2.4 ملیۆن) هێکتار زەوی بەهۆی شەڕ و مینەوە بەکارنەهێنراوە، ئەمەش بەشداربووە لە زیادبوونی ڕێژەی دەردانی گازی ژەهراوی تا ئێستا. هەروەها لێکۆڵینەوەکان بوونی (76) شوێنی گەرمی پیسبوون ئاشکرا دەکەن کە (51) خاڵیان پیسبووە بە نەوت و (23)یان مادەی کیمیایی مەترسیدارن. ئەم شوێنە گەرمانە کاریگەری لەسەر (ملیۆنێک و 700 هەزار) کەس هەیە و ساڵانە زیانەکانیان بە (یەک ملیار و نیو) دۆلار دەخەمڵێنرێت. ئایا چارەسەر هەیە؟ توێژەرەکە دان بەوەدا دەنێت کە "چەند تاقیکردنەوەیەکی نێودەوڵەتی سەرکەوتوو هەیە، کە دەتوانرێت لە بەغدا و پارێزگاکان جێبەجێبکرێن بۆ کەمکردنەوەی دەردانی گازی گۆگرد و گازە زیانبەخشەکانی دیکە. ئەم تاقیکردنەوانە پشت بە تەکنەلۆژیای پێشکەوتوو و سیاسەتی ژینگەیی کاریگەر دەبەستن، کە لەلایەن چەند وڵاتێکەوە بۆ کەمکردنەوەی پیسبوونی هەوا پەسەندکراون". لەنێو ئەمانەدا، ئەو ڕوونی دەکاتەوە، "بەکارهێنانی سووتەمەنی پاک و کەمکردنەوەی ڕێژەی گۆگردیان. چەندین وڵاتی ئەوروپی و ئەمریکا سیاسەتیان گرتۆتەبەر بۆ کەمکردنەوەی ڕێژەی گۆگرد، کە بە سووتەمەنی کەم گۆگرد ناسراوە". بۆیە گرنگترین شت چاودێریکردنی ژینگە و پشکنینی وەرزییە، یەکێک لە هۆکارەکانی بەردەوامی پیسبوون و کۆنتڕۆڵنەکردنی ئەم دەردانی گازی ژەهراوییانە، چاودێری نەکردنی تەواوەتییە، لەوانەش چاودێریکردنی کارگەکان و ناوەڕۆکەکانیان، کوالێتی هەوا، هۆشیاری بەردەوامی هاوڵاتیان. مەترسیە ژینگەییەکانی پاڵاوگەکان -    مەترسییە ژینگەییەکانی پاڵاوگەکانی نەوت زۆرن و بریتین لە پیسبوونی هەوا بەهۆی دەردانی گازە زیانبەخشەکانی وەک دووەم ئۆکسیدی گۆگرد و ئۆکسیدی نایترۆجین و گەردیلە وردەکان، کە کاریگەرییان لەسەر کوالێتی هەوا و تەندروستی گشتی هەیە و بەشدارن لە گۆڕانی کەشوهەوا. -    ئەم پاڵاوگانە دەبنە هۆی پیسبوونی ئاو و خاک بەهۆی ڕژان و پاشماوەی ژەهراوی، هەروەها پێویستیان بە بەکارهێنانی ئاو و وزەی بەرچاو هەیە، ئەمەش دەبێتە هۆی تێکدانی جۆراوجۆری زیندوو و مەترسی لەسەر تەندروستی مرۆڤ دروست دەکات. -    پیسبوونی هەوا و بەشداریکردن لە گۆڕانی کەشوهەوا. -    دەردانی پیسکەرەکان: پاڵاوگەکان بڕێکی زۆر لە پیسکەرەکانی هەوا وەک دووەم ئۆکسیدی گۆگرد SO2))، ئۆکسیدی نایترۆجین NOx))، مادەی گەردیلەی وردPM2.5)) و پێکهاتە ئۆرگانییە هەڵاوەکانVOCs) ) دەردەکەن. -    کاریگەری لەسەر تەندروستی: ئەم پیسکەرانە دەبێتە هۆی کێشەی هەناسەدان وەکو تەنگەنەفەسی و ئەگەری تووشبوون بە نەخۆشییەکانی دڵ و شێرپەنجەی سییەکان زیاد دەکات. -    گۆڕانی کەشوهەوا: پاڵاوگەکان گازی گەرمخانەیی وەک دووەم ئۆکسیدی کاربۆنCO2)) دەردەکەن، ئەمەش بەشدارە لە گەرمبوونی جیهان و گۆڕانی کەشوهەوا. -    پیسبوونی ئاو و خاک؛ پاشماوەی پیشەسازی پاڵاوگەکان پاشماوەی ژەهراوی دروست دەکەن کە دەتوانێت خاک و سەرچاوە ئاوییەکانی نزیک پیس بکات، هەروەها ڕژان و دزەکردن: ڕژان و دزەکردنی بەڕێوەنەچوو دەبێتە هۆی پیسبوونی ئاو و خاکی درێژخایەن و مەترسی لەسەر ئیکۆسیستەم و جۆراوجۆری زیندوو دروست دەکات. -    بەکارهێنانی سەرچاوەکان، بەکارهێنانی ئاو و وزە، پاڵاوگەکانی نەوت بەکارهێنەری خۆبەخشی ئاو و وزەن، ئەمەش فشار لەسەر سەرچاوە سروشتییەکان زیاد دەکات. -    کێشەی زیادە، تێکچوونی ژینگەیی درێژخایەن: ڕژان، دزەکردن و دەردانی گازی ژەهراوی دەتوانێت لێکەوتەی درێژخایەنی ژینگەیی هەبێت. -    کاریگەی پاڵاوگەکان لەسەر تەندروستی مرۆڤ، پاڵاوگەکان کاریگەرییان لەسەر تەندروستی مرۆڤ هەیە لە ڕێگەی پیسبوونی هەوا کە لە ئەنجامی دەردانی گازە ژەهراویەکانی وەک دووەم ئۆکسیدی گۆگرد و ئۆکسیدی نایترۆجین و گەردیلە وردەکان دروست دەبێت، کە دەبێتە هۆی نەخۆشییەکانی هەناسەدان و دڵ و ئەگەری تووشبوون بە شێرپەنجە زیاد دەکات.  ئاو و خاک بە کانزا قورسەکان و ماددە کیمیاییەکان پیس دەکەن، ئەمەش دەبێتە هۆی دروستبوونی کێشەی تەندروستی درێژخایەن وەک شێرپەنجە و تێکچوونی دەمار، هەروەها مەترسی تووشبوون بە نەخۆشییە گواستراوەکانی ئاو لە کۆمەڵگاکانی نزیک ئەو دامەزراوانە زیاد دەکات. -    کاریگەرییە تەندروستییەکانی پیسبوونی هەوا، نەخۆشی کۆئەندامی هەناسەدان: بەرکەوتن بە پیسکەرەکانی هەوا لە پاڵاوگەکانەوە دەبێتە هۆی زیادبوونی ڕێژەی تووشبوون بە تەنگەنەفەسی و نەخۆشیەکانی تری سییەکان. نەخۆشییەکانی دڵ و خوێنبەرەکان: بەرکەوتن بەم پیسکەرانە دەبێتە هۆی تووشبوون بە نەخۆشییەکانی دڵ. زیادبوونی مەترسی تووشبوون بە شێرپەنجە: بەرکەوتنی درێژخایەن بە پیسکەرەکانی پاڵاوگەکان مەترسی تووشبوون بە هەندێک جۆری شێرپەنجە زیاد دەکات. -    کاریگەرییە تەندروستییەکانی پیسبوونی ئاو و خاک، پیسبوونی ئاو: پیسکەرەکانی وەک کانزا قورسەکان (سرکە، جیوە، ئارسنیک) لە پاشماوەی پیشەسازی لە ئاوەکاندا کۆدەبنەوە، ئەمەش دەبێتە هۆی مەترسی درێژخایەنی تەندروستی وەک شێرپەنجە و تێکچوونی دەمارەکان. پیسبوونی خاک: پیسبوونی خاک دەبێتە هۆی کۆچکردنی پیسکەرەکان بۆ بەروبوومی کشتوکاڵی و بەرهەمە شیرەمەنیەکان، ئەمەش زیان بە تەندروستی بەکاربەران دەگەیەنێت. ماوەتەوە بوترێت، ئەو کۆمەڵگایانەی لە نزیک پاڵاوگەکان دەژین زۆرترین مەترسییان لەسەرە، لەگەڵ زیادبوونی ڕێژەی تووشبوون بە تەنگەنەفەسی و نەخۆشییەکانی تری سییەکان، ئەمە جگە لە کاریگەرییەکانی دیکەی پیسبوونی ژینگە.  

(درەو): "خەونی وەرگرتنی نەوتی هەرێمی كوردستان و هەناردەكردنی لەلایەن وەزارەتی نەوتەوە بەدیهات" وەزیری نەوتی عێراق بەمشێوەیە لەبەردەم ئاژانسی فەرمی هەواڵەكانی عێراقدا گوزارشتی لە دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان كرد.  حەیان عەبدولغەنی وەزیری نەوتی عێراق رایگەیاند، رۆژی 25ی ئەم مانگە رێككەوتنی سێقۆڵی نێوان وەزارەتی نەوتی عێراق و وەزارەتی سامانە سروشتییەكان و ئەو كۆمپانیایانە ئیمزا كرا، كە لە كێڵگە بەرهەمهێنەكانی هەرێمی كوردستان كاردەكەن، بۆ رادەستكردنی 180 بۆ 190 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانەی هەرێم بە وەزارەتی نەوت و گلدانەوەی 50 هەزار بەرمیلی رۆژانە بۆ مەبەستی كارپێكردنی پاڵاوگەكانی ناوخۆی هەرێم.  وەزیری نەوتی فیدراڵ بە ئاژانسی دەنگوباسەكانی عێراقی وت:" پێشبینی رێككەوتنمان دەكرد لەگەڵ هەرێم بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەو چاودێریمان دەكرد، ئەمڕۆ بە پەمپكردنی نەوتی خاو بەئاڕاستەی خاڵی وەرگرتن لە نزیك فیشخاپور لەسەر سنوری عێراق و توركیا، ئەو پێشبینییە بەدیهات".  "پرۆسەی پەمپكردنی نەوتی خاو بەدرێژایی بۆری عێراق- توركیا بە ئاڕاستەی بەندەری جەیهان بەڕێوەدەچێت..ئاماژەی روون هەیە لەرێگەی وەزارەتی نەوت و كۆمپانیای نەوتی باكورو فەرمانگەی تەكنیكی لە بارەگای وەزارەت و كۆمپانیای بەبازاڕخستنی نەوت (سۆمۆ) سەبارەت بەوەی بەرزبوونەوە هەیە لە ئاستی گەیشتنی نەوت بە خەزانەكانی بەندەری جەیهان" وەزیری نەوت وا دەڵێ.  وەزیر باسلەوە دەكات" دوای كۆبوونەوەی بڕی پێویستی نەوت بۆ هەناردەكردن، ئەو كەشتییانەی رێككەوتنیان لەگەڵ كراوە نەوتەكە باردەكەن، بەمەش ئەو خەونە بەدی هات كە زۆرێك هەیانبوو بۆ وەرگرتنی نەوتی هەرێم و هەناردەكردنی لەلایەن وەزارەتی نەوتەوە؛ كە خۆی لە كۆمپانیای بە بازاڕخستنی نەوتی عێراق دەبینێت".  بەپێی قسەی وەزیری نەوتی فیدراڵ، رۆژانە لە 180 بۆ 190 هەزار بەرمیل نەوت لە هەرێمی كوردستانەوە هەناردە دەكرێت و ئەم ژمارەیەك كەڕەتی نرخی نەوتی خاو دەكرێت كە لەئیستادا 65 دۆلارە، لەبەرامبەر بەرهەمهێنانی هەر بەرمیلێك نەوتدا بڕی 16 دۆلار دەدرێت، ئەمەش بەگوێرەی هەمواری یەكەمی یاسای بودجەو، هەموو كۆمپانیاكانیش ئیمزایان لەسەر ئەم رێككەوتنە كردووە، بۆیە لەسەر هەموو ئەو كۆمپانیایانەی ئیمزایان كردووە پابەندكەرە.  هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان لە رۆژی 25ی ئازاری 2023وە بۆ بەندەری جەیهانی توركیا لەرێگەی بۆرییەوە راوەستا.  راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم بەهۆی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی پاریس بوو، لەسەر بنەمای سكاڵایەك بوو كە عێراق دژ بە توركیا تۆماریكردبوو، لەسەر ئەوەی توركیا بەبێ رەزامەندی بەغداد بۆری نەوتی عێراقی بەكارهێناوە بۆ هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان، بە دەرچوونی ئەم بڕیارەی دادگای پاریس پرۆسەی "ئابوری سەربەخۆی كوردستان" بەتەواوەتی ئیفیلج بوو، بەوپێیەی تا ئەوكات حكومەتی هەرێم نزیكەی 80%ی داهاتەكانی خۆی لەرێگەی هەناردەی سەربەخۆیانەی نەوتەوە دەستدەكەوێت. لەدوای بڕیاری دادگای پاریسەوە، حكومەتی هەرێم لەرێگەی یاسای بودجەی گشتی عێراقەوە ملكەچ بوو بۆ ئەوەی پرۆسەی فرۆشی نەوت و داهاتەكەی بەتەواوەتی رادەستی بەغداد بكات لەبەرامبەر ئەوەی بەغداد بەشە بودجەی خۆی پێبدات، ئەوەی ئەمڕۆ هەناردەی نەوت دەستیپێكردەوە جێبەجێكردنی ئەو رێككەوتنەیە كە لە یاسای بودجەدا كراوە.   

درەو: راپۆرتی: روونبیین ئەمڕۆ  شەممە ٢٧ئی ئەیلولی ٢٠٢٥  هەناردەی نەوتی هەرێم لە ڕێگەی هێڵی بۆری عێراق - تورکیاوە دوای ٣٠ مانگ لە راوەستان دەستیپێكردەوە دەستپێکردنەوەی هەناردە پاش ئەوە دێت کە بەشێوەیەکی کاتی رێکەوتنی ٣ قۆڵی  لە رۆژی ٢٥ی ئەیلولی ٢٠٢٥ دا لە نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستان، حکومەتی عێراق و کۆمپانیا نەوتییەکان کرا. رێکەتنەکە لە چوار چێوەی دوو خاڵی سەرەکیدا دەخولێتەوە  یەکەم؛ شایستەکانی کۆمپانیا نەوتییەکان دوای ڕادەستکردنی نەوت بە سۆمۆ. دووەم؛ قەرزەکانی کۆمپانیا نەوتییەکان لای حکومەتی هەرێم.  سەبارەت بەشایستەکانیان دوای رادەستکردنی نەوت بەسۆمۆ بە پێی رێکەوتنەکە  هەمواری یاسای بوجەی ٢٠٢٥ کراوە بە بنەما بەو پێیە بڕی ١٦ دۆلار وەکو تێچوی نەوت ( بەرهەمهێنان و گواستنەوە) بدرێت بە کۆمۆپانیا نەوتییەکان وە کو سلفە تا ئەوکاتەی تێچووی راستەقینەی نەوتی  هەرێمی کوردستان لە لایەن کۆمپانیایەکی نێودەوڵەتی بێلایەنەیەوە دیاری دەکرێت. کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکە دەبێت لەماوەی ٢ مانگادا لە دەستبەکاربوونییەوە کارەکانی تەواو بکات . بەو پێیە ئەم رێکەوتنە کاتییە بۆ ماوەی راگوزەرە تا ئەوکاتەی دەگەنە ئەوەی تێچووی راستەقینەی نەوتی هەرێم دیاری دەکرێت ئەوکاتە ١٦ دۆلارەکە دەگۆڕێت بۆ ئەو شیوازەی کە کۆپانیا نێودەوڵەتییەکە دیاری دەکات،  بە کاریگەری پێشو ( باثر رجعی) شایستەکان بالانس دەکرێت. لەگەڵ هەندێ وردەکاری تر کە شایستەکانیان بە نەوت وەربگرن و گرەنتی نوسراو بە کۆمپانیاکانی نەوت دراوە و لەکاتی درووستبوونی کێشەدا دادگای نێوبژیوانی پاریس پەنای بۆ ببرێت بۆ چارەسەری کێشەکان.  گەر لایەنەکان پێی رازی بن ئەوکاتە دەبێت بە بنەمایەک لە یاسای بوجەی ٢٠٢٦ دا دەچەسپێت، بەرەو قۆناغیێکی زیاتر سەقامگیرمان دەبات بۆ رێکەوتن.  بەشی دووەمی رێکەوتنەکە سەبارەت بە قەرزی کۆمپانیا نەوتییەکانە لای حکومەتی هەریم کە لە ملیارێک دۆلار زیاترە.  حکوومەتی هەرێمی کوردستان و کۆمپانیا نەوتییەکان ڕێککەوتن لەسەر کۆبوونەوە لە ماوەی ٣٠ ڕۆژ لە دەستپێکردنەوەی هەناردەکردن بۆ کارکردن لەسەر میکانیزمێک بۆ چارەسەرکردنی ئەو قەرزانەی کۆمپانیاکان هەیانە لای حکوومەت. بەوهیوایەین هیچ تەگەرەیەک نەیەتە ڕێی هەناردەو لایەناکان پابەندبن بەو خاڵانەی لەسەری رێککەوتوون، چوونکە سەرکەوتنی ئەم رێکەوتنە زەمینەی لەبار و گونجاو دەرەخسێنێت بۆ بەردەوامی و جێگیربونی رێکەوتنەکە و دەرئەنجامیش دەرباز بوون لە گرێی یاسایی بوون و نەبوونی گرێبەستە نەوتییەکان.  ئاستی بەرهەمی کێڵگە نەوتییەکانی هەرێـم لە ئێستادا بە پێی زانیرییەکەنی رێکخراوی روونبین  بۆ شەفافییەت لە پرۆسەکانی نەوت، دواهەمین ئاماری بەرهەمی رۆژانەی کێڵگە نەوتییەکنی هەرێمی کوردستان  پێش دەستپێکردنەوەی هەناردە لە ٢٦ی ئەیلولی ٢٠٢٥ دا   لە ٩ کێڵگەی نەوتی بەرهەمهێنی نەوتی کوردستانەوە  بریتییە لە ٢٨٥ هەزار بەرمیل نەوت. لەم بڕە بڕی ٣٠ هەزار بەرمیل نەوتی پشکی کۆمانیاکانی ناوچەی گرێبەستی تاوکییە ( دی ئێن ئۆ و گنێڵ ئەنێرجی) کە لە ناو خۆدا دەیفرۆشن، بەڵام لە هەماکاتدا کڕیارەکان داخڵی بۆری نەوتی هەرێمی  کوردستانی دەکەنەوە بۆ هەناردە و گەیاندنی بە بەندەری جەیهان لەسەر دەریای ناوەڕاست.  پاش ئەوەی کێڵگەکان دەگەنە ئەو پەڕی توانایان لە ماوەی چەند مانگی ئایندەدا پێشبینی دەکەین  بەوپێیەی زۆربەی کێڵگەکان جگە لە خورمەڵە  و تاوکی بەو پەڕی توانایانەوە یان شتێک کەمتر  نەوت بەرهەم دەهێنن لە سەرەتای ساڵی نوێوە ئاستی بەرهەم نزیک ببێتەوە لە ٣٥٠ هەزار بەرمیل نەتی رۆژانە، بەڵام بۆ گەشتن بە ٤٠٠ هەزار بەرمیلی رۆژانە پێویستی بەوەبەرهێنان و لێدانی بیری زیاترە لە کێڵگەکان، واتە دەکەوێتە سەر ئەوەی چەند وەبەرهێنانی زیاتر دەکەن لە کێڵگەکاندا.  خشتەی ئاستی بەرهەمی کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان:   

(درەو): كۆمپانیای (گەنێڵ ئەنێرژی) توركی پێشوازی لە رێككەوتنی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی كوردستان دەكات، بەڵام جەخت لەسەر ئەوە دەكات پشكی نەوتی خۆی بە هاوبەشی لەگەڵ كۆمپانیای (DNO)ی نەرویژی بە پارەی (كاش) لە ناوخۆی هەرێمی كوردستاندا دەفرۆشێت، كە رۆژانە بڕەكەی 30 هەزار بەرمیلی رۆژانە.  كۆمپانیای (گەنێڵ ئەنێرژی) توركی كە بەهاوبەشی لەگەڵ كۆمپانیای (DNO)ی نەرویژی كاری بەرهەمهێنانی نەوت دەكات لە كێڵگەی (تاوكێ)، راگەیەندراوێكی لەبارەی رێككەوتنی نوێی نێوان هەرێم و بەغداد بۆ هەناردەكردنەوەی نەوت بڵاوكردەوە.  لە راگەیەندراوەكەیدا كۆمپانیا توركییەكە دەڵێ: پێشوازی دەكەین لە رێککەوتنی نێوان حکومەتی فیدراڵی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستان و کۆمەڵێک کۆمپانیای نەوتی نێودەوڵەتی بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوتی خاوی بەرهەمهێنراو لە کوردستان لە ڕێگەی بۆری عێراق-تورکییەوە. گەنێڵ ئینێرژی باسلەوە دەكات، کۆمپانیای DNO ASA، کۆمپانیای نەوت و غازی نەرویجی، ئەمڕۆ ڕاسپێردراون بۆ دەستپێکردنی هەناردەکردنی نەوت لە ڕێگەی بۆری عێراق-تورکیاوە لە رۆژی 27ی ئەیلولی 2025وە، دوای ڕێککەوتنەکانی نێوان حکومەتی فیدراڵی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستان و کۆمەڵێک کۆمپانیای نەوتی نێودەوڵەتی. "بەم پێیە، کۆمپانیای DNO پشکی حکومەتی هەرێمی کوردستان رادەستدەكات لە فرۆشی مۆڵەتی كێڵگەی تاوکێ، کە کۆمپانیاکە بەڕێوەی دەبات، لەئێستادا بە تێکڕا دەگاتە 38 هەزار بەرمیلی رۆژانە بۆ هەناردەكردن. بەردەوامیش دەبێت لە فرۆشتنی ئەو نەوتەی دەمێنێتەوە كە پشكی فرۆشی گروپی بەڵێندەرانە كە پێكهاتوون لە هەریەكە لە DNO و  Genel Energy كە بە تێكڕا دەگاتە 30 هەزار بەرمیلی رۆژانەو بەپێی ئەو گرێبەستانەی كە هەن بە كڕیارە ناوخۆییەكان دەفرۆشریت" بەیاننامەكەی گەنێڵ ئینێرژی وای نوسیوە.  بیژەن ڕەحمانی سەرۆکی جێبەجێکاری كۆمپانیای DNO وتی:"خۆشحاڵین بەوەی هەناردەکردنی نەوت لە هەرێمی کوردستانەوە کرایەوەو ئێستا دەڕژێتە بازاڕە نێودەوڵەتییەکان.. ئێمە بڕیارمانداوە لەم کاتەدا ڕاستەوخۆ بەشداری هەناردەکردن نەکەین و بەردەوام دەبین لە فرۆشتنی نەوتەکەمان لەسەر بنەمای مانگانەو کاش بە کڕیارەکانمان، بە نرخی 30 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێک لە نزمترین ئاستدا". گەنێڵ ئەنێرژی باسلەوە دەكات، ماوەی رێککەوتنەکانی ئێستای نێوان حکومەتی فیدراڵی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستان و ئەو کۆمپانیا نێودەوڵەتیانەی نەوت کە بەشداری دەکەن، لە کۆتایی ساڵدا کۆتایی دێت، پێشبینی دەكرێت لە ناوەڕاستی مانگی کانوونی دووەمدا بەشی یەكەمی پارەی بەرهەمهێنانی نەوت بدرێت كە بۆ هەر بەرمیلێک 14 دۆلارە (دوای لێبڕینی تێچووی گواستنەوە)، ئەم پارەیەش لە ساڵی 2026 بەپشتبەستن بە هەڵسەنگاندنی "مۆدێل و گرێبەستە بازرگانییەکان" لەلایەن ڕاوێژکارێکی دەستنیشانکراوی بەغداوە دەستکاری دەکرێت. بەشدارنەبوونی كۆمپانای (DNO)ی نەرویژی لە رێككەوتنی سێقۆڵی حكومەتی عێراق و حكومەتی هەرێم و كۆمپانیا نەوتییەكان بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی كوردستان لەكاتێكدایە كە بەقسەی بیژەن ڕەحمانی" DNO تازە بەرنامەیەکی گەورەی فراوانکردنی بەرهەمهێنانی لە کێڵگەکانی تاوکێ و پێشخاپور داناوە  بۆ گۆڕینی ئەو ئامێرانەی کە لە کاتی هێرشە درۆنییەکانی تەمموزی رابردوودا زیانیان بەرکەوتووە، دواتر لێدانی هەشت بیر لە ساڵی 2026دا بە ئامانجی بەرهەمهێنانی 100 هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا". كۆمپانیای DNO كە كارپێكەری سەرەكی كێڵگەی تاوكییە، هەر لەسەرەتاوە داوای گەرەنتی پێدانەوەی پارەكانی رابردووی كرد بۆ بەشداربوون لە رێككەوتنە سێقۆڵییەكەی هەولێرو بەغدادو كۆمپانیا نەوتییەكان، لەكۆی نزیكەی ملیارێك دۆلاری قەرزی پێشووی كۆمپانیاكان لەسەر حكومەتی هەرێم نزیكەی 300 ملیۆن دۆلاری قەرزی ئەم كۆمپانیایە، بۆیە ئیمزای لەسەر هەناردەكردنەوەی نەوت نەكرد.  

نەبیل مەرسومی- پسپۆڕی ئابوری یەكەم: رێككەوتنەكە لەگەڵ (8) كۆمپانیای بیانی كراوەو كۆمپانیاكانی (DNO)ی نەرویژی و (گەنێڵ ئینێرژی)ی توركی تێدا نییە؛ بەهۆی داواكارییان بۆ گەرەنتیكردنی پێدانی شایستە داراییەكانی پێشوویان كە دەگاتە (300 ملیۆن) دۆلار بە تەنیا بۆ كۆمپانیای (DNO) لەكۆی ملیارێك دۆلاری تێكڕای شایستە داراییە دواكەوتووەكان كە كۆمپانیا بیانییەكانی كوردستان داوای دەكەنەوە.  دووەم: قۆناغی یەكەمی رێككەوتنەكە بە هەناردەكردنی (160 هەزار) بەرمیلی رۆژانە دەستپێدەكات لە كۆی بەرهەم كە ئێستا دەگاتە (240 هەزار) بەرمیل، ئەوەی دەمێنێتەوە كە 50 هەزار بەرمیلە بۆ پێداویستی ناوخۆی هەرێمی كوردستان تەرخان دەكرێت.  سێیەم: لە رێككەوتنەكەدا 16 دۆلار بۆ تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی هەر بەرمیلێك تەرخانكراوە، لەبری پارەی كاش ئەم تێچووە بە نەوت دەدرێت بە كۆمپانیاكان. چوارەم: ئەم رێكخستنە تاوەكو كۆتایی ساڵ كاری پێدەكرێت، لە ساڵی نوێوە مانگانە نوێ ددەكرێتەوە تا ئەوكاتەی كۆمپانیایەكی راوێژكاریی نێودەوڵەتی بەوردی تێچووی بەرهەمهێنان دیاری دەكات.  پێنجەم: حكومەتی عێراق رەزامەندی لەسەر داوای كۆمپانیا نەوتییە بیانییەكان لە كوردستان دەربڕیوە بۆ ئەوەی رێككەوتنەكە بەشێوەی نوسراو بێت نەك بە زارەكی، هەروەها تۆمار بكرێت و دادگای نابژیوانی نێودەوڵەتی لە پاریس لایەن دادوەرو گەرەنتیكاری جێبەجێكردنی ئەم رێككەوتنە بێت.  شەشەم: پێشبینی دەكرێت وەزارەتی نەوتی فیدراڵی گریبەستێك لەگەڵ كۆمپانیای "وورد ماكنزی"ی بەریتانی ئیمزا بكات بۆ ئەوەی ببێت بە راوێژكاری تەكنیكی كە تێچووی بەرهەمهێنان بەشێوەیەكی ورد دیاری دەكات و دواتریش دەكرێت رێككەوتنەكەی ئێستا بكرێت بە رێككەوتنێكی هەمیشەیی.

درەو:   🔻 دوای تێپەڕبوونی (18) ساڵ بەسەر یاسای نەوت و گازی هەرێم و (8) ساڵ بەسەر ئەنجامدانی ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی کوردستان، پایەی بنچینەیی ئابوری سەربەخۆ "نەوتی هەرێمی کوردستان" بناغەی ئەو ئابورییەی پێکدەهێنا، کە بڕیار بوو دەوڵەتی کوردی لەسەر بینا بکرێت، ئەمڕۆ (25/9/2025)، دامەزراوە فەرمییەکانی حکومەتی عێراق و بەدوایدا دامەزراوە فەرمییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕایانگەیاند، گەیشتوون بەڕێککەوتن لەبارەی ڕادەستکردنی نەوتی هەرێم بە کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ). پرسیارەکە ئەوەیە کێ چی دەستدەکەوێت؟؛ 🔹 حکومەتی عێراق ڕۆژانە نزیکەی (230 هەزار) بەرمیل نەوت، کە مانگانە دەکاتە (6 ملیۆن و 900 هەزار) بەرمیل نەوت لە کێڵگە نەوتییەکانی هەرێم وەردەگرێت، کۆی بەهاکەی (592 ملیار و 20 ملیۆن) دیناری مانگانەیە. هاوکات دەبێت حکومەتی هەرێمی کوردستان نیوەی داهاتە فیدراڵییە نانەوتییەکان ڕادەستی حکومەتی عێراق بکات.  🔹 حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕۆژانە (50 هەزار) بەرمیل نەوت و مانگانە (ملیۆنێک و 500 هەزار) بەرمیل نەوتی بۆ دەمێنێتەوە، کە بەهاکەی بەرامبەرە بە (128 ملیار و 700 ملیۆن) دیناری مانگانە، لەگەڵ ئەوەشدا حکومەتی هەرێمی کوردستان مانگەکانە نزیکەی (ترلیۆنێک) دیناری لە حکومەتی عێراقەوە پێدەگات. 🔹 کۆمپانیا نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان بۆ بەرهەمهێنانی هەر بەرمیلێک نەوت (16) دۆلاریان بۆ دیاری کراوە، بەجۆرێک لە هەر بەرمیلێک نەوتی بەرهەم هاتوو (40) لیتری وەک شایستەی دارایی دەستەبەرکراو بۆ کۆمپانیاکان تەرخان دەکرێت. ڕاگەیەندراوە فەرمییەکانی تایبەت بە ڕێککەوتنی نێوان حکومەتی هەرێم و حکومەتی عێراق  دوای تێپەڕبوونی (8) ساڵ بەسەر ئەنجامدانی ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی کوردستان، پایەی بنچینەیی ئابوری سەربەخۆ "نەوتی هەرێمی کوردستان" بناغەی ئەو ئابورییەی پێکدەهێنا، کە بڕیار بوو دەوڵەتی کوردی لەسەر بینا بکرێت، ئەمڕۆ (25/9/2025)، دامەزراوە فەرمییەکانی حکومەتی عێراق و بەدوایدا دامەزراوە فەرمییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕایانگەیاند، گەیشتوون بەڕێککەوتن لەبارەی ڕادەستکردنی نەوتی هەرێم بە کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ). ئێوارەی ئەمڕۆ 25/9/2025، محەمەد شیاع سودانی، سەرۆکوەزیرانی عێراق، لە پۆستێکیدا لەسەكۆی کۆمەڵایەتی "ئێکس" ڕایگەیاند: "بەپێی ئەو رێککەوتنە وەزارەتی نەوتی فیدراڵی نەوتی خاوی بەرهەمهێنراو لەو کێڵگانە وەردەگرێت، کە دەکەوێتە هەرێمی کوردستان و لە ڕێگەی بۆری عێراق-تورکیا هەناردەی دەرەوەی دەکات، ئەمەش دابەشکردنی دادپەروەرانەی سامان مسۆگەر دەکات، شوێنەکانی هەناردەکردن هەمەچەشن دەکات و هاندەری وەبەرهێنانە. دەستکەوتێکە 18 ساڵە چاوەڕێی دەکەین_لێرەدا مەبەستی دەرکردنی یاسای نەوت و گازی هەرێمی کوردستانە لە ساڵی 2007_. هاوکات وەزارەتی نەوتی عێراق بەفەرمی رێككەوتنی لەگەڵ هەرێمی كوردستان راگەیاند، بۆ وەرگرتنی هەموو نەوتەكەی و هەناردەكردنەوەی لەرێگەی بەندەری جەیهانی توركیاوە؛ كە لە 25ی ئازاری 2023وە بەهۆی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی پاریسەوە راوەستاوە، بەڵام هیچ وادەیەكی بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردە ئاشكرانەكردووە. وەزارەتی نەوتی عێراق لە بەیاننامەیەكدا رایگەیاند، لەچوارچێوەی سوربوونی حكومەتی فیدراڵی بۆ بەڕێوەبردنی سامانە نیشتمانییەكان، بەوشێوەی كە بەرزترین ئاستی شەفافیەت و لێوەشاوەیی بەدی بهێنێت، گەیشتین بە رێككەوتن بۆ دەستپێكردنی پەمپكردن و رادەستكردنی هەموو نەوتی خاوی بەرهەمهێنراو لە كێڵگەكانی هەڵكەوتوو لە هەرێمی كوردستان – جگە لەو بڕەی بۆ بەكاربردنی ناوخۆیی تەرخانكراوە- بە كۆمپانیای بەبازاڕخستنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) لە ناوخۆی عێراقدا، بۆ ئەوەی كۆمپانیاكە بە بۆری عێراق- توركیاو لەرێگەی بەندەری جەیهانی توركیاوە هەناردەی بكات، بەگوێرەی چوارچێوە ئوسوڵییە پشتپێبەستراوەكان و دەستورو دەقەكانی یاسای بودجەی گشتی فیدراڵ و بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی.  وەزارەتی نەوت ئاماژە بەوە دەكات، ئەم رێككەوتنە بەرهەمی هەوڵی چڕوپڕو گفتوگۆی بەردەوامی مانگەكانی رابردووە، بە روانگەیەكی نیشتمانی هاوبەش و بە ئامانجی بەهێزكردنی رۆڵی عێراق وەكو یاریزانێكی سەرەكی لە بازاڕی وزەی جیهانیدا. لەگەڵ پاراستنی سەروەری عێراق و بەرگری توند لە بەرژەوەندییە نیشتمانییەكانی و مافی هەموو عێراقییەكان.  ئەم رێككەوتنە دانانی میكانیزمی تەكنیكی و رێكخستنی روون لەخۆدەگرێت بۆ دەستەبەركردنی هەناردەكردن و پابەندبوون بە شەفافیەت لە داهاتە نەوتییەكان، بەوجۆرەی كە بەشداربێت لە پاڵپشتیكردن لە دارایی گشتیی دەوڵەت و زیادكردنی داهاتەكانی بودجەی فیدراڵی، كە رەنگدانەوەی ئەرێنی هەبێت لەسەر توانای حكومەت لە جێبەجێكردنی پرۆژە خزمەتگوزارییەكان و گەشەپێدان و فەراهەمكردنی پایەكی سەقامگیری ئابوری عێراق و گەلەكەی لە باكورەوە بۆ باشور، لە خۆرهەڵاتەوە بۆ خۆرئاوا. لە كۆتایدا، وەزارەتی نەوت باسی لەوە كردووە، جەخت لەسەر پابەندبوونی چەسپاوی خۆی دەكاتەوە بۆ ئیدارەدانی سامانی نەوت بەگوێرەی بنەمای سەروەریی نیشتمانی و بەرژەوەندی باڵای وڵات، بەوجۆرەی زامنی دابەشكردنێكی دادپەروەرانەی سامانەكان بكات لەنێوان هەموو رۆڵەكانی گەلی عێراقدا، بەپێی دەستور.  لای خۆیەوە وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی حکومەتی هەرێم کوردستان لە ڕاگەیەندراوێكدا ئاشکرایکرد: لە ماوەی 48 کاتژمێری داهاتوودا، دەست بە هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان دەکرێت، وەزارەتی سامانە سروشتییەكان و وەزارەتی نەوتی فیدراڵ، پاش ڕێکەوتنی سێقۆڵی نێوان هەردوو وەزارەت و کۆمپانیا بەرهەمهێنەرەکانی نەوتی هەرێم، لەسەر هەناردەکردنی نەوتی هەرێم رێکەوتن. لە ماوەی ئەم 48 کاتژمێرەدا، دەست بە هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان دەکرێت. هەر لەم بارەیەوە مەسرور بارزانی - سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان، ڕایگەیاند؛ ‏‏ڕێککەوتنی ئەمڕۆی نێوان هەرێمی کوردستان و کۆمپانیاکانی بەرهەمهێنەری نەوت لەگەڵ وەزارەتی نەوتی عێراقی فیدراڵ و کۆمپانیای سۆمۆ، دەستکەوتی ماندووبوون و هەوڵی زۆری تیم و شاندەکانی هەموو لایەک بووە. بەم هەنگاوە کێڵگەکانی هەرێمی کوردستان دووبارە بە بازاڕی جیهانیی نەوت بەسترانەوە. دەستخۆشی لە هەموو لایەک و بەتایبەتی خەڵکی خۆڕاگری کوردستان دەکەم کە لەم ڕۆژە مێژوییەدا بەربەستێکی گەورەیان لە بەردەم دابینکردنی شایستە داراییەکانی خەلکی کوردستان هەڵگرت و بە هەناردەکردنی نەوتی هەرێم، جەخت لە جێبەجێکردنی هەموو مافە دەستوورییەکانی هەرێمی کوردستان دەکەینەوە. کێ چی دەستدەکەوێت؟ پاڵپشت بەزانیارییە سەرەتاییەکان لە ڕۆژانی داهاتوودا، بەسەرپەرشتی کۆمپانیای نەوتی باکور دەست بە هەناردەکردکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان لە ڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆوە دەکرێت، پرسیارەکە ئەوەیە کێ چی دەستدەکەوێت؟ 1.    حکومەتی عێراق ڕۆژانە نزیکەی (230 هەزار) بەرمیل نەوت، کە مانگانە دەکاتە (6 ملیۆن و 900 هەزار) بەرمیل نەوت لە کێڵگە نەوتییەکانی هەرێم وەردەگرێت و هەناردەی بازاڕەکانی جیهانی دەکات، کە بەهاکەی بە نرخی ئەمڕۆ بۆ هەرێم بەرمیلێک نەوت (65) دۆلارەو (2.6) دۆلاری کەمترە لە نرخی نەوتی برێنت، کۆی داهاتی مانگێکی ئەو بڕە نەوتە دەکاتە (448 ملیۆن و 500 هەزار) دۆلار، کە بەرامبەرە بە (592 ملیار و 20 ملیۆن) دیناری مانگانە ئەگەر دۆلارێک بەرامبەر (1320) دینار بێت بە نرخی بانکی ناوەندی عێراق. هاوکات دەبێت حکومەتی هەرێمی کوردستان نیوەی داهاتە فیدراڵییە نانەوتییەکان ڕادەستی حکومەتی عێراق بکات، کە تا ئێستا ئەو بڕە ڕوون نەبووەتەوە.  2.    حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕۆژانە (50 هەزار) بەرمیل نەوت، کە مانگانە دەکاتە (ملیۆنێک و 500 هەزار) بەرمیل نەوتی بۆ دەمێنێتەوە، کە بەهاکەی بە نرخی ئەمڕۆ بۆ هەرێم بەرمیلێک نەوت (65) دۆلارە (2.6) دۆلاری کەمترە لە نرخی نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان، کۆی داهاتی مانگێکی ئەو بڕە نەوتە دەکاتە (97 ملیۆن و 500 هەزار) دۆلار، کە بەرامبەرە بە (128 ملیار و 700 ملیۆن) دیناری مانگانە ئەگەر دۆلارێک بەرامبەر (1320) دینار بێت بە نرخی بانکی ناوەندی عێراق. هاوکات حکومەتی هەرێمی کوردستان مانگەکانە نزیکەی (ترلیۆنێک) دیناری لە حکومەتی عێراقەوە پێدەگات، وەک شایستەی دارایی موچەخۆرانی هەرێمی کوردستان، هەندێک لە سەرچاوەکان ئاماژە بەوەش دەکەن، کە پێویستە جگە لە خەرجی موچە پێویستە حکومەتی مانگانە تەواوی شایستە داراییەکان هەرێمی کوردستان خەرج بکات لە هەردوو بودجەی بەکاربردن و بودجەی بەرهەمهێنان. 3.    کۆمپانیا نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان بۆ بەرهەمهێنانی هەر بەرمیلێک نەوت (16) دۆلاریان بۆ دیاری کراوە، بەجۆرێک لە هەر بەرمیلێک نەوتی بەرهەم هاتوو (40) لیتری وەک شایستەی دارایی دەستەبەرکراو بۆ کۆمپانیاکان تەرخان دەکرێت.

(درەو): وەزارەتی نەوتی عێراق بەفەرمی رێككەوتنی لەگەڵ هەرێمی كوردستان راگەیاند، بۆ وەرگرتنی هەموو نەوتەكەی و هەناردەكردنەوەی لەرێگەی بەندەری جەیهانی توركیاوە؛ كە لە 25ی ئازاری 2023وە بەهۆی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی پاریسەوە راوەستاوە، بەڵام هیچ وادەیەكی بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردە ئاشكرانەكردووە. وەزارەتی نەوتی عێراق لە بەیاننامەیەكدا رایگەیاند، لەچوارچێوەی سوربوونی حكومەتی فیدراڵی بۆ بەڕێوەبردنی سامانە نیشتمانییەكان، بەوشێوەی كە بەرزترین ئاستی شەفافیەت و لێوەشاوەیی بەدی بهێنێت، گەیشتین بە رێككەوتن بۆ دەستپێكردنی پەمپكردن و رادەستكردنی هەموو نەوتی خاوی بەرهەمهێنراو لە كێڵگەكانی هەڵكەوتوو لە هەرێمی كوردستان – جگە لەو بڕەی بۆ بەكاربردنی ناوخۆیی تەرخانكراوە- بە كۆمپانیای بەبازاڕخستنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) لە ناوخۆی عێراقدا، بۆ ئەوەی كۆمپانیاكە بە بۆری عێراق- توركیاو لەرێگەی بەندەری جەیهانی توركیاوە هەناردەی بكات، بەگوێرەی چوارچێوە ئوسوڵییە پشتپێبەستراوەكان و، دەستورو دەقەكانی یاسای بودجەی گشتی فیدراڵ و بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی.  وەزارەتی نەوت ئاماژە بەوە دەكات، ئەم رێككەوتنە بەرهەمی هەوڵی چڕوپڕو گفتوگۆی بەردەوامی مانگەكانی رابردووە، بە روانگەیەكی نیشتمانی هاوبەش و بە ئامانجی بەهێزكردنی رۆڵی عێراق وەكو یاریزانێكی سەرەكی لە بازاڕی وزەی جیهانیدا. لەگەڵ پاراستنی سەروەری عێراق و بەرگری توند لە بەرژەوەندییە نیشتمانییەكانی و مافی هەموو عێراقییەكان.  ئەم رێككەوتنە دانانی میكانیزمی تەكنیكی و رێكخستنی روون لەخۆدەگرێت بۆ دەستەبەركردنی هەناردەكردن و پابەندبوون بە شەفافیەت لە داهاتە نەوتییەكان، بەوجۆرەی كە بەشداربێت لە پاڵپشتیكردن لە دارایی گشتیی دەوڵەت و زیادكردنی داهاتەكانی بودجەی فیدراڵی، كە رەنگدانەوەی ئەرێنی هەبێت لەسەر توانای حكومەت لە جێبەجێكردنی پرۆژە خزمەتگوزارییەكان و گەشەپێدان و فەراهەمكردنی پایەكی سەقامگیری ئابوری عێراق و گەلەكەی لە باكورەوە بۆ باشور، لە خۆرهەڵاتەوە بۆ خۆرئاوا.  لە كۆتایدا، وەزارەتی نەوت باسی لەوە كردووە، جەخت لەسەر پابەندبوونی چەسپاوی خۆی دەكاتەوە بۆ ئیدارەدانی سامانی نەوت بەگوێرەی بنەمای سەروەریی نیشتمانی و بەرژەوەندی باڵای وڵات، بەوجۆرەی زامنی دابەشكردنێكی دادپەروەرانەی سامانەكان بكات لەنێوان هەموو رۆڵەكانی گەلی عێراقدا، بەپێی دەستور. 

درەو: ئاژانسی هەواڵی "رۆیتەرز" لە راپۆرتێكدا دەڵێت: هەشت کۆمپانیای نەوت لەگەڵ عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستان رێککەوتون بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوت. رۆیتەرز رایگەیاندووە: گروپی پیشەسازیی نەوتی (ئەپیكۆر)، ئاشكرایكردووە، هەشت کۆمپانیای نەوتی کە لە کوردستانی عێراق کاردەکەن و نوێنەرایەتی زیاتر لە (90%)ی بەرهەمهێنان دەکەن، لەگەڵ حکومەتی فیدراڵی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستان گەیشتوونەتە رێککەوتن بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوت. ئەم رێکەوتنە مانای كۆتایهێنانە بە قەیرانی راگرتنی نەوت و رێگە بە رۆیشتنی نزیکەی (٢٣٠) هەزار بەرمیل نەوتی خاو دەدات لە رۆژێکدا لە ڕێگەی بۆری عێراق-تورکیا کە لە مانگی ئازاری (٢٠٢٣)ەوە داخراوە. کۆمەڵەی پیشەسازی نەوتی کوردستان (ئەپیکور) رایگەیاندووە: چاوەڕوان دەكرێت ئەم چوارچێوەیە، دوای واژۆكردن و جێبەجێ كردنی، لە چەند رۆژی داهاتوودا ڕێگە بە دەستپێکردنەوەی هەناردەکردن بدات، لەگەڵ رەخساندنی رێگایەک بۆ ڕێکخستنە درێژخایەنەکان . سەرچاوەیەکی ئاگادار لەو بابەتە بە ئاژانسەكەی راگەیاندووە: کۆمپانیای ئەپیکور نوێنەرایەتی هەشت کۆمپانیای نێودەوڵەتی دەکات کە لە کوردستان کاردەکەن، بەڵام دوو لەو کۆمپانیایانە- DNO (DNO.OL)ی نەرویج و کۆمپانیای Genel Energy (GENL.L)ی بەریتانیا- هێشتا رێککەوتنەکەیان واژۆ نەکردووە.  سەرچاوەکان بە ئاژانسی رۆیتەرزیان راگەیاندووە: دوو کۆمپانیای دەرەوەی ئەپیكۆریش، کۆمپانیای کار گروپی ناوخۆیی و کۆمپانیای فۆرزا پترۆلیۆمیش پاڵپشتی رێککەوتنەکەیان کردووە. ئەپیکۆر ئاماژەی بەوەشکردووە: ئەو چوارچێوەی رێککەوتنی لەسەر كراوە "پیرۆزی گرێبەستە واژوكراوەكان"ی پاراستووە و گەرەنتی پارەدان بە کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانی نەوت دابینکردووە. رۆیتەرز دەشڵێت (DNO) :وەڵامی داواکارییەکانی بۆ لێدوان نەداوەتەوە، کۆمپانیای جێنێل ئینێرجیش رایگەیاندووە هیچ لێدوانێکی زیاتری نییە. رۆژی سێشەممەی رابردوو، هەردوو کۆمپانیاكە پێشوازییان لە پلانی دەستپێکردنەوەی هەناردەکردن کرد، بەڵام رایانگەیاند، هێشتا هەندێک دەستکاری لە مەرجە پێشنیاو کراوەکاندا پێویستە، بەتایبەتی بۆ چارەسەرکردنی پارە دواكەوتووەكانی حکومەتی هەرێمی کوردستان لەبەرامبەر نەوتی باركراوی رابردوو. یەک ملیار دۆلار پارەی دواكەوتوی كۆمپانیاكان لەسەر هەرێمی کوردستان كەڵەكە بووە، پشکی DNO لە قەرزە دواکەوتووەکان بە نزیکەی ٣٠٠ ملیۆن دۆلار مەزەندە دەکرێت. ئەپیکۆر جەختیشكردووە: حکومەتی هەرێم و کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانی نەوتیش رێککەوتوون لەسەر ئەوەی لەماوەی (30) رۆژدا دوای دەستپێکردنەوەی هەناردەکردن کۆببنەوە بۆ کارکردن لەسەر میکانیزمێک بۆ یەکلاکردنەوەی قەرزە نەدراوەکان. بۆری کەرکوک-جەیهان داخرا، دوای ئەوەی ژووری بازرگانی نێودەوڵەتی فەرمانی بە تورکیا کرد، بڕی یەک ملیار و 500 ملیۆن دۆلار وەک قەرەبووی هەناردەکردنی بێ مۆڵەت لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە بداتە عێراق، تورکیا تانەی لە بڕیارەکە داوە، بەڵام ئامادەیی خۆی بۆ کردنەوەی بۆرییەکە راگەیاندووە.

درەو: ماوەی زیاتر لە ساڵێكە بە بڕیار ئەندامانی مەكتەبی سیاسی و سەركردایەتی پارتی و وەزیرەكانی پارتی لە حكومەت ئاگاداركراونەتەوە كە نابێت لێدوان و چاوپێككەوتن بۆ لەگەڵ روداو بكەن و ئەمڕۆش وتەبێژی حكومەت بەڕەسمی رێگری لە كەناڵی روداوكرد بچێتە كۆنگرە رۆژنامەوانییەكانیەوە. پێشەوا هەورامانی وتەبێژی حكومەتی هەرێمی كوردستان ئەمڕۆ رێگری كرد لە كەناڵی روداوكرد بەشداری لە كۆنگرە رۆژنامەوانییەكەیدا بكات لە وەڵامی پەیامنێری كەناڵ 8 وتی " كاتێك روداو ئامادە دەبن لە كۆنگرە رۆژنامەوانییەكان، كە هەست بكەم ئیلتزاماتی پیشەییانە هەیە، لەوانەیە رۆژێك رووبدات تۆش لەناو كۆنگرەكانی ئێمەدا نەبیت". تۆڕی میدیایی رووداو دەڵێت بانگهێشتی ئەو کۆنفرانسە رۆژنامەڤانییە کرابووین، بەڵام کاتێک تیمەکەمان گەیشتوونەتە شوێنی کۆنفرانسەکە، رێگرییان لێ کراوە مایک دانێن. سەنتەری میترۆ لە راگەیەندراوێكدا دەڵێت: كاری وتەبێژ نییە لە كۆنگرەكانیدا پۆستەكەی بۆ هەڕشەو جیاكاری بەكاربهێنێت ئەو رۆڵی كارئاسانیە بۆ گواستنەوەی زانیارییەكان بە شێوەیەكی شەفاف و دوور لە جیاكاری و پەراوێزخستن لەسەر بنەمای رق و وجیاوازی بیروڕا. رەحمان غەریب، رێکخەری سەنتەری میترۆ بە روداوی وتووە: گوتەبێژ لەسەروو یاساوە نییە، کاری ئەو نییە کۆنفرانسی رۆژنامەگەری بکاتە پۆلێک بۆ گوتنەوەی وانەی ئەخلاقی رۆژنامەگەری، ئەم رەفتارانەی کە دژ بە پرەنسیپەکانی دیموکراسی و ئازادیی زانیاری و رۆژنامەگەرییە. بەپێی زانیارییەكانی (درەو) ماوەی زیاتر لە ساڵێكە ئەندامانی مەكتەبی سیاسی و سەركردایەتی و وەزیرەكانی پارتی لە حكومەتی هەرێمی كوردستان ئاگاداركراونەتەوە نابێت لێدوان و چاوپێكەوتن لەگەڵ روداو بكەن، لەبەر ئەوەی لە روماڵ و راپۆرتەكانیدا رەخنە لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەگرێت، ئەمەش مەسرور بارزانی سەرۆكی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستانی توڕەكردووە.