راپۆرت: درەو گەورەترین كێڵگەی غازی كوردستان و عێراق لەبەردەم پرۆژەیەكی نوێدایە، كۆمپانیایەكی ئێرانی دەیەوێت بە بۆری غازی كێڵگەكە بگوازێتەوە بۆ هەردوو ناوچەی پیشەسازی (بازیان)و (عەربەت)، غازی ئەم كێڵگەیە دەگاتە ئەفغانستان، بەڵام هەناردەكردنی بە بۆری بۆ توركیا، لەنێوان پارتی و یەكێتیدا كێشەی لەسەرە، رەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆكی توركیا سورە لەسەر ئەوەی غازی ئەم كێڵگەیە بگاتە توركیا، ئەنكەرە لەدوای نەوتەوە چاوی بڕیوەتە غازی كوردستان، وردەكاری زیاتر لەبارەی كێڵگەی (كۆرمۆر) لەم راپۆرتەدا. كۆرمۆر بە كورتی •    رووبەری كێڵگە: 510 كیلۆمەتر چوارگۆشە •    ناوچە: سنوری قەزای چەمچەماڵ •     گەورەترین کێڵگەی گازی سروشتییە لە هەرێمی کوردستان و عێراق •    یەدەگی سەلمێندراو: 16 ترلیۆن پێ سێجا كورتەیەكی مێژوویی كێڵگەی (كۆرمۆر) دەكەوێتە خۆرئاوای ناحیەی (قادركەرەم)، ئەم ناحیەیە تاوەكو ساڵی 1976 سەربە قەزای خورماتوو بووە، واتە لەسەر پارێزگای كەركوك ئەژماركراوە، بەڵام لەو ساڵەدا خراوەتەسەر پارێزگای سەڵاحەدین، ساڵی 1987 جارێكی تر ناحیەی (قادركەرەم) لەڕووی ئیدارییەوە دەستكاری كراو خراوەتەسەر قەزای چەمچەماڵ. سەرەتای دۆزینەوەی ئەم كێڵگەیە دەگەرێتەوە بۆ ساڵی 1928، ئەوكات كۆمپانیای نەوتی ئینگلیز گەڕانێكی سەرەتایی تێدا كردووە‌و بیرێكی لێداوە، بەڵام نەوتی دەرنەهێناوە، ئیتر كاركردن لەم كێڵگەیە راوەستاوە. ساڵی 1953 جارێكی تر دەست بەكاركردن كراوەتەوە، ئەوكات پشكنەرەكان زیاتر بەدوای نەوتدا گەڕاون، بەڵام بۆیان دەركەوتووە كێڵگەكە زیاتر غازی تێدایە، بەجۆرێك بڕەكەی دەگاتە (1.8 ترلیۆن) پێ سێجا.   لە كۆتای شەڕی ئێران- عێراقدا، دوای چۆڵكردنی ناحیەی قادر كەرەم‌و شاڵاوی ئەنفال، حكومەتی عێراق جارێكی تر لەڕێگەی هەردوو كۆمپانیای نەوت‌و غازی باكورەوە دەستیكردوەتەوە بە كاركردن لە كێڵگەی (كۆرمۆر)و چەند بیرێكی نوێی لێداوە. لە ساڵی 1990 بەهۆی شەڕی كوەیت‌و گەمارۆی ئابوری سەر عێراقەوە، رژێمی پێشوو كارەكانی خۆی لە (كۆرمۆر) راگرت، لەدوای رووخانی رژێمی سەددام لە ساڵی 2003دا كێلگەكە كەوتە دەست حكومەتی هەرێمی كوردستان، نیسانی 2007 حكومەتی هەرێم گرێبەستی لەگەڵ هەردوو كۆمپانیای (دانەگاز)و (كریسنت پتریۆلیۆم)ی ئیماراتی ئیمزا كرد، گرێبەستەكە مافی (نرخ لەسەردانان، گەشەپێدان، بەرهەمهێنان، بەبازاڕكردن و فرۆشتنی هایدرۆكاربۆنەكان) لە كێڵگەكەدا بە كۆمپانیاكان دەبەخشێت. بەرهەمهێنانی غاز ئۆكتۆبەری 2008دا غاز لە كۆرمۆر بەرهەمهێنرا، لەڕێگای بۆرییەكی 24 ئینجی‌و بەدرێژایی (180) كیلۆمەتر غاز گەیەندرایە وێستگەی كارەبای چەمچەماڵ‌و وێستگەی كارەبای هەولێر. ساڵی 2009وە هەندێك گۆڕانكاری لە پشكەكانی ئەو كۆمپانیایانەدا روویدا كە گرێبەستی (كۆرمۆر)یان وەرگرتبوو، هاوپەیمانی (پێرڵ پترلیۆم) دروستكرا كە هەریەكە لە كۆمپانیاكانی (دانە غاز)و (هیلال)ی ئیماراتی لەخۆدەگرت، كە هەریەكەیان پشكی 50%ی گرێبەستەكەیان برد، دواتر پشكی هەریەكەیان بۆ 35% دابەزی بەهۆی هاتنەناوەوەی هەرسێ كۆمپانیای (MOV)ی نەمساوی و (MOL)ی هەنگاری و (RWE)ی ئەڵمانی بۆ ناو هاوپەیمانێتییەكە، كە هەریەكەیان رێژەی 10%ی پشكەكانیان وەرگرت. بەڵام دواجار كارەكە لای كۆمپانیای (دانەغاز)ی ئیماراتی مایەوە، (دانە غاز) خۆی وەكو گەورەترین كۆمپانیای ناوچەیی تایبەت بە بەرهەمهێنانی غازی سروشی لەناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست دەناسێنێت، ئەم كۆمپانیایە لە دێسەمبەری 2005 دامەزراوە‌و لە بازاڕی دراوی (ئەبوزەبی) تۆماركراوە، جگە لە هەرێمی كوردستان، لە میسر‌و ئیماراتی عەرەبیش كاردەكات. بەپێی قسەی مەجید جەعفەر بەڕێوەبەری جێبەجێکاری کۆمپانیای دانەگاز بەپێی خەمڵاندنەکانمان، سەلمێنراوە کە 15 ترلیۆن پێ سێجا یەدەگی گازی سروشتی لە کوردستان هەیەو ئەگەر هەیە 80 ترلیۆنی دیکەش هەبێت. بەپێی خەمڵاندنەکانیشمان پێویستی بازاڕی هەرێمی کوردستان نزیکەی ملیارێک پێ سێجایە لە رۆژێکدا.   بەپێی ئەو گرێبەستەی لەگەڵ حكومەتی هەرێم كردویەتی، كۆمپانیای (دانەغاز) لە كێڵگەی كۆرمۆر تەنیا بەرهەمهێنان دەكات و خۆی بەرهەمەكانی غاز و نەوتی كێڵگەكە دەفرۆشێتەوە، ئەمە وایكردووە هەندێك پێیان وابێت حكومەتی هەرێم دەستی بۆ گێڵگەكە نەبردایە باشتر بوو، چونكە قازانجێكی ئەوتۆی دەستناكەوێت. دەستپێکی ساڵی 2022 كۆمپانیای "دانە گاز" بەرزكردنەوەی بەرهەمهێنانی غازی لە هەرێمی كوردستان بۆ ‏ئاستێكی پێوانەیی راگەیاند. ئاشكرایكرد لە كێڵگەی كۆرمۆ ئاستی بەرهەمهێنانی ‏غازی بۆ (452) ملیۆن پێ سێجا ڕۆژانە بەرزكردوەتەوە، بەم پێیەش‏ بەراورد بە ساڵی 2018 ئاستی بەرهەمهێنان بەڕێژەی 50% زیادیكرد بوو، وەك ئەوەی كۆمپانیاكە ئەوكات رایگەیاندبوو، پلانی هەبوو تا مانگی نیسانی 2023، ئاستەكە بگەیەننە (700) ملیۆن پێ ‏سێجای رۆژانە. وەكو (دانە غاز) خۆی دەڵێ: لەدوای ساڵی 2009وە كێڵگەی (كۆرمۆر) چەندین چاكسازیی تێدا كراوە، یەكێك لە پرۆژەكان لە 2020دا تەواو بووە، دوو پرۆژەی تر بۆ فراوانكاریی كە لە ساڵانی 2018و 2022 جێبەجێكراون، بونەتە هۆی ئەوەی توانای بەرهەمهێنان بەرێژەی 60% زیاد بكات، بەجۆرێك ئاستی بەرهەمهێنانی رۆژانەی غازی سروشتی كە لە 2018دا بڕی (305 ملیۆن) پێ سێجا بووە، لە كۆتایی 2022دا بۆ (500 ملیۆن) پێ سێجا بەرزبوەتەوە. كۆمپانیای (دانەغاز) لە ساڵی 2019دا رێككەوتنێكی (20 ساڵە)ی لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردستان ئیمزا كردووە، ئەمە وایكرد كۆمپانیا ئیماراتییەكەو هاوبەشەكانی، بڕیار بدەن لەسەر زیادكردنی بەرهەمهێنان و پرۆسێسكردن (250 ملیۆن) پێ سێجای غازو (7 هەزار) بەرمیل كۆندێنسەیت بەشێوەی رۆژانە، بەمەبەستی  فرۆشتنی بە حكومەتی هەرێم، ئەمەش لەڕێگەی پرۆژەیەكەوە بەناوی (كۆرمۆر 250)، پرۆژەیەك كە بە قسەی كۆمپانیاكە دەبوو لە چارەكی دووەمی 2024دا تەواو ببێت و بڕی (806 ملیۆن) دۆلار وەبەرهێنانی تێدا بكرێت، بەڵام تائێستا پرۆژەی فراوانكردنەكە تەواو نەبووە. لە ئابی 2024دا كۆمپانیای (دانەغاز) لە راگەیەندراوێكدا ئاشكرایكرد، کۆنسێرتیۆمی (پێرڵ پترلیۆم) كۆتایی بە گرێبەستی كاركردن لەگەڵ (ئینەرفلێكس) هێناوە. كۆمپانیای (ئینەرفلێكس) بەڵێندەری پەرەپێدانی كێڵگەی غازی كۆرمۆر بوو لە (كۆرمۆر 250). وەكو دانە غاز باسی كردووە، هۆكاری هەڵوەشاندنەوەی گرێبەستەكە لاوازی ئاستی كاركردنی (ئینەرفلێكس) بووە، كە بەشێوەیەكی جەوهەری گاریگەریی لەسەر توانای كۆمپانیای ناوبراو لە پابەندبوون بە گرێبەستەكەیەوە دروستكردووە،  ئەمە جگە لە دواكەوتنی پرۆسەی پەرەپێدانی (كۆرمۆر 250)و تەواونەكردنی لە وادەی خۆیدا. لەبەرەنجامی ئەمەدا، كۆمپانیای پێرڵ پترلیۆم (هاوپەیمانی ئەو كۆمپانیایانەی كە كۆمپانیای هیلال و دانەغاز سەرۆكایەتیی دەكەن)، ناچار بووە بەشێوەیەكی راستەوخۆ دەستوەردان بكات بەمەبەستی تەواوكردنی پرۆسەی پەرەپێدانی كێڵگەی كۆرمۆر لە كاتێكی گونجاودا؛ لەدوای هەڵوەشاندنەوەی گرێبەستی كۆمپانیای (ئینەرفلێكس)، ئیتر كۆمپانیای (پێرڵ پترلیۆم) خۆی بەشێوەی راستەخۆ قۆناغەكانی تری پرۆسەی پەرەپێدانی (كۆرمۆر 250)ی وەرگرتووە، ئاماژەی بەوەكردووە بەم هەنگاوە پرۆسەی پەرەپێدانی كێڵگەكەی خستوەتەوە سەر ئاڕاستە دروستەكەی خۆی. بەگشتیی، بڕیارە پرۆژەی (كۆرمۆر 250) ئاستی بەرهەمهێنانی غاز لە كێڵگەكە لە (500 ملیۆن) پێ سێجاوە بۆ (750 ملیۆن) پێ سێجا بەرزبكاتەوە.    بەرهەمی كۆرمۆر كێڵگەی كۆرمۆر بەگشتیی سێ جۆر بەرهەمی هەیە، كە ئەمانەن: •    یەكەم: گازی سروشتی رۆژانە (500 ملیۆن) پێ سێجا بەرهەم دەهێنێت، رەوانەی وێستگەكانی كارەبا دەكرێت لە چەمچەماڵ و بازیان و هەولێر، بەپێی قسەی (دانەغاز) پشكدارە لە بەرهەمهێنانی رێژەی زیاتر لە 80%ی تێكڕای كارەبای بەرهەمهێنراوی هەرێمی كوردستان، بۆیە هەر كاتێك ئەم كێڵگەیە توشی گرفتی تەكنیكی دەبێتەوە یان كاری نۆژەنكردنەوەی بۆ دەكرێت یاخود رووبەڕووی هێرشی موشەكی دەبێتەوە كارەبا لە كوردستان توشی قەیران دەبێت. •    دووەم: نەفتا بەرهەمی رۆژانە بەگوێرەی دواین راپۆرتی (دانەغاز) بریتییە لە (38 هەزارو 200) بەرمیلە، ئەم نەوتە كە پێشتر دەخرایە ناو بۆریی نەوتی كوردستانەوە بەمەبەستی بەرزكردنەوەی كوالیتییەكەی، ئێستاو لەدوای راوەستانی هەناردەی نەوتی كوردستانەوە بە دوو كۆمپانیای ناوخۆیی دەفرۆشرێت، بەگوێرەی دواین بەدواداچوونی (درەو)، ئێستا مانگانە (40 هەزار) تەن نەفتا لەرێگەی ئەو دوو كۆمپانیایەوە رەوانەی ئێران و لەوێشەوە رەوانەی (دوبەی) دەكرێت، نرخی هەر تەنێك نەفتای كۆرمۆر بڕی (650 بۆ 700) دۆلارە، بەم نرخەوە 10%ی هەر تەنێك قازانج دەستی كۆمپانیا هەناردەكارەكان دەكەوێت. ئەوەی لە بابەتی نەفتای كۆرمۆردا قسەی جددی لەبارەوە دەكرێت ئەوەیە، بۆچی حكومەت و ئیدارەی یەكێتیی لە سنورەكە شكستیان هێناوە لە دروستكردنی پاڵاوگەیەك لە سنوری چەمچەماڵ بەمەبەستی بەرهەمهێنانی بەرهەمە نەوتییەكان بەتایبەتیش بەنزین بۆ دابینكردنی لانی كەمی پێداویستی نەوت و بەنزینی سنورەكەو لەبری ئەوە بە نرخێكی زۆر هەرزانتر لە بازاڕی جیهانی رەوانەی دەرەوە دەكرێت؟!. بەرهەمی نەوت لە (كۆرمۆر) لەماوەی ساڵانی 2016 بۆ 2020 بەمشێوەیە بووە: •    2016: 13 هەزار بەرمیلی رۆژانە •    2017: 13 هەزار بەرمیل •    2018: 15 هەزار بەرمیل •    2019: 15 هەزار بەرمیل •    2020: 15 هەزار بەرمیل •    سێیەم: LPG ئەمە بریتییە لە غازی پێداویستی ماڵان، رۆژانە (هەزارو 150) تەن بەرهەمی هەیە، لەم بڕە بەگوێرەی بەدواداچوونەكانی (درەو)، رۆژانە (650) تەنی لەرێگای تانكەرەوە لە ئێرانەوە رەوانەی ئەفغانستان دەكرێت، هەر تەنێكی بۆ بازاڕی دەرەوە بە بڕی (ملیۆنێك و 200 هەزار) دینار دەفرۆشرێت، ئەو كۆمپانیایەی كە رەوانەی دەرەوەی دەكات لە هەر تەنێك 600 دۆلار قازانجی دەستدەكەوێت. كۆمپانیای (دانەغاز)، غازی (LPG) كۆرمۆر بۆ بازاڕی ناوخۆ بە كۆمپانیای (ساوس كوردستان) دەفرۆشێت كە كۆمپانیایەكی ناوخۆییە،  ئەم كۆمپانیایە غازەكە بەتانكەر دەگوازێتەوە بۆ هەموو پارێزگاكانی هەرێم، ئەوەی دەمێنێتەوە رەوانەی ئەفغانستانی دەكات. هەر تەنێك لە غازی (LPG) بۆ بازاڕی ناوخۆ بۆ هەر تەنێك بە بڕی (518 هەزار) دەفرۆشرێت. بۆری كۆرمۆر- بازیان- عەربەت بەگوێرەی بەدواداچوونەكانی (درەو)، ئیدارەی گشتیی یەكێتیی نیشتمانی كوردستان بەمدواییانە لەگەڵ كۆمپانیایەكی ئێرانی لە گفتوگۆدایە بەمەبەستی راكێشانی بۆرییەكی غاز لە (كۆرمۆر)ەوە بۆ هەردووو ناوچەی پیشەسازیی (بازیان) و (عەرەبەت)، وەكو باسدەكرێت درێژیی بۆرییەكە (147 كیلۆمەتر)ەو خەمڵاندنی پوختەی داهات لەم پرۆژەیەدا مانگانە (15 بۆ 20 ملیۆن) دۆلارە كە بۆ ئیدارەی گشتیی یەكێتیی دەگەڕێتەوە. یەكێتیی نیشتمانی وەكو دەسەڵاتداری ئەو زۆنەی كە كێڵگەی (كۆرمۆر)ی تێدایە، لە ساڵی 2019وە بیرۆكەی ئەوەی گەڵاڵە كردووە مامەڵە بە غازی ئەم كێڵگەیەوە بكات لەگەڵ حكومەتی فیدراڵی عێراق. لە ساڵی 2021و بەر لە رووداوەكانی 8ی تەموزی ناوخۆی یەكێتیی (تەقینەوەی ناكۆكی ئامۆزاكان و یەكلابوونەوەی یەكێتیی بۆ كوڕانی كۆچكردوو جەلال تاڵەبانی)، وەفدێكی یەكێتیی بەنهێنی چووە ناو گفتوگۆوە لەگەڵ وەزارەتی نەوتی عێراق، یەكێتیی لەم گفتوگۆیەدا پێشنیازی ئەوەی كرد كۆمپانیایەك بەناوی "كۆمپانیای غازی سلێمانی" بە هاوبەشیی لەگەڵ حكومەتی فیدراڵی عێراق دروست بكات، ئەم كۆمپانیایە هاوبەش بێت لەنێوان پارێزگای سلێمانی‌و وەزارەتی نەوتی عێراقداو كۆنترۆڵی هەموو كیڵگەكانی نەوت‌و غازی ناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەكێتی (تەقتەق، كۆرمۆر، حەسیرە، چیا سورخ) بكات، بە كیڵگەكانی سنوری كەركوك‌و خانەقینیشەوە. كرۆكی پرۆژەكە ئەوە بوو، غازی كۆرمۆر بە بۆریی بگەیەندرێتە هەموو ماڵێك لە زۆنی سەوز، دواتر ئەگەر پارتی قایل بێت پرۆژەكە بۆ سەرتاسەری كوردستان گەورە بكرێت. ئەوانەی شارەزای بواری وزە بوون لەناو یەكێتیدا، ئەوكات باسیان لەوە دەكرد، غازەكەی سنوری یەكێتیی دەتوانێت پێداویستی ناوخۆی عێراق پڕبكاتەوە‌و وادەكات چیتر عێراق پێویستی بە كڕینی غاز نەبێت لە ئێران بۆ كارپێكردنی وێستگەكانی كارەبا، ئەمریكییەكانیش پاڵپشتی ئەم هەنگاوە دەكەن‌و یەكێتی دڵنیایی لە بەرپرسانی بواری وزەی ئەمریكا لەمبارەیەوە وەرگرتووە، بەڵام هەنگاوێكی لەمجۆرە رەنگە ئێرانییەكان نیگەران‌و توڕە بكات، بەتایبەتیش كە غازی هەرێمی كوردستان دەبێت بە بەدیلی غازەكەی ئێران لە عێراقدا. هەر لەوكاتەوە تائێستا یەكێتیی دەیەوێت هەموو ئەم كارانە بە مەرجی ئەوە بكات، بەغداد بە جیا موچەو خەرجیی سنوری سلێمانی دابین بكات‌و بەشێوەی راستەوخۆ مامەڵە لەگەڵ پارێزگای سلێمانیدا بكات، نەك لەڕێگەی حكومەتی هەرێمی كوردستانە‌و پارتی دیموكراتی كوردستانەوە، رەنگە ئەمە هۆكارەكە بێت كە لەو ساڵانەی دوایدا مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی بە ئاشكراو لەبەردەم پەرلەمانی كوردستاندا وتی:" هەندێك كەیس هەیە ناتوانین دەستی بۆ ببەین، چونكە رەنگە ببێت بەهۆی سەرهەڵدانەوەی شەڕی ناوخۆ". ئەم ساڵانەی دوایی زیاتر ناكۆكی نێوان پارتی و یەكێتیی لەسەر چۆنیەتی مامەڵەكردن بە غازی كۆرمۆرەوە دەركەوت، كێڵگەیەك كە سەرچاوەی سەرەكی غازی وێستگەكانی كارەباو ماڵانە لە هەرێمی كوردستان. شوباتی 2022 رەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆكی توركیا بەفەرمی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستانی بانگهێشتی ئەنكەرە كرد، دوای ئەم دیدارە سەرۆكی توركیا بە فەرمی رایگەیاند، داوای لە سەرۆكی هەرێم كردووە غازی سروشتی كوردستان هەناردەی توركیا بكات. ئەم قسەیەی ئەردۆغان بەس بوو بۆ ئەوەی دواتر هەرێمی كوردستان بكەوێتە ژێر فشارێكی بەهێزی حكومەتی فیدراڵی عێراق‌و كۆماری ئیسلامی ئێرانەوە، بەتایبەتیش لەو هەر لەو رۆژگارەدا بوو كە بەڕێوەبەری كۆمپانیای (دانەغاز) لێدوانێكی داو وتی:" دەتوانین بە غازی چەمچەماڵ سوتەمەنی بۆ عێراق‌و توركیاش دابین بكەین". هەر لەو مانگەدا كە نێچیرڤان گەشتەكەی كرد بۆ توركیا (شوبات)، دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بەشێوەیەكی كتوپڕ‌و دوای (10) ساڵ سڕكردنی، بڕیاری خۆی لەبارەی سكاڵایەكی وەزارەتی نەوتی عێراقەوە یەكلاكردەوە‌و یاسای نەوت‌و غازی هەرێمی كوردستانی هەڵوەشاندەوە‌و حوكمیدا بەوەی دەبێت هەرێم نەوت‌و غازی خۆی رادەستی بەغداد بكات. ئەم بڕیارە پێگەی هەرێمی كوردستان لەناو عێراق بردە دواوە، پێشتر ئەگەر وەفدەكانی هەرێمی لە دانوستانەكانیاندا بۆ پێكهێنانی كابینەكانی حكومەت باسیان لە جێبەجێكردنی ماددەی (140)ی تایبەت بە چارەنوسی ناوچە جێناكۆكەكان‌و پشكی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق كردبێت، ئێتر لەوكاتەوە تائێستا مانشێتی سەرەكی دانوستانەكانیان چارەنوسی نەوت‌و غازی هەرێمی كوردستانە.    ناوەڕاستی 2022 هەوڵی هەناردەكردنی غازی سروشتی كوردستان بۆ توركیا هاوشێوەی نەوتەكە، كەوتە بواری جێبەجێكردنەوە؛ حكومەتی هەرێم بە فەرمی كۆمپانیای (كار)ی راسپارد دەست بە كاركردن بكات بەمەبەستی دروستكردنی بۆرییەكی غاز لە كێگەی كۆرمۆرەوە بۆ دهۆك، هێزە ئەمنییەكانی یەكێتیی رێگرییان لە كاركردنی كۆمپانیای (كار) كرد. رۆژی 28ی نیسانی 2022 بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتیی لە هەولێر لەگەڵ نوێنەری نێردەی دیپلۆماسی وڵاتان‌و رێكخراو ئاژانسە نێودەوڵەتییەكاندا كۆبووەوە، لەم كۆبونەوەیەدا لەبارەی پرسی هەناردەكردنی غازی كوردستانەوە وتی:" دەبێت گرێبەست‌و شێوازەكەی بۆ خەڵكی هەرێمی كوردستان روونبكرێتەوە، نامانەوێت مەینەتییەكی تر بەسەر هەرێمەكەماندا بهێنین. بە شەفافی كار لەسەر ئەم كەیسە بكرێت‌و هاوڵاتییانی كوردستان بەشێكبن لە پرۆسەكە. هەموو هەوڵێكیش لەدەرەوەی ئەم داواكارییانە ئەوا روون‌و ئاشكرا رایدەگەیەنم، دەبێت بەسەر لاشەی بافڵ جەلال تاڵەبانیدا بۆری غاز هەناردەی دەرەوە بكرێت". لەوكاتەوە تائێستا ئیتر چارەنوسی غازی كۆرمۆر لەنێوان دوو پرۆژەی جیاوازی پارتی و یەكێتیی بە هەڵواسراوی ماوەتەوە، پرۆژەی پارتی هەناردەكردنی زیادەی غازەكەیە بۆ توركیا، پرۆژەی یەكێتیی مامەڵەكردنە بە غازەكەوە لەگەڵ حكومەتی فیدراڵی عێراق. كۆرمۆر لەنێوان دادگاو بۆردوماندا ! كۆرمۆر تەنیا لەنێوان پرۆژەی پارتی و یەكێتیدا گیری نەخواردووە، لەلایەكی تریشەوە كۆمپانیای نەوتی باكور كە سەربە وەزارەتی نەوتی عێراقە دەیەوێت ئەم كێڵگەیە لە هەرێمی كوردستان وەربگرێتەوە. رۆژی 5ی ئایاری 2022 كۆمپانیای نەوتی باكور بەیاننامەیەكی بڵاوكردەوە، باسی لەوەكرد، حكومەتی هەرێمی كوردستان زیادەڕۆیی كردوەتەسەر كێڵگە نەوتییەكانی سەربە كۆمپانیای باكور لەوانە (خورمەڵە، ئاڤانا، سەفیە، كۆرمۆر)، كۆمپانیای نەوتی باكور لە دادگاكانی عێراق لەبارەی (خورمەڵە‌و كۆرمۆر)ەوە سكاڵای لەسەر حكومەتی هەرێمی كوردستان تۆمار كردووە. سەرباری سكاڵا یاساییەكەی كۆمپانیای نەوتی باكور، لە حوزەیرانی 2022دا لە ماوەی سێ رۆژدا سێجار بە موشەك هێرشكرایەسەر كێڵگەی كۆرمۆر، پێشترو بەر لەم هێرشانە، (9) جاری تر بە موشەك و درۆن هێرش كرابووە سەر كێڵگەكە، لەوتەوە تائێستا هیچ گروپێك بەرپرسیارێتیی ئەو هێرشانەی نەگرتوەتە ئەستۆ، بەشێوەی ناڕاستەوخۆ پەنجەی تۆمەت بۆ گروپە چەكدارەكانی ناو حەشدی شەعبی درێژ دەكرێت كە نزیكن لە كۆماری ئیسلامی ئێرانەوە، هەر كاتێك باس لە هەناردەكردنی غازی كۆرمۆر بۆ توركیا یاخود زیادكردنی ئاستی بەرهەمهێنانی كێڵگەكەو ناردنی بۆ عێراق دەكرێت، هێرشەكان دەستپێدەكەنەوە، ئێران خۆی غازی سروشتی بە عێراق دەفرۆشێت، رەنگە نیگەران بێت لەوەی جێگرەوەی غازەكەی لە كۆرمۆرەوە بۆ دروست ببێت. غازی كۆرمۆر بۆ كارەبای كەركوك رۆژی 6ی تشرینی دووەمی 2023، وەزارەتی نەوتی عێراق ئاشكرایكرد، بۆری گواستنەوەی غازی كێڵگەی "كۆرمۆر"ی بۆ وێستگەی كارەبای كەركوك تەواو كردووە، بۆرییەكە 16 ئینجە‌و توانای هەیە رۆژانە (100 مقمق) غاز رەوانە بكات. ئەم هەواڵە بۆ وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان پێشبینیكراو نەبوو، وەزارەت هەر زوو بێئاگایی خۆی لەم مامەڵەیە راگەیاند، هاوكات بەرپرسانی باڵای یەكێتیی نیشتمانی كوردستانیش وەكو دەسەڵاتدار بەسەر كێڵگەی "كۆرمۆر" بێئاگایی خۆیان نیشاندا. بەڵام دواتر دەركەوت، وەزارەتی نەوتی عێراق بەگوێرەی بڕیارێكی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق بە ژمارە (23392)ی ساڵی 2023 مامەڵەی كڕینی غازی كۆرمۆری لەگەڵ كۆمپانیای (هیلالی) ئیماراتی كردووە، كۆمپانیاكە پشكی خۆی لە غازەكە بە وێستگەی كارەبای كەركوك فرۆشتووە. په‌رله‌مانتار (عوده‌ی عه‌واد) سكاڵایەكی یاسایی لەسەر ئەم كەیسە لە دادگای باڵای فیدراڵی عێراق تۆماركرد، 4ی كانونی یەكەمی 2023 سكاڵاكەی رەتكرایەوە،‌ به‌به‌هانه‌ی ئه‌وه‌ی سكاڵاكار (واتا عوده‌ی عه‌واد) هیچ به‌رژه‌وه‌ندییه‌كی له‌و بابه‌ته‌دا نییه‌  كه‌ سكاڵاكه‌ی له‌سه‌ر تۆماركردووه‌، بەڵام دادبینییەكان لەسەر ئەم كەیسە هەندێك زانیاری نوێی ئاشكراكرد. ئەوكات پارێزه‌ری یاسایی محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق له‌به‌رده‌م دادگای فیدراڵیدا لەبارەی كەیسی كڕینی غازی كۆرمۆر بۆ وێستگەی غازی كەركوك دوو وه‌ڵامنامه‌ی پێشكه‌شكردووه‌، وه‌ڵامی یه‌كه‌م له‌ رۆژی 13ی ئه‌یلولی 2023و ئه‌وی تر له‌ 12ی تشرینی یه‌كه‌می 2023دا بوو‌. به‌پێی ئه‌وه‌ی له‌ وه‌ڵامی پارێزه‌ره‌كه‌ی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراقدا هاتبوو‌، ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی فیدراڵ پشتبه‌ست به‌ ده‌سه‌ڵاته‌كانی خۆی كه‌ له‌ مادده‌ی (80)ی ده‌ستوردا هاتووه‌، فه‌رمانی بۆ وه‌زاره‌تی نه‌وت ده‌ركردووه‌ بۆ ئه‌وه‌ی غازی كێڵگه‌ی كۆرمۆر له‌ كۆمپانیای هیلالی ئیماراتی بكڕێت، ئه‌مه‌ش به‌مه‌به‌ستی ئاماده‌كردنی سه‌رچاوه‌ی تری وزه‌ بۆ وێستگه‌كانی كاره‌با، به‌له‌به‌رچاوگرتنی به‌رزبوونه‌وه‌ی پله‌ی گه‌رماو كه‌مبوونه‌وه‌ی كاته‌كانی پێدانی كاره‌با به‌ هاوڵاتیان. له‌ به‌شێكی تری وه‌ڵامنامه‌كه‌یدا، پارێزه‌ره‌كه‌ی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق باسی له‌وه‌كرد، گفتوگۆو دانوستان له‌گه‌ڵ كۆمپانیای (هیلال)ی ئیماراتی كه‌ له‌ كێڵگه‌ی كۆرمۆر كارده‌كات، له‌ساڵی 2020وه‌ ده‌ستیپێكردووه‌و پرۆسه‌ی كڕینی غازی كۆرمۆر له‌و كۆمپانیایه‌ كاتێك ده‌ستپێده‌كات كه‌ سه‌رجه‌م بابه‌ته‌ یاساییه‌كان چاره‌سه‌رده‌كرێن، به‌گوێره‌ی ئه‌وه‌ی له‌ بڕیاره‌كانی دادگای فیدراڵیدا هاتوون. پارێزه‌ری سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق له‌به‌رده‌م دادگادا بۆ به‌رگریكردن له‌ بڕیاره‌كه‌ی حكومه‌ت وتی" بڕیاری حكومه‌ت بۆ كڕینی غازی كۆرمۆر هیچ ئاماژه‌یه‌كی تێدا نییه‌ بۆ دووباره‌ كاركردنه‌وه‌ی به‌و گرێبه‌ستانه‌ی كه‌ حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان كردویه‌تی، ئه‌م گرێبه‌ستانه‌ به‌ر له‌ ده‌رچوونی بڕیاری دادگای فیدراڵی لێكه‌وتی لاوه‌كیان به‌جێهێشتووه‌‌، له‌وانه‌ غازی به‌رهه‌مهێنراو كه‌ بووه‌ به‌ به‌رهه‌مێك بۆ فرۆشتن و ناتوانرێت جارێكی تر بگه‌ڕێندرێته‌وه‌ بۆ كێڵگه‌كه‌، هه‌روه‌ك كڕینی ئه‌م به‌رهه‌مه‌ به‌واتای نیشاندانی ره‌زامه‌ندی نییه‌ له‌سه‌ر گرێبه‌ستی ئیمزاكراو له‌نێوان حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان و كۆمپانیای وه‌به‌رهێن (مه‌به‌ستی كۆمپانیای هیلالی ئیماراتییه‌)، سه‌رباری ئه‌مه‌ بڕیاری دادگای فیدراڵ (ژماره‌ 59ی 2012 و كۆكراوه‌كه‌ی ژماره‌ 110ی 2019) باسی له‌ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ یان به‌رده‌وامبوونی ئه‌و گرێبه‌ستانه‌ نه‌كردووه‌ كه‌ به‌پێی یاسای نه‌وت و غازی هه‌رێمی كوردستان كراون (ئه‌م یاسایه‌ به‌بڕیاری دادگای فیدراڵی هه‌ڵوه‌شێندراوه‌ته‌وه‌)". به‌هۆی ئه‌وه‌ی په‌رله‌مانتار عوده‌ی عه‌واد سكاڵای له‌سه‌ر وه‌زاره‌تی نه‌وتیش كردبوو، له‌سه‌ر ئه‌م بابه‌ته، پارێزه‌ری وه‌زاره‌تی نه‌وت له‌به‌رده‌م دادگای فیدراڵیدا له‌ رۆژی 15ی تشرینی یه‌كه‌می 2023 لائیحه‌یه‌كی پێشكه‌شكردووه‌و ئاماژه‌ی به‌ هه‌مان هۆكاره‌كانی پارێزه‌ره‌كه‌ی سه‌رۆك وه‌زیران كردووه‌ له‌باره‌ی بابه‌تی كڕینی غازی كێڵگه‌ی كۆرمۆر له‌لایه‌ن وه‌زاره‌تی نه‌وته‌وه‌، به‌ڵام هه‌ندێك پاڵنه‌ری تریشی بۆ هۆكاری ده‌ركردنی بڕیاره‌كه‌ باسكردووه‌، له‌وانه‌: •    خه‌رجی كڕینی غازی كۆرمۆر كه‌متره‌ له‌ كڕینی غازی ئێران و ‌زۆرتره‌ له‌ خه‌رجی كڕینی غازی به‌سره‌. •    تائێستا هیچ گرێبه‌ستێك له‌گه‌ڵ كۆمپانیای هیلالی ئیماراتیدا نه‌كراوه‌ بۆ كڕینی غازی كۆرمۆر. •    رۆڵی وه‌زاره‌تی نه‌وت ته‌نیا له‌ بابه‌تی لۆجستی تایبه‌ت به‌ كاروباری گواستنه‌وه‌و نۆژه‌نكردنه‌وه‌دا كورتده‌بێته‌وه‌، چونكه‌ لایه‌نی تایبه‌تمه‌نده‌ له‌م بابه‌ته‌دا هاوشێوه‌ی هاورده‌كردنی غازی ئێران و، لایه‌نی سودمه‌ند له‌ گرێبه‌ستی پلانبۆدانراو له‌گه‌ڵ كۆمپانیای هیلال، وه‌زاره‌تی كاره‌بایه‌. •    وه‌زاره‌تی نه‌وت هێشتا ده‌یه‌وێت رێوشوێنی یاسایی پێویست بگرێته‌به‌ر بۆ زامنكردنی یاسایبوونی گرێبه‌سته‌كه‌، به‌جۆرێك پێچه‌وانه‌ نه‌بێت له‌گه‌ڵ یاسای به‌ركارو ئه‌و بڕیارانه‌ی كه‌ له‌لایه‌ن دادگاوه‌ ده‌رچوون. به‌هۆی ئه‌وه‌ی له‌ سكاڵاكه‌ی په‌رله‌مانتار عوده‌ی عه‌واد دا وه‌كو سكاڵا له‌سه‌ر كراو ناوی هێنراوه‌،‌ وه‌زاره‌تی دارایی فیدراڵیش پارێزه‌ری خۆی ناردوه‌ته‌ دادگای فیدراڵی و؛ له‌ لائیحه‌ی خۆیدا باسی له‌وه‌كردووه‌، هیچ بڕه‌ پاره‌یه‌كی له‌ به‌رژه‌وه‌ندی وه‌زاره‌تی نه‌وت پێنه‌دراوه‌ بۆ ئه‌وه‌ی غازی به‌رهه‌مهێنراوی كێڵگه‌ی كۆرمۆری پێ بكڕێت (له‌ كۆمپانیای هیلالی ئیماراتی له‌چوارچێوه‌ی گروپی كۆمپانیای پێرڵ پترلیۆم كه‌ ئێستا له‌ كێڵگه‌ی كۆرمۆر له‌ هه‌رێمی كوردستان وه‌به‌رهێنان ده‌كات). پارێزه‌ره‌كه‌ی وه‌زاره‌تی دارایی فیدراڵ ئاماژه‌ی به‌وه‌كردبوو‌، وه‌زاره‌تی دارایی هیچ داواكارییه‌كی ئاڕاسته‌ نه‌كراوه‌ بۆ ئه‌وه‌ی بڕه‌ پاره‌یه‌ك له‌ چوارچێوه‌ی یاسای بودجه‌دا دابنێت بۆ كڕینی غاز له‌ كێڵگه‌ی كۆرمۆر. كۆرمۆر لە دادگای لەندەن گرێبەستی بەرهەمهێنانی غاز لە كێڵگەی كۆرمۆر یەكێك لە دیارترین ئەو ئاڵنگارییانە بووە ئۆكتۆبەری 2013 رووبەڕووی وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێم بووە، ئاڵنگارییەك كە لە میدیاو شەقامی هەرێمی كوردستان وەكو شكستێكی گەورە بۆ وەزارەت تەماشا دەكرا، كەیسی ئەم كێشەیە گەیشتە دادگای لەندەن، لێرەدا دەقی راگەیەندراوێكی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان بڵاودەكەینەوە كە رۆژی 30ی ئابی 2017 بڵاوكراوەتەوە، راگەیەندراوەكە بە وردی گوزارشت لە كێشەكەو چۆنییەتی رێككەوتنەكە دەكات: دەقی راگەیەندراوەكەی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان 30 ئابى2017 بڵاوكراوه‌ى ڕۆژنامه‌وانیى هاوبه‌شى حكوومه‌تى هه‌رێمى كوردستان و كۆنسۆرتیۆمى پێڕل سه‌باره‌ت به‌ گه‌یشتنیان به‌ یه‌كلاكردنه‌وه‌ى كۆتاییى سه‌رجه‌م ناكۆكییه‌كانی نێوانیان. ڕێككه‌وتنامه‌ى یه‌كلاكردنه‌وه‌ى ناكۆكییه‌كانى نێوان حكوومه‌تى هه‌رێمى كوردستانى عیراق و كۆمپانیاكانى (دانا گاز، هیلال پترۆلیۆمى نێوده‌وڵه‌تى، پێڕل پترۆلیۆم) كه‌ به‌ یه‌كه‌وه‌ به‌ (كۆنسۆرتیۆم) ناویان دێت. ڕۆژى 4 ى نیسانى ساڵى 2007 (حكوومه‌تى هه‌رێمى كوردستان) و كۆنسۆرتیۆمى كۆمپانیاكان به‌یه‌كه‌وه‌ ڕێككه‌وتنێكى به‌راییان ئیمزا كرد له‌سه‌ر وه‌به‌رهێنان له‌ هه‌ردوو كێڵگه‌ى (كۆڕمۆڕ و چه‌مچه‌ماڵ)، به‌ڵام دواتر له‌سه‌ر چه‌ند بابه‌تێكى دیاریكراوى ئه‌و ڕێككه‌وتنامه‌یه‌ ناكۆكى سه‌ری هه‌ڵدا و ڕۆژى 21 ى تشرینى یه‌كه‌مى ساڵى 2013 ئه‌و ناكۆكیانه‌ ئاڕاسته‌ى ناوبژیوانیى نێوده‌وڵه‌تى كرا له‌ چوارچێوه‌ى ڕێساكانى (دادگاى له‌نده‌ن بۆ ناوبژیوانیى نێوده‌وڵه‌تى) و به‌ كه‌یسى ژماره‌ 132527 تۆمار كرا بۆ بڕیاردان له‌سه‌ر ئه‌و ناكۆكیانه له‌‌ لایه‌ن چه‌ند داوه‌رێكى ناوبژیوانییه‌وه‌ له‌ له‌نده‌ن. لایه‌نه‌كان ئه‌مڕۆ به‌ هاوبه‌شى ڕێككه‌وتن له‌سه‌ر یه‌كلاكردنه‌وه‌ى كۆتاییى سه‌رجه‌م ناكۆكییه‌كانى نێوانیان به‌ شێوه‌یه‌كى دۆستانه‌ له‌ ڕێگاى كۆتایهێنان به‌ ناوبژیوانیى نێوانیان و هه‌ر پرۆسه‌یه‌كى ترى په‌یوه‌ندیدار به‌ دادگاوه‌، هه‌ره‌وها كۆتاییهێنان به‌ هه‌موو داوا هه‌ڵپه‌سێراوه‌كانی نێوانیشیان، له‌وانه‌ش داواى قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌ى ئه‌و زیانانه‌ى له‌ لایه‌ن كۆنسۆرتیۆمه‌وه‌ كراوه‌ له‌ به‌رامبه‌ر حكوومه‌تى هه‌رێمى كوردستان، هه‌روه‌ها لایه‌نه‌كان ڕێككه‌وتن له‌سه‌ر دانانى میكانیزمێك بۆ دانه‌وه‌ى بڕى ( 2 دوو ملیار و 239 دوو سه‌د و سى و نۆ ملیۆن دۆلار) كه‌ تا ئێستا له‌ لایه‌ن دادوه‌رانى ناوبژیوانییه‌وه‌ بڕیارى له‌سه‌ر دراوه‌، سه‌ره‌ڕاى ئه‌مه‌ش لایه‌نه‌كان ڕێككه‌وتن له‌سه‌ر ده‌ستكردنى خێرا به‌ گه‌شه‌پێدانى زیاترى ده‌رفه‌ته‌كانى هاتوو له‌ ڕێككه‌وتنى ساڵى 2007 له‌ به‌رژه‌وه‌ندیى هاوبه‌شى لایه‌نه‌كان، سه‌ره‌ڕاى  به‌رژه‌وه‌ندیى هه‌رێمى كوردستان و ته‌واوى عێراق. خاڵه‌ دیاره‌كانى ڕێككه‌وتنى یه‌كلاكردنه‌وه‌ى ناكۆكییه‌كان بریتین له‌مانه‌ى خواره‌وه‌: • حكوومه‌تى هه‌رێمى كوردستان  بڕى 600 شه‌ش سه‌د ملیۆن دۆلار به‌ (پێڕڵ) ده‌دات. • حكوومه‌تى هه‌رێمى كوردستان بڕى 400 چوار سه‌د ملیۆن دۆلارى تر به‌ (پێڕڵ) ده‌دات كه‌ پێویسته‌ له‌ حسابێكى تایبه‌ت دابنرێت بۆ ئه‌وه‌ى ته‌نها خه‌رج بكرێت بۆ مه‌به‌ستى وه‌به‌رهێنان له‌ بوارى گه‌شه‌پێدانى زیاتر به‌ مه‌به‌ستى فراوانكردنى به‌رهه‌مهێنان. • به‌پێى ئه‌م ڕێككه‌وتنه‌ى یه‌كلاكردنه‌وه‌یه‌ (پێڕڵ) به‌رهه‌مهێنانى گاز زیاد ده‌كات له‌ كێڵگه‌ى (كۆڕمۆڕ) به‌ تواناى (500 پێنج سه‌د مه‌قمه‌ق له‌ ڕۆژێكدا) وه‌ك گازى زیاده‌ به‌ ڕێژه‌ى 160% ى ئاستى ئێستاى به‌رهه‌مهێنانى گاز و چاوه‌ڕوان ده‌كرێت له‌ نزیكه‌ى ماوه‌ى دوو ساڵدا به‌رهه‌مهێنان ده‌ست پێبكات. • ئه‌و بڕه‌ پاره‌یه‌ى ده‌مێنێته‌وه‌ له‌ بڕیارى ناوبژیوانییه‌كه‌ كه‌ ده‌كاته‌ بڕى  (1 یه‌ك ملیار و 239 دوو سه‌د و سى و نۆ ملیۆن دۆلار) ئیتر وه‌كو قه‌رز له‌ ئه‌ستۆى حكوومه‌تى هه‌رێم نامێنێت، به‌ڵكو پۆڵێن ده‌كرێته‌وه‌ و تۆمار ده‌كرێت وه‌كو تێچووى خه‌رجكراو له‌ لایه‌ن كۆنسۆرتیۆمه‌وه‌ به‌ هه‌ڵپه‌سێردراوى ده‌مێنێته‌وه‌ و شایانى وه‌رگرتنه‌وه‌یه‌ له‌ داهاتى به‌ده‌ستهاتوو له‌ وه‌به‌رهێنان له‌ ناوچه‌كانى ڕێككه‌وتنى ساڵى 2007 وه‌كو تێچوو. • ته‌رخانكردنى به‌شه‌ قازانجى (پێڕڵ) له‌ داهاتى به‌ ده‌ستهاتوو له‌ پاشه‌ڕۆژدا له‌ ناوچه‌كانى دیاریكراو له‌ ڕێككه‌وتنى ساڵى 2007 له‌ سه‌ر هه‌مان بنه‌ماى كارپێكراو ده‌بێت كه‌ دیاری كراوه‌ بۆ ئاستى قازانجى گشتیى كۆمپانیا نێوده‌وڵه‌تییه‌كانى نه‌وت له‌ چوارچێوه‌ى (گرێبه‌سته‌كانى هاوبه‌شیكردن له‌ به‌رهه‌مهێنان) له‌ هه‌رێمى كوردستان، له‌م خاڵه‌ى ڕێككه‌وتنى یه‌كلاكردنه‌وه‌كه‌ ڕه‌چاوى هه‌بوونى مه‌ترسیى زیاترى وه‌به‌رهێنان و سه‌رمایه‌ كراوه‌ له‌ بوارى گه‌شه‌پێدانى سه‌رچاوه‌كانى گازى سروشتى به‌ به‌راورد له‌گه‌ڵ گه‌شه‌پێدانى نه‌وت و له‌ دواى به‌ده‌ستهێنانه‌وه‌ى تێچووى ئه‌و وه‌به‌رهێنانه‌ى كه‌ كۆنسیۆتێرمه‌كه‌ ئه‌نجامى ده‌ده‌ن، ئه‌وا داهاتى به‌ ده‌ستهاتوو وه‌كو قازانج به‌ ڕێژه‌ى 78% له‌ ناوچه‌كانى ڕێككه‌وتنه‌كه‌ بۆ به‌رژه‌وه‌ندیى حكوومه‌تى هه‌رێمى كوردستان ده‌بێت و ڕێژه‌ى 22% بۆ به‌رژه‌وه‌ندیى (پێڕڵ) ده‌بێت. • ڕێككه‌وتنى لایه‌نه‌كان له‌سه‌ر دیاریكردنى سنوورى بلۆكى كۆڕمۆڕ و‌ حكوومه‌تى هه‌رێمى كوردستان ده‌رفه‌تى وه‌به‌رهێنانى داوه‌ به‌ كۆنسۆرتیۆم له‌ هه‌ردوو بلۆكى  نزیكى 19 و 20 ، ئه‌م دوو بلۆكه‌ش‌ زیادكراون بۆ سه‌ر ناوچه‌كانى ڕێككه‌وتنى ساڵى 2007، له‌گه‌ڵ پابه‌ندیى كۆنسۆرتیۆم بۆ وه‌به‌رهێنانى سه‌ره‌تایى له‌سه‌ر ئه‌م بلۆكانه‌ و‌ گه‌شه‌پێدانی بلۆكه‌كان ئه‌گه‌ر سه‌رچاوه‌ى نه‌وت و گازى بازرگانى دۆزرانه‌وه‌.  • حكوومه‌تى هه‌رێمى كوردستان هه‌ڵده‌ستێت به‌ كڕینه‌وه‌ى ڕێژه‌ى 50% ى ئه‌و بڕه‌ زیاده‌ گازه‌ى كه‌ له‌ داهاتوو به‌رهه‌م ده‌هێنرێت به‌پێى ئه‌و مه‌رجانه‌ى لایه‌نه‌كان له‌سه‌رى ڕێكده‌كه‌ون و‌ به‌كار ده‌هێنرێت بۆ مه‌به‌ستى دابینكردنى گاز بۆ وێستگه‌كانى به‌رهه‌مهێنانى كاره‌با له‌ هه‌رێمى كوردستان، ئه‌و ڕێژه‌ى 50%ى تریش كه‌ ده‌مێنێته‌وه‌ له‌ گازى زیاده‌ى به‌رهه‌مهێنراو كه‌ ده‌كاته‌ 250 مه‌قمه‌ق له‌ لایه‌ن (پێڕڵ)ـه‌وه‌ به‌ بازاڕ ده‌كرێت چ له‌ ڕێگاى فرۆشتنى به‌ كڕیارانى كه‌رتى تایبه‌ت له‌ ناو عێراق، یان له‌ ڕێگاى هه‌نارده‌كردنه‌وه‌، یاخود ده‌كرێت به‌ حكوومه‌تى هه‌رێمى كوردستان بفرۆشرێت بۆ هه‌مان مه‌به‌ستى فراوانكردنى به‌رهه‌مهێنانى كاره‌با له‌ چوارچێوه‌ى عێراقدا.  • هه‌روه‌ها (پێڕڵ)  هه‌ڵده‌ستێت به‌ فراوانكردنى به‌رنامه‌كانى ڕاهێنانى ناوخۆیی و ده‌سته‌به‌ركردنى هه‌لى كار له‌پێناو به‌ده‌ستهێنانى به‌رزترین ئاست له‌ به‌كارهێنانى سه‌رچاوه‌ى ناوخۆیی، هه‌روه‌ها پشتیوانیكردنى كۆمه‌ڵگه‌ى خۆجێیه‌تى له‌ ڕێگاى چالاكییه‌كانى تایبه‌ت به‌ به‌رنامه‌ و پڕۆژه‌كانى به‌رپرسیارێتى هاوبه‌شیی كۆمه‌ڵایه‌تییه‌وه‌.  • لایه‌نه‌كان پێكه‌وه‌ ده‌ستبه‌ردار بوون و ته‌نازولیان كرد له‌ هه‌موو داوا یاساییه‌كانیان له‌ ناوبژیوانى و هه‌ر پرۆسه‌یه‌كى ترى په‌یوه‌ندیدار به‌ دادگاكانه‌وه‌. • لایه‌نه‌كان هه‌ستان به‌ هه‌مواركردن و ڕوونكردنه‌وه‌ى هه‌ندێك له‌ مه‌رج و داڕشتنه‌كانى ڕێككه‌وتنى ساڵى 2007 له‌ ناویشیاندا درێژكردنه‌وه‌ى ماوه‌ى ڕێككه‌وتنامه‌كه‌ تاوه‌كو ساڵى 2049. لایه‌كان زۆر خۆشحاڵ بوون به‌ ڕێككه‌وتنى یه‌كلاكردنه‌وه‌ى ناكۆكییه‌كانی نێوانیان و چاوه‌ڕوانن پێكه‌وه‌ كار بكه‌ن بۆ گه‌یشتن به‌ به‌رزترین ده‌رفه‌ته‌كانى ناوچه‌كانى ناو ڕێككه‌وتنى نێوانیان، ئه‌ویش بۆ به‌رژه‌وه‌ندیى هاوبه‌شى لایه‌نه‌كان و هه‌روه‌ها به‌رژه‌وه‌ندیى خه‌ڵكانى هه‌رێمى كوردستان و عێراق كه‌ سوودمه‌ند ده‌بن له‌ زیادكردنى داهاتى گشتى و دابینكردنى كاره‌باى باشتر و لایه‌نه‌كانى ئه‌م ڕێككه‌وتنه‌ باوه‌ڕییان وایه‌ كه‌ ڕێككه‌وتنه‌كه‌ ئه‌وه‌ دووپات ده‌كاته‌وه‌ بۆ وه‌به‌رهێنه‌رانى نێوده‌وڵه‌تى كه‌ هه‌رێمى كوردستانى عێراق ژینگه‌یه‌كى سه‌رنجڕاكێش و دڵنیایه‌ بۆ وه‌به‌رهێنان. هه‌ر له‌ باره‌ى ئه‌م ڕێككه‌وتنه‌وه‌، به‌ڕێز دكتۆر ئاشتى هه‌ورامى وه‌زیرى سامانه‌ سروشتییه‌كان له‌ حكوومه‌تى هه‌رێمى كوردستان گوتى: (وه‌به‌رهێنانى ئه‌و كۆمپانیایانه‌ له‌ بوارى به‌رهه‌مهێنانى گاز تا ئێستا بۆته‌ به‌ده‌ستهێنانى سوودى گه‌وره‌ بۆ هه‌رێمى كوردستان له‌ ڕێگاى پشتیوانیى به‌رهه‌مهێنانى كاره‌با به‌ تێچوویه‌كى گونجاو. ئێمه‌ خۆشحاڵین به‌ ده‌رئه‌نجامى ئه‌م ڕێككه‌وتنه‌ كه‌ ده‌بێته‌ هۆى هه‌ڵدانه‌وه‌ى لاپه‌ڕه‌یه‌كى نوێ له‌ په‌یوه‌ندیى نێوان لایه‌نه‌كان، سه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌ى كه‌ گه‌شه‌پێدانى كه‌رتى به‌رهه‌مهێنانى گازى سروشتى له‌ هه‌رێمى كوردستان ده‌خاته‌ ئاستێكى نوێى به‌رزه‌وه‌.) هه‌روه‌ها به‌ڕێز مه‌جید جه‌عفه‌ر به‌ڕێوه‌به‌رى جێبه‌جێكارى كۆمپانیاى هیلال پیترۆلۆم و به‌ڕێوه‌به‌رى كارگێڕیى بۆردى (دانا گاز) گوتى: (كۆمپانیاكان هه‌میشه‌ پابه‌ندیى خۆیان ده‌ربڕیوه‌ بۆ چاره‌سه‌ركردنى دۆستانه‌ى بابه‌ته‌كان به‌ ئاڕاسته‌ى گه‌شه‌پێدانى گونجاوى كێڵگه‌كانى كۆڕمۆڕ و چه‌مچه‌ماڵ، ئێمه‌ خۆشحاڵین و له‌ چوارچێوه‌ى ئه‌و ڕێككه‌وتنامه‌ گرنگه‌دا كه‌ دوای دانوستان و گفتوگۆى بنیاتنه‌ر هاته‌دى له‌گه‌ڵ حكوومه‌تى هه‌رێمى كوردستان، پابه‌ند ده‌بین  به‌ به‌دیهێنانى به‌هاى گرنگى هه‌موو ئه‌و بوارانه‌ى جێگه‌ى گرنگیى لایه‌نه‌كانن، هه‌روه‌ها یه‌كلاكردنه‌وه‌ى گشت قه‌رزه‌كان و ده‌ستپێكردنه‌وه‌ى هه‌ماهه‌نگیى ته‌واوى نێوان لایه‌نه‌كان كه‌ ئاسۆیه‌كى ئه‌رێنى ده‌خاته‌ ڕوو بۆ وه‌به‌رهێنانى زیاتر و به‌ ئاگابوونى ته‌واو بۆ هه‌بوونى ده‌رفه‌تى سه‌رچاوه‌ى گه‌وره‌ له‌و ناوچانه‌ى كه‌ ڕێكه‌وتنه‌كه‌ ده‌یانگرێته‌وه‌.) سەرچاوەكان: • سایتی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان https://archive.gov.krd/mnr/mnr.krg.org/index.php/ku.html •    سایتی كۆمپانیای (دانەغاز)ی ئیماراتی https://www.danagas.com/?lang=ar •    چاوپێكەوتنی مەجید جەعفەر بەڕێوەبەری جێبەجێکاری کۆمپانیای دانەگاز لەگەڵ (رووداو) https://www.rudaw.net/sorani/kurdistan/2710202313 •    دابەشبوونی جوگرافی بلۆکە غازییەکانی هەرێمی كوردستان، راپۆرتی (درەو) https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=10229 •    پەرەپێدانی كێڵگەی كۆرمۆر كێشەی تێكەوت، هەواڵ لە سایتی (درەو) https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=15527 •    كۆرمۆر لەنێوان پرۆژەی پارتی‌و یەكێتیدا گیری خواردووە https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=10542 •    "ئه‌مه‌ نۆیه‌م جاره‌ هێرش ده‌كرێته‌ سه‌ر كۆرمۆر"، هەواڵ لە سایتی (درەو) https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=15009 •    كێ هێرش دەكات ؟، هەواڵ لە سایتی (درەو) https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=10548 •    یەكێتی كارتی غاز بەرامبەر پارتی بەرزدەكاتەوە، راپۆرتی (درەو) https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=7720 •    به‌غداد له‌ كڕینی غازی كوردستان پاشگه‌زده‌بێته‌وه‌، راپۆرتی (درەو) https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=14424  

راپۆرتی شیكاری: هێمن خۆشناو له‌ رۆژی(24 تشرینی دووه‌می 2025) شاندی (كۆمسیۆنی هه‌ماهه‌نگی نیشتیمانی، برایه‌تی و دیموكراسی) له‌ په‌رله‌مانی توركیا بێ نوێنه‌ری (جه‌هه‌په‌) سه‌ردانی دوورگه‌ی ئیمڕالیان كرد و چاویان به‌ (عبدالـله‌ ئۆجالان) رێبه‌ری زیندانیكراوی (په‌كه‌كه‌) كرد. نه‌چوونی جه‌هه‌په‌ بۆ ئیمڕالی كاردانه‌وه‌ی توندی كوردی به‌دوای خۆی هێناوه‌ و كاریگه‌ریشی ده‌بێت له‌سه‌ر په‌یوه‌ندی ده‌نگده‌ری كورد و ئه‌م پارته‌ به‌ تایبه‌تی له‌ شاره‌ گه‌وره‌كانی توركیادا.  (كۆمسیۆنی هه‌ماهه‌نگی نیشتیمانی، برایه‌تی و دیموكراسی) له (5 ئابی 2025) له‌‌ په‌رله‌مانی توركیا به‌ ده‌نگی زۆرینه‌ی پارته‌ سیاسیه‌كان دامه‌زرا كه‌ نوێنه‌ریان له‌ په‌رله‌مانی ناوبراودا هه‌یه‌. له‌ په‌یڕه‌وی ناوخۆییدا رۆڵ و ئه‌ركی كۆمسیۆن به‌م شێوه‌یه‌ دیاریكراوه‌: "داڕشتنی نه‌خشه‌ڕێیه‌ك بۆ چاره‌سه‌ركردنی پرسی كورد به‌ رێگه‌ چاره‌ی سیاسیانه‌. له‌ هه‌مان كاتدا ئه‌ركی ئه‌م كۆمسیۆنه‌یه‌ هه‌موو ئه‌م ئاسته‌نگانه‌ دیاری بكات كه‌ له‌ ساڵانی دواییدا بوونه‌ته‌ رێگر له‌به‌رده‌م دیموكراسیبوونی توركیا. كۆمسیۆن به‌ به‌شداری هه‌موو دینامیكه‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان له‌گه‌ڵ دامه‌زراوه‌كانی ده‌وڵه‌ت و ئۆجالان كۆده‌بێته‌وه‌ و نه‌خشه‌رێیه‌ك ئاماده‌ ده‌كات."  هه‌ر له‌ دوای دامه‌زراندنیشیدا تا ئه‌مڕۆ كۆمسیۆنی چاره‌سه‌ری له‌گه‌ڵ هه‌ریه‌ك له‌ راوێژكاری (میت)، وه‌زیری ده‌ره‌وه‌، وه‌زیری ناوخۆ و به‌رگری كۆبوونه‌وه‌ی كردووه‌. هه‌روه‌ها میوانداری نوێنه‌ری چه‌ندین توێژ و دامه‌زراوه‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كانی كردووه‌. له‌ وێستگه‌ی كۆتاییدا بۆ ئه‌وه‌ی كۆمسیۆن ئه‌ركی خۆی ته‌واو بكات و راپۆرتێك پێشكه‌شی په‌رله‌مانی توركیا بكات ده‌بوو له‌گه‌ڵ ئۆجالان كۆببێته‌وه‌، دوا مشتومڕێكی زۆر ئه‌م دیداره‌ له‌ رۆژی سێشه‌ممه‌ (24 تشرینی دووه‌م) ئه‌نجامدرا.   به‌ڵام بڕیاری چوون و نه‌چوونی شاندێك به‌ نوێنه‌رایه‌تی كۆمسیۆن بۆ لای ئۆجالان و په‌یوه‌ستبوون به‌ كێشه‌ی كورد له‌ناو خودی كۆمسیۆنی ناوبراو جه‌مسه‌ربه‌ندی و جیاوازی لێكه‌وته‌وه‌. پارتی گه‌لی كۆمار (جه‌هه‌په‌) كه‌ پارتی گه‌وره‌ی ئۆپۆزسیۆنه‌، به‌ بیانووی نابێت له‌گه‌ڵ سه‌رۆكی رێكخراوێكی تیرۆریستی گفتوگۆ بكه‌ین و ره‌وایه‌تی پێ ببه‌خشین‌، ئاماده‌ نه‌بوو نوێنه‌ری خۆی له‌گه‌ڵ نوێنه‌ری پارتی داد و گه‌شه‌پێدان (ئاكه‌په‌)، پارتی بزوتنه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌په‌رستی (مه‌هه‌په‌) و پارتی یه‌كسانی و دیموكراسی گه‌لان (ده‌مپارتی) بنێرێته‌ دیداری ئۆجالان. به‌ر له‌ هه‌ر شتێك عبدالـله‌ ئۆجالان، به‌ ساڵانه‌ له‌گه‌ڵ دامه‌زراوه‌ بیرۆكراسیه‌كانی توركیا كۆده‌بێته‌وه‌، به‌ تایبه‌تی له‌ دوای 22 تشرینی یه‌كه‌می 2024 (ده‌ستپێشخه‌ریه‌كه‌ی ده‌وڵه‌ت باخچه‌لی) وه‌كو نوێنه‌ری بزوتنه‌وه‌ی سیاسی كورد له‌گه‌ڵ دامه‌زراوه‌كانی ده‌وڵه‌ت كۆده‌بێته‌وه‌. كه‌واته‌ قه‌بوڵكردنی ئۆجالان له‌لایه‌ن ده‌وڵه‌تی توركیا وه‌كو نوێنه‌ری كورد سروشتێكی فه‌رمیانه‌ی پێبه‌خشراوه‌. له‌ هه‌مان كاتدا به‌ پێشنیاری ئۆجالان (كۆمسیۆنی هه‌ماهه‌نگی نیشتیمانی، برایه‌تی و دیموكراسی) له‌ په‌رله‌مان دامه‌زراوه‌ و 90٪ پارته‌كانی ناو په‌رله‌مان له‌ناو ئه‌م كۆمسیۆنه‌ نوێنه‌ریان هه‌یه‌. له‌و ساته‌ی ئه‌م كۆمسیۆنه‌ش ده‌ستبه‌كاربووه‌ كۆمسیۆن هاوڕابووه‌ له‌سه‌ر گوێگرتن له‌ ئۆجالان و چوونه‌ ئیمڕالی.  كه‌واته‌ كێشه‌ چیه‌؟ ده‌ڵێ ناكرێت بچین سوجده‌ بۆ ئۆجالان ببه‌ین! باشه‌ كه‌ ده‌وڵه‌ت ده‌چێته‌ دوورگه‌ی ئیمڕالی و گفتوگۆ له‌گه‌ڵ ئۆجالان ده‌كات، به‌و‌ واتایه‌ دێت كه‌ ده‌وڵه‌ت سوجده‌ بۆ ئۆجالان ده‌بات!  پارتی گه‌لی كۆمار (جه‌هه‌په‌) كه‌ بڕیاری نه‌چوونه‌ ئیمڕالی داوه‌ قه‌بوڵی ده‌كات كه‌ ده‌وڵه‌ت له‌گه‌ڵ ئۆجالان گفتوگۆ ده‌كات. باشه‌ كه‌ ده‌وڵه‌ت له‌گه‌ڵ ئۆجالان گفتوگۆ ده‌كات، خۆ به‌زلزانینی جه‌هه‌په چۆن بخوێنینه‌وه‌؟ جه‌هه‌په‌ خۆی به‌ دامه‌زرێنه‌ری ده‌وڵه‌ت ده‌زانێت و پێیوایه‌ ده‌بێت له‌ هه‌موو پڕۆسه‌ و كارێكدا خاوه‌ن قسه‌ بێت. جه‌هه‌په‌ به‌ هه‌ڵوێستی نه‌چوونه‌ ئیمڕالی وه‌كو ئه‌كته‌رێكی سه‌ره‌كی چاره‌سه‌ری ته‌ماشای ئۆجالان ناكات. به‌ڵام به‌رژه‌وه‌ندیه‌ سیاسیه‌ ته‌سكه‌كانی رێگای پێنادات تاوه‌كو  به‌ ده‌نگێكی به‌رز دان به‌م راستیه‌دا بنێت.  ئه‌م هه‌ڵوێسته‌ی جه‌هه‌په‌ راستیه‌كی دیكه‌مان بۆ ده‌رده‌خات و دیار ده‌بێت كه‌ ئه‌م پارته‌ په‌یوه‌ندیه‌كانی له‌گه‌ڵ سیاسه‌تی یاسایی كورد (ده‌مپارتی) له‌سه‌ر بنه‌مای مه‌ودا كوورتی و به‌رژه‌وه‌ندی ته‌كتیكی هه‌ڵچنیووه‌.له‌ شوێنی قه‌بوڵكردنی راستی ئۆجالان وه‌كو موخاته‌بی بزوتنه‌وه‌ی كورد و گرتنه‌به‌ر ستراتیژیێكی سه‌رده‌میانه‌ بۆ چاره‌سه‌ری كێشه‌ی كورد، دیاره‌ ناوه‌ندی بڕیاردانی جه‌هه‌په‌ له‌ ژێر ده‌ستی باڵی نه‌ته‌وه‌په‌رست، كۆنه‌ ئه‌فسه‌ر و ده‌وڵه‌تی قوڵی ئه‌رگه‌نه‌كۆن دایه‌.   ئه‌وانه‌ی له‌سه‌ره‌وه‌ ناویان هاتووه‌، ئۆجالان و كورد وه‌كو دوژمن ده‌بینن و به‌ هه‌موو هێزیان له‌ دژی پڕۆسه‌ و هه‌وڵی چاره‌سه‌ری سیاسیانه‌ی كێشه‌ی كورد ده‌وه‌ستنه‌وه‌. بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش له‌م چه‌ند رۆژه‌‌ی دوایی زۆر به‌ چڕی و به‌ به‌رنامه‌ هێزی میدیای خۆیان خستۆته‌گه‌ڕ و ده‌ستیان به‌ هه‌ڵمه‌تێكی رێكخراو كرد. (تیڤی و رۆژنامه‌ی سۆزجو) كه‌ پێشڕه‌وی بۆ ئه‌م هه‌ڵمه‌ته‌ ده‌كه‌ن، به‌ پێشه‌نگی چه‌پ و لیبڕاله‌كان به‌ ئه‌رگۆمێنتی لاواز كادیر و جه‌ماوه‌ری جه‌هه‌په‌یان‌ هاندا تاوه‌كو گوشار له‌ سه‌ركردایه‌تی راڕای ئه‌م پارته‌ بكه‌ن، بۆ نه‌چوونه‌ ئیمڕالی. چونكه‌ ئه‌وانه‌ نه‌وه‌كو ته‌نیا دژ به‌ كلتوور و كۆمه‌ڵگای كوردی ده‌وه‌ستنه‌وه‌، به‌ڵكو له‌ هه‌مان كاتدا داوای پاكتاوكردنی جه‌سته‌یی كۆمه‌ڵگای كوردیش ده‌كه‌ن. به‌ شێوه‌یه‌كی راسته‌وخۆ به‌ ئامانجگرتنی ئۆجالان له‌ رێگای بڕیاری نه‌چوونه‌ ئیمڕالی و پاڵپشتیكیردنی ئه‌م هه‌ڵوێسته‌ له‌لایه‌ن رۆشه‌نبیر و لیبڕالانه‌ی سه‌ر به‌م ره‌وته‌، هێرشێكی به‌رنامه‌ بۆ داڕێژراوه‌ دژ به‌ چاره‌سه‌ری پرسی كورد. ئه‌م ره‌وته‌ حساب له‌سه‌ر كاریزمایی ئۆجالان ده‌كات و پێیوایه‌ ئه‌گه‌ر ئۆجالان له‌ هاوكێشه‌كه‌ دووربخرێته‌وه‌، كورد له‌ ئاستی سه‌رۆكایه‌تیدا تووشی قه‌یران ده‌بێت و ده‌توانن ئامانجه‌كانیان بپێكن. به‌ڵام له‌ هه‌مان كاتدا حساب له‌سه‌ر ئه‌وه‌ ناكه‌ن كه‌ ئیتر كورد بۆته‌ هێزێكی ناوچه‌یی به‌كاریگه‌ر. به‌شدارینه‌كردنی جه‌هه‌په‌ له‌ گفتوگۆكانی كۆمسیۆن له‌گه‌ڵ ئۆجالان جه‌مسه‌ربه‌ندی نوێی سیاسی دروست ده‌كات! پێشتر ئه‌م جه‌مسه‌ربه‌ندیه‌‌ خۆی له‌ هه‌بوونی (هاوپه‌یمانی كۆمار و هاوپه‌یمانی میلله‌ت) ده‌نواند. نه‌چوونی نوێنه‌ری جه‌هه‌په‌ بۆ ئیمڕالی له‌باره‌ی ئه‌گه‌ری جه‌مسه‌ربه‌ندی نوێ دێنێته‌ پێشه‌وه‌. له‌مباره‌یه‌وه‌ (ده‌مپارتی) كه‌ به‌ كرده‌وه‌ نوێنه‌رایه‌تی بزوتنه‌وه‌ی سیاسی كورد ده‌كات، له‌گه‌ڵ ئاكه‌په‌ و مه‌هه‌په‌ له‌ هه‌مان جه‌مسه‌ربه‌ندی جێده‌گرێت. ئه‌گه‌ر به‌ زوویی لێكه‌وته‌ مه‌ترسیداره‌كانی به‌شداریه‌نكردنی جه‌هه‌په‌ له‌ شاندنی ئیمڕالی چاره‌سه‌ر نه‌كرێت، ئه‌وه‌ كاریگه‌ریه‌كانی له‌سه‌ر هاوسه‌نگیه‌‌ سیاسیه‌كانی توركیا زۆر مه‌ترسیدارتر ده‌بێت له‌وه‌ی بیری لێده‌كه‌ینه‌وه‌.  ره‌تكردنه‌وه‌ی چوونه‌ ئیمڕالی له‌لایه‌ن جه‌هه‌په‌، رێڕه‌وێكی پان و به‌رینیان بۆ ئاكه‌په‌ و مه‌هه‌په‌ ره‌خساند له‌ پێناو باده‌نه‌وه‌ و خۆ دزینه‌وه‌ی سیاسی. ئه‌وانه‌ی پێیانوایه‌ كه‌ هه‌ڵمه‌تی پروپاگه‌نده‌ی ده‌سه‌ڵات له‌ ماوه‌ی داهاتوودا بێكاریگه‌ره‌ له‌سه‌ر ده‌نگده‌ری كورد هه‌ڵه‌یه‌كی گه‌وره‌ ده‌كه‌ن، به‌ تایبه‌تی له‌هه‌رسێ شاری ئیستانبۆڵ، ئه‌نقه‌ره‌ و ئیزمیر. به‌ ده‌ربڕینێكی ساده‌، ده‌بێت جه‌هه‌په‌ بزانێ كه‌ ده‌نگده‌ری كورد له‌ نه‌ناردنی نوێنه‌ری خۆیان بۆ ئیمڕالی بێده‌نگ نابێت و سزایه‌كی توندیان ده‌دات. نموونه‌ی هه‌ره‌ دیاریش له‌مباریه‌وه‌ پشتگیری كورد بوو بۆ كه‌مال كلیچدارئۆغڵو له‌دژی هه‌ڵوێسته‌كانی ئه‌ردۆغان له‌ هه‌ردوو هه‌لبژاردنی 14 و 28 ئایاری 2023، كه‌ تیایدا جه‌هه‌په‌ له‌ كۆی 10 پارێزگای كوردی توانی له‌ 8 پارێزگادا زۆرترین ده‌نگ به‌ده‌ست بێنێت، ئه‌مه‌ش ئاماژه‌ كه‌ ده‌نگده‌ری كورد له‌سه‌ر چ بنه‌مایه‌ك ده‌نگ ده‌دات.  ئایا جه‌هه‌په‌ له‌ هه‌ڵوىستی بایكۆتكردنی ئیمڕالی پاشگه‌ز ده‌بێته‌وه‌؟ بڕیاری جه‌هه‌په‌ له‌باره‌ی نه‌ناردنی نوێنه‌ریان بۆ گفتوگۆ له‌گه‌ڵ ئۆجالان، وه‌كو پێیانوایه‌  ئاسته‌نگی بۆ ئاكپارتی دروست ناكات و كاریگه‌ری نه‌رێنی له‌سه‌ر ئه‌م پارته‌ نابێت. له‌ هه‌مان كاتدا ئه‌م بڕیاره‌ كاردانه‌وه‌ی جه‌ماوه‌ری ده‌مپارتی لێده‌كه‌وێته‌وه‌ دژ به‌ جه‌هه‌په‌. ده‌كرێت بڵێین بڕیاری جه‌هه‌په‌ له‌مه‌ڕ كۆبوونه‌وه‌ی شاندی كۆمسیۆن و ئۆجالان، ریسه‌كه‌ی ئه‌م پارته‌ ده‌كاته‌وه‌ خوری. چونكه‌ ماوه‌یه‌كی درێژه‌ كاریگه‌ری جه‌هه‌په‌ له‌سه‌ر ده‌نگده‌ری كورد له‌ هه‌ڵكشان دایه‌، به‌ڵام بڕیاره‌كه‌ی جه‌هه‌په‌ له‌مه‌ڕ ئیمڕالی سه‌رله‌نوێ پڕۆسه‌كه‌ پێچه‌وانه‌ ده‌كاته‌وه‌. بۆ راستكردنه‌وه‌ی ئه‌م دۆخه‌ش جه‌هه‌په‌ ناچاره‌ ده‌رباره‌ی كێشه‌ی كورد په‌یامی به‌هێزتر و متمانه‌ پێكراوتر بدات. ده‌بێت ئه‌مه‌ش له‌ روانگه‌یه‌كی به‌رژه‌وه‌ندی كاتی و تاكتیكی نه‌كات، به‌ڵكو له‌ چوارچێوه‌یه‌كی ستراتیژیی مه‌ودا درێژدا ئه‌مه‌ بكات. به‌ پێچه‌وانه‌شه‌وه‌ جه‌هه‌په‌ شه‌نسی بوونه‌ ده‌سه‌ڵات به‌ ته‌واوه‌تی له‌ ده‌ستده‌دات.     

  درەو: ئەمڕۆ لە شاری لاهای هۆڵەندا لە چوارچێوە كارەكانی (CSP30)مین كۆنگرەی ساڵانەی وڵاتانی ئەندامی رێكخراوی قەدەغەكردنی چەكی كیمیایی ( OPCW ) فیلمێكی بەڵگەنامەیی (دامەزراوەی میدیایی درەو) نمایشكرا , لە كۆنگرەكەدا باڵیۆزو نوێنەری (193) وڵاتی جیهان لەلاهای بەشداربوون و لە ماوەی پێنج رۆژدا وتاریان پێشكەركرد، كە ساڵانە لە رۆژانی (24 -28)ی 11 بەردەوام دەبێت. فیلمی بەڵگەنامەیی (سێوسێنان) كە باس لە كیمیاباران و ئەنفالكردنی  (سێوسێنان) دەكات لە چوارچێوەی قۆناغی دووەمی ئەنفال كە لە 22ی ئازاری 1988 ئەنجامدرا  فیلمی بەڵگەنامەیی (سێوسێنان) كە باس لە كیمیاباران و ئەنفالكردنی خەڵكی سێوسێنان دەكات، لە فیلمە بەڵگەنامەییەكەدا (د. فایەق گوڵپی) پزیشكی ئەوكاتی شۆڕش كە چارەسەری بەشێك لە بریندارانی كیمیابارانی سێوسێنانی كردووە رووداوەكان و چیرۆكی چارەسەری بریندارەكان دەگێڕێتەوە، لەگەڵ چەند شایەتحاڵێكی خەڵكی سێوسینان كە لە فیلمەكەدا بەشداریانكردووە باس لە شێوازی كیمیابارانی سێوسێنان و قوربانیانی دەكەن.  لە كاتی نمایشی فیلمە بەڵگەنامەییەكە بەرپرسانی (OPCW )  و بەشێك لە نوێنەری دیپلۆمات و باڵێۆزانی وڵاتانی بەشدارییانكرد و داوایانكرد زیاتر قوربانیانی كیمیابارانی ناوچە جیاوازەكانی كوردستان بە جیهان بناسرێت لە رێگای فیلم و بەڵگە فیلمەكانەوە.     (دامەزراوەی میدیایی درەو) سالی رابردوو لە كۆنگرەی (OPCW29 )  بەڵگە فیلمی (گپتەپە)ی نمایشكردوو بڕیارە لە ساڵانی داهاتوو بەڵگە فیلمی دۆكیۆمێنتەری لەسەر كیمیابارانی ناوچە جیاوازەكانی هەرێمی كوردستان بباتە لاهای. بەڵگە فیلمی (سێوسێنان) بەرهەمی (دامەزراوەی میدیایی درەو)ەو لە ئامادەكردنی : نیاز نایف و میران قارەمانە - هەر لە كۆنگرەی  (OPCW29 ) چەند رێكخراوێكی كوردی بەشداربوون لە كۆنگرەكەو پێشەنگایەك تایبەت بە كتێب و بڵاوكراوەكانی تایبەت بە جینۆسایدەكانی هەرێمی كوردستان لەلایەن عەلی مەحمود و گەردە مامە حەمە كرایەوە   هەواڵی پەیوەندیدار -فیلمێكی بەڵگەنامەیی (درەو) لە لاهای هۆڵەندا نمایشكرا

(درەو): ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا خوازیاری ئەوەیە رێکكەوتنی سێ لایەنەی (هەرێم+ بەغداد+ كۆمپانیا بیانییەكان) بۆ هەناردەکردنی نەوتی هەرێم بەردەوام و درێژخایەن بێت. چاشوا هاریسۆن هەڵسوڕێنەری باڵیۆزخانەی ئەمەریکا ئەمڕۆ لەسەردانێكیدا بۆلای كەمال محمد ساڵح وەزیری سامانە سروشتییەکانی كوردستان بە (وەکالەت)، ئەم قسەی كردووە.  لە كۆبوونەوەكەدا، باس لە دوا پەرەسەندنەكانی هەناردەكردنەوەی نەوت و بابەتی شایستە داراییەكانی كۆمپانیاكانی نەوت کرد، ئەمە بەگوێرەی راگەیەندراوی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان. هەڵسوڕێنەری کاروباری باڵیۆزخانەی ئەمەریكا لە عێراق خۆشحاڵیی وڵاتەکەی دەربڕی بەرامبەر بەو هەنگاوانەی بۆ پرسی هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان و زیادبوونی بەرهەمهێنانی نەوت نراوە. جەختی لەوە کردەوە کە "دەیانەوێت ئەم ڕێکكەوتنە سێ لایەنە بەردەوام و درێژخایەن بێت و چارەسەری ئاستەنگ و هەموو ئەو گرفت و کێشانەش بکرێت کە دێتە بەردەمی ڕێکكەوتنەکە". بەرپرسە ئەمریكییەكە پشتیوانی لە وەبەرهێنان لە کەرتی نەوتی هەرێم كردووەو وتویەتی: بابەتی هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان بابەتێكی ستراتیژیی و گرنگە لەلای ئیدارەی ئەمەریكا.  "بەشێكی گرنگی كۆبوونەوەكە تایبەت بە دوایین پەرەسەندنەكانی نێوان وەزارەتی نەوتی عێراق و سامانە سروشتییەكان، بەتایبەت چارەسەركردنی گرفتە تەكنیكییەكان و بابەتی شایستە داراییەكانی كۆمپانیا نەوتییەكان و دەستخۆشی لەوەزارەتی سامانە سروشتییەكانیش كرد بۆ پابەندبوونیان بە رێكەوتنی سێ لایەنەی نێوان وەزارەتی سامانە سروشتییەکان و وەزارەتی نەوتی عێراقی فیدراڵ و كۆمپانیای سۆمۆ و كۆمپانیاكانی بەرهەمهێنانی نەوت". بەپێی ئەو رێككەوتنە نەوتی+ داراییەی لەنێوان هەردوو حكومەتی فیدراڵی عێراق و حكومەتی هەرێمی كوردستاندا كراوە، كۆتایی ئەمساڵ وادەی جێبەدێكردنی رێككەوتنەكە كۆتایی دێت و دەبێت تا ئەوكاتەی بودجەی ساڵی 2026ی فیدراڵ پەسەند دەكرێت، بەگوێرەی رێككەوتنێكی نوێ، رێككەوتنەكەی پێشوو درێژبكرێتەوە، بەبێ ئەمە نە هەرێمی كوردستان ئامادەیە بۆ بەردەوامیدان بە هەناردەی نەوت، نە حكومەتی عێراقیش پارەی موچە بۆ هەرێم دەنێرێت.

شیكاری: درەو  🔻 پێگه‌ی كورد له‌ هه‌ڵبژاردنەكانی ئەنجومەنی نوێنەران لە پارێزگای كه‌ركوك: 🔹 خولی یه‌كه‌می هه‌ڵبژاردنی کۆمەڵەی نیشتمانی عێراق لە پارێزگای كه‌ركوك له‌ (30/1/2005) له‌ كۆی (576 هه‌زار) دەنگدەری ئەو پارێزگایە (397 هەزار و 244) کەس بە ڕێژەی (69%) بەشداری هەڵبژاردنەکەیان کرد، کورد (لیستی هاوپەیمانی کوردستانی و کۆمەڵی ئیسلامی) (239 هەزار و 232) ده‌نگیان به‌ڕێژه‌ی (61%)ی به‌شداربووان به‌ده‌ستهێنا. 🔹 لە هەڵبژاردنی 15/12/2005ی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە پارێزگای كەركوك كە (9) كورسی بۆ تەرخان کرابوو لە کۆی (585 هەزار و 542) کورد (لیستی هاوپەیمانی کوردستانی و یەکگرتووی ئیسلامی) (318 هەزار و 892) ده‌نگیان به‌ڕێژه‌ی (55%)ی دەنگە دروستەکانی به‌ده‌ستهێنا، لیستی هاوپەیمانی کوردستانی (5) كورسی له‌ كۆی (9) كورسی برده‌وه‌. 🔹 پاش (20) ساڵ و له‌ هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی عێراق له‌ (11/11/2025) له‌ پارێزگای كه‌ركوك له‌ كۆی (592 هه‌زار و 283) ده‌نگی دروست، كورد (یه‌كێتی، پارتی، نه‌وه‌ی نوێ، به‌ره‌ی گه‌ل، سۆسیالست) (253 هه‌زار و 44) ده‌نگی به‌ڕێژه‌ی (42.7%)ی به‌شداربووان به‌ده‌ستهێناو (5) كورسی له‌ كۆی (12) كورسی برده‌وه‌. یەکەم: كەركوك لە هەڵبژاردنی کۆمەڵەی نیشتمانی عێراق لە ساڵی 2005 لە هەڵبژاردنی 30/1/2005ی کۆمەڵەی نیشتمانی عێراق لە پارێزگای كەركوك لە كۆی (576 هەزار) دەنگدەری ئەو پارێزگایە بە رێژەی (69%) بەشداری هەڵبژاردنەکەیان کردو (397 هەزار و 224) کەس بە دروستی دەنگیان دابوو (6 هەزار و 62) دەنگیش پوچەڵ کرایەوە.  لەبەر ئەوەی عێراق لەو هەڵبژاردنەدا لە یەک بازنەی هەڵبژاردن پێکهاتبوو بۆیە کورسی تەرخانکراو دیاری نەکرابوو بۆ پارێزگاکان. لەم هەڵبژاردنەدا (لیستی هاوپەیمانی کوردستانی) کە زۆرینەی پارتە سیاسییە کوردییەکانی لەخۆگرتبوو جگە لە کۆمەڵی ئیسلامی، زۆرینەی دەنگەکانی پارێزگاکەی بەدەستهێنا کە رێژەی (59.7%) گشتی دەنگەکانی پارێزگاکە بوو، بۆ وردەکاری تەوای ئەنجامەکان بڕوانە (چارتی  ژمارە (1) و خشتە ژمارە (1)). (چارتی  ژمارە (1) و خشتە ژمارە (1)).  دووەم: كەركوك لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە ساڵی 2005  لە هەڵبژاردنی 15/12/2005ی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە پارێزگای كەركوك لە كۆی (691 هەزار و 581) دەنگدەری ئەو پارێزگایە كە 9 كورسی بۆ تەرخان کرابوو (595 هەزار و 335) کەس دەنگیاندا، (585 هەزار و 542) دەنگی دروست بە ڕێژەی (84.7%) هەژمار کراو (9 هەزار و 793) کارتی دەنگدانیش پوچەڵ کرایەوە. لیستی هاوپەیمانی کوردستانی زۆرینەی دەنگ و کورسی پارێزگاکەی بەدەستهێنا. وەک لە (چارتی ژمارە (2) و خشتەی (2)) دا رونکراوەتەوە. (چارتی ژمارە (2) و خشتەی (2)) سێیەم: كەركوك لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لە ساڵی 2010 لە هەڵبژاردنی 7/3/2010 ی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا كە كورد بە چەند لیستێك بەشداری كرد، لە كۆی (557 هەزارو 37) دەنگدەری پارێزگای كەركوك، لە لیستە سەركەوتووەكاندا لیستی هاوپەیمانی كوردستانی كە لە یەكێتی نیشتیمانی كوردستان و پارتی دیموكراتی كوردستان و چەند پارتێكی دیكە پێكهاتبوو، توانی  (206 هەزارو 542) دەنگ بەرێژەی (37%)ی دەنگەكانی ئەو پارێزگایە بەدەستبهێنێت و 6 كورسی لە كۆی 12 كورسی پشكی ئەو پارێزگایە لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بەدەستبهێنێت، كە رێژەی كورسیەكانی (50%) دەكات، هاوكات لیستی عێراقیە (211 هەزارو 336) دەنگ و بەرێژەی (37.9%)ی دەنگی لیستە سەركەوتوەكانی ئەو پارێزگایەو 6 كورسی بەدەستهێنا واتا (50%) و لیستی رافیدەین (28 هەزارو 78) دەنگ و بەرێژەی (5%)  و )1( كورسی لە كورسی كۆتای بەدەستهێنا. سەرەرای دەنگی لیستی هاوپەیمانی كوردستانی كە (206 هەزارو 542) دەنگی بەدەستهێنابوو دەنگی سەرجەم لیستە كوردیەكان لەو پارێزگایە (278 هەزارو 170) دەنگی بەدەستهێنابوو بەرێژەی (49.9%)ی دەنگی ئەو پارێزگایە بەو پێەی لیستی گۆران (36 هەزارو 554) دەنگ و یەكگرتووی ئیسلامی (24 هەزارو 274) دەنگ، كۆمەڵی ئیسلامی (7 هەزارو 175) دەنگی بەدەستهێنابوو حیزبی شیوعی (3 هەزارو 397) دەنگی بەدەستهێنا بوو، كە نزیكەی (70 هەزار) دەنگە، كە ئەو لایەنانە لەبەر ئەوەی دەنگی پێویستیان نەهێنا بۆ كورسیەك كە بەهای كورسیەك (46 هەزارو 419) دەنگ بووە، هیچ كورسیەكیان بەدەستنەهێناو دەنگەكانیان سوتا. بەو پێیەش دەنگی كورد لە نێوان 2005 بۆ 2010 لە (63.4%) دەنگی ئەو پارێزگایەوە بۆ (49.9%)ی دەنگی ئەو پارێزگایە دابەزی، واتا بەرێژەی (13.5%)ی دەنگەكانی دابەزی، رێژەی كورسیەكانیشی بەهەمان شێوە (13.4%) دابەزی. (بڕوانە چارتی ژمارە (3) و خشتەی ژمارە (3)). چارتی ژمارە (3) و خشتەی ژمارە (3) چوارەم: كەركوك لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە ساڵی 2014 لە هەڵبژاردنی 30/4/2014ی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە پارێزگای كەركوك لە كۆی (570 هەزار و 795) دەنگدەری ئەو پارێزگایە كە 12 كورسی هەبوو بۆ ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق یەكێتی (209 هەزار و 964) دەنگی بەدەستهێنا (6) كورسی و پارتی (63 هەزار و 76) دەنگی بەدەستهێنا )2( كورسی بردەوە بەهای كورسی لەو پارێزگایە (47 هەزار و 566) دەنگ دەكات .بۆ وردەکاری ئەنجامەکان (بڕوانە و چارتی ژمارە (4) و خشتەی ژمارە (4)). چارتی ژمارە (4) و خشتەی ژمارە (4) پێنجەم: كەركوك لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە ساڵی 2018 لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 12ی ئایاری 2018 دا  لە پارێزگای كەركوك پارتی دیموكراتی كوردستان بەشداری هەڵبژاردنی ئەو پارێزگایەی نەكرد، لە كۆی (12) كورسی و (484 هەزارو 618) دەنگدەر.  -    یەكێتی نیشتیمانی 6 كورسی و (183 هەزارو 283) دەنگی بەدەستهێنا. -    هاوپەیمانی عەرەبی لە كەركوك 3 كورسی و (84 هەزارو 102) دەنگی بەدەستهێنا. -    بەرەی توركمانی 3 كورسی و (79 هەزارو 694) دەنگی بەدەستهێنا. -    لیستی نیشتمان (گۆڕان، هاوپەیمانی، كۆمەڵ) لە كەركوك (14 هەزارو 118) دەنگی بەدەستهێنا بەبێ كورسی. -    نەوەی نوێ (13 هەزارو 96) دەنگی بەدەستهێنا. -    حزبی سۆسیالیست دیموكراتی كوردستان (7 هەزارو 243) دەنگی بەدەستهێنا. -    یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان (4 هەزارو 631) دەنگی بەدەستهێنا. بۆ وردەکاری ئەنجامەکان (بڕوانە چارتی ژمارە (5) خشتەی ژمارە (5)). چارتی ژمارە (5) خشتەی ژمارە (5) شەشەم: كەركوك لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە ساڵی 2021 بەپێی دواین ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە پارێزگای كەركوك، كە لە (10/10/2021) بەڕێوەچوو، پارێزگاكە لە سێ بازنەی هەڵبژاردن پێكهاتبوو, لە سەر ئاستی هەرسێ بازنەكەی هەڵبژاردن (409 هەزار و 494) دەنگی ڕاستەقینە بەدەستهاتووە، بەجۆرێك؛ -    پێكهاتەی كورد زۆرینەی دەنگەكانی پارێزگاكەی بردووەتەوە بە (160 هەزار و 370) دەنگ. -    پێكهاتەی عەرەب بە پلەی دووەم دێت بە (120 هەزار و 672) دەنگ. -    پێكهاتەی توركمان پلەی سێیەمی هەیە بە (45 هەزار و 773) دەنگ. -    سەربەخۆكانیش (82 هەزار و 679) دەنگیان بەدەستهێناوە. بڕوانە خشتەی ژمارە (6). لە سەر ئاستی هەرسێ بازنەکەی هەڵبژاردن بۆ ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە پارێزگای کەرکوک کە لە (10/10/2021) بەڕێوەچوو؛ پێکهاتەی کورد دەنگەکانی دابەشبووە بەسەر (یەکێتی (82 هەزار و 286) دەنگ و (4) كورسى، پارتی (49 هەزار و 538) دەنگ و (2) كورسى، نەوەی نوێ (25 هەزار و 391) دەنگ و (1) كورسى، بزوتنەوەی گۆڕان (2 هەزار و 481) دەنگ، سۆسیالست (425) دەنگ، زەحمەتکێشان (249) دەنگ و کۆمەڵی دادگەری و یەکگرتووی ئیسلامی بەهۆی ئەوەی کاندیدیان نەبووە بۆیە هیچ دەنگێکیان بەدەست نەهێناوە). بڕوانە خشتەی ژمارە (7). خشتەی ژمارە (6 و 7) حەوتەم: كەركوك لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە ساڵی 2025 خولی شه‌شه‌می هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 11ی 11ی 2021 دا  له‌سه‌ر ئاستی پارێزگاكانی عێراق به‌ڕێوه‌چوو، له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كه‌دا كه‌ركوكیش هاوشێوه‌ی پارێزگاكانی دیكه‌ی عێراق، بازنه‌یه‌كی هه‌ڵبژاردن بوو، (12) كورسی گشتی بۆ ته‌رخان كرابوو جگە لە کورسییەکی کۆتای مەسیحی. له‌سه‌ر ئاستی پارێزگاكه‌ (953 هه‌زار و 267) هاوڵاتی ماقی ده‌نگدانی هه‌بوو، له‌ هه‌ڵبژاردنەکەدا له‌و پارێزگایه‌ كورد به‌ په‌رته‌وازه‌یی به‌شداری پرۆسه‌كه‌ی كردوو، ئه‌نجامه‌كانیشی وه‌ك ئه‌وه‌ی كۆمسیۆنی باڵای سه‌ربه‌خۆی هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراق ڕایگه‌یاند؛ (621 هه‌زار و 733) هاوڵاتی به‌ ڕێژه‌ی (65%) به‌شداری پرۆسه‌كه‌یان كردوو، (592 هەزار و 283) بەشداربوو بە دروستی دەنگیان دابوو، ئاستی ده‌نگی لایه‌نه‌ به‌شداربووه‌كانیش به‌م شێوه‌یه‌ بوو: -    یەكێتی نیشتیمانی (4) كورسی و (178 هەزارو 845) دەنگی بەدەستهێنا. -    حزبی ته‌قدوم (3) كورسی و (107 هەزارو 37) دەنگی بەدەستهێنا. -    بەرەی توركمانی عێراقی یه‌كگرتوو (2) كورسی و (66 هەزارو 179) دەنگی بەدەستهێنا. -    پارتی دیموكراتی كوردستان (1) كورسی و (59 هەزارو 374) دەنگی بەدەستهێنا. -    هاوپەیمانی عەرەبی لە كەركوك (1) كورسی و (53 هەزارو 46) دەنگی بەدەستهێنا. -    هاوپەیمانی عه‌زم (1) كورسی و (46 هەزارو 412) دەنگی بەدەستهێنا. -    ته‌واوی لیست لایه‌ن و كه‌سایه‌تییه‌كانی دیكه‌ی پارێزگای كه‌ركوك كه‌ كورسییان مسۆگه‌ر نه‌كرد بۆ ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران (81 هه‌زارو 390) ده‌نگیان به‌ده‌ستهێناوه‌، وه‌ك ئه‌وه‌ی له‌ (چارتی ژمارە (7) خشتەی ژمارە (11)) هاتووه‌. (چارتی ژمارە (6) خشتەی ژمارە (8))

(درەو): ئەمجارە بڕی هەناردەی نەوتی كوردستانیشی بۆ خشتەكانی خۆی زیاد كردووە؛ وەزارەتی نەوتی عێراق ئاماری كۆتایی هەناردەو داهاتی بەدەستهاتووی نەوتی بۆ مانگی تشرینی یەكەم راگەیاند. بەگوێرەی داتاكە كە كۆمپانیای بەباواڕخستنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) ئامادەی كردووە، لە ئۆكتۆبەری رابردوودا بڕی هەناردەی نەوتی خاو (لەناویشیدا كۆندێنسەیت) گەیشتوەتە (110 ملیۆن و 923 هەزارو 47) بەرمیل. داهاتی هەناردەی نەوت لە ئۆكتۆبەری ئەمساڵدا گەیشتووەتە زیاتر لە (7 ملیارو 30 ملیۆن و 689 هەزار) دۆلار. هەناردەی نەوتی عێراق لە ئۆكتۆبەردا، بەمشێوەیە دابەشبووە بەسەر كێڵگەكاندا: -    هەناردەی نەوت لە كێڵگەكانی ناوەڕاست و باشوری عێراق: 104 ملیۆن و 816 هەزارو 106 بەرمیل -    هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان لەرێگەی بەندەری جەیهانی توركیاوە: 5 ملیۆن و 834 هەزارو 864 بەرمیل -    بڕی نەوتی هەناردەكراو بۆ ئوردن: 272 هەزارو 77 بەرمیل  

وەزارەتی دەرەوەی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا (ڕاپۆرتی بازرگانیکردن بە مرۆڤەوە) بۆ ساڵی ٢٠٢٥ بڵاوکردووەتەوە، ئەمە دەقی ئەو بەشەی ڕاپۆرتەکەیە کە تایبەتە بە عێراق. عێراق: ئاستی 2 حکومەتی عێراق بەتەواوی پابەند نییە بە کەمترین ستانداردەکان بۆ نەهێشتنی بازرگانیکردن بە مرۆڤ، بەڵام هەوڵی بەرچاو دەدات بۆ ئەنجامدانی ئەمە. حکومەتی عێراق دەریخستوە کە هەوڵی زیاتری داوە، بەراورد بە ماوەی راپۆرتدانی پێشوو؛ لەبەرئەوە عێراق لە ئاستی (2) ماوەتەوە. ئەم هەوڵانە بریتی بوون لە لێکۆڵینەوەو دادگاییکردنی زیاتری تاوانەکانی بازرگانیکردن بە مرۆڤ، بەتایبەتی سواڵکردنی زۆرەملێ، هەروەها حوکمدانی بازرگانی زیاتر. هێزەکانی جێبەجێکردنی یاسا بەشدارییان کرد لە لێکۆڵینەوە نێودەوڵەتییەکان، کە بووە هۆی دەستگیرکردنی تۆمەتبارانی بازرگانیکردن بە مرۆڤ. حکومەت راهێنانی پێشکەشکرد بە بەرپرسان لەسەر دەستنیشانکردن قوربانی و رەوانەکردنی بۆ چاودێری. حکومەت سەرچاوەکانی تەرخانکرد بۆ لیژنەی ناوەندیی بەرەنگاربوونەوەی بازرگانیکردن بە مرۆڤ، هەروەها بەردەوام هەوڵ دەدات بۆچوونی رزگاربووان وەربگرێت لە هەوڵەکانی بەرەنگاربوونەوەی بازرگانیکردن بە مرۆڤ. بەڵام حکومەت لە چەندین بواری سەرەکییدا کەمترین ستانداردەکانی بەدینەهێناوە. حکومەت ژمارەیەکی کەمتر گومانلێکراوی بازرگانیکردن بە مرۆڤی دادگایی کردوە و ژمارەیەکی کەمتر قوربانی دەستنیشانکردوە بەراورد بە ساڵی رابوردو. حکومەت راپۆرتی نەداوە دەربارەی هەوڵەکانی بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ راپۆرتەکان لەسەر تێوەگلانی بەرپرسان، لەوانە ئەو بەرپرسانەی گومان دەکرێت ئەو منداڵانەی تۆمەتبارن بە پەیوەستبوون بە داعش لەگەڵ خێزانەکانیان ئیستغلال کردوە بەرامبەر پێدانی بەڵگەنامەی شارستانی پێویست بۆ وەرگرتنی خزمەتگوزارییە حکومییەکان. داوەرانی لێکۆڵینەوە هێشتا تاکە دەسەڵاتن بۆ دەستنیشانکردنی قوربانی بەفەرمیی و رەوانکردنیان بۆ چاودێری، ئەمەش بۆتە هۆی سنوردارکردنی هەوڵەکانی دەستنیشانکردن و پاراستنی قوربانی. لەئەنجامی ناتەبایی پشکنین لەناو دانیشتوانە لاوازەکان، دەسەڵاتەکان رێکاری کاریگەرییان پەیڕەو نەکردوە بۆ رێگرتن لە سزادانی نادروستی قوربانییەکان بەهۆی ئەو کردارە نایاساییانەی کردوویانە راستەوخۆ لە ئەنجامی ئەوەی بازرگانیان پێوە کراوە. حکومەت پەناگەی تەرخانکراوی نییە بۆمنداڵی قوربانی بازرگانیکردن بەمرۆڤ و دەستگەیشتن بە پەناگە سنووردارە بۆ هەندێک دانیشتوانی لاواز بەرامبەر بازرگانیکردن بە مرۆڤ.   راسپاردە لەپێشەکان: • بەفەرمی رێگەدان بە دەسەڵاتە پەیوەندارەکان، نەک تەنها دادوەرانی لێکۆڵینەوە بەپێی بڕیاری دادگا، بۆ دەستنیشانکردنی قوربانی ئەگەریی بازرگانیکردن بەمرۆڤ و رەوانەکردنی بۆ چاودێری، لەوانە، پەناگە (شێڵتەر). • دڵنیاییکردن لەوەی قوربانیانی بازرگانیکردن بەمرۆڤ بە ناڕەوا سزا نادرێن تەنها لەسەر کرداری نایاسایی ئەنجامدراو راستەوخۆ لە ئەنجامی ئەوەی بازرگانیان پێوەکراوە. • زیادکردنی دەستگەیشتنی بێبەربەست بە خزمەتگوزارییەکانی پاراستن بۆ هەموو قوربانیانی بازرگانیکردن بە مرۆڤ و منداڵەکانیان – بە بیانییەکان و دانیشتوانە لاوازەکانەوە، وەک پەناگە،راوێژی دەروونی، چاودێری تەندروستی، یارمەتی یاسایی، خزمەتگوزارییەکانی وەرگێڕانی نوسین و زارەکیی، خزمەتگوزارییەکانی تێکەڵکردنەوە، راهێنانی کار و هاوکاریی دارایی. • چارەسەرکردنی گرفتی شرۆڤەکردنی یاسای سزادانی عێراق، کە لەوانەیە توانای حکومەت سنوردار بکات بۆ پاراستنی قوربانییەکانی بازرگانیکردن بە مرۆڤ یان سزادانی بازرگانان بە مرۆڤ. • پێشکەشکردنی راهێنان بە بەرپرسان لەسەر بەکارهێنانی رێکارە ستانداردەکانی کارکردن (SOPs) بۆ دەستنیشانکردنی چالاکانەی قوربانیان لەناو دانیشتوانە لاوازەکان، ئاوارەگەڕێنراوەکان لە ئەلهۆل. • زیادکردنی هەوڵەکانی لێکۆڵینەوەو دادگایکردنی تاوانەکانی بازرگانیکردن بە مرۆڤ و سەپاندنی سزای گونجاو بەسەر بازرگانانی حوکمدراو و بەرپرسە تێوەگلاوەکان، کە پێویستە پێکبێت لەماوەی بەرچاوی بەندکردن و راپۆرتدان لەسەر سزادانەکان. • جێبەجێکردنی تەبای رێنماییە پتەوەکان و چاودێریکردنی کۆمپانیاکانی بەکارخستنی کرێکار، لەوانە لەڕێگەی نەهێشتنی رسومی بەکارخستن کە لە کرێکارانی بیانیی وەردەگیرێن و لێپرسینەوەی تاوان لە بەکارخەرانی کرێکاری ساختەکار. • دڵنیاییکردن لە پەیڕەوکردنی رێبازێکی قوربانی-ناوەند و هۆشیار بەرامبەر بە زەبری دەروونیی بۆ دەسنتیشانکردنی قوربانی و دابینکردنی هاوکاریی بۆ هەموو قوربانییەکان بەبێ لەبەرچاوگرتنی بەشداریکردنیان لە رێکارەکانی لێکۆڵینەوەی تاوان یان دادگاییکردنی بازرگانان بە مرۆڤ. • دانانی چوارچێوەی یاسایی، لەڕێگەی هەموارکردنی یاساکە یان لەڕێگەی رێنماییەکی وەزاریی، بۆ ئەوەی رێکخراوە ناحکومییەکان بتوانن پەناگەی قوربانیان بەڕێوەببەن، هەروەها پێشکەشکردنی سەرچاوەی دارایی و شوێن و کارمەندی راهێنراو بەم رێکخراوانە. • هەموارکردنی یاسای بەرەنگاربوونەوەی بازگانیکردن بەمرۆڤ بۆ دڵنیابوون لەوەی نیشاندانی بەکارهێنانی هێز، ساختەکاری یان ناچارکردن مەرجی پێویست نییە بۆ سەلماندنی تاوانی بازرگانیکردنی سێکس بە منداڵ، تەبا لەگەڵ پرۆتۆکۆلی بازرگانیکردن بە مرۆڤی نەتەوە یەکگرتووەکانی ساڵی 2000. دادگاییکردن حکومەتی عێراق هەوڵەکانی زیادکردوە بۆ جێبەجێکردنی یاسای بەرەنگاربوونەوەی بازرگانیکردن بە مرۆڤ. یاسای عێراق بۆ بەرەنگاربوونەوەی بازرگانیکردن بە مرۆڤ ساڵی 2012 هەندێک لە جۆرەکانی بازرگانیکردن بە کرێکار و هەندێک لە جۆرەکان بازرگانیی سێکس وەک تاوان دەناسێنێت. یاساکە سزای تا 15 ساڵ زیندانیکردن و پێبژاردنی داناوە بۆ تاوانەکانی بازرگانیکردن بە مرۆڤ، ئەگەر قوربانی نێرینەی پێگەیشتوو بوو، و سزای زیندانی هەتاهەتایی و پێبژاردنی داناوە، ئەگەر قوربانی مێینەی پێگەیشتوو یان منداڵ بوو. ئەم سزایانە وەک پێویست قورسن، سەبارەت بە بازرگانیکردنی سێکس، هاوتان لەگەڵ ئەو سزایانەی بۆ تاوانە گەورەکان دانراون، وەک تاوانی لاقەکردن. ماددەی 399 لە یاسای سزادان لەشفرۆشی منداڵی بە تاوان داناوە و سزای 10 ساڵ بەندکردنی بۆ داناوە، ئەمەش وەک پێویست قورسە، ئەگەرچی هاوتا نییە لەگەڵ سزا دانراوەکان بۆ لاقەکردن. ناتەبا لەگەڵ پێناسەی بازرگانیکردن بەپێی یاسای نێودەوڵەتی، یاسای بەرەنگاربوونەوەی بازگانیکردن بەمرۆڤ نیشاندانی بەکارهێنانی هێز، ساختەکاری یان ناچارکردن وەک مەرج داناوە بۆ سەلماندنی تاوانی بازرگانیکردنی سێکسیی بە منداڵ، لێرەوە هەموو جۆرەکانی بازرگانیکردنی سێکسی منداڵی بەتاوان نەکردوە. یاسای سزادانی عێراق لەشفرۆشی منداڵی بەتاوان کردوە و سزای تا دە ساڵ بەندکردنی بۆ داناوە، کە وەک پێویست قورسە، ئەگەرچی هاوتا نین لەگەڵ سزا دیاریکراوەکان بۆ لاقەکردن. لیژنەی ناوەندیی بەرەنگاربوونەوەی بازرگانیکردن بە مرۆڤ بەردوام بوو لە ئامادەکردنی رەشنووسی هەموارکردنی یاسای ساڵی 2012 بەمەبەستی لابردنی مەرجی نیشاندانی بەکارهێنانی هێز، ساختەکاری یان ناچارکردن بۆ سەلماندنی تاوانەکانی بازرگانیکردن بە مرۆڤ؛ هەموارەکە هێشتا چاوەڕوانی پەسەندکردنە لەلایەن ئەنجومەنی نوێنەرانەوە. رێنمایی جێبەجێکردنی یاسای بازرگانیکردن بە مرۆڤ ئەرک و بەرپرسیارێتیەکانی جێبەجێکردنی یاساکە بۆ وەزارەتەکان روون دەکاتەوە کە ئەندامن لە لیژنەی ناوەندیی بەرەنگاربوونەوەی بازرگانیکردن بە مرۆڤ. حکومەتی هەرێمی کوردستان راپۆرتی نەداوە لەسەر داڕشتنی چوارچێوەی یاسایی و جێبەجێکردنی پێویست بۆ جێبەجێکردنی یاسای 2012ی عێراق بۆ بەرەنگاربوونەوەی بازرگانیکردن بە مرۆڤ، کە پەرلەمانی کوردستان لە ساڵی 2018 پەسەندی کردوە. بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربوونەوەی بازرگانیکردن بە مرۆڤ لە وەزارەتی ناوخۆ لێکۆڵینەوەی دەستپێکرد لە 3,182 کەس لە ژمارەیەکی نەزانراوی کەیسدا، لەوانە 523 تۆمەتباری بازرگانیکردنی سێکس و 2,695 تۆمەتباری بازرگانیکردنی کاری زۆرەملێ، لەمانە 2,291 تاوانی سواڵکردنی زۆرەملێ بوون. ئەمە بەرزبوونەوەیەکی بەرچاو بوو بەراورد بە 1,698 کەس کە لێکۆڵینەوەیان لەگەڵ کرا لە ساڵی 2023. حکومەت راپۆرتیدا لەسەر 410 لێکۆڵینەوە لە بازرگانیکردنی سێکس کە لە ساڵی پێشوو دەستیانپێکرد و هێشتا بەردەوامن. دەسەڵاتەکان دادگاییکردنی 543 کەسیان دەستپێکردوە، لەوانە 202 کەس لەسەر بازرگانیکردنی سێکس و 341 کەس لەسەر بازرگانیکردنی کاری زۆرەملێ، لەمەش 205 لەسەر سواڵکردنی زۆرەملێ بوو. ئەمەش نزمبوونەوەیە بەراورد بە 1،270 دادگاییکردنی دەستپێکراو لە 2023. حکومەت راپۆرتیدا کە 151 دادگاییکردن کە لە ساڵانی پێشتر دەستیانپێکرد هێشتا بەردەوامن. حکومەت حکومی سەپاند بەسەر 388 بازرگان، لەوانە 197 بازرگانی سێکس و 191 بازرگانی کارپێکردن؛ دادگاکان 252 کەسیان حوکمدا بەپێی یاسای بەرەنگاربوونەوەی بازرگانیکردن بە مرۆڤی ساڵی 2012 و 136 کەس بەپێی یاساکانی تری وەک یاسای سزادان و یاسای نشینگە، هەندێک سەرباری یاسای بازرگانیکردن. ئەمەش بەرزبوونەوە بوو بەراورد بە 295 حوکمدان لە ساڵی 2023. حکومەت راپۆرتی نەدا لەسەر داتاکانی سزادانی بازرگانە حوکمدراوەکان؛ بەڵام حکومەت راپۆرتیدا لەسەر مەودای سزاکان لەنێوان پێنج ساڵ بەندکردن تا بەندکردنی هەتاهەتایی. دەشێت ئامارە بڵاوکراوەکان لەلایەن هێزەکانی جێبەجێکردنی یاسای ئەو تاوانانەش لەخۆبگرن کە دەکەونە دەرەوەی مەودای پێناسە نێودەوڵەتییەکەی بازرگانیکردن بە مرۆڤ. لە ساڵی 2024 بەرپرسانی حکومەتی هەرێمی کوردستان لێکۆڵینەوەیان کرد لە 13 کەیسی گومانلێکراوی بازرگانیکردن بە مرۆڤ (10 لەسەر بازرگانکردنی سێکس و دوو لەسەر کاری زۆرەملێ و یەکێک لەسەر جۆرێکی دیارینەکراوی بازرگانیکردن بە مرۆڤ). بەرپرسانی حکومەتی هەرێمی کوردستان دەستیانکرد بە یەک دادگاییکردنی نوێ لەسەر کاری زۆرەملێ، هەروەها 33 دادگاییکردنی ساڵی 2023 هێشتا بەردەوامن. دادگاکانی هەرێمی کوردستانی عێراق حوکمیان سەپاند بەسەر چوار بازرگان بە مرۆڤ (سێ بازرگانی سێکس و یەک بازرگانی کاری زۆرەملێ)، بەراورد بە هەشت حوکمدان لە ساڵی 2023. حکومەتی هەرێمی کوردستان داتای دابین نەکرد دەربارەی بازرگانە حوکمدراوەکان. حکومەت راپۆرتی نەداوە لەسەر لێکۆڵینەوە، دادگاییکردن یان حوکمدانی فەرمانبەرانی حکومەت کە تێوەگلاون لە تاوانەکانی بازرگانیکردن بە مرۆڤ؛ بەڵام هێشتا گەندەڵیی و تێوەگلانی فەرمیی لە تاوانەکانی بازرگانیکردن بە مرۆڤ نیگەرانیەکی گەورەیە و جێبەجێکردنی یاسای پەکخست لەماوەی ساڵەکەدا. راپۆرتەکان ئاماژەیاندا بەوەی ئەفسەرانی پلە نزمی پۆلیس و کارگێڕیی بەرتیل وەردەگرن بەرامبەر چاوپۆشین لە تاواکانەکانی بازرگانیکردن بە مرۆڤ. چاودێران راپۆرتیانداوە هەندێک بەرپرسی جێبەجێکردنی یاسا رێخۆشکەر بوون بۆ بازرگانیکردنی سێکس بە منداڵ لە بەندیخانەکان. پێشتر رێکخراوێکی نێودەوڵەتی راپۆرتیدا لەسەر خێزانەکان – لەگەڵ منداڵان – کە تۆمەتبارن بە وابەستەبوون بە داعش – پاش ئازادکردنیان لە بەندکردن، لەلایەن بەرپرسانەوە ئیستیغلالی سێکسی کراون لەڕێگەی ناچارکردنیان بە ئەنجامدانی کردەی سێکس بەرامبەر بەدەستهێنانی رێگەپێدانی ئاسایش یان دەستگەیشتن بە بەڵگەنامە شارستانییەکان کە پێویستن بۆ وەرگرتنی خزمەتگوزارییە حکومەییەکان. بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربوونەوەی بازرگانیکردن بە مرۆڤ لە وەزارەتی ناوخۆ سەرپەرشتی لێکۆڵینەوەکان لە بازرگانیکردن بە مرۆڤ دەکات و 16 یەکەی تایبەتمەندی پۆلیسی هەیە، دوو لە بەغدادو یەکێک لەهەر یەکێک لە پارێزگاکان؛ لە ساڵی 2024 حکومەت سەرچاوەی زیاتری تەرخانکرد بۆ بەڕێوەبەرایەتییەکە. دەسەڵاتی دادوەریی عێراق بەرپرسە لە دامەزراندنی دادوەری پسپۆڕ لە هەموو پارێزگاکان؛ ئەو دادوەرانەی تەنها کەیسەکانی بازرگانیکردن بە مرۆڤ بەڕێوەدەبەن و بەرپرسیارن لە بەفەرمی دەستنیشانکردنی قوربانی و رەوانەکردنی بۆ چاودێری. بەپێی راپۆرتەکان داواکارانی گشتی بازرگانیکردن بە مرۆڤ وەک تاوانی بچووکتر سەیردەکەن، بۆ نموونە وەک تاوانی لەشفرۆشی یان پێشێلکردنی یاساکانی کار، لەجیاتی سەیرکردنیان وەک بازرگانیکردن بە مرۆڤ، لە ئەنجامدا سزاکان سووکترن و رەنگدانەوەی گەورەیی تاوانەکە نین. لە هەرێمی کوردستان، بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربوونەوەی تاوانە رێکخراوەکان هەشت یەکەی چالاکی بەرەنگاربوونەوەی بازرگانیکردن بە مرۆڤی هەیە لە هەموو پارێزگاکان و ئیدارە سەربەخۆکان؛ بەڵام چاودێران راپۆرتیانداوە کە ئەم یەکانە سەرچاوە و کارمەندی پێویستیان نییە. لە هەرێمی کوردستانی عێراق، کەیسەکانی بازرگانیکردن بە مرۆڤ سەرەتا لە دادگای لێکۆڵینەوە دەبینران، کە دادوەر بڕیاری دەدا لە رەوانەکردنی کەیسەکە بۆ دادگای تاوان، مەدەنیی یان نەوجەوانان. چاودێران تێبینیان کردوە کە هەندێک دادوەر کەیسەکانی بازرگانیکردن بە مرۆڤیان رەوانە نەکردوە بۆ لێکۆڵینەوەی پۆلیس بەهۆی نەبوونی زانیاری لەسەر یاسای بەرەنگاربوونەوەی بازرگانیکردن بە مرۆڤ. لە هەندێک کاتی تردا، قوربانیان بەبێ نوێنەرایەتی یاسایی نەیانتوانیوە بەڵگەی پێویست پێشکەش بکەن لەسەر روودانی تاوانی بازرگانیکردن بە مرۆڤ، لەبەرئەوە دادوەران کەیسەکەیان رەوانە نەکردوە بۆ لێکۆڵینەوەی زیاتر، لەجیاتی ئەوە بەشێوەی هەمیشەیی یان کاتیی کەیسەکەیان داخستوە. حکومەت، بەهاوبەشی لەگەڵ رێکخراوە ناحکومییەکان، راهێنانی بازرگانیکردن بە مرۆڤی پێشکەشکردوە بە دادوەران، هێزەکانی جێبەجێکردنی یاسا، بەرپرسان لە لیژنەی ناوەندیی بەرەنگاربوونەوەی بازرگانیکردن بە مرۆڤ، بەرپرسانی سنوور، کارمەندانی تەندروستی، ئاسایش، وەزارەتی کار و کاروباری کۆمەڵایەتی، ئەنجومەنی باڵای دادوەری، وەزارەتی داد و دپلۆماتکاران دەربارەی هاوکاریکردنی قوربانی، رێکارە ستانداردەکانی کارکردن بۆ دەستنیشانکردنی قوربانی، تەکنیکەکانی لێکۆڵینەوە و بازرگانیکردن بە مرۆڤ لە ئۆنلاین. حکومەت، بە هاوبەشیی لەگەڵ رێکخراوێکی نێودەوڵەتی، رێبەرێکی راهێنانی ئامادەکرد و بڵاوکردەوە بۆ رێنماییکردنی لێکۆڵینەوەکانی بازرگانیکردن بە مرۆڤ. حکومەتی هەرێمی کوردستان رێکارە ستانداردەکانی کارکردن (SOPs)ی بڵاوکردەوە بۆ لێکۆڵینەوە و دادگاییکردنی کەیسەکان و راهێنانی پێشکەش کرد بە لێکۆڵەرەوەکان لەسەر ئەم رێکارانە. هێزەکانی جێبەجێکردنی یاسا هاوکارییان کرد لەگەڵ دەسەڵاتەکان لە پاکستان، بەنگلادیش، سوریا و ئینتەرپول لە بواری لێکۆڵینەوەکانی بازرگانیکردن بە مرۆڤ، کە بووە هۆی دەستگیرکردنی تۆمەتباران بە بازرگانیکردن بە مرۆڤ و دەستنیشانکردنی قوربانییەکان. حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی عێراقی فیدراڵ بەردەوامن لە هاوکارییکردن لە بواری لێکۆڵینەوەکان. پاراستن هەوڵەکانی حکومەت بۆ پاراستنی قوربانیان بەشێوەیەکی نایەکسان بەردەوام بوو. لە ساڵی 2024 وەزارەتی ناوخۆ راپۆرتیدا لەسەر دەستنیشانکردنی 223 قوربانی بازرگانیکردن بە مرۆڤ، بەراورد بە 335 قوربانی دەستنیشانکراو لە 2023. لەم 223 قوربانییە دەستنیشانکراوە، 106 کەسیان عێراقی قوربانی بازرگانیکردنی سێکس بوون (83 ئافرەت، 22 کچ و یەک کوڕ) و 117 کەسیان قوربانی بازرگانی کاری زۆرەملێ بوون، لەوانە 48 سواڵکەری زۆرەملێ. قوربانییە بیانییەکان خەڵکی ئەسیوبیا، لوبنان، بەنگلادیش، ئۆگەندا، کینیا، فلیپین، پاکستان و وڵاتانی تر بوون. لە ساڵی 2024 حکومەتی هەرێمی کوردستان راپۆرتیدا لەسەر دەستنیشانکردنی 73 قوربانی، لەوانە 25 ئافرەتی پێگەیشتووی قوربانی بازرگانیکردنی سێس، 48 قوربانی بازرگانیکردنی کاری زۆرەملێ، لەمانە دوو قوربانی سواڵکردنی زۆرەملێ هەبوون (هەموویان هاووڵاتی بیانیی بوون)؛ بەراورد بە 121 قوربانی دەستنیشانکراو لە ساڵی 2023. لە ساڵی 2024 حکومەتی هەرێمی کوردستان هیچ قوربانییەکی منداڵی بازرگانیکردنی سێکسی دەستنیشان نەکرد، بەراورد بە 11 لە ساڵی 2023. حکومەت رێکارە ستانداردەکانی کارکردن (SOPs)ی جێبەجێکرد، لەگەڵ پرسیارنامەی پشکنین و نیشاندەرەکان بۆ گروپە مەترسیی بەرزەکان، بۆ مەبەستی دەستنیشانکردنی قوربانی و رەوانەکردنی بۆ چاودێری، بەڵام چاودێران راپۆرتیاندا لەسەر ناتەبایی بەکارهێنانی رێکارە ستاندارەکانی کارکردن لەلایەن بەرپرسانەوە، بەتایبەتی لە ناوچە گوندییەکان. چاودێران راپۆرتیاندا کە خزمەتگوزارییە کۆمەڵایەتییەکان و پشکنەرانی کار پێویستیان بە راهێنانی زیاتر هەیە لەسەر رێکارە ستانداردەکانی کارکردن، بۆ زامنکردنی جێبەجێکردنی دروست لەسەر ئاستی خۆجێی. دادوەرانی لێکۆڵینەوە هێشتا تاکە بەرپرسی فەرمیین کە دەسەڵاتی یاساییان هەیە بۆ دەستنیشانکردنی قوربانی و رەوانەکردنی بۆ لای خزمەتگوزارییەکانی پاراستن بەپێی بڕیاری دادگا. بەپێی یاسا قوربانییەکان دەتوانن دەستیان بگات بە خزمەتگوزارییەکان بەبێ ئەوەی پێویست بکات هاوکاریی هێزەکانی جێبەجێکردنی یاسا بکەن، بەڵام چاودێران تێبینیان کردوە، کە لە کرداردا، زۆرجار چاوەڕوان دەکرێت لە قوربانی لەگەڵ هێزەکانی جێبەجێکردنی یاسا قسەبکات پێش ئەوەی رەوانە بکرێت. ئەگەرچی داواکراو نییە لە قوربانییەکان لە دادگا وتە پێشکەش بکەن، بەڵام وتەکانیان پێشمەرجە بۆ دەستپێکردنی لێکۆڵینەوەی تاوان. ئەگەر قوربانییەکان وتەیان پێشکەش نەکرد، یان دادوەر بڕیاریدا کە بەڵگەی پێویست نییە، دەکرێت کەسێک بێبەش بکرێت لە پێگەی قوربانی بازرگانیکردن بە مرۆڤ، بەمەش بێبەش دەبێت لە دەستگەیشتن بە خزمەتگوزارییەکانی پاراستن. لە هەرێمی کوردستانی عێراق، بەرپرسانی بەرەی پێشەوە پرسیارنامە و ئامرازەکان بەکاردەهێنن بۆ دەستنیشانکردن و رەوانەکردنی قوربانی؛ بەڵام چاودێران تێبینیان کردوە کە دەسەڵاتەکان بەشێوەیەکی کارا یان چالاک پشکنینیان ئەنجام نەداوە بۆ نیشاندەرەکانی بازرگانیکردن بە مرۆڤ لەناو هەندێک گروپی لاواز، لەوانە ئاوارە گەڕانەوەکانی کەمپی ئەلهۆل لە باکوری رۆژهەڵاتی سوریا. دادوەرانی لێکۆڵینەوە لە هەرێمی کوردستانی عێراق تاکە دەسەڵاتن بۆ رەوانەکردنی قوربانیان بۆ پەناگە حکومەییەکان بەپێی بڕیاری دادگا؛ چاودێران راپۆرتیانداوە لەسەر سنوورداری دەستنیشانکردنی قوربانی یان دەستگەیشتن بە خزمەتگوزارییەکان، ئەگەر دادوەران بەفەرمی وەک قوربانی نەیانناسێنن. پەناگە حکومییەکان پێویستیان بە بڕیاری دادگایە بۆ وەرگرتنی قوربانی، بەڵام ئەگەر قوربانیەک راستەوخۆ داوای یارمەتی بکات لە پەناگەیەکی ناحکومیی ئەوا بڕیاری دادگا پێویست نییە. چاودێران تێبینیان کردوە کە پێداویستی زۆر هەیە بە وەرگێر بۆ مەبەستی ئەنجامدانی چاوپێکەوتن بە زمانی رەسەنی قوربانی بۆ ئەوەی پرۆسەی دەستنیشانکردنی قوربانی باشتر بکرێت. حکومەت 223 قوربانی دەسنتیشانکراوی رەوانە کرد بۆ چاودێری و خزمەتگوزاری تەندروستی، پەناگەو یارمەتی یاسایی پێشکەش کردن، بەراورد بە 137 قوربانی رەوانەکراو بۆ چاودێری لە ساڵی 2023. حکومەت راپۆرتیدا لەسەر پێشکەشکردنی خزمەتگوزارییەکان بە 37 قوربانی کە لەجیاتی ئەوە بژاردەی گەڕانەوەیان هەڵبژارد بۆ وڵاتی خۆیان یان هاوکارییان وەرگرت لەڕێگەی رێکخراوە ناحکومییەکان یان باڵوێزخانە بیانییەکان. حکومەتی هەرێمی کوردستان راپۆرتیدا لەسەر دەستنیشانکردنی 73 قوربانی، هەشت رەوانەکران بۆ پەناگەیەک کە رێکخراوێکی ناحکومی بەڕێوەی دەبات، بەڵام حکومەت راپۆرتی نەدا لەسەر ئەوەی ئایا 65 قوربانییەکەی تر رەوانەکراون یان خزمەتگوزارییان وەرگرتوە. چاودێرێک راپۆرتیدا لەسەر دابینکردنی خزمەتگوزارییەکان بە 94 قوربانی بەبێ پاڵپشتیی حکومەتی هەرێمی کوردستان. وەزارەتی کار و کاروباری کۆمەڵایەتی سەرپەرشتی پەناگەیەک دەکات لە بەغداد بە توانای نیشتەجێکردنی 80 قوربانی ئافرەتی پێشگەیشتوو و منداڵانی قوربانییەکان، هەروەها پەناگەیەکی پیاوان لە بەغداد بە توانای نیشتەجێکردنی 50 قوربانی پیاوی پێگەیشتوو، تائێستا خزمەتگوزارییەکانی پێشکەش کردوە بە 51 قوربانی. هاوکات حکومەت سەرپەرشتی پەناگەکان دەکات لە دیوانیە و کەرکوک، کە قوربانیانی بازرگانیکردن بە مرۆڤ نیشتەجێ دەکەن. یاسای عێراقی قەدەغەی کردوە رێکخراوە ناحکومییەکان پەناگە بەڕێوەببەن لە عێراقی فیدراڵ، ئەگەرچی رێکخراوە نێودەوڵەتییەکان و رێکخراوە ناحکومییەکان دەتوانن قوربانییە دەستنیشانکراوەکان رەوانە بکەن بۆ پەناگە حکومەییەکان. رێکخراوە ناحکومییەکان راپۆرتیاندا لەسەر سنوورداری بەردەستبوونی پەناگەکان لە ناوچە دوورەدەستەکان و بۆ هەندێک گروپی قوربانی وەک منداڵان، پیاوان، ئەو کەسانەی وەک هاوڕەگەزخواز یان جووت رەگەزخواز ناسراون، هەروەها کرێکارانی بیانیی. بە لەبەرچاوگرتنی سنوورداری بەردەستبوونی خزمەتگوزارییەکان بۆ پیاوانی قوربانی، هەندێک کات حکومەت قوربانییە ئەگەرییەکانی لە بەندیخانەکان هێشتۆتەوە. لە 2024 حکومەت دەستگەیشتن بە پەناگەی سنووردار کرد، لەوانە بۆ قوربانییە ئەگەرییەکانی بازرگانیکردن بە مرۆڤ، لەڕێگەی جێبەجێکردنی ئەو سیاسەتانە کە بەپێی راپۆرتەکان قەدەغەی دەکەن رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنیی خزمەتگوزارییەکان دابین بکەن بۆ هەندێک گروپی دیاریکراو. چاودێران تێبینیان کردوە کە پێداویستی هەیە بۆ پەناگەی تایبەتمەند بۆ منداڵانی قوربانی بازرگانیکردن بە مرۆڤ، لەبەرئەوەی بەگشتی بەرپرسان منداڵان رەوانە دەکەن بۆ خانەکانی بێسەرپەرشتان، پەناگەکانی کەسانی بێلانە یان بەندیخانەکان. وەزارەتی کار و کاروباری کۆمەڵایەتی بڕی 1.1 ملیار دیناری عێراقی ($797,122) تەرخانکرد بۆ پەناگە حکومییەکان و پاراستنی قوربانیانی بازرگانیکردن بە مرۆڤ، لەم بڕە 250 ملیۆن دیناری عێراقی ($190,985) تەرخانکرا بۆ پەناگەی وەزارەتی کار و کاروباری کۆمەڵایەتی لە بەغداد، لەکاتێکدا بۆ پارێزگاکانی دەرەوەی پایتەخت ساڵانە 150 ملیۆن دیناری عێراق ($114,591) تەرخانکرا بۆ هاوکاریی قوربانیانی بازرگانیکردن بە مرۆڤ. وەزارەتی کار و کاروباری کۆمەڵایەتی – لەگەڵ وەزارەتی تەندروستی– راپۆرتیاندا لەسەر دابینکردنی پەناگە و خزمەتگوزارییە دەروونیی و کۆمەڵایەتییەکان، یارمەتی یاسایی، خزمەتگوزارییەکانی تێکەڵکردنەوە، راهێنانی پیشەیی و چاودێری تەندروستییەکان بۆ قوربانیان. چاودێران راپۆرتیاندا کە خزمەتگوزارییەکان بەگشتی لەم چەند ساڵەی رابوردودا بەرەوپێشچوون؛ بەڵام کەمیی سەرچاوە، کارمەند، توانای تەکنیکیی، راهێنان و بەڕێوەبردنی کەیس بوونەتە هۆی سنووردارکردنی توانای پەناگەکان بۆ دابینکردنی یارمەتی یاسایی، خزمەتگوزاری دەروونیی کۆمەڵایەتی و بایەخدەر بە زەبرە دەروونییەکان و چاودێری تەندروستی. ئەگەرچی یاساکە ماف دەدات بە قوربانیانی بیانیی بازرگانیکردن بە مرۆڤ بۆ دەستگەیشتن بە هەمان سوودەکان هاوشێوەی قوربانییە عێراقییەکان، لە کرداردا، زۆرجار بەرپرسان قوربانی بیانیی رەوانە دەکەن بۆ لای رێکخراوە نێودەوڵەتییەکان بۆ هاوکاریی و پەناگە یان ناردنەوە بۆ وڵاتی خۆیان، لەجیاتی دابینکردنی خزمەتگوزارییەکان لە پەناگە حکومەییەکان. داکۆکیکاران راپۆرتیانداوە کە هەندێک قوربانی، بەتایبەتی ئەوانەی بەشێوەیەکی نایاسایی لە عێراقن یان کێشەی زمانەوانیان هەیە، گرفتیان هەبووە لە دەستگەیشتن بە خزمەتگوزارییە حکومییەکان. بەپێی راپۆرتەکان قوربانییە بیانییەکان پشت دەبەستن بە باڵوێزخانەکانی خۆیان بۆ هاوکاریی. حکومەتی هەرێمی کوردستان پێنج پەناگەی توندوتیژی خێزانی بەڕێوەدەبات، کە دەتوانن هەندێک خزمەتگوزاری پێشکەش بکەن بە ئافرەتی قوربانی بازرگانیکردن بە مرۆڤ؛ بەڵام شوێن لە پەناگەکان سنووردارە. بەرپرسان داوا لە قوربانی دەکەن بڕیاری دادگا وەربگرن بۆ ئەوەی بتوانن پەناگە بەجێبەجبهێڵن، ئەمەش جووڵەیان سنووردار دەکات. حکومەتی هەرێمی کوردستان زانیاری نەداوە لەسەر ئەوەی چەند قوربانی خزمەتگوزارییەکان وەردەگرن لە پەناگەکان. حکومەتی هەرێمی کوردستان بەردەوامە لە ڕێگەدان بە رێکخراوێکی ناحکومیی بۆ بەڕێوەبردنی تاکە پەناگەی بازرگانیکردن بە مرۆڤ لە هەرێمی کوردستانی عێراق. پەناگەکە خزمەتگوزاری هەمەلایەنی بەڕێوەبردنی کەیس و خزمەتگوزاری یاسایی و تەندروستی و دەروونی پێشکەش دەکات و توانای نیشتەجێکردنی تا 38 قوربانی هەیە، هەروەها هەمیشە پڕبووە. چاودێران راپۆرتیاندا لەسەر نەبوونی پەناگەی گونجاو بۆ قوربانی منداڵ لە هەرێمی کوردستانی عێراق، حکومەتی هەرێمی کوردستان پەناگەی تایبەتمەندی نییە بۆ منداڵی قوربانی بازرگانیکردن بە مرۆڤ. حکومەتی هەرێمی کوردستان یاداشتێکی لێکتێگەیشتنی واژۆکرد لەگەڵ رێکخراوێکی ناحکومیی بۆ کردنەوەی پەناگەیەکی ئافرەتانی قوربانی بازرگانیکردن بە مرۆڤ لەکاتێکدا کە هێشتا کەیسەکانیان یەکلایی نەبۆتەوە؛ بەڵام ئەمە هێشتا کارا نەبووە. حکومەتی هەرێمی کوردستان ئاسانکاری کرد بۆ ئازادکردنی ئێزیدییە بەندکراوەکان لای داعش، لەناویاندا قوربانیانی بازرگانیکردن بە مرۆڤ، هەروەها راپۆرتیداوە لەسەر هەماهەنگی کردن لەگەڵ رێکخراوێکی ناحکومیی و رێکخراوێکی نێودەوڵەتی بۆ دابینکردنی هاوکاریی دەروونیی و کۆمەڵایەتی و پاراستن بۆ قوربانیان. حکومەتی فیدراڵ و حکومەتی هەرێمی کوردستان هەندێک جۆری پاراستن دابین دەکەن بۆ قوربانیان یان ئەو شایەتحاڵانەی بەشداری دەکەن لە رێکارەکانی دادوەری تاوان. حکومەت راپۆرتیداوە لەسەر 42 قوربانی دەستنیشانکراو کە خۆبەخشانە هاوکاریی هێزەکانی جێبەجێکردنی یاسایان کردوە لە کاتی لێکۆڵینەوە و دادگاییکردنی بازرگانان. حکومەت راپۆرتیداوە لەسەر دابینکردنی یارمەتی یاسایی و خزمەتگوزارییەکانی  وەرگێڕانی نووسین و زارەکیی بۆ قوربانیان، هەروەها بژاردەی پێشکەشکردنی وتە لەڕێگەی ڤیدیۆ، چاوپێکەوتن لەدوور، یان وتەی نووسراو؛ بەڵام حکومەتی هەرێمی کوردستان راپۆرتیداوە کە ئەم رێوشوێنانە هەمیشە بەردەست نین. حکومەت رێگەیداوە بە قوربانیانی بازرگانیکردن بە مرۆڤ بەردەوامبن لە کارکردن، ئازادانە هاتوچۆ بکەن و وڵات بەجێبهێڵن لەکاتی دادگاییکردنەکان، مەگەر قوربانییەکان لە پەناگە حکومییەکان نیشتەجێ بن، کە لەم بارەدا بڕیاری دادگا پێویستە بۆ جێهێشتنی پەناگە. حکومەت پاراستنی قوربانی-شایەت بەپێی پێویست پێشکەش دەکات، وەک شوێنی نیشتەجێکردنی پارێزراو، ئاسایش و نهێنیپارێزی، بۆ دڵنیابوون لە سەلامەتی جەستەیی و تایبەتمەندی لە میانەی رێکارە یاساییەکان؛ بەڵام چاودێران راپۆرتیانداوە کە ئەو بازرگانانەی کاریگەریی کۆمەڵایەتیان هەیە هەندێک کات هەڕەشەیان لە قوربانییەکان یان دادوەران کردوە، ئەمەش بۆتە ئاستەنگ بۆ هەوڵەکانی پاراستن. لە هەرێمی کوردستانی عێراق، دادگاکان خزمەتگوزاری وەرگێڕان پێشکەش ناکەن بە کرێکاری بیانیی قوربانی بازرگانیکردن بە مرۆڤ، قوربانییەکان پشت دەبەستن بە رێکخراوە ناحکومییەکان بۆ دابینکردنی ئەم جۆرە خزمەتگوزارییانە. چاودێران تێبینیان کردوە کە بەردەستبوونی وەرگێڕ سنووردارە بۆ هەندێک زمان لە هەرێمی کوردستان، هەروەها پێداویستی هەیە بە پیادەکردنی چاودپێکەوتنی هۆشیار بەرامبەر زەبرە دەروونییەکان لەمیانەی رێکارەکانی دادبینیی. ئەگەرچی بەپێی یاسا خاوەنکار بەرپرسە لە پارەدانی رسومی بەکارخستنی کرێکاری بیانیی بەپێی سیستمی پاڵپشتیی عێراق، هەندێک لە دەسەڵاتەکان سزای کرێکاران دەدەن، لەناویاندا قوربانیانی بازرگانیکردن بە مرۆڤی دەستنیشانکراو و دەستنیشان نەکراو، لەسەر نەدانی رسومی کۆچ. چاودێران بەردەوامن لە راپۆرتدان لەسەر ئەوەی هەندێک کات بەرپرسان لێخۆشبوون دەکەن بۆ رسومی نشینگە، بەڵام پرۆسەی بڕیاردان هەڕەمەکییە و دەوەستێتە سەر کەسی بەرپرس. وەزارەتی ناوخۆ راپۆرتی نەداوە لەسەر ژمارەی ئەو قوربانیانەی مۆڵەتی نشینگەی کاتییان وەرگرتووە، هەروەها بەپێی راپۆرتەکان دەرکردنی مۆڵەت دەوەستێتە سەر بەشداریکردنی قوربانی لە رێکارەکانی دادوەری تاوان. حکومەتی هەرێمی کوردستان هەندێک کات لێخۆشبوون دەدات لە رسوم کە بەپێچەوانەوە قوربانی بازرگانیکردن بە مرۆڤ دەبێت بیدات ئەگەر لە هەرێمی کوردستان کاربکات بەبێ بەڵگەنامەی یاسایی، بەڵام ئەم پرۆسەیە نافەرمییە و بەشێوەیەکی ناتەبا جێبەجێ دەکرێت. لە ساڵی 2024، حکومەتی هەرێمی کوردستان راپۆرتیداوە لەسەر لێخۆشبوون لە رسوم بۆ 13 قوربانی بەهاوکاری رێکخراوێکی ناحکومیی و رێکخراوێکی نێودەوڵەتی. چاودێران راپۆرتیانداوە لەسەر گرفتەکانی لێخۆشبوون لە رسوم یان نوێکردنەوەی مۆڵەتی نشینگە، لەبەرئەوەی زۆرجار بازرگانەکان دەستدەگرن بەسەر بەڵگەنامە فەرمییەکانی قوربانیان، هەروەها هەندێک قوربانی بیانیی ناتوانن هەرێمی کوردستان بەجێبهێڵن بەبێ پاسپۆرتەکانیان یان بەهۆی نەدانی روسومی نشینگە. چاودێران راپۆرتیانداوە کە دەسەڵاتەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان سزای پێبژاردن یان بەندکردنیان سەپاندوە بەسەر قوربانی شیاوی بازرگانیکردن بە مرۆڤ لەسەر پێشێلکارییەکانی کۆچ لە هەرێمی کوردستانی عێراق، بەبێ پشکنین بۆ نیشاندەرەکانی بازرگانیکردن بە مرۆڤ یان بەپێی راپۆرتەکان داوایان لە هەندێک قوربانی ئەگەریی کردووە پاڵپشت (سپۆنسەر)ێکی خۆجێی بهێنن بۆ ئەوەی ئازاد بکرێن. یاسای بەرەنگاربوونەوەی بازرگانیکردن بە مرۆڤ رێگەدەدات بە حکومەت سوودەکانی باری نشینگەی تایبەت پێشکەش بکات بە قوربانیانی بیانیی بازرگانیکردن بە مرۆڤ؛ وەزارەتی ناوخۆ راپۆرتی نەداوە لەسەر دابینکردنی ئەمە بۆ هیچ قوربانییەکی دەستنیشانکراو. حکومەتی هەرێمی کوردستان باری نشینگەی تایبەت پێشکەش ناکات بە قوربانیان. حکومەتی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستان دەتوانن لێخۆشبوون پێشکەش بکەن بە قوربانی بیانی بۆ گەڕانەوە بۆ وڵاتی خۆیان یان ر‌ێگەی تری یاسایی پێشکەش بکەن لەجیاتی ناردنیان بۆ ئەو وڵاتانەی لەوانەیە رووبەڕووی سەختیی یان تۆڵە ببنەوە. بەپێی راپۆرتەکان حکومەتی عێراق 51 قوربانی گەڕاندۆتەوە، و رێکخراوێکی ناحکومیی راپۆرتیدا کە حکومەتی هەرێمی کوردستان 78 قوربانی ناردۆتەوە، بە کۆمەکی دارایی رێکخراوە ناحکومییەکان یان حکومەتە بیانییەکان. ئەگەرچی قوربانیان دەتوانن ساڕێژکردنەوە و قەرەبووکردنەوە وەربگرن لە عێراقی فیدراڵ، بەڵام حکومەت راپۆرتی نەداوە لەسەر پێدانی هیچ قەرەبوویەک بە قوربانییەکان لە ساڵی 2024. دەسەڵاتەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان راپۆرتیاندا لەسەر فەرماندان بە نووسینگەکانی بەکارخستن بۆ قەرەبووکردنەوەی چوار قوربانیی ئەگەریی بازرگانیکردن بە مرۆڤ لە ساڵی 2024. هەروەها لە ساڵی 2024 پێنج قوربانی تر قەرەبوویان وەرگرت پاش رێکارەکانی دادگا لەدژی نووسینگەکانی بەکارخستن کە تۆماتبار کرابوون. بەهۆی نەبوونی پشکنینی کارا، حکومەت رێوشوێنی گونجاوی نەگرتەبەر بۆ رێگرتن لە سزادانی نەگونجاوی قوربانیانی بازرگانیکردنی کاری زۆرەملێ، تەنها بەهۆی ئەو کردارە نایاساییانەی کردوویان راستەوخۆ لە ئەنجامی ئەوەی بازرگانیان پێوە کراوە، لەوانە پێشێلکارییەکانی کۆچ و نشینگە، هەروەها حکومەت هەندێک قوربانی دەستنیشان نەکراوی گەڕاندەوە یان بەندکرد. راپۆرتەکانی پێشوو ئاماژەیان دەدا بەوەی دەسەڵاتەکانی حکومەتی عێراقی فیدراڵ و حکومەتی هەرێمی کوردستان منداڵانی تۆمەتبار بە وابەستبەبوون بە داعشیان بەند و دادگایی کردوە، بەبێ نوێنەرایەتی یاسایی – هەندێک لەمانە قوربانی چەکدارکردنی زۆرەملێ یان بەکارهێنان بوون، یان قوربانی هاوسەرگیری بەزۆر و منداڵ بوون و هەندێکیان قوربانی بازرگانیکردنی سێکس بوون – هەروەها بەپێی راپۆرتەکان تەکنیکی لێکۆڵینەوەی توندوتیژ و ئەشکەنجەیان بەکارهێناوە بۆ وەرگرتنی دانپیانان. حکومەتی عێراق راپۆرتی نەدا لەسەر پشکنینی ئەم منداڵانە وەک قوربانی ئەگەریی بازرگانیکردن بە مرۆڤ یان رەوانەکردنیان بۆ خزمەتگوزارییەکانی پاراستن. راپۆرتەکان پێداگریان کرد لەوەی حکومەت نزیکەی 700 منداڵی بەندکردوە کە تۆمەتبارن بە وابەستبەبوون بە گروپە چەکدارەکان، لەناویاندا داعش. لە ساڵی 2024 حکومەتی عێراق راپۆرتیدا لە پێشکەشکردنی هەندێک خزمەتگوزاری پاراستن یان تێکەڵکردنەوە بە حەوت منداڵی چەکداری لەچەکداماڵراوی وابەستە بە داعش و گەڕێنراوە لە سوریاوە. ڕێگرتن حکومەت هەوڵەکانی زیادکردوە بۆ ڕێگرتن لە بازرگانیکردن بە مرۆڤ. وەزارەتی ناوخۆ بەردەوام بوو لە سەرکردایەتیکردنی لیژنەی ناوەندیی بۆ بەرەنگاربوونەوەی بازرگانیکردن بە مرۆڤ (CCCHT)، کە پێکهاتووە لە نوێنەرانی وەزارەتە فیدراڵییەکانی تر و سێ نوێنەری حکومەتی هەرێمی کوردستان. لە ساڵی 2024 لیژنەکە هەشت کۆبوونەوەی ئەنجامدا، لەکاتێکدا لیژنە لاوەکییەکان کۆبوونەوەی زیاتریان ئەنجامدا. لە حکومەتی هەرێمی کوردستان، لیژنەی بەرەنگاربوونەوەی بازرگانیکردن بە مرۆڤ لەلایەن وەزارەتی ناوخۆوە سەرکردایەتی دەکرێت و پێکهاتووە لە نوێنەری 19 وەزارەتی حکومەت، وەک کۆی لیژنەکە یەک جار کۆبوونەوەی ئەنجامدا، بەڵام لیژنە لاوەکییەکانی پارێزگاکان و ئیدارە سەربەخۆکان 17 کۆبوونەوەیان ئەنجامدا. حکومەت پلانی کاری نیشتیمانیی 2023-2026 تەواوکرد و چاودێڕی پێشکەوتنەکانی دەکات. هاوکات حکومەتی فیدراڵ پلانی کاری نیشتیمانیی (2025)ی تەواوکرد. حکومەت بڕی 250 ملیۆن دیناری عێراقی ($190,985) تەرخانکرد بۆ هەڵمەتەکانی هۆشیارکردنەوە، توێژینەوە، هەروەها پلانی کاری نیشتیمانیی رێوشوێنی نوێی دابینکرد بۆ لیژنەی ناوەندیی بۆ بەرەنگاربوونەوەی بازرگانیکردن بە مرۆڤ. حکومەت بەشێوەیەکی رێکخراو هەوڵی وەرگرتنی بۆچوونی رزگاربووان دەدات وەک بەشێک لە هەوڵەکانی بەرەنگاربوونەوەی بازرگانیکردن بە مرۆڤ و هانی بەشداریکردنیان دەدات لە چالاکییەکانی بەرزکردنەوەی هۆشیاریی. حکومەتی فیدراڵ و حکومەتی هەرێمی کوردستان، لەگەڵ کۆمەڵگەی مەدەنیی، چەندین هەڵمەتی هۆشیارکردنەوەیان ئەنجامدا، بەتایبەتی بۆ کاربەدەستانی حکومەت، کرێکارانی بیانیی، دیپلۆماتەکان، قوتابیان و جەماوەری گشتی. حکومەت کۆمەکی دارایی توێژینەوەی کرد دەربارەی مەترسییەکانی بازرگانیکردن بە مرۆڤ بۆ عێراقییەکانی دەرەوەی وڵات. وەزارەتی ناوخۆ بەردەوام بوو لە بەڕێوەبردنی هێڵی گەرمی 24 کاژمێریی بازرگانیکردن بە مرۆڤ و ئیمەیڵێکی گشتی بۆ وەرگرتنی زانیاری لەسەر بازرگانیکردن بە مرۆڤ؛ حکومەت راپۆرتیدا پەیوەندییە تەلەفۆنیەکان لەماوەی ساڵی 2024 بوونە هۆی 51 رەوانەکردنی قوربانی ئەگەریی بازرگانیکردن بە مرۆڤ. هێڵە گەرمەکە تەنها بە زمانی عەرەبی بەردەست بوو، ئەمەش بووە هۆی سنووردارکردنی دەستگەیشتنی قوربانی بازرگانیکردن بە مرۆڤی بیانیی و کوردزمان. حکومەتی هەرێمی کوردستان هێڵی گەرمی نییە بۆ هەواڵدان لە کەیسەکانی بازرگانیکردن بە مرۆڤ، بەڵام ژمارە تەلەفۆنەکانی یەکەکانی پۆلیسی بەرەنگاربوونەوەی بازرگانیکردن بە مرۆڤ لە بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربوونەوەی تاوانی رێکخراو بۆ خەڵک بەگشتی بەردەستن، هەروەها رێکخراوێکی ناحکومیی هێڵێکی خزمەتی گشتی هەیە، کە کراوەیە بۆ قوربانیانی بازرگانیکردن بە مرۆڤ.  حکومەتی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستان سیستمی ڤیزەی ئەلەکترۆنی (ئۆنلاین) بەڕێوەدەبەن بۆ بەدواداچوونی کرێکارانی بیانی و کۆمپانیا پاڵپشتەکانیان (سپۆنسەر)، بەمەبەستی رێگرتن لە پێشێلکاری یاسای کار و کارپێکردنی زۆرەملێ. چاودێران راپۆرتیانداوە لەسەر گرفتەکانی چاودێریکردنی کەرتی نافەرمیی. حکومەتی هەرێمی کوردستان راپۆرتیداوە لەسەر ئاستەنگەکانی بەدواداچوونی کرێکارە بیانییەکان کە لەلایەن خاوەنکارەکان و کۆمپانیاکانەوە بەکارخراون و تۆمارکردنی ساختە یان ساختەکراو بەکاردەهێنن و ئەوانەی تر کە وەک نووسینگەی بەکارخستن کاردەکەن و پاڵپشتی ڤیزەی کرێکاری بیانیی دەکەن پێش بەکارخستنیان لای لایەنی سێیەم بۆ مەبەستی قازانج بۆ کۆمپانیاکانیان. بەڵام حکومەتی هەرێمی کوردستان بەردەوام بوو لە داواکردن لە کۆمپانیاکان کە دەبێت پێشەکییەک دابنێن لە وەزارەتی ناوخۆی حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ ئەوەی بەکاربهێنرێت بۆ پێبژاردن ئەگەر پێشلی یاسای کاریان کرد. ئەگەرچی حکومەتی هەرێمی کوردستان "پارەدانی پێشوەختی کار"ی قەدەغەکردوە، بەڵام نوسینگەکانی بەکارخستن توانیویانە 25 لەسەدی یەکەم موچەی کرێکار ببڕن بەرامبەر کرێی دۆزینەوەی کار. چاودێران تێبینیان کرد کە رێنماییەکانی کرێکاری بیانیی وەزارەتی کار و کاروباری کۆمەڵایەتی حکومەتی هەرێمی کوردستان ناکۆکە لەگەڵ یاسای بەرەنگاربوونەوەی بازرگانیکردن بە مرۆڤی ساڵی 2018، بەتایبەتی لە کەیسی کریکار کە ئەگەری هەیە قوربانی بازرگانیکردن بە مرۆڤ بێت، ئەگەرچی لەوانەیە وەک قوربانی بناسێنرێن بەپێی یاسای بازرگانیکردن بە مرۆڤ، بەڵام لەوانەیە رووبەڕووی سزا ببنەوە بەهۆی دۆخی نایاساییان بەپێی رێنمایی کرێکاری بیانیی لە هەرێمی کوردستانی عێراق. حکومەتی هەرێمی کوردستان رەشنووسی هەمواری یاسای کاری ئامادەکردوە بۆ لەخۆگرتنی کۆمەڵێک بڕگە بۆ باشترکردنی پاراستنی کرێکارانی عێراقی و بیانیی؛ هێشتا یاساکە چاوەڕوانی پەسەندکردنە لە پەرلەمانی هەرێمی کوردستانی عێراق. هەروەها هەموارێکی جیا بۆ رێنماییەکان کە چاودێریکردنی کرێکاری بیانیی و سەرپەرشتیکردنی نووسینگەکانی بەکارخستن دەکات، هێشتا لەژێر پێداچوونەوەدایە بۆ ساڵی دووەمی یەک لەدوای یەک. حکومەت بەکارخستن و کارپێکردنی کرێکاری بیانیی رێکخستوە لەڕێگەی فەرمانگەی نشینگەی وەزارەتی ناوخۆ و وەزارەتی کار و کاروباری کۆمەڵایەتی. کرێکارانی بیانی ناتوانن خاوەنکار بگۆڕن پێش تەواوکردنی دوو ساڵ کارکردنی بە پاڵپشتیی، تەنها لەو کەیسانەدا نەبێت کە کرێکار سکاڵای مامەڵەی خراپ یان پێشێلکاری هەبێت لەسەر خاوەنکار. بەڵام تەنانەت ئەگەر کرێکارەکان سکاڵای رەوایان هەبێت لەسەر خاوەنکار، دەگوێزرێنەوە بۆ کاری نوێ و دەسەڵاتەکان بەدەگمەن لێپرسینەوە لە خاوەنکاری پێشێلکار دەکەن. نووسنیگەکانی بەکارخستن کە لەلایەن حکومەتەوە خراونەتە لیستی رەشەوە، زۆرجار ناوەکانیان دەگۆڕن بۆ ئەوەی بتوانن بەردەوام بن لە کارکردن، هەروەها لەو کەیسانەدا کە حکومەت خاوەنکاری لەسەر پێشێلکاری یاسای کار سزاداوە، بەشێوەیەکی بەربڵاو تەنها یەک پێشێلکار سزادراوە، نەک کۆی نووسینگەی بەکارخستن. وەزارەتی ناوخۆ و وەزارەتی کار و کاروباری کۆمەڵایەتی لیژنەیەکی هاوبەشیان هەیە بۆ ئەنجامدانی پشکنین بۆ نووسینگە مۆڵەپێنەدراوەکانی بەکارخستن وەک هەوڵێک بۆ دابینکردنی چاودێری و لێپرسینەوەی زیاتر لە پابەندبوونەکان؛ بەڵام حکومەت راپۆرتی نەدا لەسەر داخستنی هیچ نووسینگەیەک لە ئەنجامی ئەم پشکنینانە لە ساڵی 2024. حکومەت راهێنانی دەربارەی بەرەنگاربوونەوەی بازرگانیکردن بە مرۆڤ پێشکەش کرد بە پشکنەرانی کار لە عێراقی فیدراڵ، بەڵام چاودێران راپۆرتیانداوە لەسەر کەمیی سەرچاوە تەرخانکراوەکان بۆ پشکنەرانی کار ئەمەش هەوڵەکانیان ئاستەنگ دەکات بۆ دەستنیشانکردنی کەیسەکانی بازرگانیکردن بە کرێکار. حکومەتی هەرێمی کوردستان راپۆرتیدا لەسەر داخستنی 172 کۆمپانیا بەهۆی پێشێلکردنی مافەکانی کار یان کاری زۆرەملێ لە ساڵی 2024، هەروەها لەگەڵ رێکخراوێکی ناحکومیی، راهێنانیان پێشکەش کرد بە پشکنەران لەسەر دەستنیشانکردنی قوربانی. سەرەڕای ئەم هەوڵانە، چاودێران راپۆرتیاندا کە حکومەتی هەرێمی کوردستان نەیتوانیوە لێپرسینەوە بکات لە هەندێک لە نووسینگەکان لەسەر بەکارخستنی ساختەکارانە. حکومەتی فیدراڵ و حکومەتی هەرێمی کوردستان راپۆرتیاندا لەسەر هەوڵەکانیان بۆ کەمکردنەوەی خواست لەسەر بازرگانیی سێکس لەڕێگەی چاودێریکردن یان داخستنی وێبسایتەکانی کردەی سێکسی بازرگانی و ئەنجامدانی هەڵمەتەکانی هۆشیاریی، لەوانە دەربارەی سزاکانی کڕینی سێکسی بازرگانی یان ناچارکردنی منداڵ بە هاوسەرگیری زوو بۆ مەبەستی سێکسی بازرگانی. لە ساڵی 2025، حکومەت هەمواری یاسای باری کەسیی تێپەڕاند، کە رێگەدەدات بە هاوسەرگیری کچانی هەندێک گروپی ئاینیی کە تەمەنیان کەمترە لە 15 ساڵ، هەروەها هاوسەرگیریی دەرەوەی دادگا بەیاسایی دەکات؛ چاودێران نیگەرانیان دەربڕی لەوەی ئەم گۆڕانکارییانە لەوانەیە ببنە هۆی لاوازترکردنی کچان بەرامبەر مەترسییەکانی بازرگانیکردن بە مرۆڤ و ئاستەنگ دروست بکات بۆ تواناکانی حکومەت بۆ چارەسەرکردنی رووداوەکانی هاوسەرگیریی زۆرەملێ لە کەیسەکانی بازرگانیکردن بە مرۆڤ. یاسای عێراقی قەدەغەی کردوە کە کەسانی خوار تەمەن 18 ساڵ بە ناچارکردن یان خۆبەخشانە بەکاربخرێن لەهەر هێزێکی چەکداری حکومیی، لەناویاندا هێزە نیمچە-سەربازییەکان، گروپە میلیشیاکان و گروپە چەکدارەکانی تر. حکومەت پێشتر پلانێکی کاری داڕشت بە هەماهەنگی لەگەڵ رێکخراوێکی نێودەوڵەتی بۆ چارەسەرکردنی بەکارخستن و بەکارهێنانی منداڵان لەلایەن هێزەکانی حەشدی شەعبیەوە لە ئەرکی شەڕکردن، بەڵام راپۆرتی نەدا لەسەر جێبەجێکردنی پلانەکە. کارنامە (پرۆفایل)ی بازرگانیکردن بە مرۆڤ: بازرگانیکردن بە مرۆڤ کاریگەریی هەیە لەسەر هەموو کۆمەڵگەکان. ئەم بەشە پوختەیەک پێشکەش دەکات لەسەر راپۆرتدانی حکومەت و کۆمەڵگەی مەدەنیی لەسەر سروشت و مەودای بازرگانیکردن بە مرۆڤ لە ماوەی پێنج ساڵی رابوردو. بازرگانان بە مرۆڤ ئستیغلالی قوربانیانی ناوخۆیی و بیانی دەکەن لە عێراق، هەروەها بازرگانان ئیستیغلالی قوربانی عێراقییان کردوە لە دەرەوەی وڵات. تا کانونی دووەمی 2025 یەک ملیۆن عێراقی هێشتا ئاوارەن لە سەرانسەری عێراق و نزیکەی 112،000 ئاوارەی ناوخۆیی لە 20 کەمپی فەرمیی دەژین لە هەرێمی کوردستانی عێراق، لەکاتێکدا کە هیچ کەمپێکی فەرمیی ئاوارە ناوخۆییەکان نەماوە لە عێراقی فیدراڵ. هاوکات عێراق میوانداری نزیکەی 340،000 پەنابەر و پەناخواز دەکات، کە زۆرینەیان لە هەرێمی کوردستانی عێراق دەژین. پەنابەران و ئاوارە ناوخۆییەکان لەژێر مەترسی گەورەدان بۆ کاری زۆرەملێ و بازرگانیکردنی سێکس بەهۆی دۆخناسکی کۆمەڵایەتی و ئابوورییان، نەبوونی ئاسایش و پاراستن و تۆمەتی وابەستبوونیان بە گروپە تووندڕەوەکان. ژنان و کچان لە کەمپەکانی ئاوارە ناوخۆییەکان کە ئەندامانی خێزانەکانیان تۆمەتبارن بە پەیوەندی لەگەڵ داعش، لەوانەیە بەردەوام رووبەڕووبن لەگەڵ سیستمێکی ئاڵۆزی ئەگەری ئیسیغلالی سێکسی، بازرگانیکردن سێکس و تووندوتیژی و خراپەکاری لەلایەن کاربەدەستانی ئاسایش و سەربازییەوە. بەپێی راپۆرتەکان، گروپە تاوانکارەکان بەردەوامن لە ئیستیغلال کردنی ئافرەتان لە بازرگانیکردنی سێکس و کوڕان و کچان بەکاردەهێنن لە سواڵکردنی زۆرەملێ. پێشتر چاودێران تێبینیان کرد کە منداڵی ئاوارە ناوخۆییەکان و پەنابەران و منداڵی خاوەن کەمئەندامی، بەتایبەتی لە شارەکان، لەژێر مەترسی زۆردان بۆ سواڵکردنی زۆرەملێ لە هەرێمی کوردستان. چاودێران بەردەوامن لە راپۆرتدان لە بەرزبوونەوەی بەکارهێنانی منداڵی 8-15 ساڵان لەلایەن باندە تاوانکارییەکانەوە بۆ بڵاوکردنەوەی ماددە هۆشبەرەکان. هاوکات رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنیی راپۆرتیاندا لەسەر بازرگانان کە منداڵان، لەناویاندا منداڵی ئاوارەکان، بەکاردەهێنن بۆ کاری زۆرەملێ لە کارگە کیمیاییەکان لە هەولێر و فرۆشگەکان لە شنگال. پاش داخستنی کەمپەکانی ئاوارە ناوخۆییەکان، رێکخراوە ناحکومییەکان راپۆرتیاندا کە ئاوارە ناوخۆییەکان رووبەڕووی ئاستەنگی زیاتر دەبنەوە لە بەدەستهێنانی بەڵگەنامەی شارستانیی و ئاوارەبوونی دووەمیی، ئەمەش دەبێتە هۆی زیادکردنی مەترسییە بەرزەکانی بازرگانیکردن بە مرۆڤ لەسەر ئەم گروپەی دانیشتوان. پێشتر رێکخراوێکی نێودەوڵەتی راپۆرتیدا کە دەیان هەزار منداڵی ئاوارەی ناوخۆیی خاوەنی بەڵگەنامەی شارستانی نین، بەتایبەتی ئەوانەی لەو ناوچانە لەدایکبوون یان نیشتەجێن کە پێشتر لەژێر دەسەڵاتی داعش بوون، هەروەها ناتوانن دەستیان بگات بە خزمەتگوزارییە بنەڕەتییەکان. بەپێی راپۆرتەکان هەندێک بەرپرس ئیستیغلالی ئەو خێزانانەیان کردوە کە تۆمەتبارن بە پەیوەندیی لەگەڵ داعش – لەگەڵ منداڵەکانیان – بۆ بازرگانیکردنی سێکس، ئەمەش پاش رزگارکردنیان لە بەندیخانە؛ لە 2024 رێکخراوێکی نێودەوڵەتی راپۆرتیدا کە بەرپرسان ئەندامانی خێزانی منداڵانی پێشتر دەستبەسەرکراویان ناچار کردوە کردەی سێکس ئەنجام بدەن بەرامبەر وەرگرتنی رێگەپێدانی ئاسایش یان دەستگەیشتن بە بەڵگەنامە شارستانییەکان کە پێویستن بۆ وەرگرتنی خزمەتگوزارییە حکومییەکان. چاودێران تێبینیان کرد کە هەندێک کات بازرگانان ئیستیغلالی منداڵی ئاوارە ناوخۆییە عێراقییەکان و منداڵی پەنابەرە سورییەکان دەکەن، کە تەمەنیان لەنێوان 10-18 ساڵە بۆ کاری زۆرەملێ وەک فرۆشیاری سەرشەقام و خزمەتکردن لە چێشتخانە و هۆتێلەکان یان لە ماڵان. کچان و ژنانی ئێزیدی و ئاوارە ناوخۆییەکان، کە پێشتر ئیستغلال کرابوون بۆ کاری زۆرەملێ و بازرگانیکردنی سێکس لەلایەن چەکدارانی داعش لە عێراق و سوریا، هێشتا زۆر لاوازن بەرامبەر چەندین جۆری ئیستیغلال کردن، لەوانە دووبارە بازرگانیی پێکردنەوە. راپۆرتەکان مەزەندە دەکەن سەدان ئێزیدی هێشتا لە کەمپی ئاوارەکان لە باکوری رۆژهەڵاتی سوریا ماون، لەکاتێکدا کەسانی تر هێشتا دەستبەسەرن لە بەندیخانەکانی دەرەوەی کەمپەکان. هەندێک لەم ئێزیدیانە هێشتا گیریانخواردوە لە دۆخی ئیسیغلال کردن، لەوانە بازرگانیکردن بە مرۆڤ. تاکەکەسەکان، لەگەڵ منداڵان، کە گەڕێنراونەتەوە لەباکوری رۆژهەڵاتی سوریا، هێشتا زۆر لاوازن بەرامبەر بازرگانیکردن بە مرۆڤ. منداڵان زۆر لاوازن بۆ بەکارخستنی بەزۆر و بەکارهێنانیان لەلایەن چەندین گروپی چەکدارەوە کە لە عێراق کاردەکەن، لەوانە داعش، هێزە خێڵەکییەکان، پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە)، هەروەها گروپە میلیشاکانی دەرەوەی حەشدی شەعبی کە سەر بە ئێرانن. دوا راپۆرتی متمانەپێکراو دەربارەی بەکارخستنی سەربازی گەنجتر لە تەمەنی 18 ساڵ لەلایەن هێزەکانی حەشدی شەعبی لە ساڵی 2020 بووە. پەکەکە و هێزەکانی پاراستنی گەل (هەپەگە) پێشتر منداڵیان وەک سەرباز بەکارخستوە و بەکارهێناوە. بەپێی راپۆرتەکانی پێشوو، داعش منداڵانی رفاندوە و بەزۆر بەکاریخستوون و بەکاریهێناون لە ئەرکی شەڕکردن و پاڵپشتیی، لەوانە وەک قەڵغانی مرۆیی، هەواڵدەر، دروستکەری تەقینەوە، بکوژ، و خۆکوژ؛ هەندێک لەم منداڵانە تەمەنیان 8 ساڵان بوو و هەندێک کەمئەندامی مێشکییان هەبوو. چاودێران راپۆرتیاندا کە کەسانی هاوڕەگەزخواز و جووتڕەگەزخواز لە هەرێمی کوردستانی عێراق و عێراقی فیدراڵ، بەتایبەتی لەژێر مەترسیی بازرگانیکردن بە مرۆڤدان. داب و نەریتەکان، لەناویاندا خۆێنبایی (فصلیە) – بەخشینی ئەندامێکی خێزان بەرامبەر کۆتاییهێنان بە ناکۆکیی خێڵەکیی – هەروەها هاوسەرگیری بەزۆر و "کاتیی" منداڵان، ژنان و کچان دەخەنە مەترسی زیاتری بازرگانیکردن بە مرۆڤ لەناو وڵات. ژنان و کچان هاوکات ئیستیغلال دەکرێن لە بازرگانیکردنی سێکس لەڕێگەی هاوسەرگیری کاتیی چاودێران تێبینیان کردوە کە سعودی و کوەیتییەکان ئیستیغلالی منداڵانیان کردوە لە بازرگانیکردن بە مرۆڤ، لەکاتی گەشتی راوکردندا لەو ناوچانەی کە دانیشتوانەکەی خێڵی کۆچەرین. پێشتر چاودێران راپۆرتیاندا کە بازرگانان بە مرۆڤ سەنتەری مەساج بەڕێوەدەبەن لە هۆتێلە پێنج ئەستێرەکانی عێراق، هەندێک لەم هۆتێلانە لەلایەن دەوڵەتەوە خاوەندارێتی دەکرێن و ئەگەری کەمترە چاودێری ورد بکرێن لەلایەن دەسەڵاتەکانەوە. مەساج، کافتریا، بار و یانە شەوانەییەکان هێشتا شوێنی باون بۆ بازرگانیکردنی سێکس. ئافرەتانی عێراقی، ئێرانی و سوری و کرێکارانی کۆچبەر بەتایبەتی لەژێر مەترسیی بازرگانیکردنی سێکسدان. بازرگانان تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان بەکاردەهێنن بۆ دۆزینەوەی قوربانییەکانیان. بازرگانان، کۆچبەری یاسایی و نایاسایی ئاسیا و ئەفریکییان رووبەڕووی کاری زۆرەملێ کردۆتەوە، وەک کرێکاری بیناسازی، پاسەوان، خاوێنکەرەوە، بەردەست، و خزمەتکاری ماڵان لە عێراق. لە هەرێمی کوردستان بازرگانان کرێکارانی بیانیی ئیستیغلال دەکەن، بەتایبەتی لەکاری ماڵان، یان لە هۆتێل، مەساج، باڕ، چێشتخانە، بیناسازی یان کاری کشتوکاڵ. لەوانەیە بازرگانان ئیستیغلال قوربانییەکان بکەن لە کاری کانزاکاری، هەروەها کەسانی پێشتر بەندکراو لاوازن بەرامبەر مەترسییەکانی کارپێکردنی زۆرەملێ. چاودێران تێبینی بەرزبوونەوەی ژمارەی کرێکاری ماڵانییان کردوە کە خەڵکی گانا، ئیندۆنوسیا و نەیجیریان و وەک قوربانی بازرگانیکردن بە مرۆڤ دەستنیشانکراون. رێکخراوە ناحکومییەکان راپۆرتیانداوە کە هەندێک خاوەنکار و نووسینگەی بەکارخستن هاووڵاتیانی بیانیی ئیستیغلال دەکەن لەڕێگەی دەستبەسەراگرتنی موچە، پاسپۆرت و ناچارکردنیان بە هەلومەرجی ژیانی کولەمەرگی لەڕێگەی هەڕەشەی گەڕاندنەوەیان بۆ وڵاتی خۆیان یان بەندکردن. هەندێک کات بازرگانان ساختەکارانە هەندێک کرێکاری کۆچبەری بیانیی بەکاردەخەن لە وڵاتانی تر بەڵام دواجار ناچاریان دەکەن یان زۆریان لێدەکەن بۆ کارکردن لە عێراقی فیدراڵ یان لە هەرێمی کوردستانی عێڕاق. بەپێی راپۆرتەکان کۆچبەران لە هەرێمی کوردستانی عێراق مامەڵەی تووندتریان لەگەڵ دەکرێت بەراورد بە کرێکاری خۆجێی، لەوانە توندوتیژی جەستەیی و دەروونی، هەروەها بەردەوام لاوازن بەرامبەر بێکاریی یان کەمکاریی یان موچەی کەم و بێبەشکردن لە خۆراک – هەموو ئەمانە نیشاندەرەکانی بازرگانیکردنن بە مرۆڤ. بازرگانەکان ئیستیغلالی عێراقییەکان دەکەن لە دەرەوەی وڵات، لەوانە لە ئەوروپا.  

 درەو: پارتی دیموكراتی كوردستان دەستیكردووە بە ئامادەكاری بۆ كۆبوونەوەی پەرلەمان و پێكهێنانی حكومەت، كێشەی تەواوكردنی نیسابی پەرلەمان چارەسەركراوە، بەڵام دەیەوێت كێشەی دەنگدان بەسەرۆكایەتییەكانی پەرلەمان و حكومەت چارەسەر بكات، یەكگرتوو بەشدار دەبێت لە كۆبوونەوەی پەرلەمان بەڵام ناچێتە حكومەت، نەوەی نوێ لە كۆبوونەوەی پەرلەمان بەشدار دەبێت و ئەگەری بەشداریكردنی لە حكومەت بەهێزە، هەڵوێست نە بەشداری دانیشتنەكەی پەرلەمان دەكات نە حكومەت، بەرەی گەل بەشدار دەبێت لە كۆبوونەوەی پەرلەمان، یەكێتی بەم شێوەیەی ئێستا نایەوێت كابینەی دەیەم پێكبێت و نایەوێت بەو شێوەیە پارتی مامەڵە لەگەڵ لایەنەكانی تر بكات بۆ پێكهێنانی حكومەت، بەڵام پارتی چیتر ناوەستێت لەسەر یەكێتی و هەموو كارتەكانی بەكار دەهێنێت.  هەڵوەشانەوەی پەرلەمانی كوردستان ماوەیەكە باس لە هەڵوەشانەوەی پەرلەمانی كوردستان دەكرێت، بەوەی پارتی و یەكێتی لە گفتوگۆی پێكهێنانی حكومەت نەگەیشتنە ئەنجام، لە هەمانكاتدا ئەنجامی هةڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق دەنگی پارتی و بەشێك لە هێزەكانی گۆڕیوە، بۆیە ئەگەر هەڵبژاردن بكرێتەوە، نەخشەی كورسیەكانی پەرلەمانی كوردستان دەگۆڕێت بەتایبەت بە قازانجی پارتی، چونكە ئەگەر دەنگەكانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ئەژمار بكەیت، پارتی كە ئێستا 39 كورسی پەرلەمانی كوردستانی هەیە دەبێتە (45-47) كورسی، رەنگە كورسیەكانی یەكێتی و نەوەی نوێ كەم بكات و كورسیەكانی هەڵوێست زیاد بكات. ماوەی زیاتر لە (400) رۆژە هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان كراوەو دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان هەڵنەبژێردراوە. رێگاكانی هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان: لەبڕگەی چوارەمی ماددەی (10)ی یاسای سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان ژمارە (1)ی ساڵی 2005ی هەمورکراودا هاتوە لەم حاڵەتانە خوارەوە پەرلەمانی کوردستان هەڵدەوەشێتەوە: لەم چوار حاڵەتەدا پەرلەمان بە هەڵوەشاوە دادەنرێت و سەرۆکی هەرێم بە فەرمانێکی(کاشف) پەرلەمان هەڵدەوەشێنێتەوە: ١-ئەگەر زیاتر لە نیوەی ئەندامەکانی دەستلەکاربکێشنەوە. ٢-ئەگەر لە ماوەی ٤٥ رۆژ لە بانگهێشتکردنی بۆ کۆبوونەوە لەلایەن سەرۆکی هەرێمەوە رێژەی یاسایی بۆ دانیشتن بەدەستنەهات. ٣-ئەگەر پەرلەمان متمانەی بە سێ کابینەی یەک لەدوای یەک نەدا. ٤-ئەگەر سیستەمی هەڵبژاردن گۆڕاو خولی پەرلەمان شەش مانگ کەمتری مابوو... ئەگەر چی هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمانی كوردستان رەنگە قورس نەبێت و بە فەرمانێكی سەرۆكی هەرێم بكرێا، چۆن فەرمانی كۆبوونەوەی داوە ئاواش بە بیانووی هەڵنەبژاردنی سەرۆكایەتی پەرلەمان لەوادەی یاسایی خۆی پەرلەمان هەڵبوەشێنێتەوە، بەڵام لەرووی واقیعیەوە هەڵوەشانەوەی پەرلەمان و ئەنجامدانەوەی هەڵبژاردن قورسەو رەنگە بانگەشەكەی پارتی تەنیا بۆ كارتی فشار بێت بۆسەر لایەنەكان بۆ تەواوكردنی نیسابی یاسایی پەرلەمان، لەبەر ئەوەی ئەنجامدانەوەی هەڵبژاردن زیاتر لە شەش مانگی دیكەی دەوێت و كۆمسیۆنی هةڵبژاردنەكانیش لە مانگی یەكی داهاتوو وادەكەی بەسەر دەچێت، بۆیە ئەستەمە لەم بارودۆخەدا هەڵبژاردن بكرێتەوە، هەموو ئەگەرەكان بە ئارستەی كۆبوونەوەی پەرلەمانی كوردستان و هەڵبژاردنی دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان و هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێمە. چی دەكرێت؟ مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان چەند جارێك ئەوەی راگەیاند كە بۆ پێكهێنانی حكومەت ئەو دۆخەی پێش هەڵبژاردن هەبوو دوای هەڵبژاردن دەگۆڕیت، واتا ئەو پۆستانەی كە لە ئەنجامی گفتوگۆكانی پێش هەڵبژاردن دەدرا بە یەكێتی لە دوای هەڵبژاردن ئەو پۆست و ئیمتیازاتانە نادەن بە یەكێتی،لای خۆیەوە یەكێتیش بەوە رازی نیە، بۆیە پارتی چانس و رێگای تر بۆ پێكهێنانی حكومەت تاقی دەكاتەوە. پارتی دیموكراتی كوردستان ئێستا دەیەوێت هەر چۆنێك بێت پەرلەمانی كوردستان كۆببێتەوەو دەستەی سەرۆكایەتی هەڵبژێرێت، بۆیە پارتی لە دوای هةڵبژاردنەوە جارێكی تر پەیوەندی بە لایەنەكانەوە كردووە بۆ پێكهێنانی حكومەت و داوایان لێدەكات بەشدار بن لە كابینەی دەیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان، بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو): -    رەوتی هەڵوێستی نیشتمانی بڕیاریان داوە بەشداری لە كابینەی دەیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا نەكەن و دەبنە ئۆپۆزسیۆن، بەڵام لە كابینەی نوێی حكومەتی عێراق بەشدار دەبن. -    یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان بڕیاریان داوە بەشداری كابینەی دەیەمی حكومەتی هەرێم نەكەن، بەڵام ئامادەن بەشداری لە دانیشتنی پەرلەمانی كوردستاندا بكەن، بەوەش نیسابی دانیشتنی پەرلەمان تەواو دەبێت، بەڵام نیسابی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی تەواو نابێت. -    كۆمەڵی دادگەری كوردستان ئەگەرێكی لاواز هەیە بچنە پەرلەمانی كوردستان (بەڵام رەسمی نیە) -    بەرەی گەل بەشداری دانیشتنی پەرلەمانی كوردستان دەكەن. -    نەوەی نوێ، بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) لە چەند رۆژی رابردوودا پارتی بەتایبەت داوای لە نەوەی نوێ كردووە بەشداری حكومەت بكەن، نەوەی نوێ پێشنیازەكەی پێ باشە بەڵام دەیەوێت پرسی زیندانیكردنی شاسوار عەبدولواحید بخاتە ناو ئەو پرۆسەیەوە، واتا دەیەوێت بەشداریكردن لە حكومەت وەك كارتێك بەرامبەر بەیەكێتی بەكاربهێنێت، بۆ ئازادكردنی شاسوار عەبدولواحید، واتا ئەولەویەت ئازادكردنی سەرۆكەكەیانە، هەربۆیە لە كۆبوونەوەی رۆژی هەینی جولانەوەی نەوەی نوێ بریاریاندا "جوڵانەوەکە و سەرۆکی جۆڵانەوەکە لە زیندانەوە هەر بریارێک بدات ئەوە هەمووان پابەند دەبن پێیەوە"، بۆیە بە بەشداریكردنی نەوەی نوێ لە كابینەی دەیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان ئەگەری دووبارەكردنەوەی ئەزموونی 2019ی پێكهێنانی كابینەی نۆیەم هەیە كە ئەوكات پارتی و بزووتنەوەی گۆڕان سەرۆكایەتی پەرلەمان و حكومەتیان پێكەوە پێكهێناو دواتر یەكێتی چووە حكومەت، لە هەموو حاڵەتەكاندا بە چوونی نەوەی نوێ بۆناو حكومەت ئەوا نیسابی یاسایی پەرلەمان و هەڵبژاردنی سەرۆكایەتییەكان تەواو دەبێت و كێشەی نیساب نامێنێت، خۆ ئەگەر نەوەی نوێ بەشداریش نەبێت لە كابینەی حكومەت ئەوا لەبەر ئەوەی كاندیدیان هەیە بۆ دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان دەچنە كۆبوونەوەی پەرلەمان و ئەو كات نیسابی یاسایی پەرلەمان تەواو دەكرێت بەڵام نیسابی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتییەكانی پەرلەمان تەواو نابێت، چونكە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی پەرلەمان پێویستی بە (51) دەنگ هەیە، بەبێ رێككەوتنی پارتی لەگەڵ لایەنێكی تر ناتوانێت دەنگی (51) پەرلەمانتار بەدەستبهێنێت بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتییەكانی پەرلەمان، كە یەكەم قۆناغی پێكهێنانی حكومەتی نوێیە.    پارتی دیموكراتی كوردستان دەیەوێت بە تەواوكردنی نیسابی یاسایی لەناو هۆڵی پەرلەمان نیسابی یاسایی هەڵبژاردنی دەستەی سەرۆكایەتی تەواو بكات بۆ نیسابی یاسایی كۆبوونەوەی پەرلەمان:  -    پارتی 39 كورسی -    نەوەی نوێ 15 كورسی -    یەكگرتوو 7 كورسی -    بەرەی گەل 1 كورسی (یەكیان سوێندی نەخواردووە) -    3 پەرلەمانتاری پێكهاتەكان. كۆی گشتی پەرلەمانتاران دەكاتە (65) پەرلەمانتار كە ئەوەش رێژەیەكی زۆر زیاترە لە (50+1)ی نیسابی یاسایی بۆ كۆبوونەوەی پەرلەمان، بەڵام ئەگەر پارتی رێككەوتنی نەبێت لەگەڵ یەكێك لەو دوو لایەنە بۆ پێكهێنانی حكومەت ئەوا ناتوانێت سەرۆكی پەرلەمان هەڵبژێرێت، چونكە هەڵبژاردنی سەرۆكی پەرلەمان و جێگر و سكرتێر پێویستی بە دەنگی (51) پەرلەمانتار هەیە، بۆیە پارتی كێشەی كۆبوونەوەی نابێت هێندەی كێشەی هەڵبژاردنی دەستەی سەرۆكایەتی و دواتریش هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێم و متمانەدان بە سەرۆكی حكومەت.  لەماددەی (47) ییاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستانی هەموارکراوی ژمارە (1) ی ساڵی 1992 دا،  هاتوە لە یەکەم دانیشتن لەماوەی دە رۆژ دوای پەسەندکردنی ئەنجامەکان دا دەبەسترێت، لەماددەی (48)ی هەمان یاسادا هاتوە پەرلەمان لەدانیشتنی یەکەمیدا سەرۆک و جێگر و سکرتێری بە زۆرینەی دەنگی موتڵەقی ئەندامانی هەڵدەبژێرێت، ئەمەش بەو مانایەدێت کە نیوە کۆ یەکی ژمارەی ئەندامانی پەرلەمان واتە (51) دەنگی پەرلەمانتارانی پێویستە واتا پارتی ئەگەر لەگەڵ نەوەی نوێ رێكبكەوێت: پارتی: 39 كورسی نەوەی نوێ: 15 كورسی پێكهاتەكان: 3 كورسی كۆی گشتی دەكاتە (57) كورسی رێژەی تەواوی نیسابی یاساییە بۆ هەڵبژاردنی دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان و هەرێم و حكومەت، رەنگە لەو حاڵەتەدا نەوەی نوێ یەكێك لە پۆستە سیادییەكانی بەربكەوێت.  هةڵبژاردنی سەرۆكی هەرێم: لەدوای هەڵبژاردنی دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمانی كوردستان هەڵبژاردنی سەرۆکی هەرێمی کوردستان دێت، بەپێی یاسا ژمارە (1)ی ساڵی 2019 یاسای کاراکردنەوەی سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان و هەمواری شێوازی هەڵبژاردنی سەرۆک تا پەسندکردنی دەستور، لەبڕگەی یەکەمی ماددەی (2) پەرلەمانی کوردستان سەرۆکی هەرێم هەڵدبژێرێت، وە بەپێی ماددەی (4) خاڵی یەکەمی بڕگەی یەکەم، دوای هەڵبژاردنی دەستەی سەرۆکایەتی پەرلەمان لەماوەی (30) رۆژ رێکارەکانی هەڵبژاردنی سەرۆکی هەرێم دەست پێدەکات، وەک لە خاڵی پێنجەمی بڕگەی یەکەمی هەمان یاسادا هاتوە: (سەرۆکی هەرێم لە دەنگدانێکی ئاشکراو بەدەنگی زۆرینەی ڕەهای ئەندامانی پەرلەمان، لە ماوەی (3) رۆژ لە رۆژی دەرکردنی بڕیاری بنبڕ لەسەر تانەکانی هەڵدەبژێرتدرێت، واتە هەڵبژاردنی سەرۆکی هەرێمی کوردستان پیویستی بە (50+1)ی دەنگی ئەندامانی پەرلەمانی کوردستانە، واتا هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێمی كوردستان پێویستی بە دەنگی (51) پەرلەمانتار هەیە، بەڵام لە گەڕی دووەم پێویستی بە دەنگی زۆرینەیە مەرج نیە لە گەڕی دووەم 51 دەنگ بێت، خۆ ئەگەر یەك كاندید هەبوو بۆ پۆستی سەرۆكی هەرێم ئەوا پێویستی بە دەنگی زۆرینەیە نەك (51) پەرلەمانتار.  هەڵبژاردنی سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران:  لەدوای هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێمی كوردستان متمانەدان بە سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانە و راسپاردنی بۆ پێكهێنانی حكومەتە، بەپێی بڕگەی (3)  ماددەی (56)ی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان هەموارکراوی ساڵی 1992، دەستنێشانکردنی سەرۆکی دەسەڵاتی جێبەجێکردن كە پێویستی بە دەنگی زۆرینەیە واتا پێویستی بە (50+1) نیە بۆ دەستنیشانكردن، وە بەپێی بڕگەی چوارەم، پێدانی متمانە بە سەرۆکی ئەنجومەن و کابینەکەی لەدەسەڵاتی پەرلەمانە، وە دوای ناونانی لە لایەن پەرلەمان، بەپێی برگەی (12) لەماددەی (10)ی یاسای سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان ژمارە (1) ساڵی 2005ی هەموارکراو، (پاش  ناونانی لە لایەن پەرلەمانی کوردستانەوە، کاندیدی سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران رادەسپێرێت بۆ پێکێننانی کابینەی وەزاری لە ماوەیەکدا کە لە (30) رۆژ تێپەر نەکات، ئەویش پێویستی بە دەنگی (51) پەرلەمانتارە.  لە هەموو حاڵەتێكدا پرۆسەی پێكهێنانی كابینەی نوێ و هةڵبژاردنی سەرۆكایەتییەكان قورسە، بەڵام پارتی بڕیاریداوە چیتر لەسەر یەكێتی نەوەستێت و ئەزمونی پێشتری هەیە لەگەڵ یەكێتی بۆ پێكهێنانی حكومەت، بۆیە ئەگەری بەهێز ئەوەیە پۆستەكانی بۆ جێبهێلێت، پارتی ئێستا لەلایەك دەیەوێت گفتوگۆی پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەتی هەرێم بكات و لەلایەكیش دەیەوێت گفتوگۆی پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەتی عێراق بكات، خۆ ئەگەر بەم شێوە دابڕاوەی ئێستا پارتی و یەكێتی بچنە گفتوگۆكانی هەردوو حكومەتەكەوە ئەوا رەنگە دۆخەكە بۆ هەردوولا ئاڵۆز بێت، بەڵام ئەگەر پۆستەكانی هەردوولا تێكەڵ بكرێت ئەوا یەكلاكردنەوەی هەردوو كابینەكە بۆ هەردوولا ئاسانتر بێت بەتایبەت لە دابەشكردنی پۆستەكان، چونكە بە جیا هەردوولا تموحیان لە پۆستی سەرۆككۆمارە كە پشكی كوردە، كە رەنگە لە پرۆسەی گفتوگۆی پێكهێنانی حكومەتی عێراق و یەكلاكردنەوەی سەرۆككۆماریش هەمان ئەزمونی رابردوو دووبارە بێتەوە و بە دوو كاندیدی جیا بچنە بەغداد.    

   راپۆرتی شیکاریی: کارزان محەمەد ، سەرۆکی رێکخراوی ڕیزەڵت بۆ هەڵبژاردن و راپرسی دوای بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و راگەیاندی ئەنجامە فەڕمییەکان، گوێبیستی ئەگەری دووبارەکردنەوەی هەڵبژاردن دەبین لەلایەن بەرپرسانی پارتی و پێیان وایە هەلومەرجی پێش هەڵبژاردن و دوای هەڵبژاردن جیایە..!؟ لەو سۆنگەیەوە لەو شیکارییە ئەنجامەکانی هەڵبژاردن شیکاری دەکەین بەسەر بازنەکانی هەڵبژاردن لەنێوان یەک بازنەیی و سێ بازنەیی. ئەگەری یەک بازنەیی: سیستەم: سیستەمی نوێنەرایەتی ڕێژەیی کۆی دەنگی دروست لەسەر ئاستی هەرێم: ١٫٧٢١٫٥٤٠ دەنگ نرخی کورسی لەسەر ئاستی هەرێم: ١٨٫١٢١ دەنگ نرخی کورسی یەک بازنەیی: پارتی دیموکراتی کوردستان: پارتی بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ٨٥٢٫٤٤٨ دەنگی لەسەر ئاستی هەرێم لەهەرسێ بازنەی هەڵبژاردن( هەولێر، دهۆک، سلێمانی+هەڵەبجە) بەدەست هێناوە. سلێمانی و هەڵەبجە یەک بازنەی هەڵبژاردن بوون بۆ هەڵبژاردنی عێراق بۆیە بەیەکەوە کۆمان کردوونەتەوە. پارتی ئاستی هەرێم لەسەر ٤٧ کورسی بەدەست دەهێنێت و لەکۆی ٩٥ کورسی گشتی ۹ کورسی زیاد دەکات کە لەئێستادا ٣٩کورسی هەیە لەپەرلەمانی کوردستان، لەگەڵ سێ کورسی کۆتا (بازنەی هەولێر، دهۆک) ژمارەی کورسیەکانی لە ٤٧ دەبێتە ٥٠ تەنها کورسی، تەنها ١ کورسی دەمێنێت بۆ ٥٠+١ بۆ پێکهێنانی کابینەی دەیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان. یەک بازنەیی: یەکێتی نیشتمانی کوردستان: یەکێتی بۆ هەڵبژارنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ٣٤٠٫٩٨٠ دەنگی لەسەر ئاستی هەرێم و هەرسێ بازنەی هەولێرو دهۆک و (سلێمانی + هەڵەبجە) بەدەست هێناوە. یەکێتی ژمارەی کورسیەکانی ئێستای کە ٢٣ کورسی هەیە دادەبەزێت بۆ ١٩ کورسی واتە ٤ کورسی کەم دەکات. یەک بازنەیی: ڕەوتی هەڵوێستی نیشتمانی: ڕەوتی هەڵوێست بۆ هەڵبژارنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ١٥٦٫٩٩٥ دەنگی لەسەر ئاستی هەرێم و هەرسێ بازنەی هەولێرو دهۆک و (سلێمانی + هەڵەبجە) بەدەست هێناوە. هەڵوێست ژمارەی کورسیەکانی ئێستای لەپەرلەمانی کوردستان ٤ کورسیە بەرزدەبێتەوە بۆ ٩ کورسی واتە ٥ کورسی زیاد دەکات. یەک بازنەیی: جوڵانەوەی نەوەی نوێ: نەوەی نوێ بۆ هەڵبژارنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ١٢٣٫٣٧٦ دەنگی لەسەر ئاستی هەرێم و هەرسێ بازنەی هەولێرو دهۆک و (سلێمانی + هەڵەبجە) بەدەست هێناوە. نەوەی نوێ ژمارەی کورسیەکانی ئێستای لەپەرلەمانی کورستان ١٥ کورسیە، نزم دەبێتەوە بۆ ۷  کورسی واتە ٨ کورسی نیوەی کورسیەکانی کەم  دەکات. یەک بازنەیی: یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان: یەکگرتوو بۆ هەڵبژارنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ١٦٦٫٩٥٤ دەنگی لەسەر ئاستی هەرێم و هەرسێ بازنەی هەولێرو دهۆک و (سلێمانی + هەڵەبجە) بەدەست هێناوە. یەکگرتوو ژمارەی کورسیەکانی ئێستای لەپەرلەمانی کورستان ٧ کورسیە بەرز دەبێتەوە بۆ ۹ کورسی واتە ٢ کورسی زیاد دەکات. یەک بازنەیی: کۆمەڵی دادگەریی کوردستان:  کۆمەڵ بۆ هەڵبژارنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ٤٩٫٧٥٦ دەنگی لەسەر ئاستی هەرێم و هەرسێ بازنەی هەولێرو دهۆک و (سلێمانی + هەڵەبجە) بەدەست هێناوە. کۆمەڵ ژمارەی کورسیەکانی ئێستای لەپەرلەمانی کورستان ٣ کورسیە، کورسیەکانی گۆڕانکاری بەسەردانایەت و ٣ کورسیەکەی وەک خۆی دەمێنێتەوە. یەک بازنەیی: بەرەی گەل: بەرەی گەل بۆ هەڵبژارنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ١٩٫٣٠٦ دەنگی لەسەر ئاستی هەرێم و هەرسێ بازنەی هەولێرو دهۆک و (سلێمانی + هەڵەبجە) بەدەست هێناوە. بەرەی گەل ژمارەی کورسیەکانی ئێستای لەپەرلەمانی کورستان ٢ کورسیە نزم دەبێتەوە بۆ ۱ کورسی واتە ۱ کورسی زیاد دەکات. سەیری خشتەی یەک بازنەی و سێ بازنەیی بکە لەگەڵ جیاوازی کورسی نێوان لایەنەکان     ئەگەر ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێڕاق بەسیستەمی نوێنەرایەتی رێژەیی دابەشی سێ بازنەی هەڵبژاردنی هەولێرو دهوک و سلێمانی + هەڵەبجە دابەش بکەین کورسی لایەنە سیاسیەکان بەوجۆرە دەبێت: بازنەی هەولێر: ٦٢٣٫٦٢٥ کۆی دەنگی بازنە ١٩٫٤٨٨ دەنگ نرخی کورسی لەو بازنەیە، لەدوای دهۆک دووەم بەرزترین نرخی کورسیە، دواتر بازنەی سلێمانی وەک نزمترین نرخی کورسی. پارتی: پارتی دیموکراتی کوردستان لەئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ٣٦٩٫٨٢٤ دەنگی بەدەستهێناوە ١٩ کورسی لەو بازنەیە بەدەست دەهێنێت. یەکێتی نیشتمانی کوردستان: لەئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ٩٧٫٤١١ دەنگی بەدەستهێناوە بەو ئەنجامە ٥ کورسی لەو بازنەیە بەدەست دەهێنێت. ڕەوتی هەڵوێستی نیشتمانی: لەئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ٦٣٫٢٩٨ دەنگی بەدەستهێناوە بەو ئەنجامە ۳ کورسی لەو بازنەیە بەدەست دەهێنێت. ڕەوتی هەڵوێستی نیشتمانی لەئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ٦٣٫٢٩٨ دەنگی بەدەستهێناوە بەو ئەنجامە ۳ کورسی لەو بازنەیە بەدەست دەهێنێت. جوڵانەوەی نەوەی نوێ:  نوێ لەئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لەو بازنەی هەولێر ٣٨٫٩٢١ دەنگی بەدەستهێناوە بەو ئەنجامە ۲ کورسی لەو بازنەیە بەدەست دەهێنێت. یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان: لەئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لەو بازنەی هەولێر ٢٨٫٦٥٦ دەنگی بەدەستهێناوە بەو ئەنجامە ٢ کورسی لەو بازنەیە بەدەست دەهێنێت.   کۆمەڵی دادگەریی کوردستان: لەئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لەو بازنەی هەولێر ١٣٫٧٧٤ دەنگی بەدەستهێناوە بەو ئەنجامە ۱ کورسی لەو بازنەیە بەدەست دەهێنێت. بەرەی گەل: لەئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لەو بازنەی هەولێر ٥٥٨٩ دەنگی بەدەستهێناوە بەو ئەنجامە هیچ کورسی لەو بازنەیە بەدەست ناهێنێت. کۆی گشتی بازنەی هەولێر: پارتی: ١٩ کورسی یەکێتی: ٥ کورسی هەڵوێست: ٣ کورسی نەوەی نوێ: ٢ کورسی یەکگرتوو: ۲ کورسی کۆمەڵ: ۱ کورسی ئەنجام:  ٣٢ کورسی گشتی ۲ کورسی پێکهاتە ٣٤ کورسی کۆی کورسی بازنەکە. بڕوانە خشتەی دابەشکاری کورسیەکانی بازنەی هەولێر. بازنەی سلێمانی+هەڵەبجە: ٥٧٢٫٤١٤ کۆی دەنگی بازنە ١٤٫٦٧٧ دەنگ نرخی کورسی لەو بازنەیە(نزم ترین نرخی کورسیە) یەکێتی نیشتمانی کوردستان: یەکێتی لەئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لەو بازنەی سلێمانی ٢٤١٫١٤٣ دەنگی بەدەستهێناوە ١٦ کورسی لەو بازنەیە بەدەست دەهێنێت. ڕەوتی هەڵوێستی نیشتمانی:  لەئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لەو بازنەی سلێمانی ٧٥٫٣٧٥ دەنگی بەدەستهێناوە بەو ئەنجامە ٥ کورسی لەو بازنەیە بەدەست دەهێنێت. جوڵانەوەی نەوەی نوێ: لەئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لەو بازنەی سلێمانی ٦٩٫٧٨١ دەنگی بەدەستهێناوە بەو ئەنجامە ٥ کورسی لەو بازنەیە بەدەست دەهێنێت. پارتی دیموکراتی کوردستان: لەئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لەو بازنەی سلێمانی ٦٨٫٨٣٤ دەنگی بەدەستهێناوە بەو ئەنجامە ٥ کورسی لەو بازنەیە بەدەست دەهێنێت. یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان: لەئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لەو بازنەی سلێمانی  ٦٥٫٣١٢ دەنگی بەدەستهێناوە بەو ئەنجامە ٥ کورسی لەو بازنەیە بەدەست دەهێنێت. کۆمەڵی دادگەریی کوردستان: لەئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لەو بازنەی سلێمانی ٣٤٫٥٦٣ دەنگی بەدەستهێناوە بەو ئەنجامە ٢ کورسی لەو بازنەیە بەدەست دەهێنێت. بەرەی گەل:  لەئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لەو بازنەی سلێمانی ١٠٫٩٢٨ دەنگی بەدەستهێناوە بەو ئەنجامە تەنها ۱ کورسی لەو بازنەیە بەدەست دەهێنێت. کۆی گشتی بازنەی سلێمانی+هەڵەبجە: یەکێتی: ١٦ کورسی هەڵوێست: ٥ کورسی نەوەی نوێ:  ٥ کورسی پارتی: ٥ کورسی یەکگرتوو: ٥ کورسی کۆمەڵ: ٢ کورسی بەرەی گەل: ١ کورسی ئەنجام: ٣٩ کورسی گشتی(٣٦ سلێمانی+٣هەڵەبجە) ۲ کورسی پێکهاتە ٤١ کورسی کۆی کورسی بازنەکە. بڕوانە خشتەی دابەشکاری کورسیەکانی بازنەی سلێمانی+هەڵەبجە. بازنەی دهۆک: ٥٢٫٧٠٧٧ هەزار کۆی دەنگی بازنە ٢١٫٩٦١ هەزار دەنگ نرخی کورسی لەو بازنەیە(بەرزترین نرخی کورسیە) پارتی دیموکراتی کوردستان: پارتی لەئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لەو بازنەی دهۆک ٤١٣٫٨٩٠ دەنگی بەدەستهێناوە ١٩ کورسی لەو بازنەیە بەدەست دەهێنێت. یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان: لەئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لەو بازنەی دهۆک ٧٢٫٩٨٦ دەنگی بەدەستهێناوە بەو ئەنجامە ٣ کورسی لەو بازنەیە بەدەست دەهێنێت. ڕەوتی هەڵوێستی نیشتمانی: لەئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لەو بازنەی دهۆک ١٨٫٣٢٢ دەنگی بەدەستهێناوە بەو ئەنجامە ١ کورسی لەو بازنەیە بەدەست دەهێنێت. نەوەی نوێ: لەئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لەو بازنەی دهۆک ١٤٫٦٧٤ دەنگی بەدەستهێناوە بەو ئەنجامە تەنها ۱ کورسی لەو بازنەیە بەدەست دەهێنێت. بەرەی گەل: لەئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لەو بازنەی دهۆک ٢٫٧٨٩ دەنگی بەدەستهێناوە بەو ئەنجامە هیچ کورسی لەو بازنەیە بەدەست دەهێنێت. یەکێتی نیشتمانی کوردستان: لەئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لەو بازنەی دهۆک  ٢٫٤٢٦ دەنگی بەدەستهێناوە بەو ئەنجامە هیچ کورسی لەو بازنەیە بەدەست ناهێنێت.  تێبینی/ یەکێتی لەو بازنەی دهۆک دەنگی دا بەکاندیدی خۆی لە کۆتای مەسیحی و کاندیدەکەش دەرنەچوو بۆیە بۆ کورسی گشتی دەنگی کەمه. کۆمەڵی دادگەریی کوردستان: لەئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لەو بازنەی دهۆک ١٫٤١٩ دەنگی بەدەستهێناوە بەو ئەنجامە هیچ کورسی لەو بازنەیە بەدەست دەهێنێت. کۆی گشتی بازنەی دهۆک: پارتی ١٩ کورسی یەکگرتوو: ٣ کورسی هەڵوێست:   ١ کورسی نەوەی نوێ: ۱ کورسی : ٢٤ کورسی ٢٤ کورسی گشتی بازنەکە ١ کورسی پێکهاتە ٢٥ کورسی کۆی کورسی بازنە بڕوانە خشتەی دابەشکاری کورسیەکانی بازنەی دهۆک. کورسی لایەنەکان بەیەک بازنەیی: پارتی٤٧  کورسی + ٩ کورسی زیاد دەکات ئێستا ٣٩ هەیە یەکێتی١٩ کورسی  - ٤  کورسی کەم دەکات ئێستا ٢٣ هەیە هەڵوێست ٩ کورسی + ٥   کورسی زیاد دەکات ئێستا ٤ هەیە یەکگرتوو ٩ کورسی + ٢ کورسی زیاد دەکات ئێستا ٧ هەیە نەوەی نوێ ٧ کورسی -٨ کورسی کەم دەکات ئێستا ١٥ هەیە کۆمەڵ ٣  وەک خۆی دەمێنێتەوە ئێستا ٣ هەیە بەرەی گەل ٢ کورسی - ١ کورسی کەم دەکات ئێستا ٢ هەیە بڕوانە خشتەی یەک بازنەیی و سێ بازنەیی جیاوازی کورسی نێوان لایەنەکان. کورسی لایەنەکان بەسێ بازنەیی: هەولێر، دهۆک، سلێمانی+هەڵەبجە: پارتی٤٣ کورسی +٤ کورسی زیاد دەکات ئێستا ٣٩ هەیە یەکێتی٢١ کورسی -٢  کورسی کەم دەکات ئێستا ٢٣ هەیە هەڵوێست ٩ کورسی +٥   کورسی زیاد دەکات ئێستا ٤ هەیە یەکگرتوو ١٠ کورسی +٣ کورسی زیاد دەکات ئێستا ٧ هەیە نەوەی نوێ ٨  کورسی  -۷ کورسی کەم دەکات ئێستا  ١٥ هەیە کۆمەڵ ٣ کورسی وەک خۆی دەمێنێتەوە ئێستا  ٣ هەیە بەرەی گەل ١ کورسی -١ کورسی کەم دەکات ئێستا ٢ هەیە        

درەو: رۆژنامەی "العالم الجدید" لە راپۆرتێكدا باس هۆکارەکانی پاشەكشێی کورسییەکانی کورد لە ناوچە كێشە لەسەرەكان دەكات و تیايدا دەڵێت: ئەنجامەكانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق هەواڵێکی نەخوازراوی بۆ لایەنە کوردستانییەکان لە ناوچە كێشە لەسەرەكان پێ بوو، هەرچەند پارێزگاری لە ئاستی نوێنەرایەتی كردووە، بەڵام لە نەینەوا، کەرکوک، سەڵاحەدین، و دیالە بەراورد بە هەڵبژاردنەکانی پێشوو بەشێوەیەکی بەرچاو پاشەكشێی كردووە. پارتی دیموکراتی کوردستان لە هەڵبژاردنی 2021، (9) کورسی لە نەینەوا و یەکێتی نیشتمانی کوردستان دوو کورسی بەدەستهێنا، لە کەرکوک حزب كوردييەكان 7 کورسییان مسۆگەر کرد، چوار کورسی بۆ یەکێتی و دوو کورسی بۆ پارتی دیموکراتی کوردستان و یەک کورسی بۆ نەوەی نوێ، هەروەها یەکێتی لە سەڵاحەدین و دیالە هەریەکەیان یەک کورسی بەدەستهێنا، بەڵام لە دوایین هەڵبژاردنەکانی (٢٠٢٥) دۆخەکە گۆڕانی بەسەردا هات، هەردوو حزب لە نەینەوا تەنها حەوت کورسی و لە کەرکوک پێنج کورسییان بەدەستهێناوە، یەکێتیش هەردوو کورسییەکەی لە سەڵاحەدین و دیالە لەدەستداوە. یاسای هەڵبژاردن وەفا محەمەد کەریم، ئەندامی پارتی دیموکراتی کوردستان سەبارەت بە هۆکاری ئەوەی روویدا، دەڵێت: دۆڕان و پاشەكشێی کورد لە ناوچە كێشە لەسەرەكان بۆ یاسای ناڕەوای هەڵبژاردن دەگەڕێتەوە. داواشیکرد، یاسای هەڵبژاردن هەمواربكرێتەوە یان یاسایەكی نوێ دەربكرێت، وەک سیستەمی فرە بازنەيى، کە دادپەروەری بۆ هەموو پێكهاتەكان و نوێنەرایەتییەکی دادپەروەرانە بۆ ناوچە جوگرافییەکان مسۆگەر بکات، یان گەڕانەوە بۆ سیستەمێک کە هەموو عێراق بە یەك بازنەی هەڵبژاردنی کراوە هەژمار بکرێت. وتیشی: هۆکارێکی تری دابەزینی کورسی کوردی پارچەپارچەبوونی دەنگەکان بەهۆی فرەیی لیستەکانەوە، بۆ نموونە لیستێکی وەک نەوەی نوێ لە کەرکوک 12 هەزار دەنگی بەدەستهێنا، بەڵام نەگەیشتە دەنگى پێویست، بەوەش دەنگی زۆری کوردی بەفیڕۆدا. ژیان لە ژێر ئیدارەی فیدراڵی لای خۆیەوە، سالار عەلی شرۆڤەکاری سیاسی هۆکاری کەمبوونەوەی ژمارەی کورسییەکانی لایەنە کوردستانییەکان لە ناوچە کێشە لەسەرەکان دەگەڕێنێتەوە بۆ بەشداری لاوازی کورد لەو ناوچانە بەتایبەت لە کەرکوک کە بەشداری عەرەب و تورکمان زیاتر بوو. سالار عەلی بە رۆژنامەكەی وتووە: زۆرێک لە دانیشتوانی ناوچە جێناکۆکەکان ئێستا پێیان باشە لەژێر ئیدارەی حکومەتی فیدراڵیدا بژین، سەرەڕای هەموو کێشەکان، چونکە دركیان بە قەبارەی ئەو كێشانە كردووە کە روبەڕوی هەرێم دەبێتەوە، بەتایبەتی لە کەرتی ئابوری و دارایی و بەرزبوونەوەی باج، نرخی سوتەمەنی و کارەباو كەمی هەلی کار. ئاماژە بەوە دەکات، هاوڵاتیانی کورد لەو ناوچانە خۆیان بە سەقامگیر دەزانن، بە پێچەوانەی هاوتاکانیان لە هەرێم، کە بەدەست قەیرانی جۆراوجۆرەوە دەناڵێنن، لە ئەنجامدا، چیتر گوتارە رەنگاو رەنگە ناسیۆنالیستییەکان نایانجوڵێنێت؛ خەمی سەرەکییان پاراستنی بژێوی و ژیانی رۆژانەیانە، بۆیە ئێمە دابەزینی بەشداریی کورد بینی، بە پێچەوانەی ساڵانی پێشوو کە کورد و پیاو وژنان پێكەوە دەچوون بۆ دەنگدان. یەکێتی نیشتمانی کوردستان 4 کورسی لە کەرکوک بەدەستهێناوە، پارتی دیموکراتی کوردستانیش یەک کورسی بەدەستهێناوە، لایەنە جیاجیا عەرەبییەکانیش پێنج کورسییان بەدەستهێناوە، ئەم ژمارە یەکسانە لە کورسییەکانی نێوان عەرەب و کورد لە کەرکوک، یەکەمجارە لە دوای یەکەم هەڵبژاردنەوە لە عێراق روودەدات. سوپریزاێكی دیکە شكشتی یەکێتیە لە پارێزگاریكردن لە  کورسییەکەی لە دیالە، کە یەکەمجارە روودەدات، سەرەڕای بەدەستهێنانی ٢٩ هەزار دەنگ، بەڵام یەکێتی نەیتوانی بگاتە دەنگی پێویست، سەرەڕای بوونی کورد لە ناوچەکانی خانەقین و ناوچەکانی دەوروبەری و ناحیەی جەبارە و قەرە تەپە. پێشبڕکێ لەسەر کورسی کۆتاكان حەکیم عەبدولکەریم شرۆڤەکاری سیاسی هۆكاری دابەزینی کورسییەکانی کورد لە ناوچە كێشە لەسەرەكان بەتایبەت کەرکوک بۆ چەند هۆکارێک دەگێڕێتەوەو دەڵێت: گرنگترین هۆکار ئەوەیە کە گەلی کوردستان و هاوڵاتیانی کوردستان بێزاربوون لە گوتاری حزبە دەسەڵاتدارەکانی هەرێم و نەبوونی بەرنامەیەکی روونی هەڵبژاردن. عەبدولکەریم جەخت دەکاتەوە: حزبە کوردیەکان بەتایبەت حوکمڕانیەکان، پارە و دەسەڵاتیان بەکارهێناوە، بەوپێیەی بڕیاردەری كۆتایی  و حوکمڕانی كردارین، هەروەها فشاریان خستۆتە سەر فەرمانبەران بۆ ئەوەی دەنگیان پێبدەن، بەڵام لە ناوچە جێناکۆکەکاندا دەسەڵات و کاریگەرییان نییە هەمان تاکتیک بەکاربهێنن، بۆیە کورسیەکانیان دابەزیوە. هۆکارێکی دیکە، ململانێ‌ و کێبڕکێ لەسەر بەدەستهێنانی کورسی كۆتا لە نەینەوا و کەرکوک دەگێڕێتەوە، كە لایەنە کوردستانییەکان بەتایبەت پارتی دیموکراتی کوردستان، ژمارەیەکی زۆر لە دەنگەکانی بۆ مسۆگەرکردنی سەرکەوتنی کاندیدەکانی كۆتاى مەسیحی و ئێزیدی و شەبەکی سەربەخۆی تەرخان کرد، ئەوەش کاریگەری لەسەر ژمارەی دەنگەکان بۆ کاندیدەکانی خۆی هەبوو، لە ئەنجامدا کورسییەکانیان کەمبووەوە.

راپۆرتی درەو    🔻 لەسەر ئاستی بازنەکانی هەرێمی کوردستان: 🔹 لەسەر ئاستی بازنەکانی هەرێمی کوردستان (3 ملیۆن و 883 هەزار و 501) هاوڵاتی تەمەنی (18) ساڵیان تێپەڕاندبوو، بەڵام (735 هەزار و 650) هاوڵاتی بە ڕێژەی (23.4%) کارتی بایۆمەتریان نوێ نەکردبوویەوەو مافی بەشدایکردنیان لە پرۆسەکە لەدەستدا. 🔹 كۆی گشتی ئەو هاوڵاتیانەی مافی دەنگدان هەبووەو کارتی بایۆمەترییان نوێکردبوویەوە: (3 ملیۆن و 147 هەزار و 851) هاوڵاتی. 🔹 کۆی گشتی ئەوانەی دەنگیانداوەو بەشداری پرۆسەکەیان کردووە: (2 ملیۆن و 168 هەزار و 116) کەس بووە بە ڕێژەی (55.8%)ی ئەوانەی تەمەنی (18) ساڵییان تێپەڕاندووە. 🔹 ئەوانەی تەمەنی (18) ساڵییان تێپەڕاندووەو بایکۆتی پرۆسەکەیان کردووە: (ملیۆنێک و 715 هەزار و 385) کەس بوونە بە ڕێژەی (44.2%). 🔹 دەنگی دروست: (ملیۆنێک و 787 هەزار و 911) دەنگ بووە، بە ڕێژەی (86.6%)ی ژمارەی بەشداربووان. 🔹 دەنگی پوچەڵ: (289 هەزار و 205) دەنگ بووە، بە ڕێژەی (13.3%)ی ژمارەی بەشداربووان. 🔹 دەنگی پارتی: (852 هەزار و 448) دەنگ بووە، بە ڕێژەی (22%)ی ئەوانەی تەمەنی (18) ساڵییان تێپەڕاندووە. 🔹 دەنگی یەكێتی: (340 هەزار و 980) دەنگ بووە، بە ڕێژەی (8.8%)ی ئەوانەی ئەوانەی تەمەنی (18) ساڵییان تێپەڕاندووە. 🔹 دەنگی پارتی و یەكێتی: (ملیۆنێک و 193 هەزار و 428) دەنگ بووە، بە ڕێژەی (30.7%)ی ئەوانەی تەمەنی (18) ساڵییان تێپەڕاندووە. 🔻 لەسەر ئاستی بازنەی پارێزگای هەولێر: 🔹 لەسەر ئاستی بازنەی پارێزگای هەولێر (ملیۆنێک و 410 هەزار و 112) هاوڵاتی تەمەنی (18) ساڵیان تێپەڕاندبوو، بەڵام (294 هەزار و 990) هاوڵاتی بە ڕێژەی (26.5%) کارتی بایۆمەتریان نوێ نەکردبوویەوەو مافی بەشدایکردنیان لە پرۆسەکە لەدەستدا. 🔹 كۆی گشتی ئەو هاوڵاتیانەی مافی دەنگدان هەبووەو کارتی بایۆمەترییان نوێکردبوویەوە: (ملیۆنێک و 115 هەزار و 122) هاوڵاتی. 🔹 کۆی گشتی ئەوانەی دەنگیانداوەو بەشداری پرۆسەکەیان کردووە: (800 هەزار و 889) کەس بووە بە ڕێژەی (56.8%)ی ئەوانەی تەمەنی (18) ساڵییان تێپەڕاندووە. 🔹 ئەوانەی بایکۆتی پرۆسەکەیان کردووە: (609 هەزار و 223) کەس بوونە بە ڕێژەی (43.2). 🔹 دەنگی دروست: (683 هەزار و 989) دەنگ بووە، بە ڕێژەی (85.4%)ی ژمارەی بەشداربووان. 🔹 دەنگی پوچەڵ: (116 هەزار و 900) دەنگ بووە، بە ڕێژەی (14.6%)ی ژمارەی بەشداربووان. 🔹 دەنگی پارتی: (369 هەزار و 724) دەنگ بووە، بە ڕێژەی (26.2%)ی ئەوانەی تەمەنی (18) ساڵییان تێپەڕاندووە. 🔹 دەنگی یەكێتی: (97 هەزار و 411) دەنگ بووە، بە ڕێژەی (6.9%)ی ئەوانەی تەمەنی (18) ساڵییان تێپەڕاندووە. 🔹 دەنگی پارتی و یەكێتی: (467 هەزار و 135) دەنگ بووە، بە ڕێژەی (33.1%)ی ئەوانەی تەمەنی (18) ساڵییان تێپەڕاندووە. 🔻 لەسەر ئاستی بازنەی پارێزگای سلێمانی: 🔹 لەسەر ئاستی بازنەی پارێزگای سلێمانی (ملیۆنێک و 532 هەزار و 893) هاوڵاتی تەمەنی (18) ساڵیان تێپەڕاندبوو، بەڵام (305 هەزار و 433) هاوڵاتی بە ڕێژەی (24.9%) کارتی بایۆمەتریان نوێ نەکردبوویەوەو مافی بەشدایکردنیان لە پرۆسەکە لەدەستدا. 🔹 كۆی گشتی ئەو هاوڵاتیانەی مافی دەنگدان هەبووەو کارتی بایۆمەترییان نوێکردبوویەوە: (ملیۆنێک و 227 هەزار و 460) هاوڵاتی. 🔹 کۆی گشتی ئەوانەی دەنگیانداوەو بەشداری پرۆسەکەیان کردووە: (742 هەزار و 256) کەس بووە بە ڕێژەی (48.4%)ی ئەوانەی تەمەنی (18) ساڵییان تێپەڕاندووە. 🔹 ئەوانەی بایکۆتی پرۆسەکەیان کردووە: (790 هەزار و 637) کەس بوونە بە ڕێژەی (51.6%)ی ئەوانەی تەمەنی (18) ساڵییان تێپەڕاندووە. 🔹 دەنگی دروست: (604 هەزار و 645) دەنگ بووە، بە ڕێژەی (81.5%)ی ژمارەی بەشداربووان. 🔹 دەنگی پوچەڵ: (137 هەزار و 611) دەنگ بووە، بە ڕێژەی (18.5%)ی ژمارەی بەشداربووان. 🔹 دەنگی پارتی: (68 هەزار و 834) دەنگ بووە، بە ڕێژەی (4.5%)ی ئەوانەی تەمەنی (18) ساڵییان تێپەڕاندووە. 🔹 دەنگی یەكێتی: (241 هەزار و 143) دەنگ بووە، بە ڕێژەی (15.7%)ی ئەوانەی تەمەنی (18) ساڵییان تێپەڕاندووە.. 🔹 دەنگی پارتی و یەكێتی: (309 هەزار و 977) دەنگ بووە، بە ڕێژەی (20.2%)ی ئەوانەی تەمەنی (18) ساڵییان تێپەڕاندووە. 🔻 لەسەر ئاستی بازنەی پارێزگای دهۆک؛ 🔹 لەسەر ئاستی بازنەی پارێزگای دهۆک (940 هەزار و 496) هاوڵاتی تەمەنی (18) ساڵیان تێپەڕاندبوو، بەڵام (135 هەزار و 227) هاوڵاتی بە ڕێژەی (16.8%) کارتی بایۆمەتریان نوێ نەکردبوویەوەو مافی بەشدایکردنیان لە پرۆسەکە لەدەستدا. 🔹 كۆی گشتی ئەو هاوڵاتیانەی مافی دەنگدان هەبووەو کارتی بایۆمەترییان نوێکردبوویەوە: (805 هەزار و 269) هاوڵاتی. 🔹 کۆی گشتی ئەوانەی دەنگیانداوەو بەشداری پرۆسەکەیان کردووە: (624 هەزار و 971) کەس بووە بە ڕێژەی (66.5%)ی ئەوانەی تەمەنی (18) ساڵییان تێپەڕاندووە. 🔹 ئەوانەی بایکۆتی پرۆسەکەیان کردووە: (315 هەزار و 525) کەس بوونە بە ڕێژەی (33.5%) ئەوانەی تەمەنی (18) ساڵییان تێپەڕاندووە. 🔹 دەنگی دروست: (590 هەزار و 277) دەنگ بووە، بە ڕێژەی (94.5%)ی ژمارەی بەشداربووان. 🔹 دەنگی پوچەڵ: (34 هەزار و 694) دەنگ بووە، بە ڕێژەی (5.5%)ی ژمارەی بەشداربووان. 🔹 دەنگی پارتی: (413 هەزار و 890) دەنگ بووە، بە ڕێژەی (44%)ی ئەوانەی تەمەنی (18) ساڵییان تێپەڕاندووە. 🔹 دەنگی یەكێتی: (2 هەزار و 426) دەنگ بووە، بە ڕێژەی (0.3%)ی ئەوانەی تەمەنی (18) ساڵییان تێپەڕاندووە. 🔹 دەنگی پارتی و یەكێتی: (416 هەزار و 316) دەنگ بووە، بە ڕێژەی (44.3%)ی ئەوانەی تەمەنی (18) ساڵییان تێپەڕاندووە.  

  سلێمان مستەفا- شارەزای هەڵبژاردن و یاسایی هەڵبژاردن لەنێوان؛ فرە بازنە و یەک بازنەیی دا، بابەتێکمانە لە دوو توێی توێژینەوەیەک دا، بۆ وەڵامدانەوەی هەموو ئەو پرسیارانەی لەبارەی یاسای هەڵبژاردنەوە دەکرێن، یاسای هەڵبژاردن لە دوای دەستوور بە یاسایەکی زۆر گرینگ ئەژمار دەکرێت، چونکە یاسای هەڵبژاردن دسپلینێکە دەکەوێتە سەر خاڵی بەیەک گەیشتنی قانوونی دەستووری و زانستی سیاسی، لەناو یاسای هەڵبژاردنێش ئەو سیستەم وشیوازەی دەنگەکانی پێ دەکرێنە کورسی و چۆن چۆنی بەسەر بازنەکاندا دابەشبکرێن، بۆ ئەوەش پێویست دەکات بە درێژی باسیی خێزانەکانی سیستەمی هەڵبژاردن بکەین، بەڵام تاڕادەیەک زۆرینە هاوڕان کە سیستەمی نوێنەرایەتی ڕێژەیی گونجاوترین سیستەمە بۆ عێراقی فرە نەتەوە، بۆیە تیشک دەخەینە سەر خێزانی سیستەمی نوێنەرایەتی ڕێژەیی، سیستەمی نوێنەرایەتی لە دوو جۆر خۆی دەبنێتەوە، سیستەمی نوێنەرایەتی رێژەیی و سیستەمی تاک دەنگی گوێزراوە، لە جۆری سیستەمی نوێنەرایەتی ڕێژەیی بەدوو شێواز کورسیەکان دابەش دەکرین، شێوازێکیان کورسیەکان بەیەک قۆناغ دابشدەکرێن کە بریتین لە( هارا، هۆندت، سانتلیگۆ، سانتلیگۆی هەموار کراو و سانتلیگۆی عێراقیش هاتۆتە سەر) شێوازی دووم کورسیەکانی بە دوو قۆناغ دابەشدەکرێن ئەوەش لەڕێگەی دەرهێنای کۆلکەی هەڵبژاردنەوە دەبێت کە بەشێوەی( دابەشکاری هەڵبژاردن، کۆلکەی نیشتمانی، تێکرای بەهێزەوە دەبێت، کورسی و دەنگە ماوەکانیش بەدوو شێواز دابەشدەکرێن، زۆرترین ماوە لەگەڵ بەهێزترین تێکڕاوەدەبێت. گومانی تیا نییە ئەم شیوازانە بە شێووازی لیستی کراوەی ئازاد و نیمچەکراوەو، داخراو پەیرەویان لێدەکرێت، هەروەها بەشێوەی یەک بازنە و فرە بازەنە پەیرەویان لێدەکرێت. بێ گومان ئەم بابەتە قسەی زیاتر هەڵدەگرێت و وەردەکاری زیاتری دەوێت. بۆ وردەکاری شێوازی دابەشکردنی کورسییەکانی بۆ ئەوەش کاتێکی زیاترمان پێویست دەبێت، بەڵام لەسەر تادا بە پێویستم زانی بەراورد کارێکی سەرە تایی بکەم لەنێوان فرە بازەیی و یەک بازنەیی دا بە پشت بەستن بە ئەنجامەکانی هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق. دابەشکردنی بازنەکانی هەڵبژاردن بەسەر پارێزگاکاندا بنەمایەکێکی دەستووری لە خۆی دەگرێت، وەک لە ماددەی (٤٩) دەستووردا هاتووە ( یەکەم: ئەنجوومەنی نوێنەران لە ژمارەیەک ئەندام پێک دێت بە ڕێژەی یەک کورسی بۆ سەد هەزار کەس لە دانیشتوانی عێراق، نوێنەرایەتی گەلی عێراقی دەکەن بە گشتی. هەڵبژاردنیشیان بە ڕێگەی دەنگدانی ڕاستەوخۆ و نهێنی دەبێت، ڕەچاوی نوێنەرایەتیکردنی سەرجەم پێکهاتەکانی گەلی عێراقیش دەکرێت. دووەم: مەرجە ئەو کەسەی خۆی دەپاڵێوێت بۆ ئەندامێتی ئەنجوومەنی نوێنەران، عێراقی بێت و بە تەواوی شایانی ئەو پۆستە بێت. سێیەم: مەرجەکانی کاندیدەکان و دەنگدەران و هەرچی پەیوەندی بە هەڵبژاردنەوە هەیە بە یاسا دیاری دەکرێت. چوارەم: یاسای هەڵبژاردن ڕێژەیەک بۆ بەشداربوونی ئافرەتان دادەنێت بە جۆرێک کە لە چارەکی ئەندامانی ئەنجوومەنی نوێنەران کەمتر نەبێت. پێنجەم: ئەنجوومەنی نوێنەران یاسایەک دادەنێت بۆ چارەسەرکردنی بارەکانی گۆڕینی ئەندامان لە کاتی دەست لە کارکێشانەوە یان لەکارخستن یان مردندا. شەشەم: نابێت لە یەک کاتدا کەسێک ئەندام بێت لە ئەنجوومەنی نوێنەران و هەر کارێک یان پۆستێکی فەرمی دیکەی هەبێت. ناوەڕۆکی بڕگەیە یەکەمی دەستوور بنەمای دادوەری و یەکسانی نیوان پارێزگاکانە لەسەر بنەمای ڕێژەی دانیشتوانی،بەمەش دادپەروەری لە نوێنەرایەتی جوگرافی بەدیهاتووە، کە قابیلی گەمەی هەڵبژاردن و گەمەی سیاسییەکان نابێت، ڕاستە لە خولی ڕا گوزەری ئەنجوومەنی نیشتمانی عێراق یەک بازنە بوو، بەڵام دوای پەسەند کردنی دەستووری هەمیشەیی لە ساڵی ٢٠٠٥ ئیتر عێراق بوو بە ١٨ بازنەی هەڵبژاردن، بۆیە باشتر وایە بە وردی باس لە هەمواری یاسای هەڵبژاردن بکەین، باشتر وایە بەدوای گوڕینی شێوازی دابەشکردنی کورسییەکاندا بڕۆین و هەڵوێستەی لەسەر بکەین، بۆ ئەوەش دەکرێت کار بە شێوازی سانتلیگۆ، یان هۆندت، یان هارا، یان کۆلکەی هاوەبەش بکەین کە تا ڕادەیەک ئەنجامەکانی هاوسەنگ تر دەبن، بە مەرجێک بەربەستی یاسای دابنرێت بۆ ڕێگا گرتن لەو زۆری و بۆرییە لیست و کاندیدی سەربەخۆ، لە هەمان کاتدا ئاوڕێک لە شێوازی لیستی کراوە و نیمچە کراوە و داخراو بدەینەوە. ئەگەر باسیش لە یەکسانی نوێنەرایەتی پارێزگاکان و هەرێمەکانە، بۆ ئەوەی مافی ئەو پارێزگایانەی ژمارەی دانیشتوانیان کەمە، دەستوور و یاسا و ئەزموونی وڵاتانی و سیستەمە فیدراڵەکان پێمان دەڵێن ژووری دووەمی یاسا دانانە کە دەبێت دەستە بەری ئەو یەکسانییە بکات بۆ ئەمەش دەقی ماددەی (٤٨ و ٦٥) ڕوونن کە تێیاندا هاتووە، دەسەڵاتی یاسادانان مادەی (٤٨) دەسەڵاتی یاسادانانی فیدراڵی لە ئەنجوومەنی نوێنەران و ئەنجوومەنی فیدراڵی پێک دێت، وە لەلقی دووەمدا هاتووە: ئەنجوومەنی فیدراڵی ماددە (٦٥) ئەنجوومەنێکی یاسادانان پێک دەهێنرێت کە بە (ئەنجوومەنی فیدراڵی) ناو دە برێت، نوێنەرانی هەرێم و ئەو پارێزگایانە لە خۆ دەگرێت کە ناکەونە سنووری هیچ هەرێمێکەوە، پێکهاتە و مەرجەکانی ئەندامێتی و بواری تایبەتمەندیتی ئەم ئەنجوومەنە و هەرچی پەیوەندیدارە بەم بوارەوە بە یاسا ڕێک دەخرێت بە زۆرینەی دوو لە سێی 3/2 دەنگی ئەندامانی ئەنجوومەنی نوێنەران. ئاماژەدان بەو دوو ماددە دەستوور یە بۆ بیر هێنانە و بە هەند وەرگرتنی پرسەکەیە، با بگەڕێنەوە سەر ئەسڵی بابەتەکە، بەپێی داتاکانی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن بۆ ئەنجامی هەڵبژاردنی ١١ /١١/ ٢٠٢٥ی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق(٢١،٤٠٦،٨٨٢) کەس مافی دەنگدانی هەبوو، لەو ژمارەیە (١١،٩٩٧،٠٨٤)کەس بەشداری دەنگدانیان کردووە، لە کۆی ئەم ژمارەیەش تەنیا (١١،٢٦٧،١٦١) دەنگی دروستمان هەبوو. کۆمیسیۆن ژمارەی دەنگ و ژمارەی کورسی قەوارەکانی بڵاو کردەوە کە لە خشتەی خوارەوە وەک خۆی دایان دەنێن. ئەگەر بێن و کۆی دەنگە دروستەکان (١١،٢٦٧،١٦١) دابەشی ٣٢٩ کورسی بکەین بۆ دەرهێنانی کۆ لکەی هاوبەش لەسەر ئاستی یەک بازنە ئەوا= بە ( ٣٤،٢٦٦ ) واتە نرخی کورسی لەسەر ئاستی عێراق، لە هەنگاوی دوومدا دەنگی هەر لیست و حیزبێک دابەشی نرخی کورسی دەکەین ئەنجامەکان بەم شیوەی  خوارەوە دەبن. ز    ناوی حیزب     ژمارەی دەنگ    ژمارەی کورسی لە ١٨ بازنە    ژمارەی کورسی لە یەک بازنە ١    ئاوەدانکردنەوەو گەشەپێدان    ١،٣١٧،٤٤٦    ٤٥    ٣٨،٤٧ ٢    پارتی دیموکراتی کوردستان    ١،١١١،٣٩٦    ٢٧ +٢ =٢٩کورسی کۆتای ئیزدی و فەیلی    ٣٢ ٣    تەقەدوم    ٩٤٥،١٥٣    ٢٧    ٢٧ ٤    دەوڵەتی یاسا    ٧٢٧،٨٠٧    ٣٠    ٢١،٢٥ ٥    یەکێتیی نیشتمانی کوردستان    ٦٢٤،٨٧٩    ١٨    ١٨،٢٤ ٦    رێکخراوی بەدر    ٥٥٦،١٢٢    ١٩    ١٦ ٧    هاوپەیمانی هێزەکانی دەوڵەت    ٥١٣،٦٩٣    ١٨    ١٥ ٨    سادیقون    ٦٨٩،٩٠٢    ٢٦    ٢٠ ٩    عەزم    ٤٨٣٧٣٩    ١٦    ١٤ ١٠    یەکگرتووی ئیسلامی    ١٦٦،٩٠٤    ٤    ٤،٨٧ ١١    رەوتی هەڵوێست    ١٥٦،٩٣٢    ٥    ٤،٥٨ ١٢    نەوەی نوێ    ١٣٧،٣٣٦    ٣    ٤ ١٣    کۆمەڵی دادگەری    ٤٩،٧٨٧    ١    ١ ١٤    بەرەی گەل    ١٩٢٩٣    -    - ١٥    ئیشراق    ١٩٩،٣٢٣    ٨    ٦ ١٦    تەسمیم    ١٧٣،٧٦١    ٦    ٥ ١٧    هاوپەیمانی ئەساس    ٢٩١،١١١    ٨    ٦ ١٨    بزوتنەوەی حقوق    ٢٣٠،٧٥٧    ٦    ٦،٧٣ ١٩    هاوپەیمانی ئەبشر یا عیراق    ٢١١،١٨١    ٤    ٦ ٢٠    هاوپەیمانی خزمەت    ١٩٠،٦٨٦    ٥    ٥،٥٦ کۆ بەند و دەرەنجامی ئەو شیکاریە پێمان دەڵێن، سیستەمی سانتلیگۆی هەموار کراو شێوازێکی دابەشکردنی کورسییەکانە لە سیستەمی نوێنەرایەتی ڕێژەیی دا، بۆیە هیچ گۆران کارێکی ئەو تۆ بە دی ناکرێت لەنێوان ژمارەی کورسی ئەو حیزبانەی کورسیان بەدەستیان هێناوە لە سایەیی شێوازی یەک بازنەی بێت یان فرە بازنەیی بێت، بەو واتایەی ئەنجامەکان ڕێژەین، هەروەها لە لایەنە ئەرێنییەکانی شێوازی فرە بازنەیی یەکجار زۆرن لەسەرووی هەموویانەوە یەکسانی و دادوەری لە نوێنەرایەتی پارێزگاکان، هیچ کاتێک ناکەوێتە ژێر مەقسەڵەی کەمی ڕێژەی بەشداری دەنگدەران. ڕاستە لە پەیرەوکردنی سیستەمی تاک دەنگی نەگوێزراوەو (٨٣) بازنەی هەڵبژاردن پەیوەندی نێوان کاندید و دەنگدەر گەرموو گورتر بوو، بەڵام دیزاینی بازنەکان نا دادێکی زۆری تێدابوو، ئەنجامەکانی ئەزموون کردنی ئەو شێوازە خۆیان دوان، لەکۆتایی ئەو بابەتە دەبێت دان بەو راستییەدا بنێن کە هەموو سیستەمێکی هەڵبژاردن لایەنی ئەرێنی و نەرێنی خۆی هەیە، بەڵام کامی گونجاوە بۆ عێراق و هەرێمی کوردستان، ئەوە ئەو پرسیارەییە دەبێت یاسا ناس و سیاسەت وان و توێژەران گفتوگۆی لەبارەوە بکەن، بەڕای ئێمە سیستەمی نوێنەرایەتی رێژەیی، لیستی داخراو ١٩ بازنەی هەلبژاردن باشترین بژاردەیە، جا بە شێوازی (کۆلکەی هەلبژاردن بێت یان سانتلیگۆ، سانتلیگۆی هەموارکراوی (١.٤)، یان هارا یان هۆندت ، بەڕای ئێمەدەبێت کۆتایی بەو عورفە بهێنرێت لە هەموو خولەکانی هەڵبژاردن یاسای هەڵبژاردن هەموار بکرێتەوە، لەهەمان کاتدا جیگای داخە یاسای هەڵبژاردن لەناو ئەنجومەنی نوێنەران بەم شێوازی پەلە پەلە هەڵکزوراندنی بۆ دەکرێت، خوا یاربێت لە ئایندەیەکی نزیک توێژینەوەیەکی ووردو دەخەینە بەردست.    

درەو:  🔹(953 هەزار و 267) کەس مافی دەنگدانی هەبووە. 🔹(621 هەزار و 773) کەس بە ڕێژەی (65.2٪) بەشداری پرۆسەی دەنگدانی کردووە. 🔹(331 هەزار و 494) کەس بە ڕێژەی (34.7٪) بایکۆتیان کردووە. 🔹(592 هەزار و 283) کەس بە ڕێژەی (95.3٪)ی بەشداربوون بە دروستی دەنگیان داوە. 🔹(29 هەزار و 490) دەنگ بە ڕێژەی (4.74٪)ی دەنگی بەشداربوون پوچەڵ بوونە.

درەو: 🔹(805 هەزار و 296) کەس مافی دەنگدانی هەبووە. 🔹(624 هەزار و 971) کەس بە ڕێژەی (77.6٪) بەشداری پرۆسەی دەنگدانی کردووە. 🔹(180 هەزار و 298) کەس بە ڕێژەی (22.4٪) بایکۆتیان کردووە. 🔹(590 هەزار و 277) کەس بە ڕێژەی (94.45٪)ی بەشداربوون بە دروستی دەنگیان داوە. 🔹(34 هەزار و 694) دەنگ بە ڕێژەی (5.55٪)ی دەنگی بەشداربوون پوچەڵ بوونە.

درەو: 🔹(ملیۆنێک و 227 هەزار و 460) مافی دەنگدانی هەبووە 🔹(742 هەزار و 256) کەس بە ڕێژەی (60.5٪) بەشداری پرۆسەی دەنگدانی کردووە. 🔹(485 هەزار و 204) کەس بە ڕێژەی (39.5٪) بایکۆتیان کردووە. 🔹(604 هەزار و 645) کەس بە ڕێژەی (81.5٪)ی بەشداربوون بە دروستی دەنگیان داوە. 🔹(137 هەزار و 611) دەنگ بە ڕێژەی (18.5٪) دەنگی بەشداربوون پوچەڵ بوونە