نەوزادی موهەندیس    دوای ڕاگرتنی هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان لە 25/3/2023 لە ئەنجامی بڕیارێكی دادگای بازرگانی پاریس لە فەڕەنسا بە بەرژەوەندی عێراق،ئیدی ئەم مەسەلەیە بۆتە مەسەلەیەكی جێگە ناكۆك و درێژخایەن و ئاڵۆز و جێگەی مشتومڕێكی بێزەنتی كە ماوەی 2 ساڵ زیاترە بە ئاشكرا و نهێنی دانوسانی لەسەر دەكرێت و هێشتاش ئەنجامێكی ڕوون و دڵخۆشكەرەی نەبوە.    ئەم پڕۆسەیە و هەناردەكردنەوەی چەندە مەسەلەیەكی ئابوری و یاساییە ئەوەندەش بۆتە مەسەلەیەكی سیاسی لە نێوان هەرێمی كوردستان و بەغداد و ئەمەش لە ئەنجامی بێ‌ متمانەییەكی گەورەوە دروستبوە لە نێوان هەردوولادا.بەهۆی ڕێكنەكەوتن یان پابەندنەبوون بە دەستوور و ڕێكەوتنە دووقۆڵیەكانی نێوانیانەوە و ئیدی هەردوولا وەك كارتی فشار دژ بەیەكتری بەكاریدێنن.    ئاشكرایە كە لەم پڕۆسەیەدا 4 لایەنی سەرەكی بەشدارن و پێویستە هەموانیان ڕێكبكەون لەسەر وردەكاری هەر پڕۆسەیەك كە لەو مەسەلەیەدا بێتەگۆڕێ‌ و هەریەكەیان ڕۆڵ و كاریگەری خۆی هەیە و هەركات لایەنێكیان بوە ڕێگر و مەرجی پێشوەختەی دانا ئەوا تەواوی پڕۆسەكە ڕادەوەستێت و پەكی دەخرێت ،هەروەكو لەماوەی ئەو 2 ساڵەی ڕابووردودا ڕوویداوە. •    عێراق ،وەكو وڵاتی خاوەن سیادە و سەروەری و بەپێی دەستور خاوەنی ئەو كێڵگە و بیرە نەوتانەیە كە لەسەر تاسەری وڵاتدا بونیان هەیە و لەبەرهەمهێنان و كاردان و ئەوانەشی كە نەكەوتونەتە كار و دۆزینەوە و بەرهەمهێنان,هەربۆیە لایەنی سەرەكی و یەكەمە و خاوەن بڕیاری یاسایی و دەستوریە لەو بابەتەدا. •    هەرێمی كوردستانیش، بەو پێیەی كێڵگە نەوتیەكان دەكەوێتە سنوری جوگرافیاكەیەوە،خاوەنی كێڵگە نەوتیەكانە و بەپێی دەستوریش مافی هاوبەشی ئیدارەدانیانی هەیە لەگەڵ عێراقدا ولە ڕابووردوشدا لایەنی سەرەكی واژۆكردنی گرێبەستە نەوتیەكان بوە لەگەڵ كۆمپانیا نەوتیەكاندا و بەرپرسیارێتی یاسایی و دەستوری لە ئەستۆدایە و لایەنی دووەمی كاریگەرە لە مەسەلەكەدا. •    كۆمپانیا نەوتیە بیانیەكان،وەك لایەنی سێهەم و بەرهەمهێنەری نەوتەكە،كاریگەری گەورەی هەیە لەسەر ڕاگرتن  یان دەستپێكردنەوەی هەناردەكردنی نەوتەكە و تا ئێستا هەر ئەم كۆمپانیایانە كە خۆیان ڕێكخستوە لە گروپی پیشەسازی نەوتی كوردستان((ئەپیگور))دا ترس و بێ متمانەییەكی گەورەیان لاگەڵاڵە بوە بۆ ئایندەی كار و شایستە داراییەكانیان. •    دەوڵەتی توركیا،وەك لایەنی چوارەمی پڕۆسەكە تائێستا نەبۆتە ڕێگرێكی گەورە لەبەردەم هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێمدا و هەمووپابەندیە یاسایی و تەكنیكیەكانی لە دیوی توركیاوە ئەنجامداوە و چاوەڕوانی ڕێكەوتنی سێ‌ لایەنی یەكەمی عێراق و هەرێم و كۆمپانیا نەوتیەكان دەكات.    ئەوەی لە ئێستادا و دوای زیاتر لە 2 ساڵ چاوەڕوانیكردن بۆ دەستپێكردنەوەی پڕۆسەكە بۆتە خاڵی لێكتێگەیشتن و وەك دەرچە و كرانەوەیەك لە پڕۆسەكەدا هاتۆتە پێش ،دوای ئەوەی كە مەترسی درێژەدان یان هەڵایسانەوەی لە ئایندەدا جەنگی نێوان ئیسڕائیل و ئێران دروستبوە بۆ ئایندەی هەناردەكردنی نەوتی عێراقی لەڕێگەی كەنداوی عەرەبیەوە و بە ئەگەری داخستنی تەنگەی هوروموز لەلایەن ئێرانەوە،ئەوا عێراق تاكە دەروازەی سەرەكی هەناردەكردنی نەوتەكەی لەدەستدەدات و بەوەش كاریگەری گەورەی نەرێنی دروست دەبێت لەسەر بەبازاڕكردن و فرۆشتنی نەوتەكەی و لەدەستدانی 90% داهاتی هەموو عێراق و بەوەش عێراق ڕووبەڕووی تەنگژەیەكی ئابوری و دارایی توند دەبێتەوە و كاریگەریە خراپەكانی دەكاتە سەر مووچە و قوت و ژیان و ئاوەدانی لە عێراقدا بەهەرێمی كوردستانیشەوە.    بۆیە لە ئێستادا و سەردانیكردنی وەفدی هەردوولا بۆ هەولێر و بەغداد (( خۆ ویستانە بێت یان لە ژێر گوشار و فشاری دەرەكیدا بێت)) بۆ دانوسانكردنی شێلگیرانە و دانانی سنورێكی یاساییانە و گەیشتن بە ڕێكەوتن و دەستپێكردنەوەی هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێم و ناردنی مووچەی مووچەخۆرانی هەرێم دوو بابەتی سەرەكی دانوسانەكان بوون ،بەو پێیەش بێت چ عێراق و چ هەرێم لەم ئانوساتەدا پێویستیەكی گەورەیان بەداهات و دەستپێكردنەوەی پڕۆسەكە هەیە و دوای ئەوانیش كۆمپانیا نەوتیەكانیش تامەزرۆی دەستپێكردنەوەی پڕۆسەكەن.    ئەوەی كە جێگەی ناكۆكی و مشتومڕە لە پڕۆسەكەدا لە ئێستادا نە عێراق و نە هەرێمە ،بەڵكو كۆمپانیا نەوتیەكانن،ئەوانیش تەنها بێ‌ متمانەیی و ترس و دڵەڕاوكێیان لە هەڵوێست و بڕیارەكانی وەزارەتی نەوت و كۆمپانیای سۆمۆی بەبازاڕیكردنی نەوتی عێراقیە و دەترسن لە: •    وەزارەتی نەوتی عێراقی پابەند نەبێت بە پێدان و خەرجكردنی شایستە داراییەكانیان لەكات و ساتی خۆیدا و دواخستیان بێت. •    ئەنجامنەدانی ڕێكەوتنێكی نوسراوە لە نێوانیاندا بۆ دیاریكردنی ئەرك و مافەكانی هەردوولایان. بەم شێوەیە،تەنها بێ متمانییە كە وایكردوە  دانوسانەكان بە هێواشی بچنە پێشەوە،هەربۆیە گەر هەرێم و بەغداد گرەنتی زیاتر و كۆنكرێتی بدەنە كۆمپانیا نەوتیەكان و ئەو ترس و دڵەڕاوكێیەیان بڕەوێننەوە، ئیدی بەپێی ئەو هەمواركردنەوەی یاسای بودجەی ساڵی 2025 لەسەر نرخی یەك بەرمیل نەوت و دیاریكردنی بە 16 دۆلار و هەنگاوەكانی دواتریش,هیچ بەربەستێك نەماوە لەبەردەم هەناردەكردنەوەی پڕۆسەكەدا و تەنانەت كۆمپانیاكان وەك ڕاگەیەنراوە لایەنی توركیاشیان ئاگاداركردۆتەوە بۆ ئامادەسازی بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەكردنەوەی نەوتەكە لە ڕێگەی بەندەری جیهانی توركیەوە.    هەربۆیە دوای 2ساڵ و 3مانگ ڕەنگە ئەمە باشترین هەل و قۆناغ بێت بۆ دەستپێكردنەوەی پڕۆسەی هەناردەكردنەوەوی نەوتی هەرێم بەبڕی 300-400هەزار بەرمیلی ڕۆژانە  كە گەر بەنرخی بازاڕی نەوت و كۆمپانیای سۆمۆی عێراقی بفرۆشرێت لە ئێستادا كە  هەر بەرمیلێك نەوت بە 65 دۆلاری ئەمریكی مامەڵەی پێوەدەكرێت،ئەوا داهاتی مانگانەی دەگاتە 585 ملیۆن دۆلار- 780 ملیۆن دۆلار كە دەبێتە سەرچاوەی داهاتێكی باش بۆ خەزێنەی دەوڵەتی عێراق و بۆ نەمان و كۆتایپێهاتنی كێشەی مووچەی هەرێمی كوردستان و و بەهێزبوونی هەڵوێست و گوتاری هەرێم لە بەرامبەر بەغداد و تێپەڕاندنی قۆناغی ترس و دڵەڕاوكێ و بێ متمانەیی لەنێوان هەموو لایەنەكاندا.  

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) کەسایەتیی و تاکبوونی مرۆڤ هەمیشە لە پەیوەندیدا بە دەسەڵاتەوە دروستدەبێت. شێوازی پەیوەندییەکانی بە دەسەڵاتەوە جۆری کەسایەتیی ئەو و شێوازی خودبوونی دروستدەکات. بەڵام دەسەڵات تەنها بەمانای میکانیزمەکانی ترساندن و سەرکوتکردن نا، چونکە ملکەچبوون تەنها لە رێگای زۆر و زەبر و زەنگەوە دروستنابێت، بەڵکو لە ڕێگای دروستکردنی جۆری تایبەتی ئارەزووکردنیشەوە، دروستدەکرێت. دەسەڵات وەکچۆن لە ڕێگای سەرکوتکردنەوە لەناو مرۆڤدا گوێڕایەڵی دروستدەکات، بە هەمانشێوە ئارەزوی تایبەتیش دروستدەکات کە هەمان ئەرک پیادەدەکات، واتە لە ڕێگای دروستکردنی ئارەزووەوە کەسانی ملکەچبوو دروستدەکات. دروستکردنی ئارەزووی تایبەت لەناو مرۆڤدا بەشێکە لە میکانیزمەکانی کۆنترۆڵ و دیسپلینکردنی مرۆڤەکان و بەشێکە لە میکانیزمەکانی دروستکردنی کەسانی ملکەچ. بەم مانایە دەسەڵات شێوازی تایبەتی تاکەکەس و شێوازی تایبەتی خودبوون دروستدەکات. شتێک بەناوی خود یان کەسایەتییەکی ئازادەوە بوونی نییە کە پێش دەسەڵات بوونی هەبووبێت، هەموو کەسایەتییەک، بە کەسایەتییە ئازادەکانیشەوە، کەسایەتی ناو جۆرێکی تایبەتی دەسەڵاتن. کەسی ئازاد لە پەیوەندیدا بە دەسەڵات و بە گوتارەکانی دەسەڵاتەوە دروستدەبێت. جا ئەو خودە لەو پەیوەندییانەدا یان دەبێتە خودێکی یاخیی و هەوڵی دروستکردن و  پاراستنی ئازادییەکانی خۆی ئەدات، یاخود نووقمی ناو گوتار و میکانیزمەکانی کارکردنی دەسەڵات دەبێت و دەگۆرێت بۆ خودێکی ملکەچ و گوێڕایەڵ.  دەسەڵات خۆیشی بەر لە هەمووشتێک دەخوازێت خۆی لەناو دەرونی کەسەکاندا سەرلەنوێ بەرهەمبهێنێتەوە، لەناو دەروندا خۆی دووبارە و سەدبارە دروستبکاتەوە، بەڵام بەبێ ئەوەی توانای سڕینەوە، کوشتن یان ئیفلیجکردنی بەرگریکردنی لای کەسەکان هەبێت. مادام دەسەڵات هەیە کەواتە بەرگریش هەیە، لە هەرشوێنێک دەسەڵات هەبووم لەوێشدا بەرگریی هەیە.  ئەوەی لە دونیای ئێمەدا دەیبینین لاوازبوونی تواناکانی دەسەڵاتە لەکارکردن لەناو دەرون و دونیای ناوەکیی تاکەکەسەکاندا. لاوازبوونی توانای دەسەلاتە لەوەدا خۆی وەک بەشێک لە خواست و ئارەزوەکانی تاکەکەس نیشتەجێبکات.  لە دونیای ئێمەدا زۆربەی هەرەزۆری پردەکانی متمانەکردن لە نێوان تاکەکەسەکان و فۆرمە باڵادەستە جیاوازەکانی دەسەڵاتدا پچڕاوە، نەک تەنها لەگەڵ دەسەلاتی سیاسیدا، بەڵکو لەگەڵ دەسەڵاتی دینیی و رۆشنبیریشدا.  مرۆڤ تەنها لەڕێگای لەشی بایۆلۆژیی و مێژووی شەخسیی خۆیەوە ناناسرێتەوە، بەڵکو لە ڕێگای پەیوەندییە جیاوازەکانییەوە دەناسرێتەوە، لە ڕێگای ئەو پەیوەندییانەوە لەگەڵ کەسانیتر و رەمز و مەسەلە سەرەکییەکانی ناو ژینگەکەی و لە گەڵ زمان و سیمبۆلەکانی ناو ئەو ژینگەیەدا، دروستیدەکات. بە بۆچونی من زۆرینەی ئەم پەیوەندیانە مرۆڤی ئێمە نابەنەوە ناو شێوازە باڵادەستەکانی دەسەڵات، بە تایبەتی دەسەڵاتی سیاسیی و دەسەڵاتی دینیی و دەسەڵاتی رۆشنبیریی، ناو دونیای ئێمە.  لەسەرێکی دیکەوە کۆمەڵگای ئێمە لەمرۆدا کۆمەڵگایەکە لە چەندان سەرەوە گۆڕاوە بۆ کۆمەڵگایەکی تەواو ئاڵۆز و لەزۆر سەرەوە کراوە بە رووی دونیای دەرەوەدا. ئەو داخرانە خێڵەکیی و بەهایی و ئەخلاقیی و ئاینییانەی زیاد لە پەنجا سڵێک لەمەوبەر لەناویدا بوو، گۆڕانی گەورەیان بەسەرداهاتووە. ئەوەی لە ئێستادا لەئارادایە ئەو کۆمەڵگا سوونەتییە نییە کە پەنجا ساڵێک لەمەوبەر بوونی هەبوو. ئەو کۆمەڵگایە لە دەیان رێگاوە و بە شێوازی جیاواز بە دونیای دەرەوەوە گرێدراوە. کەچی بڕێکی گەورەی دەسەڵاتە سەرەکییەکانی ناوی، لە پێش هەمووانەوە، دەسەڵاتی سیاسیی دەسەڵاتی تەواو داخراون بەسەر بازنەی بجووکی کۆمەڵێک بنەماڵە و خێزانی حوکمڕان، هاوکات فۆرمەکانی تری دەسەڵاتیش، لەناویاندا دەسەڵاتی دینیی، بەسەر کۆمەڵێک گوتاری دینیی داخراودا.  ئەوەی بەشێکی کۆمەڵگاکە عەلمانیی، بەشێکی دینیی، بەشێکی تری لەناوەندی دین و نادیندا، بەشێکی تریشی تەواو نادینییە، ئەوەیش هەندێک کۆمەڵگاکەی پارتی و هەندێکی یەکێتیی و ئەوانیتریان دابەشن بەسەر هێزە سیاسییەکانی دیکەدا، ئەوەی زۆرینەیەکیش پشتی کردۆتە سەرجەمی هێزە سیاسییەکان، هێما بۆ دوو ڕاستی کۆمەڵایەتیی گرنگ دەکەن. یەکەمیان، ئالۆزبوونی کۆمەڵگاکەیە وەک کۆمەڵگا. دووهەم، دروستبوونی شوناسی پڕجوڵە و ناجێگیر و دانەخراو. شوناسی دینامیکی کە زۆرجار کەسەکان خۆیان بۆ خۆیانی دروستدەکەن، نەک لە دەرەوەڕا بەسەریاندا بسەپێنرێن. ئەم دۆخە ئاڵۆزە دوو دیاردەی دژ بەیەک دروستدەکات. لەسەرێکەوە ئارەزوویەکی گەورە بۆ بەتاکەکەس بوون. لەسەرێکی دیکەوە، ئارەزویەکی بەهێز بۆ بوون بە ئەندام لەم یان لەو گروپ و رێکخراوی کۆمەڵایەتیی هەمەجۆردا. ئەم دوو ئارەزووەش، ئارەزووی سەربەخۆبوون و ئارەزووی ئینتیما، هەڵگریی جوڵە و ناکۆکیی ناوەکین.  هەموو ئەمانە پرسیارێکی ئەخلاقیی گەورە دروستدەکەن، پرسیاری ئەوەی لە کۆمەڵگایەکی لەو بابەتەدا کام بنەمای ئەخلاقیی پەویستە، کەوا لە مرۆڤ بکات هەم سەربەخۆ و ئازادد و هەم ئیتیمایەکی دەستەجەمعی هەبێت. لە کاتێکدا فۆرمە سەرەکییەکانی دەسەڵات دژ بە هەردووکیان کاردەکەن.  پێموایە گرنگترین بنەمای ئەخلاقیی بنەمای قبووڵکردنی کەسانی جیاواز و لەخودنەچووە، گەر کراو وەک بەشێک یان ئەگەرێک لە ئەگەرەکانی ناو خودبوون خۆیشی. بە زمانێکی سادەتر بدوێم مەسەلەی سەرەکیی ئەخلاق لە دونیای ئێمەدا مەسەلەی چۆنیەتی مامەڵەکردنێکی ئەخلاقییانەی جیاوازییەکانە، کەس و دیدگا و بۆجوون و شێوە جیاوازەکانی ژیان. ئەوەی لێرەدا پێویستی بە بونیادنان هەیە، وێنەیەکە بۆ مرۆڤ وەک بوونەوەرێکی ئاڵۆز کە کورتنەاێتەوە بۆ هەڵگری ئەم یان ئەو دین و ئەم یان ئایدیۆلۆژیا و ئەندامی ئەم یان خێزان و بنەماڵە و هەواداری ئەم یان ئەو حیزبی سیاسیی. بەڵام ئەوەی لە دونیای ئێمەدا غائیبە، بە پلەی یەکەمیش لەناو کایەی سیسیی و حوکمرانیدا، واتە لەناو چالاکییەکانی بەڕێوەبردنی ژیانی گشتییدا، ئەو دیدگا و تێڕوانینەیە بۆ ئەخلاق کە باسمکرد.  ئەخلاق وەک ژێرخانی رێکخستنی جیاوازییەکان و بینینی هەردوو دیوەکەی ئارەزوەکانی مرۆڤبوون: ئارەزووی سەربەخۆبوون و ئارەزووی ئینتیماکردن.  لەم دیدگایەدا ئەخلاق لە چۆنیەتی داپۆشینی لەشی ژن و چۆنیەتی دەرکەوتنیدا لەناو ژیانی گشتیدا بەرجەستە نییە، یان لە رىش هێشتنەوە و قات و بۆیمباخ لەبەرکردن، تەنانەت لە دزی نەکردن و دەستدرێژی نەکردنە سەر کەسانی تر. ئەخلاق لێرەدا هێز و پێدراوێکی ناوەکییە وادەکات مرۆڤ لە قووڵاییەکانی خۆیدا هەم نرخی خۆی بزانێت و هەم نرخی کەسەکانی تر، هەم نرخی ژیانی پێکەوەیی و هاوبەش. ئەخلاق وەک هێز یان سەرزەمینێک کە چاکەکاریی و هاریکاریی و بەدەمەوەچوونی کەسانیتری لەخۆنەچووی، تیادا دروستببێت. وەک سەرچاوەی دروستکردنی تاکەکەسێکی بە وەفا بۆ خۆی و بۆ دەوروبەرەکەی و بۆ مرۆڤەکانی تر. ئەخلاق لێردا هەرچییەک بێت ئەخلاقیی گوێڕایەڵیی و ئیتاعەتکردن نییە، ئەخلاقێکیش نییە لەسەر بنەمای ئەمر و نەهیی و ترساندن و هەڕەشەکردن بە سزادان دروستبووبێت. ئەم جۆرە تێگەیشتنانە بۆ ئەخلاق جگە لە دروستکردنی کەسانێک بە دەرونێکی تەواو شێواو و بیمار و ئازادیی نەناس، یان دابڕاو لە ئازادیی، هیچی تری لێ سەوز نابێت.  ئەخلاق شتێکە لەناوەوەی مرۆڤ خۆیدا دروستدەبێت، لە توانای بیرکردنەوەی عەقڵانی و توانای خۆشویستنی ژیان و خۆشویستنی کەسانیترەوە سەرچاوەدەگرێت. لەم دیدگایەدا ئەخلاق گرنگترین بەرهەمی عەقڵە، بەرهەمی مرۆڤ وەک بوونەوەرەکی خاوەن عەقڵە، کە لە ڕێگای ئەو عەقڵەوە ویژدانێکی ئینسانیی کراوە و هاریکار دروستدەکات. ئەخلاق لێرەدا پەیوەندییەکی راستەوخۆ و پتەوی بە پێداویستییە مرۆییە سەرەکییەکانەوە هەیە، پێداویستی مرۆڤ بە سەربەخۆیی، بە ئینتیما، بە چالاکبوون، بە دانپیانان، بە خۆشەویستی، هتد... لەناو سیستم و ژینگەیەکی ئەخلاقیی لەو بابەتەدا بەختەوەریی ڕاستەقینە لە چێژ و دەسەڵاتەوە نایەت، بەڵکو لە کردە و توانای خۆدروستکردن و خۆداهێنانێکی سەربەخۆ و بەرپرسیارەوە دێت.  ئەوەی لە دونیای ئێمەدا فۆرمە جیاوازەکانی دەسەڵات نیانە، بە تایبەتی دەسەڵاتی سیاسیی و دەسەلاتی دینیی، تا ڕادەیکیش دەسەڵاتی رۆشنبیریش، ئەم دیدگا ئەخلاقییە کراوەیەیە. ئەخلاقی راستەقینە لە دونیای ئێمەدا ئەخلاقی دەرەوەی ئەو سێ شێوازە سەرەکییەی دەسەڵاتە.   

  درەو: (ئاییندەی ژینگە) گۆشەیەكی هەفتانەیە مەعروف مەجید سەرۆكی رێكخراوی ئاییندە بۆ پاراستنی ژینگە رۆژانی شەممە بۆ (درەو) دەینوسێت 🔹 عێراق لە ڕیزبەندی پێنجەمین وڵاتی جیهانە، کە زۆرترین کاریگەریی گۆڕانی کەشوهەواو بیابانبوونی لەسەرە. 🔹 عێراق ڕووبەڕووی کێشەی بیابانبوونێکی پەرەسەندوو بووەتەوە، خەمڵاندنەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە (27 ملیۆن) دۆنم زەوی بە بیابانبوون و 55%یش مەترسی بە بیابانبوونیان لەسەرە.  🔹 عێراق ساڵانە بەهۆی بیابانبوون و گۆڕانی کەشوهەوا و وشکەساڵییەوە وڵاتەکە نزیکەی (100 هەزار) دۆنم لەدەست دەدات. 🔹 لە هەرێمی كوردستان چەند دەستكەوتێك لە بواری پاراستنی ژینگە بەدەستهاتوون كە لەناوچەكانی دیكەی عیراق نین، لەوانەش بەكارهێنانی گازی هاوەڵ بۆ بەرهەمهێنانی كارەبا و سودوەرگرتن لە وزەی پاك بۆ هەمان مەبەست. 🔹 بەپێی ئاماری رێکخراوی کەشناسی جیهانی W.M.O) ) لە ساڵی 2000ـەوە وشکەساڵی بە بەراورد بە دوو دەیەی پێشوو بە ڕێژەی 29% زیادى کردووە. سەرەتا بە پێچەوانەی کارەساتەکانی تر کە سەرنجی دەستبەجێ ڕادەکێشن، وشکەساڵی و بەبیابانبوون بە بێدەنگی هەسارەکە وێران دەکات، زۆرجار سەرنجی گشتی و سیاسی پشتگوێ دەخات.  بیابانبوون بریتییە لە تێکچوونی زەوی لە ناوچە ووشک و نیمچە وشکەکان بەهۆی هۆکاری سروشتی و مرۆیی، کاریگەری لەسەر توانای بەرهەمهێنانی زەوی و ژینگە دەبێت.  لبەگشتی هۆکارەکانی بیابانبوون بریتین، لە گۆڕانی کەشوهەوا و چالاکییەکانی مرۆڤ وەک زیادەڕۆیی لە کشتوکاڵ کردن، دارستان بڕین و زۆر لەوەڕاندن. بیابانبوون دەبێتە هۆی لەدەستدانی جۆراوجۆری زیندوو، تێکچوونی سەرچاوەکانی ئاو، زیادبوونی زریان و تۆز و کاریگەرییە نەرێنییەکانی ئابووری و کۆمەڵایەتی. عێراق و مەترسی بە بیابانبوون بەپێی راپۆرتە نێودەوڵەتییەکان، عێراق لە ڕیزبەندی پێنجەمین وڵاتی جیهانە، کە زۆرترین کاریگەریی گۆڕانی کەشوهەواو بیابانبوونی لەسەرە. هۆکارەکانى بۆ (کەمبوونەوەى ئاو و کەمی بارانبارین، بەرزبوونەوەى پلەکانى گەرما، گەردەلوول و خۆڵبارین، بڕینەوەى دارستان و شێواندنى سروشت) دەگەڕێتەوە. عێراق ڕووبەڕووی کێشەی بیابانبوونێکی پەرەسەندوو بووەتەوە، خەمڵاندنەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە (27 ملیۆن) دۆنم زەوی بە بیابانبوون و 55%یش مەترسی بە بیابانبوونیان لەسەرە.  ساڵانە بەهۆی بیابانبوون و گۆڕانی کەشوهەوا و وشکەساڵییەوە وڵاتەکە نزیکەی (100 هەزار) دۆنم لەدەست دەدات. ئامارە سەرەکییەکانی پەیوەست بە بیابانبوون لە عێراق: -    14%: ڕێژەی بیابانبوون لە عێراق. -    70%: ڕێژەی سەدی دابەزینی بەرهەمهێنانی یەک ملیۆن دۆنم زەوی کشتوکاڵی. -    71%: لە کۆی (42 ملیۆن) دۆنم زەوی ئاودێری ساڵانە (13.1 هەزار) دۆنم لەدەست دەچێت. -    61%: ڕێژەی سەدی زەوییە کشتوکاڵییەکان کە مەترسییان لەسەرە بەهۆی بێ ئاوییەوە. -    (100 ملیار) دۆلار تەرخانکراوە بۆ بەرەنگاربوونەوەی بیابانبوون. -    تا ساڵی 2050 رێژەی %20ی سەرچاوە ئاوییەکانی لەدەستدەدات. بەگوێرەی ڕاپۆرتێکی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق، ڕێژەی زەوییە تێکچووەکانی کۆی ڕووبەری عێراق: (67.88%) لە ساڵی 2020دا. زۆرترین زیانلێکەوتووی پارێزگاکان: زیقار بە ڕێژەی (53%) زیانەکان، لەکاتێکدا لە پارێزگاکانی تردا ڕێژەی زیانەکانی لە نێوان (1-14%)دایە. بەپێی ڕێکخراوی نێودەوڵەتی کۆچ ڕێژەی زەوی بیابانەکان: (48%) ڕووبەری عێراقە. لە کاتێکدا ڕێژەی سەدی زەوییە شاخاوییەکان: (5%)ی ڕووبەری عێراقە، بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی کشتوکاڵی عێراق. لە بەیاننامەیەکی ئەم دواییەدا، ڕوانگەی سەوزی عێراق دووپاتی کردەوە کە، وڵات پێویستی بە چاندنی زیاتر لە (15 ملیار) نەمام هەیە لە ساڵانی داهاتوودا. مەبەستی ئەم ئامانجە گەورەیە، بەشێوەیەکی ڕیشەیی کەمکردنەوەی بیابانبوون و کەمکردنەوەی پلەکانی ئەو گەرما لەڕادەبەدەرەیە عێراق تووشی دەبێت. ڕوانگەکە، نیگەرانی خۆی دەربڕیوە، سەبارەت بە هەندێک لە ڕێوشوێنەکانی ئەم دواییەی شارەوانی بەغدا، بەتایبەتی لە ناوچەکانی وەک یەرموک، بە "دواخستنی گەیشتن بەو ئامانجە ژینگەییەی عێراق پێویستی پێیەتی بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی کاردانەوەکانی گۆڕانی کەشوهەوا". ڕوانگەکە ئاماژەی بەوەشکردووە، هەڵکێشانی دارەکان، بە بیانووی گەشەپێدانی ڕێگاوبانەکان، چەندین جار لە چەند شوێنێکی پایتەخت ڕوویداوە، وەک لە نزیک پردی سەرافیە و ئەلعەتیفیە. سەرەڕای بەڵێنەکانی دووبارە بۆ گۆڕینی دارە لابراوەکان، ڕوانگە دووپاتی دەکاتەوە کە دارە نوێیەکان پێویستیان بە ساڵانێکی زۆر دەبێت بۆ بەجێگەیاندنی ئەو ڕۆڵە کەشوهەوا و ژینگەییەی کە ڕۆژێک دارە کۆن و هەمیشەییەکان بینیویانە. ئاماری بەبیابانبوون لە عێراق لە ماوەی ساڵانی (1990 - 2024) نیشانەکانی بەرزبوونەوەی ڕێژەی زیانەکانی زەوی و کاریگەرییەکانی گۆڕانی کەشوھەوا و چالاکییەکانی مرۆڤ نیشان دەدات. ئەو خاڵانە گرنگانەی باس دەکرێن: 1.    ڕێژەی زیان لە زەوییە کشتوکاڵییەکان: -    70٪ی زەوییە کشتوکاڵییەکانی عێراق لە مەترسی بەبیابانبوون دان ((UNEP  -    نزیکەی 54٪ی خاکی عێراق لە ماوەی 20 ساڵی ڕابردوودا بەهۆی بەبیابانبوونەوە لەدەستچووە (وەزارەتی ژینگەی عێراق). 2.    گۆڕانی ڕووبەری دارستان: -    ڕووبەری دارستانەکانی عێراق لە ساڵی 1990 نزیکەی (1.7 ملیۆن) هێکتار بووە، بەڵام تا ساڵی (2023) ئەم ڕووبەرە بۆ (860 هەزار) هێکتار کەمبووەتەوە (ساڵنامەی فائۆ). 3.    کاریگەری گۆڕانی کەشوھەوا: -    پلەی گەرمی لە عێراق لە ناوەڕاستی سەدەی 20ەوە بە 2 پلەی سەدی بەرزبووەتەوە، ئەمەش وای کردووە خێرایی بەبیابانبوون زیاتر بێت (بانکی جیهانی). -    وشکەساڵی بەردەوام بووەتە ھۆی کەمبوونەوەی ئاو لە ڕووباری دجلە و فورات، کە بەرھەمی کشتوکاڵی کەمکردووەتەوە. 4.    کارەساتە سروشتییەکان: -    لە ساڵی 2022، تۆزی خاک لە 200 ڕۆژی ساڵێکدا تۆمارکرا، کە لە ساڵی 1990 ئەم ڕێژەیە 50 ڕۆژ بوو (یەکێتیی ئەورووپی). 5.    کاریگەرییە کۆمەڵایەتیی و ئابوورییەکان: -    نزیکەی (39%)ی دانیشتوانی لادێکان بەهۆی بەبیابانبوونەوە ناچاربوون ڕووبکەنە شارەکان UN-Habitat))  -    زیانی ئابووری لە ساڵی 2023 بەھۆی بەبیابانبوون نزیکەی (1.5 ملیار) دۆلار مەزەندە کراوە. بە کورتی، عێراق یەکێکە لە وڵاتە زۆر مەترسیدارەکانی جیھان لە بوارەکەدا، پێویستی بە ھەوڵێکی نێودەوڵەتیی خێرا ھەیە بۆ ڕێگرتن لە کارەساتێکی ژینگەیی.   وەک لە توێژەینەوەیەکی فەرمانگەی توێژینەوەی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا هاتووە، ئەم چارتانەی خوارەوە ڕێژەی زەوی بە بیابانبوون و هەوکات ڕوبەری ئەو زەوییانەی هەڕەشەی بەبیابانبوونیان لەسەرە لە عێراق هەرێمی کوردستان لە نێوان ساڵانی (2016 - 2020) نیشان دەدات. هەرێمی کوردستان و بەبیابانبوون ماوەی چەند ساڵێکە لەچەند ناوچەیەکی هەرێمی کوردستان بەتایبەتی گەرمیان و بەشێک لە ناوچەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم دیاردەی بەبیابانبوون بونی هەیە، وێڕای ئاگادارکردنەوەی حکومەت و لایەنی پەیوەندیدار و بەستنی کۆڕ و سمینار لەو ناوچانە، بەداخەوە حکومەت هیچ گرنگییەکی بەو گرفتە نەداوە هەر ئەوەشە وای کردووە، ئەو مەترسییە ساڵانە ڕوو لە زیادبوون و فراوان بوون بکات. سەرۆکی پێشووی دەستەی پاراستن و چاککردنی ژینگەی هەرێم،  ئەندازیار عەبدولڕەحمان سدیق، ئاشكرای دەکا، ناوچەكانی گەرمیان و رۆژئاوای كەركوك و باشووری دهۆك مەترسی بەبیابانبونیان لەسەرە و داوای هاوكارییان لە نەتەوە یەكگرتووەكان كردووە. ئەندازیار عەبدولڕەحمان سدیق لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا  لە ساڵی 2023:  ئامارێكی دیاریكراو بۆ رێژەی بەبیابانبوون لە هەرێم نییە، بەڵام داوایان لە نەتەوەیەكگرتووەكان كردووە هاوكارییان بكەن لە سەوزكردنی ناوچەكانی "گەرمیان، باشوری دهۆك و رۆژئاوای هەولێر"، چونكە مەترسی بیابانبونیان لەسەرە. باسی لەوەشكردووە، لە هەرێمی كوردستان چەند دەستكەوتێك لە بواری پاراستنی ژینگە بەدەستهاتوون كە لەناوچەكانی دیكەی عیراق نین، لەوانەش بەكارهێنانی گازی هاوەڵ بۆ بەرهەمهێنانی كارەبا و سودوەرگرتن لە وزەی پاك بۆ هەمان مەبەست. سەبارەت بە هەماهەنگییەكانیان لەگەڵ وەزارەتی ژینگەی عیراق وتی، لە 15 رێككەوتننامەی نێودەوڵەتی لە ئاستی ژینگەییدا پەیوەندییان لەگەڵ وەزارەتی ژینگەی عیراق هەیە و نوێنەری دەستەكە لە هەموو كۆبوونەوەكانیاندا بەشداردەبێت. ئامارەکان لەسەر ئاستی جیهان بەپێی ئاماری رێکخراوی کەشناسی جیهانی W.M.O) ) لە ساڵی 2000ـەوە وشکەساڵی بە بەراورد بە دوو دەیەی پێشوو بە ڕێژەی 29% زیادى کردووە. هەنوکە وشکەساڵی پرسێکی سەرەکییە بەشێوەیەک لە ئێستاى جیهاندا زیاتر لە (2.3 ملیار) کەس لەگەڵ کەمی ئاودا دەجەنگن. بەپێی ئەو خەمڵاندنانەی کە لەلایەن یونیسێفەوە کراوە، تا ساڵی 2040 زۆربەی منداڵان لەو شوێنانەدا دەژین کە کەمیی ئاوی توندیان هەیە. -    زەویی و وشكە ساڵی: بۆ ساڵی 2035  وا خەمڵێنراوە (1.8 ملیار) كەس بە هۆی كەم ئاوییەوە بناڵێنن، سێیەكی جیهانیش لە زۆربەكارهێنانی ئاو، تێیبپەڕێنن. -    زەوی و ئاسایشی مرۆیی: بە پێ خستنە نێو ساڵی 2045 ەوە، نزیكەی (135 ملیۆن) كەس كۆچ و ڕەو دەكەن. -    زەوی و ژینگە: گێڕانەوەی خاكی سیستمی ژینگەیی داهێزراو، دەتوانێت ساڵانە نزیكەی 3 ملیار تۆن لە كاربۆن خەزن بكرێت. كە یەكسانە بە نزیكەی 25٪ بەكارهێنانی زەوییەكان. بەبیابانبوون و ئامانجەكانی گەشەپێدانی بەردەوام پلانی ئەم كارە تا ساڵی 2030 بۆ ئەوەیە هەسارەكەمان لە داڕووخان بپارێزێت و، دەرامەتە سروشتییەكان جوان بەڕێوە ببرێن. هەروەك بۆ ئەوەی هەرچی زووە ڕێوشوێنی پێویست لە بەرانبەر گۆڕانكارییەكانی ژینگەییدا، بگیرێنە بەر. بە بیابانبوون داهێزرانی زەوییە لەناوچە چۆڵ و بیابانەكاندا، یان لەو ناوچانەی تەڕ و نیمچە تەڕن. بەبیابانبوون بەبیابانبوون، واتە گۆڕانی زەوی جێی ژیان‌و كشتوكاڵ بۆ دۆخی وشك‌و بیابان كە زیانێكی گەورە لە سامانی سروشتی دەدات‌و دەبێتە دابەزینی ئاستی بەرهەمی زەوی. گرنگترین زیانەكانی بەبیابانبوون بریتین لە؛ 1.    بێ بەرهەم بوونی زەوی: بەجۆرێك زەوی ماددە خۆراكییەكانی لەدەست دەدات‌و خوێی تێدا كەڵەكە دەبێت، ئەماش وا دەكات خۆڵەكەی بۆ كشتوكاڵ كەڵكی نەبێت‌و ئاوی بارانیش ناتوانێ ڕۆبچێتە نێویەوە. 2.    زیانپێكەوتنی ڕووەكی سروشتی: بەبیابانبوون توانای زەوی بۆ ژیانی ڕووەك كەمدەكاتەوە، ڕەگی ڕووەكەكان ئاوی كۆگاكراویان لەدەستدەدەن‌و ئەمەش وا دەكات توانای مانەوەیان لە ژیان لەدەستبدەن. 3.    خۆخواردنەوەی خاك‌و ڕاماڵینی: كەمبوونەوەی ڕووەكی سروشتی دەبێتە هۆی ڕاماڵرانی خاك لە شوێنی خۆی، خۆخواردنەوەی خاكیش كۆتا هەنگاوی داتەپینی بەردەوامی خۆڵە. 4.    ڕوودانی كارەساتی سروشتی: لە دۆخی بەبیابانبووندا زەوی زیاتر لە هەر كاتێكی دیكە ڕووبەڕووی لافاو و گێژەڵووكە ‌و پیسبوون دەبێتەوە. 5.    پیسبوونی ئاو: هەندێكجار بەهۆی خۆڵبارین‌و میكرۆبی نێو هەواوە سەرچاوەكانی ئاو پیس دەبن، هەروەك چۆن ڕووەك ڕۆڵێكی سەرەكی لە پاكبوونی سەرچاوەكانی ئاودا دەبینێ، كەواتە بەبێ بوونی ڕووەك پیسبوونی ئاو ڕوودەدات. 6.    برسێتی‌و هەژاری: بەهۆی وشكەساڵی‌و لەدەستدانی خاكی بەبەرهەم، دانیشتووان هەژار ‌و هەروەها ئاژەڵەكانیش لاواز ‌و  برسی دەبن‌و زۆرێكیان لەنێودەچن. 7.    كۆچی بەكۆمەڵ: بەدرێژایی مێژوو، بەبیابانبوون جووڵێنەری سەرەكی كۆچی مرۆڤەكان بووە. 8.    مەترسی لەناوچوون: زۆرێك لەو بوونەوەرانەی لە زەوی بەپیت‌و بەبەرهەمدا دەژین بەهۆی بەبیابانبوون‌و گۆڕانی سیستمی ژینگەییەوە لەناودەچن. 9.    نەخۆشییە گواستراوەكان: بەهۆی كۆچی دانیشتووان‌و تێكەڵبوونی زیاتری خەڵكەوە كە یەكێكە لە دەرهاویشتەكانی بەبیابانبوون، نەخۆشییەكانی كۆئەندامی هەناسە و هەروەها نەخۆشییە گواستراوەكانی دیكەش بڵاودەبنەوە. هۆكارەكانی بەبیابانبوون دوای زانینی زیانەكانی بەبیابانبوون، پێویستە هۆكارەكانی دروستبوونیشی بزانین، بەشێوەیەكی گشتی زیاتر بەهۆی ئەم هۆكارانەوە دیاردەی بەبیابانبوون دروست دەبێت: 1.    زیادەڕەوی لە لەوەڕاندند، لەدەستدانی ڕووەكی سروشتی، لەناوبردنی دارستانەكان. 2.    چڕی دانیشتووان لە ناوچەیەكی دیارییكراوی زەویدا، گۆڕانی كەشوهەوا، برسێتی‌و هەژاری‌و ناسەقامگیری سیاسی، وشكەساڵی هۆكاری سەرەكیی ئەو دیاردەیەیش، بریتییەلە چالاكییەكانی مرۆیی و بارگۆڕانەكانی ژینگەیی. بەبیابانبوون چییە؟ بەبیابانبوون بۆیە ڕوودەدات، چونكی سیستمی ژینگەیی زەوییە وشكەكان، كە زۆرتر لە سێیەكی جیهانی گرتووەتەوە، بەرەوڕووی خراپ بەكارهێنان و زۆر بەكارهێنان و  بەكارهێنانی نەگونجاو، بووەتەوە. هەروەك دەگونجێت هەژاریی، ناسەقامگیریی سیاسیی،  لابردنی دارە بڕاوەكان، ئاژەڵداریی زۆر و خراپ ئاودان، ببنە هۆكاری ئەو دۆخە. ڕێککەوتننامەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ بەرەنگاربوونەوەی بەبیابانبوون یەکێکە لەو سێ ڕێککەوتنەی کە لە لوتکەی زەوی لە ساڵی 1992 لە ڕیۆ دی جانیرۆی بەرازیل دامەزرا. ڕاپۆرتەکە تیشک دەخاتە سەر ئامارە مەترسیدارەکان کە کاریگەرییە بەربڵاوەکانی وشکەساڵی لە سەرانسەری ناوچە و کەرتەکاندا نیشان دەدەن. لە ڕاپۆرتەکەدا هاتووە کە نزیکەی 20%ی دانیشتوانی چین لەم سەدەیەدا زیاتر ڕووبەڕووی وشکەساڵی مامناوەند تا توند دەبنەوە، هەروەها ئاماژە بەوە دەکات کە پێشبینیکراوی زیادبوونی چڕی وشکەساڵی لە چین تا ساڵی 2100 بە ڕێژەی 80%یە. لە ڕاپۆرتەکەدا هاتووە کە ڕووبەری 630 هەزار کیلۆمەتر چوارگۆشە لە ئەوروپا (بە نزیکەیی قەبارەی ئیتاڵیا و پۆڵەندا بەیەکەوە) لە ساڵی 2022دا بەهۆی وشکەساڵییەوە کاریگەری لەسەر بووە و گەرمترین هاوین و دووەم گەرمترین ساڵی تۆمارکردووە.  ئەمەش نزیکەی چوار هێندەی تێکڕای 167 هەزار کیلۆمەتر چوارگۆشەیە کە لە نێوان ساڵانی 2000 بۆ 2022 کاریگەری لەسەر بووە. پێشبینی دەکرێت 170 ملیۆن کەس تووشی وشکەساڵییەکی توند ببن، ئەگەر تێکڕای پلەکانی گەرمای جیهان بە ڕێژەی 3 پلەی سەدی بەرزبێتەوە لە ئاستی پێش پیشەسازی، کە 50 ملیۆن زیاترە لەوەی چاوەڕوان دەکرا ئەگەر گەرمبوونەوە سنووردار بکرێت بە 1.5 پلەی سەدی. لە ڕاپۆرتەکەدا ئاماژە بەوە کراوە کە 70%ی بەرهەمە دانەوێڵەییەکان بەهۆی وشکەساڵی لە دەریای ناوەڕاست زیانیان بەرکەوتووە، تێکڕای لەدەستدانی زەوییە لەوەڕاندنەکان لە باشووری ئەفریقا بەهۆی وشکەساڵییەوە 33% بووە. لە ڕاپۆرتەکەدا هاتووە کە زیانەکانی پێشبینیکراوی دارستانەکان لە ناوچەی دەریای ناوەڕاست لەگەڵ بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی 3 پلەی سەدی نزیکەی سێ هێندە زیاتر دەبێت لە مەترسییەکانی ئێستا. زیانە ئابوورییەکانی وشکەساڵی لە ئەفریقا لە ماوەی 50 ساڵی ڕابردوودا گەیشتووەتە نزیکەی 70 ملیار دۆلار. لە ڕاپۆرتەکەدا هاتووە، 85%ی ئەو کەسانەی بەهۆی وشکەساڵییەوە زیانیان بەرکەوتووە، لە وڵاتانی کەم داهات یان مامناوەند دەژین. ئامارەکان لەسەر ئاستی جیهان بەپێی ئامارەکانی ئەتڵەسی بیابانبوون و ڕاپۆرتی گۆڕانی کەشوهەوا و زەوی، جیهان ساڵانە بە مەزەندەکردنی 4.18 ملیۆن کیلۆمەتر چوارگۆشە زەوی کشتوکاڵی و لەوەڕاندن لەدەست دەدات بەهۆی بیابانبوون و تێکچوون. ئەمە ڕووبەرێکە کە یەکسانە بە نزیکەی نیوەی قەبارەی یەکێتی ئەوروپا و ئەفریقا و ئاسیا زۆرترین کاریگەرییان لەسەرە.  ئەمەش دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی بەرهەمی  جیهانی بە ڕێژەی 10% تا ساڵی 2050، ئەوە لە کاتێکدایە کە خواستی جیهانی بۆ سەرچاوە و خۆراک لە زیادبووندایە.  پێشبینییەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە تا ساڵی 20230، بەرهەمهێنانی خۆراک پێویستی بە 300 ملیۆن هێکتار زەوی دیکە هەیە. ئەفریقا بەپێی خەمڵاندنەکان لە کۆی 54 وڵاتی ئەفریقا 46 وڵاتیان تووشی بیابانبوون بوون، هەندێکیان پێشتر کاریگەرییان لەسەر بووە، لە دەیەکانی ڕابردوودا تێکچوونی مامناوەند یان توند لە چەندین حەوزی ڕووبارەکاندا دەستنیشان کراوە، لەوانە نیل کە لە سەرانسەری 42%ی ڕووبەرەکەیدا تێکچوونی بەخۆیەوە بینیوە، نیجەر (50%)، سەنیگال (51%)، ڤۆڵتا (67%)، لیمپۆپۆ (66%) و چاد (26%). هەروەها کینیا ڕەوتی نەرێنی بەردەوامی بەخۆیەوە بینیوە، وڵاتەکە لە نێوان ساڵانی 1992 بۆ 2015 لە نێوان 8.9% بۆ 21.6%ی لەوەڕگە و کشتوکاڵی و ڕووەکییەکانی لەدەستداوە. لە بورکینافاسۆ، مەزەندە کرا کە لە نێوان ساڵانی 1984 بۆ 2013، خاکی ڕووت و زەوییە کشتوکاڵییەکان بە ڕێژەی 18.8% و 89.7% زیادیان کردووە، لە کاتێکدا ڕووبەری دارستان، ساڤانا و بەشە ئاوییەکان بە ڕێژەی 18.8%، 19.4%، 4.8%، 45.2% و 31.2% کەمیکردووە. لە ناوچەی فەقەرە لە نیجەر ئەو ناوچەیە دابەزینی بەخۆیەوە بینی. بەرهەمهێنانی چیمەنتۆکان ساڵانە بە ڕێژەی 5% لە نێوان ساڵانی 1994 و 2006 کەمیکردووە، ئەمەش بە شێوەیەکی بەرچاو بەهۆی گۆڕانکارییەکانی بەکارهێنانی زەوی و فشاری لەوەڕاندن و تێکچوونی بەپیتی خاکەوە بووە. 64 ملیۆن هێکتار زەوی (نزیکەی 158 ملیۆن دۆنم) تێکچووە و ویلایەتی باکووری کۆردۆفان زۆرترین کاریگەری لەسەر بووە. تێچووی ساڵانەی تێکچوونی خاک بە نزیکەی 1%ی بەرهەمی ناوخۆیی لە جەزائیر و میسر، و نزیکەی 0.5% لە مەغریب و تونس خەمڵێندرا. ئاسیا لە ئێستادا بیابانبوون کاریگەری لەسەر 38 وڵات لە کۆی 48 وڵاتی ئاسیا هەیە، تایبەتمەندییەکی جیاواز لە بیابانبوون لە ئاسیا لە نێوان ساڵانی 1982 بۆ 2011 ئەوە بوو کە دیاردەیەکی تێکەڵاو بوو، کە بریتی بوو لە حەوزە سەرەکییەکانی ڕووبارەکان کە بەهۆی ووشکبوون کاریگەرییان لەسەر بوو، وەک  ڕووباری گەنجس لە هیندستان،  ئیندوس لە پاکستان،  ڕووباری زەرد لە چین و دەشتی پینچوان لە چین. لە لایەکی دیکەوە دەرکەوت کە نزیکەی 57%ی زەوییە کشتوکاڵییەکان لە کازاخستان و نزیکەی 20%ی زەوییە کشتوکاڵییەکان لە کرغیزستان لە نێوان ساڵانی 1982 و 2006دا دابەزینی بەرهەمهێنانی ڕووەکیان بەخۆوە بینیوە، هەروەها نزیکەی 58%ی چیمەنتۆکانی تورکمانستان و ئۆزبەکستان دابەزینی بەرهەمهێنانی ڕووەکیان لە نێوان ساڵانی 1999 و 1999دا بەخۆیەوە بینیوە 2015. هۆکارە مرۆییەکان بزوێنەری سەرەکی ئەم لەدەستدانە بوون. زیاتر لە 75%ی باکوور و ڕۆژئاوا و باشووری ئەفغانستان بەهۆی زۆر لەوەڕاندن و دارستانبڕین کاریگەرییان لەسەر بووە. بیابانبوون کێشەیەکی جددییە لە پاکستان، هۆکاری بەرفراوانی مرۆیی و سروشتی هەیە. لە هیندستان دەرکەوتووە 81.4 ملیۆن هێکتار پرۆسەی بیابانبوونی جۆراوجۆری بەسەردا هاتووە، لە کاتێکدا شووتیکردن کاریگەری لەسەر 6.73 ملیۆن هێکتار لە وڵاتەکەدا هەبووە. ئوسترالیا لە ئوسترالیا دەرکەوتووە کە تێکچوون بەهۆی چالاکییەکانی مرۆڤ و هۆکاری دیکەوە کاریگەری لەسەر زیاتر لە 5%ی ڕووبەرەکەی هەیە، بەتایبەتی لە نزیک کەنارەکانی ناوەڕاستی ڕۆژئاوا. توێژینەوەکان دەریانخستووە کە 20%ی کۆگاکانی ئاو تێکچوون، و شووتیبوون یان زیادبوونی شووتی لە بەشێکی زۆری حەوزی مۆرای-دارلینگدا دەرکەوتووە. ئەوروپا بەپێی چاودێری نەتەوە یەکگرتووەکان، زەوییە وشکەکان 33.8%ی وڵاتانی باکووری دەریای ناوەڕاست دەگرێتەوە، کە نزیکەی 69%ی ئیسپانیا و 66%ی قوبرس و لە نێوان 16% بۆ 62%ی یۆنان، پورتوگال، ئیتاڵیا و فەرەنسا پێکدەهێنن، وەک "زۆر" یان "زۆر" ئامادەیی بۆ بیابانبوون پۆلێنکراون. ئەم ژمارەیە بەرز دەبێتەوە بۆ 23%ی خاکی یەکێتی ئەوروپا، واتە 40 ملیۆن هێکتار، ئەگەر ئەو ناوچانەی هەستیاری مامناوەندیان تێدا بێت. بەگشتی ئەوروپا تادێت کاریگەری بیابانبوونیان لەسەرە و لێکەوتەی توندی بۆ بەکارهێنانی زەوی هەیە، بەتایبەتی لە پورتوگال، ئیسپانیا، ئیتاڵیا، یۆنان، ماڵتا، قوبرس، بولگاریا و ڕۆمانیا. بە بەکارهێنانی هاوکێشەی لەدەستدانی خاکی جیهانی، دەرکەوت کە نزیکەی 7%ی کۆی ڕووبەرەکە، واتە نزیکەی 130 ملیۆن هێکتار، بەهۆی بیابانبوونەوە مەترسی لەسەرە. تورکیا زۆر بەرکەوتەی وشکەساڵی و تێکچوونی زەوی و بیابانبوونە. نزیکەی 60%ی ڕووبەری زەوی تورکیا ئاو و بارودۆخی کەشوهەوای لەبارە بۆ بیابانبوون و نزیکەی نیوەی ڕووبەری زەوی تورکیا کە 48.6%یە، تووشی بیابانبوونێکی مامناوەند تا بەرز دەبێتەوە.  ئەمریکا زەوییە وشکەکان نزیکەی 60%ی مەکسیک دەگرێتەوە، هەروەها 3.5%ی ڕووەکی سروشتییەکەی گۆڕاوە بۆ کشتوکاڵ و نیشتەجێبوونی مرۆڤ لە نێوان ساڵانی 2002 بۆ 2011. ناوچەکە بەهۆی دووبارەبوونەوەی وشکەساڵی و لافاوەوە بەرەو بیابانبوون دەڕوات. بە بیابانبوون لە نێوان 8% بۆ 14%ی کۆی بەرهەمی کشتوکاڵی زۆرێک لە وڵاتانی ئەمریکای ناوەڕاست و باشوور تێدەچێت. بەشێک لە ناوچە وشکەکانی چاکۆ و کالیدۆنیا لە ئەرجەنتین لە ماوەی سەدەی ڕابردوودا بە شێوەیەکی بەرفراوان تێکچوون. بە مەزەندەکردن 94%ی زەوییە وشکەکانی باکووری ڕۆژهەڵاتی بەرازیل بەرەوڕووی بیابانبوون دەبنەوە و تا 50%ی ناوچەکە بەهۆی دووبارەبوونەوەی وشکەساڵی و ماوەی درێژخایەنی دارستانبڕین بۆ کشتوکاڵ و لەدەستدانی دارستانەکان بۆ کشتوکاڵ تێکدەچێت. ئەم گۆڕانکارییە لە بەکارهێنانی زەویدا هەڕەشەی لەناوچوونی نزیکەی 28 جۆری ڕەسەن دەکات. لە ناوەڕاستی شیلی، دارستانە وشکەکان و دارستانەکان بە ڕێژەی 1.7% و 0.7% کەمیان کردووە، لە نێوان ساڵانی 1975 و 2008. لە ساڵی 1994، کۆمەڵەی گشتیی نەتەوە یەکگرتووەکان رۆژی 17ـى حوزەیرانی وەک “رۆژی جیهانیی بەرەنگاربوونەوەی بیابانبوون و وشکەساڵی” دیاریکرد  

درەو: شاندە تەكنیەكەی عێراق گەڕایەوە بەغداد، شاندی هەرێم گەیشتنە بەغداد، بەغداد مانگانە داوای (150) ملیار دینار داهاتی ناوخۆ و رادەستكردنی (280) هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە دەكات لەرێگای سۆمۆوە هەناردەبكرێت، لەبەرامبەردا بەغداد موچەی موچەخۆران و خەرجی كۆمپانیاكانی نەوت دەدات. ماوەی دوو رۆژ شاندێكی تەكنیكی حكومەتی عێراق لە هەرێمی كوردستان بوون لەگەڵ وەزارەتی دارایی هەرێم و وەزارەتی سامانەسروشتییەكان و سەرۆكایەتی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران و كۆمپانیاكانی نەوت كۆبوونەتەوە، شاندەكەی عێراق گەڕانەوە بەغداد، ئەمڕۆش شاندێكی وەزارەتی سامانەسروشتییەكانی هەرێم و ئەنجومەنی وەزیران گەیشتنە بەغداد و لەگەڵ وەزارەتی نەوتی عێراق و سۆمۆ لە كۆبوونەوەدان و لە رێككەوتن نزیكن. بەپێی بەدواداچوونەكان: -    حكومەتی عێراق داوای (50%)ی كۆی داهاتی ناوخۆ دەكات، داهاتی ناوخۆ بە (300) ملیار دینار خەمڵێندراوە، واتا مانگانە (150) ملیار دینار رادەستی وەزارەتی دارایی عێراق بكرێت. -    رۆژانە هەرێمی كوردستان (280) هەزار بەرمیل نەوت لە رێگای سۆمۆوە هەناردە بكاتەوەو داهاتەكەی بۆ وەزارەتی دارایی عێراق دەگەڕێتەوە. -    لەبەرامبەردا لەماوەی ئەم هەفتەیەدا وەك نیەت باشی سەرەتا بەغداد موچەی مانگی ئایاری موچەخۆران دەدات و دوای رێككەوتنی تەواوەتیش موچەی مانگی حوزەیران خەرج دەكرێت. -    بۆ هەر بەمیلێك بەغداد (16) دۆلار بۆ كۆمپانیاكانی بەرهەمهێن خەرج دەكەن -    هەرێم رۆژانە (280) هەزار بەرمیل رادەستی سۆمۆ دەكات، نرخی بەرمیلێك لە بازأرەكانی جیهان نزیكەی (65) دۆلارە، واتا رۆژانە داهاتی ئەو (280) هەزار بەرمیلە دەكاتە ( 18 ملیۆن و 200 هەزار) دۆلار، مانگانەش كە (8 ملیۆن و 400 هەزار) بەرمیل دەكات داهاتەكەی دەكاتە (546) ملیۆن دۆلار.  -    بۆ هەر بەرمیلێك (16) دۆلار بۆ كۆمپانیاكە خەرج دەكرێت واتا مانگانە (8 ملیۆن و 400 هەزار) بەرمیل دەكاتە ( 134 ملیۆن ) دۆلار، واتا حكومەتی عێراق لە (546) ملیۆن دۆلار (412 ملیۆن) دۆلاری مانگانەی بۆ دەمێنێتەوە.  -    خۆ ئەگەر ئەو (280) هەزار بەرمیلەی رۆژانە بە نرخی هەرێم بفرۆشرێت كە لە ئێستادا (33) دۆلارە بۆ هەر بەرمیلێك، ئەوا داهاتی مانگە دەكاتە (277) ملیۆن دۆلار، لەبەرامبەر (546) ملیۆن دۆلار ئەگەر لە رێگای سۆمۆوە بیفرۆشێت، واتا (269) ملیۆن دۆلار كەمتر دەیفرۆشێت.   

درەو:  🔻 پاڵپشت بە داتاکانی "ڕێکخراوی ڕونین بۆ شەفافییەت لە پرۆسەکانی نەوت"؛ 🔹 لە ئێستا هەشت کێڵگەی نەوت (خورمەڵە، تاوکێ، شێخان، ئەتروش، سەرسەنگ، هەولێر، سەرقەڵا، هەریر) لە هەرێمی کوردستان، بەرهەمیان هەیە، پێکەوە بە تێکڕای ڕۆژانە سەروو (300 هەزار) بەرمیل نەوت و مانگانە نزیکەی (9 ملیۆن) بەرمیل بەرهەم دەهێنن. 🔹 بەرهەمی نەوتی ئەو کێڵگانە هەر بەرمیلێکی لە نێوان (27 بۆ 39) دۆلار و بە تێکڕا بە (34) دۆلار ساغدەکرێنەوە. 🔹 مانگانە کۆی داهاتی نەوتی فرۆشراوی هەرێم دەگاتە سەروو (297 ملیۆن 507 هەزار) دۆلار، لەو داهاتەش بە تێکڕا (72%)ی پشکی حکومەتی هەرێم و (28%) پشکی کۆمپانیاکانە. بەرهەم و داهاتی کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان پاڵپشت بە داتاکانی "ڕێکخراوی ڕونین بۆ شەفافییەت لە پرۆسەکانی نەوت" لە ئێستا هەشت کێڵگەی نەوت لە هەرێمی کوردستان، بەرهەمیان هەیە، پێکەوە بە تێکڕای ڕۆژانە سەروو (300 هەزار) بەرمیل نەوت و مانگانە نزیکەی (9 ملیۆن) بەرمیل بەرهەم دەهێنن. بەرهەمی نەوتی ئەو کێڵگانە هەر بەرمیلێکی لە نێوان (27 بۆ 39) دۆلار و بە تێکڕا بە (34) دۆلار ساغدەکرێنەوە، بەو مانایەی مانگانە کۆی داهاتی نەوتی فرۆشراوی هەرێم دەگاتە سەروو (297 ملیۆن 507 هەزار) دۆلار، لەو داهاتەش بە تێکڕا (72%)ی پشکی حکومەتی هەرێم و (28%) پشکی کۆمپانیاکانە، سەربارەت بە وردەکاری بەرهەم و داهاتی کێڵگەکان بە جۆرێکە کە؛ 1.    کێڵگەی نەوتی خورمەڵە؛ بەرهەمی کێڵگەکە بە تێکڕای ڕۆژانە (90 هەزار) بەرمیل و مانگانە (2 ملیۆن و 700 هەزار) بەرمیل نەوتە، بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (32) دۆلار دەفرۆشرێت، کۆی داهاتەکەی مانگانە دەگاتە (86 ملیۆن و 400 هەزار) دۆلار، لەو بڕەش (77 ملیۆن و 760 هەزار) دۆلاری بە ڕێژەی (90%) پشکی حکومەتی هەرێم و (8 ملیۆن و 640 هەزار) دۆلاری پشکی کۆمپانیای وەبەرهێنی کێڵگەکەیە بە ڕێژەی (10%). 2.     کێڵگەی نەوتی تاوکێ - فیشخابور؛ کە بە ناوچەی گرێبەستی تاوكی ناسراوە، بەرهەمی کێڵگەکە بە تێکڕای ڕۆژانە (81 هەزارو 81) بەرمیل و مانگانە (2 ملیۆن و 462 هەزار و 430) بەرمیل نەوتە، بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (35) دۆلار دەفرۆشرێت، کۆی داهاتەکەی مانگانە دەگاتە (86 ملیۆن و 185 هەزار و 50) دۆلار، لەو بڕەش (61 ملیۆن و 951 هەزار و 50) دۆلاری بە ڕێژەی (72%) پشکی حکومەتی هەرێم و (24 ملیۆن و 234 هەزار) دۆلاری پشکی کۆمپانیای وەبەرهێنی کێڵگەکەیە بە ڕێژەی (28%). 3.    کێڵگەی نەوتی شێخان؛ بەرهەمی کێڵگەکە بە تێکڕای ڕۆژانە (44 هەزارو 900) بەرمیل و مانگانە (ملیۆنێک و 347 هەزار) بەرمیل نەوتە، بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (27) دۆلار دەفرۆشرێت، کۆی داهاتەکەی مانگانە دەگاتە (36 ملیۆن و 369 هەزار) دۆلار، لەو بڕەش (20 ملیۆن و 664 هەزار و 866) دۆلاری بە ڕێژەی (57%) پشکی حکومەتی هەرێم و (15 ملیۆن و 704 هەزار و 134) دۆلاری پشکی کۆمپانیای وەبەرهێنی کێڵگەکەیە بە ڕێژەی (43%). 4.    کێڵگەی نەوتی ئەتروش؛ بەرهەمی کێڵگەکە بە تێکڕای ڕۆژانە (35 هەزارو 300) بەرمیل و مانگانە (ملیۆنێک و 59 هەزار) بەرمیل نەوتە، بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (33) دۆلار دەفرۆشرێت، کۆی داهاتەکەی مانگانە دەگاتە (34 ملیۆن و 947 هەزار) دۆلار، لەو بڕەش (23 ملیۆن و 526 هەزار و 320) دۆلاری بە ڕێژەی (67.3%) پشکی حکومەتی هەرێم و (11 ملیۆن و 420 هەزار و 680) دۆلاری پشکی کۆمپانیای وەبەرهێنی کێڵگەکەیە بە ڕێژەی (32.7%). 5.    کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ؛ بەرهەمی کێڵگەکە بە تێکڕای ڕۆژانە (29 هەزارو 900) بەرمیل و مانگانە (897 هەزار) بەرمیل نەوتە، بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (39) دۆلار دەفرۆشرێت، کۆی داهاتەکەی مانگانە دەگاتە (34 ملیۆن و 983 هەزار) دۆلار، لەو بڕەش (17 ملیۆن و 425 هەزار و 32) دۆلاری بە ڕێژەی (50.2%) پشکی حکومەتی هەرێم و (17 ملیۆن و 557 هەزار و 968) دۆلاری پشکی کۆمپانیای وەبەرهێنی کێڵگەکەیە بە ڕێژەی (49.8%). 6.    کێڵگەی نەوتی هەولێر؛ بەرهەمی کێڵگەکە بە تێکڕای ڕۆژانە (9 هەزارو 24) بەرمیل و مانگانە (270 هەزار و 720) بەرمیل نەوتە، بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (33) دۆلار دەفرۆشرێت، کۆی داهاتەکەی مانگانە دەگاتە (8 ملیۆن و 933 هەزار و 760) دۆلار، لەو بڕەش (6 ملیۆن و 284 هەزار و 7) دۆلاری بە ڕێژەی (70.3%) پشکی حکومەتی هەرێم و (2 ملیۆن و 649 هەزار و 753) دۆلاری پشکی کۆمپانیای وەبەرهێنی کێڵگەکەیە بە ڕێژەی (29.7%). 7.    کێڵگەی نەوتی سەرقەڵا؛ بەرهەمی کێڵگەکە بە تێکڕای ڕۆژانە (8 هەزارو 500) بەرمیل و مانگانە (255 هەزار) بەرمیل نەوتە، بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (38) دۆلار دەفرۆشرێت، کۆی داهاتەکەی مانگانە دەگاتە (9 ملیۆن و 690 هەزار) دۆلار، لەو بڕەش (5 ملیۆن و 814 هەزار) دۆلاری بە ڕێژەی (60%) پشکی حکومەتی هەرێم و (3 ملیۆن و 876 هەزار) دۆلاری پشکی کۆمپانیای وەبەرهێنی کێڵگەکەیە بە ڕێژەی (40%). 8.    کێڵگەی "بجیل – هەریر"؛ لە کۆتایی مانگی ئایاری ئەمساڵ کێڵگەی "بجیل – هەریر" کە کۆمپانیای رۆزنەفت بەرهەمهێنانی تێدا دەکات دەستی کردەوە بە بەرهەمهێنانی نەوت و ئاستی بەرهەمی کێڵگەکە (4 هەزار) بەرمیلە _بەرهەمی ئەم کێڵگەیەم لەخشتەکەدا دانەنراوە چونکە کەمتر لە مانگێکە دەستی بە بەرهەم هێنان کردووەتەوە_ . بەم کێڵگەیەشەوەکۆی کێڵگە بەرهەمهێنەکانی نەوتی هەرێم دەگەن بە  (8) کێڵگە. چەند کێڵگەیەکیش هێشتا دەستیان بە بەرهەم نەکدووەتەوە لە بەر کەمی ئاستی بەرهەمی نەوت تیایاندا  وەکو (تەق تەق، چیا سورخ و باشیک). کێڵگەی (سەرتە)ش کۆمپانیاکان رادەستی حکومەتیان کردووەتەوە لە بەر کەمبونەوەی بەرهەم بۆ ئاستیک زۆر نزم.  ئەم خشتەیەی خوارەوە ئاستی بەرهەمی رۆژانەو مانگانە (مانگێک ٣٠ رۆژ دانراوە) و نرخ و داهات و پشکی حکومەت و کۆمپانیانی هەرکێڵگەیەک بەجیا ڕونکراوەتەوە. خشتە چارتەکان بۆ وردەکاری زیاتر بڕوانە؛ -     یادگار سدیق گەڵاڵی، سەبارەت بە بەرهەم و داهاتی نەوتی هەرێم، 27/6/2025؛ https://www.drawmedia.net/page_detail?smart-id=17057    

درەو: بەشێك لە سەرۆكی لیستەكان بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق پەرلەمانتار یانر بەرپرسی پێشوو بون: پارتی دیموكراتی كوردستان: -    رێبوار هادی سەرۆكی لیستی هەولێر/ پەرلەمانتاری عێراق -    فەرهاد ئەتروشی سەرۆكی لیستی دهۆك پەرلەمانتاری پێشووی عێراق -    ئەشواق جاف سەرۆكی لیستی سلێمانی پەرلەمانتاری پێشووی عێراق -     یەكێتی نیشتمانی كوردستان: -    هەرێم كەمال ئاغا سەرۆكی لیستی هەولێر/ پەرلەمانتاری عێراق -    ئیمان عەبدولڕەزاق سەرۆكی لیستی دهۆك پەرلەمانتاری عێراق -    رێكەوت حەمەرەشید سەرۆكی لیستی سلێمانی وەزیری پێشووی هەرێم رەوتی هەڵوێستی نیشتمانی: -    عەلی حەمەساڵح سەرۆكی لیستی هەولێر/ پەرلەمانتاری كوردستان -    بەدەل بەرواری سەرۆكی لیستی دهۆك/  پەرلەمانتاری كوردستان  -    غالب محەمەد سەرۆكی لیستی سلێمانی/ پەرلەمانتاری پێشوی عێراق یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان: -    ئوسامە جەمیل سەرۆكی لیستی هەولێر/ پەرلەمانتاری  پێشووی عێراق -    جەمال كۆچەر سەرۆكی لیستی دهۆك / پەرلەمانتاری عێراق -    موسەنا ئەمین سەرۆكی لیستی سلێمانی/ پەرلەمانتاری عێراق جوڵانەوەی نەوەی نوێ: -    كاوە عەبدولقادر سەرۆكی لیستی هەولێر/ پەرلەمانتاری پێشووی كوردستان -    سروە عەبدولواحید سەرۆكی لیستی سلێمانی/ پەرلەمانتاری ئێستاو پێشوو كۆمەڵی دادگەری كوردستان: -    محەمەد حەكیم سەرۆكی لیستی سلێمانی/ پەرلەمانتاری پێشووی كوردستان بەرەی گەل: -    بورهان رەشید گوڵە سەرۆكی لیستی سلێمانی/ پەرلەمانتاری پێشووی كوردستان -    ژینۆ محەمەد سەرۆكی لیستی هەولێر/ ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای هەولێر  

ئەو كەسانەی بەسەربەخۆ خۆیان كاندید كردووە بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق:   - پ. د. رەعد رەفعەت - هەولێر - ڤینۆس كەریم – هەولێر  - - کاوە لەتیف ـ سلێمانی - د.دڵشاد محەمەد ـ سلێمانی - هاوار مستەفا خان ـ سلێمانی - ئاکام عەبدوڵڵا ـ سلێمانی  

شێوازی خەرجکردنی موچە لە هەرێمی کوردستان  1ى تەموزی 2015 بۆ 30ی حوزەیرانی 2025 درەو:  🔻 قەیرانی موچە لە هەرێمی کوردستان نزیکەی لەوەی دەیەیەک تێپەڕێنێت، حکومەتی هەرێم لە (120) مانگی ڕابردوودا نەیتوانیوە چارەسەرێکی بنجبڕی بۆ بدۆزێتەوە، لە ماوەی 1ى تەموزی 2015 بۆ 30ی حوزەیرانی 2025؛ 🔹 تەنها (58) موچە لە کۆی (120) موچە بەتەواوی و بێ لێبڕین بۆ موچەخۆران و فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان خەرجکراوە. 🔹 (18) موچەی تەواو بەناوی پاشەکەوت و خەرجنەکردنەوە دابەش نەکراوە. 🔹 (34) مانگ موچە بە شێوەی چارەک و لێبڕینی جیاوازەوە خەرجکراوە. 🔹 (9) مانگ موچە بە لێبڕینی (21%) خەرجکراوە. 🔹 (1) مانگ موچە بە لێبڕینی (18%) خەرجکراوە. 🔹 لە نۆ ساڵ و نیوەو لە (1/1/2016)ەوە پلە بەرزکردنەوەی فەرمانبەران و مامۆستایان ڕاگیراوەو ئەم پرسە بە نادیاری ماوەتەوە.

درەو: راپۆرتی:  یادگار سدیق گەڵاڵی پاش ئەوەی هەرێمی کوردستان لە دوای وەستانی هەناردەی نەوت لە ٢٥ ی ئازاری ٢٠٢٣ و داخستنی بۆری هەناردەی کوردستان، بۆ ماوەیەکی کەم بەرهەمی زۆرێک لە کێڵگەکان بەهۆی پڕ بوونی ئەمبارەکانەوە وەستا جگە لە کێڵگەی خورمەڵە نەبێت بەردەوام بوو لەبەرهەم هێنان.           لە مانگی حوزەیرانەوە جارێکی تر کۆمپانیا نەوتییەکان و وەزارەتی سامانە سروشتییەکان دەستیان بەبەرهەم هێنانی نەوت کردەوە و لەو کاتەوە تا ئێستا لە بازاڕی ناوخۆدا بەنرخی داشکاو نەوت دەفرۆشرێت.  لە کۆتایی ساڵی ٢٠٢٣ ەوە ئاستی بەرهەمهێنان بۆ سەروو  ٣٠٠ هەزار بەرمیل  بەرزبووەتەوە . •    هەرێمی کوردستان لە هەشت ناوچەی گرێبەستەوە ئێستا نەوت بەرهەم دەهێنت.  •    ئاستی بەرهەم هێنان لە ساڵی ٢٠٢٤ و چارەکی یەکەمی ٢٠٢٥ دا لە  ٧  کێڵگەوە، سەروو ٣١٠ هەزار بەرمیلی رۆژانەوە بووە. •    لە کۆتایی مانگی ئایار کێڵگەی "بجیل – هەریر" کە کۆمپانیای رۆزنەفت بەرهەمهێنانی تێدا دەکات دەستی کردەوە بە بەرهەمهێنانی نەوت و ئاستی بەرهەمی کێڵگەکە ٤ هەزار بەرمیلە ( بەرهەمی ئەم کێڵگەیەم لەم شیکردنەوەیەدا دانەناوە چونکە کەمتر لە مانگێکە دەست بە بەرهەم هێنان کراوەتەوە لە کێڵگەکەدا) . بەمەش کۆی کێڵگە بەرهەمهێنەکان بوو بە ٨ کێڵگە ( ناوچەی گرێبەستی تاوکی دوو ناچەیە تاوکی و فیشخاپور ) بۆیە هەندێ جار بە ٩ کێلگە ناودەبرێت بەڵام ٨ ناوچەی گرێبەستە .  •    چەند کێڵگەیەکیش هێشتا دەستی بە بەرهەم نەکدووەتەوە لە بەر کەمی ئاستی بەرهەمی نەوت تیایاندا  وەکو تەق تەق ، چیا سورخ و باشیک. وە کێڵگەی سەرتەش کۆمپانیاکان رادەستی حکومەتیان کردووەتەوە لە بەر کەمبونەوەی بەرهەم بۆ ئاستیک زۆر نزم.  •    کوالێتی نەوتی کێڵگەکان جیاوازن، سوکترین جۆری نەوت لەهەرێم لە کێڵگەی سەرقەڵاو سەرسەنگە و قورسترینیش نەوتی کێڵگەی شێخانە. ئەم جیاوازی جۆرەش بووەتە هۆی جیاوازی نرخی کێڵگەکان لە ٢٧  دۆلارەوە بۆ ٣٩ دۆلار و هەندێ کاتیش ٤٠ دۆلار. ئەم خشتەیەی خوارەوە ئاستی بەرهەمی رۆژانەو مانگانە (مانگێک ٣٠ رۆژ دانراوە) و نرخی هەرکێڵگەیەک بەجیا، پاشان داهاتی هەرکێڵگەیەک و کۆی داهاتی کێڵگەکان ئەژمار کراوە . لە و خشتەیە سەرەوە بۆمان دەردەکەوێت کە کۆی بەرهەمی نەوتی هەرێم نزیکەی ٣٠٠ هەزار بەرمیل بووە لە رۆژێکدا، مانگێکی ٣٠ رۆژیش ٨ ملیۆن و٩٩١ هەزار بەرمیل نەوت بووە. کۆی داهاتی مانگێک بریتیە لە ٢٩٧ ملیۆن و ٥٠٧ هەزار دۆلار.  پشکی کۆمپانیاکان لە و بەرهەمە ٨٤ هەزار و ٧٠٣ بەرمیلە رۆژانەو ئەوەی بۆ حکومەت دەمێنێتەوە  رۆژانە ٢١٥ هەزار  بەرمیلە رۆژانە.  لەو خشتەی خوارە  داهاتی کێڵگە بەکێڵگەی نەوتی و پشکی هەریەک لە کۆمپانیاکان و حکومەت و رێژەی سەدی پشکی هەریەکێکیان دیاری کراوە.  تیایدا دەردەکەوێت کە کۆی  داهاتی مانگێکی ٣٠ رۆژی نەوتی هەرێم بریتی دەبێت لە٢٩٧ ملیۆن  و ٥٠٧ هەزار دۆلار .  لەم بڕە ٢١٣ ملیۆن و ٤٢٥ هەزاری بۆ حکومەتی هەریم ماوەتەوە کە دەکاتە سەرو ٧١٪ کۆی داهاتەکە، هەروەها کۆی داهاتی کۆمپانیا نەوتییەکانیش برتییە لە ٨٤ ملیۆن و ٨٢ هەزار دۆلار بە رێژەی تۆزێک سەروو ٢٨٪.  لە سەرو بەندی شەڕی ئیسرائیل و ئێران بەهۆی جەنگەکەوە ئەو بەشەی نەوتی هەرێم کە لەڕێگەی ئێرانەوە دەنێردا بۆ کەنداو راوەستا ئەمەش کاریگەری کرد ەسەر کەمبوونەوەی بەرهەم بەرێژەیەک چونکە هەرێم ئەمباری نییە تاوەکو نەوتی لێ هەڵگرێت وکێڵگەکانیش ئەمبارەکانیان زۆر سنوردارە بۆیە لەکاتی ساغنەبونەوەی بەرهەم پەنا بۆ کەمکردنەوەی بەرهەم دەبرێت. بۆیە بەرهەم بەرێژەیەکی کەم کەمی کرد. داتاکانی ڕاوێژکاری ئابوری سەرۆکی حکومەت و چەند تێبینییەک:  دوای ئەوەی ماوەی  چەندین ساڵە بەهۆی کێشەکانی نێوان بەغدا و هەولێرەوە لە سەر داهاتەکانی هەرێم ( نەوتی و نانەوتی) موچەی فەرمانبەرانی هەرێم  کێشەی بۆ دروست دەبێت، سەرەتا چەراکە مووچە و پاشان نیوو موچە و هەندێک جاریش بڕینی تەواوی موووچەی لێکەوتەوە. ئیستا حکومەتی فیدراڵ لە بەغدا بڕیاری داوە و دەڵێت کە کە هیچ بڕە پارەیەک بۆ ٨ مانگی ٢٠٢٥ نانێرم و حکومەتی هەرێمی کوردستان هەموو پشکی خۆی وەرگرتووە لە بوجەی فیدراڵ. تا چەندە ئەمە راستە یان نا، بابەتی ئێمە نییە لەم راپۆرتەدا.  ئەوەی بەڵگە نەویستە ئەوەیە حکومەتی هەرێم بەرپرسە بەرانبەر هاووڵاتییەکانی و فەرمانبەرانی، لەسەریەتی تاکێشەکانی لەگەڵ بەغدا چارە دەکات لەو سەرچاوە و ئامرازانەی کە لەبەردەستییەتی مووچە دابین بکات، کە سادەترین مافی هەر موچەخۆرێکە.  لەسەروو بەندی ئەوەی کە هاوڵاتی و موچەخۆر پاش ئەوەی نزیکەی دوو مانگە موچەی وەرنەگرتووە و چاوەڕیی دەکرد حکومەت بڕیاری دابەشکردنی موچە بدات، ڕاوێژکاری سەرۆک وەزیران بۆ کاروباری ئابووری "رێباز حەملان " کە پێشتریش  وەزیری دارایی هەرێم و پاشتریش جێگری وەزیری دارایی عێراق بووە، لێدوانی لەسەر بەرهەم و داهاتی هەرێـم دا، پوختەی لێدوانەکەی بەم شێوەیە : •    ئەو نەوتەی ئێستا بەرهەمدەهێندرێت رۆژانە (280) هەزار بەرمیلە. -    رۆژانە (100) هەزار بەرمیلی لێدەدرێت بە ئەو گرێبەستانەی كراوە دەدرێت بە كۆمپانیاكانی نەوت •    (180) هەزار بەرمیلی رۆژانەی لێدەمێنێتەوە. -    لەو (180) هەزار بەرمیلەی دەمێنێتەوە، (65) هەزار بەرمیلی بۆ بەركاربردنی ناوخۆییە   •        ئەوەی دەمێنێتەوە نزیكەی (115) هەزار بەرمیلی رۆژانەیە ئێمە بە ئاشكرا دەیفرۆشین.  -    داهاتەكەی نزیكەی (85) ملیۆن دۆلارە مانگانە •       ئەم (85) ملیۆن دۆلارە چۆن خەرج دەكرێت  -    لە(40%)ی دەیدەین بە كۆمپانیایكانی بەرهەمهێنانی كارەبا كە دەكاتە (34) ملیۆن دۆلار بۆ بەرهەمهێنانی كارەبایە -    لە (30%) بۆ بەرهەمهێنانی خەرجی نەوتە بۆ پاڵاوگەكان كە دەكاتە (26) ملیۆن دۆلار. -    (20%)ی بۆ قەرزی كۆمپانیاكانی نەوتی رابردوو كە پێشتر گرێبەستیان لەگەڵ كراوەو پارەكەیان وەرگیراوە كە (17) ملیۆن دۆلار  ئەوەی جێی تێبینییە لەو داتایانەی راوێژکاری سەرۆکی حکومەت بۆ کاروباری ئابووری رۆژی ٢٥ ی حوزەیران بڵاویکردەوە، لەگەڵ تێبینی ئەوەی کە دەبوایە وەزیری دارای و ئابووری بڵاوی بکردایەتەوە چونکە داهات کۆ کردنەوە و خەرج کردنی تایبەتمەندی ئەو وەزارەتەیە نەک راوێژکار. ئەم خاڵانەی خوارەوەیە: １-    جەنابی راوێژکار وادیارە تەنها جەختی لەسەر بەرهەمی ئەم دوو هەفتەیەی کاتی جەنگی ئێران- ئیسرائیل  کردووەتەوە نەک پێشتر کە  ئاستی بەرهەم لەسەروو ٣١٠ هەزار بەرمیل و هەندی جاریش ٣٢٠ هەزار بووە لە ماوەی لانی کەم ١٨ مانگی رابووردوودا، کە ئەمە داهات زیاتر دەکات.   بەپێی راپۆرت کۆمپانیا نەوتییەکان و جۆری گرێبەستەکان و شێوازی دابەشکردنی پشکەکان و ئەوشیکردنەوە دوورو درێژانەی کە لە ڕاپۆرتەکانی پێشوترماندا کردومانە ودواهەمینیان لە مانگی کانوونی دووەمی ٢٠٢٥ دا بڵاومانکردەوە،  پاشتریش راپۆرتی چاودێری دارایی هەرێم و حکومەتی فیدراڵێش لە گەڵ ژمارەکانی ئێمەدا زۆر نزیک بوون ئەوا  دەتوانین بڵێین هەرێمی کوردستان لە چارەکی دووەمی ئەمساڵدا ٢٠٢٥، تۆزی بەرهەمی کەمی کردووە  هاتووەتە ٢٩٩ هەزار بەرمیلێک نەک ١٨٠ هەزار کەواتە  نزیکەی ٢٠ هەزار زیاترە لەو ژمارەی جەنابی راوێژکار خستویەتییە روو دەکرێت ئەو ژمارەیە تەنها هی ئەم دوو هەفتەیەبێت، کە پاڵاوگەکانی کار و لاناز و کۆمپانیای بزنس یۆنیکۆر و قەیوان وەکو جاران نەوتەکەیان بۆ ساغ نەبووەتەوە. هەروەها ئەو بڕە نەوتەی رۆژانە دەدرێت بەکۆمپانیاکان وەکو لەخشتەکەی سەرەوە دەردەکەوێت  تۆزێک لە سەروو ٨٤ هەزار بەرمیلە نەک ١٠٠ هەزار بەرمیل. واتە جیاوازی نزیکەی ١٦ هەزار بەرمیل.  ２-     گریمان قسەکانی راوێژکای حکومەت وایە رۆژانە ٦٥ هەزار بەرمیل دەدرێت بە پاڵاوگەکان تا بۆ حکومەتی بپاڵێون، ئامانجی بەرهەم هێنانی نەوتیش پاڵاوتنە، لە بەرهەمە نەوتیەکانیش قازانخی زۆر زیاتر هەیە تاوەکو نەوتە خاوەکە. چاوەڕیمان دەکرد باسی داهاتی ئەو ٦٥ هەزار بەرمیلە خاوەشمانی بۆ بکردایە کە پاڵێوراوە کە بەدڵنیای داهاتی سفر نییە.   بۆیە من لێرەدا بەشیکی داهاتەکەی شی دەکمەوە هیوادارم حکومەتیش لەڕێی ئەو بەڕێزە یان هەرکەسێکی ترەوە بەشەکەی تریمان بۆ روون بکاتەوە.  ٦٥ هەزار بەرمیلی رۆژانە مانگی  دەکاتە ١ ملیۆن و ٩٨٢هەزار و ٥٠٠ بەرمیل نەوت ( مانگێک ٣٠.٥ رۆژمان ئەژمارکردووە بۆ ئەوەی زیاتر ورد بین)  هەر بەرمیلێک نەوتی خاو بریتیە لە ١٥٠ لیتر کە دەکاتە ٣١٥ ملیۆن و ٢١٧ هەزار و ٥٠٠ لیتر نەوت . ئەم خشتەیەی خوارە بەپێی داتای پاڵاوگەکانی هەرێم رێژەی بەرهەمە نەوتییەکان دەستنیشانکراوە. بڕی هەر بەرهەمێکی نەوتمان بەلیتر دیاری کردووە      حکومەت هەرێم ئەم نەوتە دەپاڵێوێت و بەرهەمەکانی بەنرخی پشتگیری کراو دەدات بە بەنزینخانە و کارگەکان. بەپێی ئەوەی بەنزینخانەکان بە ٧٥٠ دینار بەنرخی پاڵپشتی کراو لیتری بەنزین دەفرۆشن ئەوا دەزانین کە پێشتر بەپێی زانیارییەکانی حکومەت بە ٥٠ دینار کەمتر لیتری بەنزین دراوە بە بەنزینخانەکان بەڵام ئێمە لێرەدا و لەم خشتەی خوارەوە بە ٦٥٠ دینارمان داناوە،  وە نرخی دیزلیشمان بە ٤٠٠ دینار دیاری کردووە. کە هەردووکیان دەکرێت زیاتربن.ئەو نەتە ڕەشەی دەدرێت بە کارگەکان تۆنی بە ١٥٠ هەزار دینار بەنرخی پاڵپشتی کراو پێیان دەدرێ. گەر تۆنەکە بۆ لیت بگۆڕین ئەوا بەنزیکە ١٠٢٠ لیتر دەردەچێت بشێوەیەکی گشتی( بەپێی چڕیی نەوتەکە دەگۆڕێت)  بۆ لیترێک ١٥٣ دینار ێک دەکات ئێمە ١٥٠ ئەژمار دەکەین. ئەم خشتەی خوارەوە بەرهەمی بەنزین و دیزڵ و نەوتی رەشی پاڵێوراوە لە رۆژێکدا وە داها ت بۆ حکومەت بە پێی نرخی پاڵپشتی کراو. رۆژانە زیاتر لە ٢ ملیۆن و ٣١٧ هەزار دۆلار تەنها داهاتی بەنزین، دیزڵ و نەوتی ڕەشە کە دەدرێت بە بەنزینخانەکان و کارگەکان .   هەروەها مانگانگانە  حوکومەتی هەرێم زیاتر لە ٧٠ ملیۆن و ٦٨٢ هەزار دۆلاری لە فرۆشتنی بەنزین و دیزڵی پاڵپشتی کراو لە بەنزینخانەکان دەست دەکەوێت. ئەمە جگە لە بەرهەمەکانی نەوتی ڕەش و نەوتی سپی و سوتەمەنی فڕۆکە و غازی ماڵان. سەیری خشتەکەی خوارەوە بکە     ３-    ئەو ١١٥ هەزار بەرمیل نەوتەی کە دەڵێت دەمێنێتەوە لەپاش  پیدانی پشکی کۆمپانیاکانی نەوت و ٦٥ هەزار بەرمیل بۆ پاڵاوتن   کە بەپێی شیکردنەوەکانی ئێمە ١٥٠ هەزار بەرمیلە واتە جیاوازی ٣٥ هەزار بەرمیلی رۆژانەیە. گریمان ١١٥ هەزار بەرمیلە جەنابیان دەڵێن کە داهاتەکەی ٨٥ ملیۆن دۆلارە. گەر بێت و حسابێکی سادەی بکەین  ١١٥ جارانی  ٣٠ رۆژ ئەوا دەکاتە  ٣ ملیۆن و ٤٥٠ هەزار بەرمیل نەوت لە مانگێکدا ئەوا نرخی بەرمیلێکی بە ٢٤.٦٣ حساب کردووە. لە کاتێکدا کۆمپانیاکان دەڵێن زۆر لەوە زیاتر دەیفرۆشین. هەرزانترینی نەوتی هەرێم کێڵگەی شێخانە کە ٢٧ دۆلار دەفرۆشرێت و بەرهەمی تەنها ٤٤،٩٠٠ بەرمیلە لە رۆژیکدا تاوکی بە ٣٥ دۆلار و سەرسەنگ و سەرقەڵا بە نزیکی ٤٠ دۆلار دەفرۆشرێت، ئەوانی تریش لە ٣٠ بۆ ٣٣ دۆلار. خێرە زۆر لەو نرخە کەمتر حسابی دەکەن؟!  شاراوە نییە لای خەڵی کوردستان کە کڕیارانی نەوتی هەرێم کۆمپانیای بزنس یۆنیکۆر کە سەر بە ستێر گروپە، کار گروپ و پاڵاوگەی لاناز و قەیوانن، دیاریشە خاوەنداری ئەمانە کێ دەیکات. ئێستا جەنابی ڕاوێژکار بەم لێدوانەی پێی وتین لەو نرخەی کە کۆمپانیاکانی نەوتیش نەوتەکەی خۆیان دەفرۆشن کە ٥٠٪ و هەندێک کات ٦٠٪ کەمترە لەنرخی بازاڕ، حکومەتی هەرێم زۆر لەوە کەمتریش نەوت دەفرۆشێت و پێشت وتین کە بە ئاشکرا پێیان دەفرۆشن. ئەو کۆمپانیایانە چەندین ساڵە لە هیچەوە لەسەر داهات و سامانی خەڵک گەورە کران ، ئێستاش لەم قەیران و بێموچەییەدا ماوەی ٢٧ مانگە نەوتی هەرێم بەم شێوەیە بەنرخی هەڕاج پێیان دەدرێت.  ئەگەر بەو نرخەی کۆمپانیاکانی نەوت کە نەوت دەفرۆشن بەو کڕیارانەی کەلە سەرەوە  ناوم هێنان زیاتر لە ١١٤ ملیۆن دۆلار دەکات نەک ٨٥ ملیۆن  واتە ٢٩ ملیۆن زیاتر . ４-     لەسەر ئەو ٤٠٪ەی کە دەیدەن بە کۆمپانیاکانی بەرهەمهێنانی کارەبا هیچم نییە، چونکە بواری پسپۆڕی من نییە، خۆزگە کەسێکی شارەزاش ئەوەی رووندەکردەوە بمانزانیایەوە وەکو ژمارەکانی ترە یان نا.  ５-     دەڵێن ٣٠٪ ی داهاتی ئەو نەوتەی بە ئاشکرا دەیفرۆشن بۆ کرێی پاڵاوگەکانە کە دەکاتە ٢٦ ملیۆن دۆلار.  پێشتر وتی کە رۆژانە ٦٥ هەزار بەرمیل دەدەن بەپاڵاوگەکان واتە مانگانە ١,٩٨٢,٥٠٠بەرمیل وەکو لە خاڵی دوو دا رونمانکردەوە کەواتە بەم پێیە بێت کرێی پاڵاوتنی هەر بەرمیلێک دەکاتە ١٣ دۆلار و ١١ سەنت.   ئەم بڕە بۆ پاڵاوتنی بەرمیلێک نەوت زۆر زۆرە، لەساڵانی ڕابوردودا  پاڵاوگەکانی هەرێم بۆ حکومەتی فیدراڵیان زۆر لەوە کەمتر دەپاڵاوت.  لەکاتێکدا خەڵکی هەرێم بە دوو مانگ جارێک مووچە وەردەگرێت و چەندین مانگیش بە پاشەکەوت و نیو موچە و چارەکە موچە بەڕیی کرد و چەند مووچەش هەر نەدراوە ، کۆمپانیاکانی حزب ئاوا حکومەت دەڕوتێیننەوە.   کاتێک حکومەتێک بەرپرسبێت و هەست بە بەرپرسیاری بکات دێت حساب و کتاب لەگەڵ کۆمپانیاکاندا دەکات و فشاریان لێدەکات لەپای ئەو هەموو سودە گەورەی کردویانە دەبێت دەستباری حکومەت و خەڵک بن و لەقازانجیان کەم بکەنەوە نەک بەفرسەتی بزانن بۆ زیاتر روتاندنەوەی خەزێنەی دەوڵەت و هاوڵاتیش باجی بدات.   تەنها بە کەمکردنەوەی نرخی پاڵاوتن بۆ ٥ دۆلار بۆ هەر بەرمیلێک ئەوا  لەبری ٢٦ ملیۆن دۆلار  ١٠ ملیۆن دەدەن بۆ پاڵاوتن ئەوکات  تەنها لێرەدا ١٦ ملیۆن دەگەڕێتەوە بۆ حکومەت.  ６-     سەبارەت بە قەرزی کۆمپانیاکانی نەوتی رابوردوو، کە دەڵێن ٢٠٪ی بۆ ئەوان دەچێت کە دەکاتە ١٧ ملیۆن دۆلار.  لە هیچ ڕاپۆرتێکی کۆمپانیا نەوتییەکاندا باسی وەرگرتنەوەی قەرزەکانیان ناکات، بەڵکو بە پێچەوانەوە بەردەوام دەڵێن قەرزەکانمان وەرنەگرتووەتەوە. قەرزەکان  خاڵێکی دانوستانەکانیان بووە لەگەڵ بەغدا بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردە. تەنانەت لە دواهەمین لێدوانی کۆمەڵەی پیشەسازی نەوتی کوردساتان "ئەپیکور" لە ٢٥ ی حوزەیراندا، کە زۆرێک لە کۆمپانیا بەرهەمهێنەکانی هەرێمی تێدایە  دەڵێن "هەرکاتێک گرەنتی شایستەکانی رابوردوو، داهاتومان وەرگرت ئەوکات کۆمپانیاکانی ئەپیکور ئامادەن دەستبەجێ هەناردە دەستپێ بکەنەوە لە ڕێی بۆری عێراق- تورکیاوە". ئەمە ئەوەمان پێ دەڵێت کە هیچ ڕێکەوتنێک لەسەر شایستە داراییەکانی ڕابوردویان کە قەرزەکانە نەکراوە.  لە ئەم خاڵەدا لەوانەیە مەبەستی ئەوەبێت کە ئێستا دەیانەوێت بیدەنەوە، ئەگەر وایە  ئەوا دەڵێین ئەی ئەو ١٨ مانگەی ڕابوردوو  خۆ قەرزتان نەداوەتەوە، ئەو ١٧ ملیۆنە دەبێت بەماڵ بەسەرتانەوە تاوەکو بە بەڵگە دەیسەلمێنن کە لە قەرزەکان بڕی زیاد لە ٣٠٠ ملیۆن کەمی کردووە، چونکە ١٨ مانگە لە دوای وەستانی هەناردەوە لە ٢٥ی ئازاری ٢٠٢٣وە رۆژانە زیا د لە ٣٠٠ هەزار بەرمیل نەوت دەفرۆشن ، پێشتریش نەوتتان دەفرۆشت بەڵام بە بڕێکی کەمتر. کەواتە بەلێدوانەکانی راوێژکار بێت لە داهاتی نەوت تەنها ٨ ملیۆن دۆلار لەبەردەستی حکومەتە، کە ئەم بانگەشەیە جێی باوەڕنییە. لەکاتێکدا تەنها لە داهاتی بەنزین و دیزل (گازۆیل) و نەوتی رەش، زیاد لە ٧٠ ملیۆن دۆلاریان دەست دەکەوێت و باسیشی ناکەن، ئەوە جگە لە بەرهەمە نەوتییەکانی تر کە دەپاڵێورێت و دەفرۆشرێت.  لێرەدا تەنها بەم لێدوانانە بۆ مان دەردەکەوێت کە ئەم سەکتەرە هەستیار و گرنگە چۆن بەڕێوە دەبرێت. ئەمە  گەر بەهەدەردانی ماڵ و سامانی گشتی نەبێت چییە؟ لە بەرانبەریشدا بەو خاڵانەی کە لەسەرەوە خستمانە روو بۆمان دەردەکەوێت کە گەر چەند هەنگاوێکی دروست بنرێت و بەهەدەردان کەم بکرێتەوە و گرێبەستە نەوتییەکان وەکو خۆی جێ بەجێ بکرێت  و مەحسوبیەت و مەنسوبیەت نەهێڵرێت ئەوا زۆر بە ئاسانی دەتوانرێت داهاتی نەوت زۆر زیاتر بکرێت. ئێمە و هاوو ڵاتی هەرێم مافی خۆمانە ببپرسین، داهاتی نەوتی ئەوماوەیەی کە لەدوای وەستانی هەناردەوە فرۆشراوە ، کە بریتییە لە  داهاتی فرۆشتنی نەوتی خاو و بەرهەمە نەوتییەکان، چەندە و لەکوێیە و لەچیدا خەرج کراوە؟  ئایا بە داهاتی زیاد لە دوو ساڵ  فرۆشتنی نەوت ناتوانن ٢ مانگ موچە بدەن؟ گەر وایە ڕەوا نییە بپرسین جا ئیتر نەوت بۆ بەرهەم دێت و دەفرۆشرێت؟ کێن ئەوانەی سوودمەندن لەم بارودۆخە کە تەنهاو تەنها هاوڵاتی هەرێمی کوردستان  زیادمەندە لێی؟   ماوەتەوە بڵێین، سوپاس جەنابی راوێژکار  بەبێ مەبەست گەندەڵیەکانت بەیان کرد. ئەمە ئەو چاکسازییە یە کە بانگەشە دەکرێت لەسەکتەی نەوتدا کردویانە،  ئەی گەر چاکسازیان نەکردایە چۆن دەبوو؟    

(درەو): حزبی شیوعی كوردستان كە بەمدواییە كۆنگرەی كردووەو خۆی نوێ كردوەjەوە، بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق تەنیا یەك كاندیدی هەیەو دەیەوێت تاكە كورسییەكەی "كۆتا"ی مەسیحی لە هەولێر بباتەوە، سیستەمی هەڵبژاردن بۆ كورسی "كۆتا" بەشیوەی یەك بازنەییە.  حزبی شیوعی كوردستان بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی عێراق كە بڕیارە رۆژی 11ی تشرینی دووەمی ئەمساڵ بەڕێوەبچێت، تەنیا بە یەك كاندیدەوە دەچێتە ناو هەڵبژاردنەكە. شیوعی بۆ ئەم هەڵبژاردنە پشتیوانی تاكە كاندیدێك دەكات لەسەر كورسی "كۆتا"ی مەسیحی لە سنوری پارێزگای هەولێر، كاندیدەكە ژنێكە بەناوی (ثائره یوسف عزیز). بەگوێرەی سیستەمی هەڵبژاردن، لەكۆی (329) كورسی پەرلەمانی عێراق تەنیا (9) كورسی بەشێوەی "كۆتا" بۆ پێكهاتەكانی تەرخانكراوە، لەم ژمارەیەش پارێزگای هەولێر تەنیا (1) كورسی "كۆتا"ی مەسیحی بەركەوتووە، كە یەكێتیی نیشتمانی هاوشێوەی كەركوك دەیەوێت بەهاوكاری بزوتنەوەی (بابلیۆن)ی رەیان كلدانی لەبەرژەوەندی خۆی كورسییەكە یەكلابكاتەوە، هاوكات پارتی دیموكراتی كوردستان وەكو دەسەڵاتداری پایتەخت دەیەوێت ئەم تاكە كوردسییەك بۆ لایەنگرێكی خۆی بباتەوە، حزبی شیوعی كوردستان دەچێتە ناوەڕاستی كێبركێی نێوان پارتی و یەكێتییەوە لەسەر تاكە كورسییەكەی هەولێر. سیستەمی هەڵبژاردن بۆ كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان شێوازی یەك بازنەیی پەیڕەو دەكات، واتا ئەو كەسەی لە هەولێر كاندیدە بۆ تاكە كورسیی مەسیحی دەتوانرێت لە سەرتاسەری عێراقەوە دەنگی بۆ بدرێت، بەپێچەوانەی كورسی گشتییەوە كە هەر پارێزگایەك یەك بازنەی هەڵبژاردن و دەنگ تەنیا لە چوارچێوەی ئەو بازنەیەدا دەبێت. بە سودوەرگرتن لەم یەك بازنەیە، حزبی شیوعی دەیەوێت هاوشێوەی هەڵبژاردنی ئۆكتۆبەری 2021 دەنگی لایەنگرانی خۆی لە پارێزگاكانی هەرێم و ناوچە جێناكۆكەكان هەموو ئاڕاستەی خاتوو (پائره یوسف عزیز) بكات لە هەولێر. هەڵبژاردنی ئۆكتۆبەری 2021 حزبی شیوعی هەمان رێگای ئێستای تاقیكردەوە، توانی (فاروق حەنا عەتۆ شەمعون) لەسەر "كۆتا"ی مەسیحی لە هەولێر سەربخات بۆ پەرلەمانی عێراق، ئەم كاندیدەی حزبی شیوعی بە (5495) دەنگ سەركەوت.  حزبی شیوعی كوردستان بەمدواییە كۆنگرەی خۆی كردو لە شوێنی (كاوە مەحمود) ئەمجارە (ئەبوكاروان) بەسكرتێری حزب هەڵبژێردراوە، (هیوا عومەر) جێگری سكرتێری حزبەو ئەم دەستە تازەیە رۆژی 11ی تشرینی دووەمی هەڵبژاردن دەكەونە بەردەم یەكەم تاقیكردنەوەی هەڵبژاردنەوە، هەڵبژاردنێك كە دەبێت تێیدا لانی كەم پارێزگاریی لە كورسییەكەی (فاروق حەنا) بكەن.   

درەو: ناوی بەشێك لە كاندیدەكانی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان لە پارێزگای سلێمانی: - د. موسەنا ئەمین - د. عومەر محەمەد پێنجوێنی - د. ئیسماعیل پێنجوێنی - د. شێركۆ جەودەت  - د. لوقمان بەڵخەیی - ئەندازیار هۆشیار رەسوڵ - دارا سێكانیانی - قەدرییە خان - شلێر محەمەد  یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان سەرۆكی لیستەكانی یەكلاكردەوە بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق كە بڕیارە رۆژی 11/11/2025 بەڕێوەبچێت. -    ئوسامە جەمیل پەرلەمانتاری پێشووتری عێراق بۆ سەرۆكی لیستی هەولێر -    د. موسەنا ئەمین پەرلەمانتاری عێراق بۆ سەرۆكی لیستی سلێمانی  -    د. جەمال كۆچەر پەرلەمانتاری عێراق بۆ سەرۆكی لیستی دهۆك یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان لە هەڵبژاردنی پێشووی پەرلەمانی عێراق (108 هەزارو 10) دەنگی بەدەستهێناو (4) كورسی مسۆگەركرد، (2) كورسی لە سلێمانی و (2) كورسی لە دهۆك. یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان لە هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان (7) كورسی مسۆگەكرد و (117 هەزارو 444) دەنگ بە جۆرێك: -    هەولێر: 24 هەزار و 178 دەنگ و (1) كورسی -    سلێمانی: 42 هەزارو 847 دەنگ و (2) كورسی  -    دهۆك: 42 هەزارو 687 دەنگ و (2) كورسی -    هەڵەبجە: 7 هەزارو 847 دەنگ و (1) كورسی   

درەو: ناوی بەشێك لە كانیدەكانی رەوتی هەڵوێست بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق -     عەلی حەمەساڵح لە پارێزگای هەولێر -     بەدەل بەرواری لە پارێزگای دهۆك  -    رێبوار كەریم مەحمود  لە پارێزگای سلێمانی -    غالب محەمەد لە پارێزگای سلێمانی  -    یاسین رەسوڵ لە پارێزگای سلێمانی  •    رەوتی هەڵوێستی نیشتمانی لە هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان (4) كورسی مسۆگەركرد و (56 هەزارو 8) دەنگی بەدەستهێنا بە جۆرێك: -    هەولێر: 16 هەزار و 671 دەنگ   -    سلێمانی: 29 هەزارو 416 دەنگ    -    دهۆك: 8 هەزارو 438 دەنگ   -    هەڵەبجە: هەزارو 283 دەنگ      

  درەو:  د. رێكەوت حەمە رەشید - د. بڕیار رەشید - د. سامان فەوزی  - ئاوات محەمەد - غەریب ئەحمەد - هەڵۆ پێنجوێنی - بێستون سابوراوایی - سروە محەمەد - نەرمین مەعروف - سەرتیپ عەلی  - ئاسۆس عەلی  - سااڵحی جەوازات  - پۆڵا سیروان دێڕەشەیی - جوتیار مەحمود  - مامۆستا عوسمان - شەیدا هادی  - سەردار فەقێ - ئەكرەمی شارەوانی   

درەو:  -ئیمان عەبدولڕەزاق سەرۆكی لیستی یەكێتی - فەرهاد ئەتروشی سەرۆكی لیستی پارتی - سلێمان موسا سەرۆكی لیستی نەوەی نوێ -جەمال كۆچەر سەرۆكی لیستی یەكگرتوو - وەلید قادر سەرۆكی لیستی كۆمەڵ  

درەو:  - هەرێم كەمال ئاغا سەرۆكی لیستی یەكێتی - سەلام خۆشناو سەرۆكی لیستی پارتی - كاوە عەبدولقادر سەرۆكی لیستی نەوەی نوێ - ئوسامە جەمیل سەرۆكی لیستی یەكگرتوو - شوان رابەر سەرۆكی لیستی كۆمەڵ - ژینۆ محەمەد سەرۆكی لیستی بەرەی گەل