رەشنوسی حكومەتی هەرێم لەبارەی چارەسەری پرسی نەوت و داهاتە ناوتیەكان و مووچەی فەرمانبەران: یەكەم: رادەستكردنی نەوت قۆناعی یەكەمی رادەستكردنی نەوت: پێشنیازی یەكەم:(لەحاڵەتی بەشداریپێكردنی كۆمپانیاكان) دەستپێكردنی دەستبەجێ رادەستكردنی نەوتی بەرهەمهێنراو بە كۆمپانیای سۆمۆ ( رونكردنەوە: بەرهەمی ئێستا 282 هەزار بەرمیلە 65 هەزار بەرمیلی لێدەكرێت بۆ بەكارهێنانی ناوخۆ، ئەوەش لەڕێگەی لیژنەی پێوانەی هاوبەش). پێشنیازی دووەم:  دەستبەجێ رادەستكردنی بڕی نەوتی بەردەست، كە تێكڕای بە (100) هەزار بەرمیلی رۆژانە دەخەمڵێنرێت، لە نەوتی بەرهەمهێنراوی هەرێم بۆ كۆمپانیای سۆمۆ، بەمەبەستی هەناردەكردنی. 2-بەكارهێنانی ناوخۆ لە نەوت: بەركارهێنانی ناوخۆ لەچوارچێوەی بەرپرسیارێتی هەرێمدا بێت (بەڕێوەبەردن و دابەشكردن و پێدانی تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی بڕی 65 هەزار بەرمیلی رۆژانە). دووەم: داهاتە ناوتیەكان: 1-بەردەوامبونی هەرێم لە رادەستكردنی پشكی خەزێنەی فیدراڵی لە داهاتە ناوتیەكان، بەپێی یاسای ئیدارەی دارایی فیدراڵی(50%) لە رسورماتی گومرگ و باجی داهات. 2-مقاسە بكرێت لەنێوان پشكی خەزێنەی فیدراڵی و شایستەكانی هەرێم لای حكومەتی فیدراڵی (لە تەرخانكراوی خەرجی بەكاربردن و وەبەرهێنان) پابەندییە داراییەكانی تر( كڕینی غازی سروشتی بۆ دابینكردنی سوتەمەنی بۆ وێستگەكانی كارەبا). سێیەم: خەرجكردنی مووچەی هەرێم: پێویستە لەسەر وەزارەتی دارایی فیدراڵی دەستبكاتەوە بە خەرجكردنی مووچەی مانگی ئایارو حوزەیران و مانگەكانی دواتر، تاكاتی پەسەندكردنی بودجەی داهاتوو، لەبەر رۆشنایی بڕیاری دادگایی فیدراڵی.      

(درەو):  ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق ئەمڕۆ لەبارەی كێشەی نەوت و موچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان گفتوگۆی كرد، بەڵام نەگەیشتە هیچ رێككەوتنێك، بۆیە بریاریدا پرسەكە رادەستی لیژنە بكرێت لە ئەنجومەنی وەزیران، لیژنەكە لەم كەسانە پێكدێت:  🔹محەمەد تەمیم- وەزیری پلاندانان (سەرۆكی لیژنە) 🔹خالید شوانی- وەزیری داد 🔹ساڵح مەهدی حەسناوی- وەزیری تەندروستی 🔹بەنگین رێكانی- وەزیری ئاوەدانكردنەوە 🔹نەعیم عەبودی- خوێندنی باڵا

درەو: ماڵەپەری (بغداد الیوم) پاڵپشت بە چەند سەرچاوەیەكی سیاسی ئاگادار لەبەغداد بڵاویكردەوە، كە گفتوگۆكانی نێوان وەفدی هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدراڵی لەبارەی موچەو نەوتەوە شكستی هێناوە، چاوەڕوان دەكرێت پارتی لە بەغداد بكشێتەوە. بە گوێرەی سەرچاوە سیاسیەكان كە بە ماڵپەرەكەیان راگەیاندووە: وەفدی دانوستانی نێوان هەردوو حكومەتی هەرێم و حكومەتی فیدراڵی نەگەیشتوونەتە رێككەوتن بەهۆی رەتكردنەوەی رادەستنەكردنی تەواوی نەوتی بەرهەمهێندراوی هەرێمی كوردستان،لەلایەن وەفدی هەرێمەوە، ئەوەش خاڵی بنەڕەتی كێشەكانە. ئەو سەرچاوانە ئاماژەیان بەوەشكردووە وفدەكەی هەرێم دەسەڵاتی تەواوەتی نەبووە كە سازش بكات یان رێككەوتنی كۆتایی واژۆ بكات، هەروەها لە خشتەی كاری ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان كە بڕیارە سبەینێ بەرێوە بچێت هیچ بابەتێكی تایبەت بە موچەو رێككەوتنی نێوانیان نەبووە، ئەوەش وای كردووە كە بەرپرسانی پارتی دیموكراتی كوردستان نیگەران بن.  بەوتەی ئەو سەرچاوانە پارتی دیموكراتی كوردستان بڕیاری كشانەوەی وەزیرو بەرپرسەكانی دەدات لە حكومەتی فیدراڵی عێراق، وەك ناڕەزاییەك بەرامبەر بە نەناردنی موچەو رێكنەكەوتنیان بەرامبەر بە بەغداد.  ئەم پێشهاتانەش كاریگەری دەبێت لەسەر ئاڵۆزبوونی پەیوەندییەكانی نێوان هەرێم و بەغداد و كە ئەمەش رەنگدانەوەی لەسەر هەڵبژاردنەكانی داهاتوو.    هەرچەندە هەوڵ و نێوەندگیری بەردەوامە بۆ چارەسەركردنی كێشەكان  

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو)  زانای دەرونناسی ئەمریکی، ئەبراهام ماسلۆ، لە ساڵی ١٩٤٣ دا تیورە بەناوبانگەکەی دەربارەی پێداویستییەکانی مرۆڤ، بڵاوکردەوە. لەو تیورەدا ماسلۆ پێنج ئاستی جیاوازی پێداویستییەکانی مرۆڤ لەیەکتری جیادەکاتەوە و لە فۆرمی هەرەمێکدا لە خوارەوە بۆ سەرەوە پلەبەندیان دەکات.  لە خواری خوارەوەی هەرەمەکەدا پێداویستییە هەرە سەرەتایی و بنەڕەتییەکان دادەنێت و پێداویستییە ئاڵۆز و پێشکەوتوەکانیش لە پلەکانی سەرەوەی هەرمەکەدا. لەم کارەیدا ماسلۆ پێنج ئاستی جیاوازی پێداویستییەکان لەیەکتری جیادەکاتەوە.  ئاستی یەکەم، پێداویستییە هەرە سەرەکییەکانی مرۆڤە، کە لە خوارەوەی هەرەمەکەدان، ئەمانە «پێداویستیە فیزیۆلۆژییەکان»ی مرۆڤە. کە بریتین لە بوونی خواردن، ئاو، باو، گەرما، ماڵ و شوێنی پشوودان. مرۆڤ بەبێ دەستەبەرکردنی ئەم پێداویستییانە توانای مانەوەی نابێت و ژیان لە دەستئەدات.   ئاستی دووهەم، لەدوای دابینکردنی پێداویستییە فیزیۆلۆژیانەوە، دابینکردنی پێداویستی ئاسایش و سەلامەتبوونە. مرۆڤ دوای خاوردن و ئاو و نان و شوێنەکی دەبێت، دوای ئەوە پێویستی بە ئاسایش و سەلامەتی هەیە. پاراستنی مرۆڤ لە زیان پێگەیاندن و ئازاردان و دابینکردنی سەقامگیریی و دڵنیایی ئابوریی. بوونی ماڵ و بوونی سەرچاوەی دارایی بۆ هەستکردن بە ئاسایش و دڵنیایی بەشێکی گرنگی تری پێداویستیی هەستکردنن بە ئاسایش.   ئاستی سێهەم، پێداویستی مرۆڤە بە خۆشەویستی و سەربەخۆیی. لەم ئاستەدا مرۆڤ پێویستی بە خۆشەویستیی کەسانیتر و بە بوونی جۆرێک لەسەربەخۆیی وەک کەس هەیە. زۆرجار ئەمانەش لە ڕێگای هاوڕێیەتیی و پەیوەندیی کۆمەڵایەتیی و خێزانەوە دابیندەکرێن. ماڵ وەک شوێنی ئینتیمایەکی سۆزدارانە، بۆ شوێن دیسانەوە بەشێکە لە پێداویستییەکانی مرۆڤ لەم ئاستەشدا. لەپال خۆشەویستیدا مرۆڤ هەست بە جۆرێک لە ئینتیما بۆ ئەو ژینگە کۆمەڵایەتییە دەکات کە تیایدا ئامادەیە. هەم ئەو کەسانیتری خۆشدەوێت و هەم کەسانیتر ئەویان خۆشدەوێت. ئەمەش هەستی قبووڵکردنی کەسەکان لەلایەن کەسانی ترەوە تێر و بەهەزدەکات. ئاستی چوارهەم, ئاستی پێداویستییەکانی مرۆڤە بە رێزگرتن و دانپیانانە بە مرۆڤدا وەک کەسێکە کە خاوەن کەسایەتی سەربەخۆی خۆیەتی. کەسێک خاوەنی پێگەی تایبەت و رێزگرتن لەو پێگە تایبەتەش. بەدەمەوەچوونی ئەم پێداویستییە وادەکات کەسەکە هەم رێزی خۆی بگرێت و هەم هەست بەوەبکات کەسانیتر رێزی دەگرن. ئەمەش هەستی بە ئیتیماکردنی لەناودا بەهێزتر دەکات.  ئاستی پێنجەم، کە بەرزترین ئاستە، ئاستی پێداویستیی مرۆڤە بەوەدیهێنانی کەسایەتی خۆی، واتە ئاستی ئەوەی کەسەکە ببێت بەو کەسەی کە دەخوازێت ببێت. بتوانێت توانا ناوەکییەکانی خۆی وەدیبهێنێت و لەم ڕێگایەشەوە پەرەی زیاتر بە توانا کەسییەکانی خوی بدات و گەشەکردنی کەسایەتی خۆی مەیسەربکات. بە کورتییەکەی، پێدویستی مرۆڤ بەوەی بتوانێت ببێت بەو کەسەی کە دەخوازێت و دەتوانێت، ببێت.  بێگومان ئەم تیورەیەی ئەبراهام ماسلۆ رەخنەی هەمەجۆری لێگیراوە و دەسکاری هەرمیەتی پلەبەندییەکان کراون، بەڵام لە جەوهەردا شتێکی زۆر لە راستی تێدایە و تەندروستی دەروونی و خۆشگوزەرانی مرۆڤەکان بەناو دابینکردنی ئەو پێداویستییە سەرەتایی و سەرەکیی و ئالۆزدانەدا تێدەپەرێت.  من ئەم تیورەی ماسلۆم بۆیە بەو درێژییە باسکرد بۆ ئەوەی دۆخی بێموچەیی و نادڵنیایی و بێئومێدکردنەی خەڵکی هەرێم لەپاڵ ئەم تیوریەدا لێکبدەمەوە. نەبوونی موچە، واتە نەبوونی بژێوی ژیان، هێما بۆ وەدینەهاتن و دەستەبەرنەکردنی تەنانەت ئاستی یەکەم و دووهەمی پێداویستییەکانی ناو هەرەمەکەی ماسلۆ دەکات. هێما بۆ دروستبوونی دۆخ و ژینگەیەک دەکات تەنانەت دابینکردنی«پێداویستییە فیزیۆلۆژییەکان»ی مرۆڤی تێدانییە، یان لانیکەم ئەم پێداویستییانە لەژێر فشار و مەترسیی گەورەدان. مەبەستم دابین نەکردن یان زەحمەتبوونی دابینکردنی خواردن، ئاو، گەرما و ماڵ. لە دونیای ئەمرۆدا مرۆڤ کە موچەی نەبوو، ناتوانێت ئەو پێداویستییە سەرەتایی و فیزیۆلۆژیانەی بەردەوامبوونی ژیان دابینبکات، چونکە دابینکردنی هەریەکێکیان پّێویستی بە سەرچاوەی مادیی تایبەت هەیە. ئەم دۆخە لە هەرێمدا هەر هێجگار سەخت و وێرانەکەرە جونکە ژمارەیەکی گەورە لە فەرمانبەر و موچەخۆر هەن، کە ژیانییان لە سەرەتاوە بۆ کۆتایی پابەستی بوونی موچەی مانگانەیانە. مرۆڤ گەر نەیتوانی پێداویستییە فیزیۆلۆژییەکانی بەردەوامبوونی ژیانی دابینبکات، یان نادڵنیابوو لە دابینکردنیان، ناتوانێت پێداویستییەکانی تری وەک هەستکردن بە ئاسایش و زیان پێنەگەیشتن و ئازارنەچەشتن دابینبکات. نەمانی سەقامگیریی ئابوریی دەشێت تا ئەو ئاستە بڕوات  مرۆڤ نەتوانێت هەست بە مسۆگەرکردنی هەبوونی ماڵ و نان و ئاویشی هەبێت. کە ئەمانەشی نەبوو هەستکردن بە ئاسایش و سەلامەتی بە تەواوی لەدەستدەدا، یان لانیکەم ئەم هەستە بەتەواوی لەلای لاواز دەبێت.  مرۆڤ کە لەو ئاستە سەرەتاییانەدا هەستی بە سەلامەتی و سەقامگیریی نەکرد، ناتوانێت لە ئاستەکانی تردا ئەم هەستەی هەبێت. نەک هەر ئەمە بەڵکو ئەو هەستەی لا دروستدەبێت کە نرخ نە بۆ خۆی و نە بۆ کەسایەتیی و نە بۆ کەرامەتی دانەنراوە، فڕێدراوەتەوە دەرەوەی بەشى هەرزۆری دابینکردنی ئەو پێداویستییانەوە کە مرۆڤ دەکەن بە مرۆڤێکی خاوەن ڕێز و خاوەن کەرامەت.  کەرامەت ئەو بەها سروشتییە ناوەکییەیە کە هەموو مرۆڤێک تەنها بە هۆی مرۆڤبوونەوە، خاوەنییەتی. بە حوکمی ئەوەیش هەموو مرۆڤێک خاوەنی کەرامەتە، بۆیەن شایەنی ئەوەیە خاوەنی ماف و ڕێز و مامەڵەیەکی ئیسانیی و دادپەروەرانەیە. بەڵام هەموو ئەم شتانە پێویستیان بە دابینکردنی ئەو پێداویستییانەیە کە لەسەرەوە باسمانکرد. ناکرێت کەرامەتی مرۆڤ بپارێزرێت لەکاتێکدا ئەو مرۆڤە پێداویستییە هەرە سەرەتاییەکانی دابیننەکرابێت.  بۆیە ئەو جیاکارییەی لە هەرێمدا لەنێوان موچە و کەرامەتدا دەکرێت، نەک تەنها هێما بۆ بێدەربەستبوون و نابەپرسیاریەتیەکی سیاسیی و ئەخلاقیی گەورە و کەم نموونە دەکات، بەڵکو بەرجەستەکردنێکی تەواوی عەقڵەیت و سایکۆلۆژیای  نرخ دانەنانە بۆ ژیانی ملیۆنان مرۆڤ. پاراستنی کەرامەتی مرۆڤ زمانی قسەکردنی دەسەڵات و حوکمڕانییەک نییە، نەتوانێت یاخود نەیەوێت پێداویستییە سەرەتاییەکانی مرۆڤبوون دەستەبەربکات.  ئەم نەتوانینەش بڕیارێکی خودایی یان سروشتیی لەپشت نییە، بەڵکو بڕیارێکی سیاسیی و ئابوریی لەپشتە کە نوخبەیەکی حوکمران لە وڵاتەکەدا داویانە و بەردەوامیش دەیدەن. بەر لە هەموو شتێک ئابوری هەرێم ئابورییەکی نائازاد و تەواو قۆرخکراوە، بە تایبەتی کەرتە سەرەکییەکانی، کە لەژێر دەستی نوخبە سیاسیی و کۆمپانیا شەخسیی و حیزبییەکانیاندایە. قۆرخکردن و فشار، گەندەڵیی و هەڕەشەکردن، دزین و ناچاکردن، بەشی دانەبڕاو و سەرەکیی ئەو سیستمە ئابورییەن. سیستمێک لە سەرێکەوە رۆژانە ملیۆنێری سەر بە نوخبە حوکمڕانەکە بەرهەمدەهێنێت، لەسەرێکی دیکەوە کەسانێکی تر کە توانای دابینکردنی خۆراکی رۆژانەیان نییە.  لە هەرێمدا دەسەڵاتی ئابوریی و دەسەڵاتی سیاسیی لەیەک جیانین، زۆرینەی ئەوانەی دەسەلاتی سیاسیان هەیە هەمان ئەو کەسانەن کە دەسەلاتی ئابوریشیان هەیە، کۆکردنەوەی ئەم دوو دەسەڵاتەش بەیەکەوە دۆخێکی دروستکردوە بتوانن بەشە سەرەکییەکانی ئابوریی هەرێمەکە قۆرخبکەن و نوخبەیەکی بنەماڵەیی سوڵتانی وەک جێگرەوە بۆ دەوڵەت کاربکات. لەمەشدا یاسای هێز شوێنی یاساکانی  بازاڕ و کاری دەزگا ئابورییەکانی گرتۆتەوە. ئەم دۆخە ژینگە دەوڵەتییەکەیان تەواو لاواز و پەراوێز خستوە. بە کورتییەکەی، ئەوەی سیستمە ئابورییەکە ئاراستەدەکات لۆژیکی ئیىشکردنی ئابورییەکی ئازاد و لۆژیکی بازار نییە، بەڵکو لۆژیکی پاراستنی ئەو دەسەڵاتە سوڵتانییەیە کە لەئارادایە و کاردەکات. شانس و دەرفەتە ئابوورییەکان لە ڕێگەی بەیعەتی سیاسیی ناوەکیی و دەرەکییەوە کاردەکەن. کۆی ئەم شتانەش سیستمە ئابوریەکە دەگۆڕێت بۆ ئابوریی تاڵانکاریی، کە تیایدا دەسەڵاتی سیاسیی و دەزگاکانی حوکمرانیی، وەک ئامرازی کەڵەکەکردنی سەرمایە لای ئەو نوخبە حوکمڕانە، کاردەکەن.   ئەمەش وادەکات دابینکردنی ئەو پێنج پێداویستییەی لەسەرەوە باسمکرد، بەشێک نەبێت لەو عەقڵیەت و هەڵسوکەوت و میکانیزمانەی لەناو سیستمە ئابورییەکەی هەرێمدا سەروەر کراوە.  چۆنیەتی رێکخستن و ئیدارەدانی هەرێم و مۆدێلی حوکمڕانییەکە و چۆنیەتی رێکخستنی پەیوەندیی نێوان دەسەڵاتی سیاسیی و دەسەڵاتی ئابووریی، ئەو دۆخەی دروستکردوە کە خەڵک لە دابینکردنی پێداویستییە سەرەتاییەکانیشیان دڵنیانەبن. لەناو دۆخێکی لەو بابەتە شوێنێک بۆ بیرکردنەوەی عەقڵانیی و بەرپرسیارێتی ئەخلاقیی، بەرامبەر بە دابینکردنی پێداویستییە سەرەتاییەکانی خەڵک نابێتەوە.   ئەوەی لەم سیستمەدا غائیبە هاوڵاتی خاوەن ماف و خاوەن کەرامەت و خاوەن بڕیارە. کەسانی خاوەن ماف، بە تایبەتی مافی یاسایی، دەکرێت خۆیان  لە بەرامبەر ئەو ناهەقییە گەورانەی بەرامبەریان دەکرێت، لەڕێگای یاساکانەوە بپارێزن. بەڵام ئەمە دۆخی هەرێم و دۆخی کۆمەڵگاکە نییە. بۆیە مەسەلەی پاراستنی کەرامەت مەسەلەی مژدەدان نییە بە ژیان و مردن بەیەکەوە. بەڵکو، بەر لە هەمووشتێک،  مەسەلەی یارینەکردنە بە بژێو و سەرچاوە مادییەکانی ژیانی بەشەکی گەورەی خەڵک لە کۆمەڵگاکەدا. کەرامەت کاتێک مانای هەیە کە ئامرازەکانی پاراستن و نرخاندنی ئەو کەرامەتە بوونی هەبێت. دەنا دەگۆڕێت بۆ دەستەواژەیەکی بێمانا کە دوو ئەرکی سەرەکیی دەبینێت: شاردنەوەی ناشیرینیەکانی دۆخەکە و شاردنەوەی بکەرە سەرەکییەکانی دروستکردنی ئەو دۆخە.   

  درەو: (ئاییندەی ژینگە) گۆشەیەكی هەفتانەیە مەعروف مەجید سەرۆكی رێكخراوی ئاییندە بۆ پاراستنی ژینگە رۆژانی شەممە بۆ (درەو) دەینوسێت 🔹 فڕێدانی یەک کیلۆ گۆشتی مانگا یەکسانە بە فڕێدانی 50 هەزار لیتر ئاو، ڕشتنی پەرداخێک شیر یەکسانە بە بەفیڕۆدانی نزیکەی هەزار لیتر ئاو 🔹 کاتێک خۆراک لە زبڵدانەکاندا بەجێدەهێڵرێت لەکاتی شیبوونەوەدا گازی میتانی دەردەدات. میتانی گازی گەرمخانەیی 25 هێندەی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن بەهێزترە، ئەو گازە بۆ ماوەی 12 ساڵ لە هەوادا دەمێنێتەوە. 🔹 ئەگەر سیستەمێکی کارامەی بەڕێوەبردنی پاشماوەی خۆراک جێبەجێ بکرێت، ئەوا دەتوانێت 11%ی دەردانی گازی گەرمخانەیی جیهانی لەناوببرێت. 🔹 توێژەران بۆیان دەرکەوتووە کە یەک لەسەر سێی دەردانی گازی گەرمخانەیی بەهۆی مرۆڤەوەیەوئەویش لە ڕێگەی بەفیڕۆدانی خۆراکەوە. 🔹 ئێمە لە ڕێگەی بەفیڕۆدانی خۆراکەوە نەک هەر دیمەنە جوانەکانمان لەناو دەبەین، بەڵکو زیان بە جۆراوجۆری بایۆلۆجی سروشتیش دەگەیەنین. بەفیڕۆدانی سامانە سروشتییەکان بە چەندین ڕێگە بەفیڕۆدانی خۆراک کاریگەری لەسەر ژینگە جێدەهێڵێت. کاتێک خۆراک بەفیڕۆ دەرێت، بەو مانایە دەێت، ئەو سامانە سروشتیانە بەفیڕۆ دەدەین کە بۆ بەرهەمهێنانی بەکارهێنراون، گرنگترینیشیان وزە و سووتەمەنی و ئاوە. ئاو بۆ هەموو قۆناغەکانی بەرهەمهێنانی خۆراکە جۆراو جۆرەکان پێویستە، بەتەنها بۆ کشتوکاڵ 70%ی ئاوی بەکاربراوی جیهان بەکاردەهێنرێت.  ئەمەش ئاودێری و ڕشاندنی پێویست بۆ بەرهەمە کشتوکاڵییەکان دەگرێتەوە، هەروەها ئاوی پێویست بۆ بەخێوکردنی ئاژەڵ و پەلەوەر و ماسی سەرچاوەی سەرەکین. ئەمەش بەو نایە دێت بە بەفیڕۆدانی خۆراک ئاوی شیرین بەفیڕۆ دەدرێت. بە سەرنجدان بەوەی کە وڵاتان تووشی کەمیی ئاوی توند دەبن و پێشبینی دەکرێت هەندێکی دیکە لە ماوەی چەند دەیەیەکدا ببنە شوێنی نیشتەجێبوون، پاراستنی ئاوی شیرین دەبێت ئەولەویەتێکی جیهانی بێت. خۆراک وەک سەوزە و میوە دەوڵەمەندە بە ئاو و بۆ گەشەکردنیش پێویستی بە بڕێکی زۆری ئاو هەیە. جۆرە جیاوازەکانی ڕووەک پێویستیان بە بڕی جیاوازی ئاو هەیە بۆ گەشەکردن، هەروەها ئاژەڵەکان پێویستیان بە بڕێکی زۆر ئاو هەیە بۆ گەشەکردن و خۆراکیان، بەرهەمهێنانی گۆشت پێویستی بە ئاوی زیاترە، لەگەڵ ئەوەشدا بەفیڕۆچووترین خۆراکە. فڕێدانی یەک کیلۆ گۆشتی مانگا یەکسانە بە فڕێدانی 50 هەزار لیتر ئاو، ڕشتنی پەرداخێک شیر یەکسانە بە بەفیڕۆدانی نزیکەی هەزار لیتر ئاو، جگە لەوەش بە لەبەرچاوگرتنی گواستنەوەی خۆراکی جیهانی، بڕێکی بەرچاو لە نەوت و گازۆیل و سووتەمەنی بەردینی دیکە بەکاردەهێنرێت. بەفیڕۆدان و بەشداریکردن لە گۆڕانی کەشوهەوا کاتێک خۆراک لە زبڵدانەکاندا بەجێدەهێڵرێت لەکاتی شیبوونەوەدا، گازی میتانی دەردەدات.میتانی گازی گەرمخانەیی 25 هێندەی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن بەهێزترە، میتانی بۆ ماوەی 12 ساڵ لە هەوادا دەمێنێتەوە. بەفیڕۆدانی خۆراک بەشدارە لە نزیکەی 20%ی دەردانی گازی گەرمخانەیی جیهانی، لەکاتی حسابکردن بۆ دەردانی گازی گەرمخانەیی کە لە ئەنجامی بەکارهێنانی سەرچاوە سروشتییەکانەوە دروست دەبێت. هاوکات بەشداریکردنی لە گۆڕانی کەشوهەوادا سەرسوڕهێنەرە، ئەگەر سیستەمێکی کارامەی بەڕێوەبردنی پاشماوەی خۆراک جێبەجێ بکرێت، ئەوا دەتوانێت 11%ی دەردانی گازی گەرمخانەیی جیهانی لەناوببات. توێژەران  بۆیان دەرکەوتووە کە یەک لەسەر سێی دەردانی گازی گەرمخانەیی بەهۆی مرۆڤەوەیەوکە لە بەفیڕۆدانی خۆراکەوە سەرچاوە دەگرێت، ئەگەر بەفیڕۆدانی خۆراک وڵاتێک بووایە، ئەوا دەردانی گازی گەرمخانەیی، سێیەم گەورەترین ئاستی جیهان دەبوو، دوای ئەمریکا و چین. تێکچوونی زەوی بەکارهێنانی نابەرپرسیارانەی بەرهەمە خۆراکییەکان کاریگەری نەرێنی لەسەر خودی زەوی دەبێت، دوو ڕێگا هەیە کە زەوی بەفیڕۆ دەدرێت: ئەو زەویەی کە بەکاری دەهێنین بۆ بەرهەمهێنانی خۆراک، و ئەو زەویەی کە بەکاری دەهێنین بۆ فڕێدانی. کشتوکاڵ 11.5 ملیۆن هێکتار لە ڕووبەری زەوی جیهان داگیر دەکات، زەوی دوو جۆر هەیە: زەوی کشتوکاڵی (کە بەروبووم تێیدا دەچێنرێت) و زەوییە ناچێنراوەکان (کە بەرهەمی تێدا ناچێنرێت). 900 ملیۆن هێکتار زەوی ناچێنراو بۆ بەخێوکردنی ئاژەڵ و بەرهەمهێنانی گۆشت و بەرهەمە شیرەمەنیەکان بەکاردەهێنرێت، لەگەڵ زیادبوونی خواست لەسەر گۆشت، زەوییە کشتوکاڵییە زیاتر دەگۆڕدرێن بۆ لەوەڕگەی ئاژەڵان، بەم کارە وردە وردە زەوییە سروشتییەکان بە شێوەیەک لەناو دەبرێت کە ڕێگری لە هەر گەشەیەکی سروشتی بکات. ئەم ئامارانە دەریدەخەن کە ئێمە زەوی بۆ بەرهەمهێنانی خۆراک زۆر درێژ دەکەینەوە و ئەگەر لە داهاتوودا ئەمە لەبەرچاو نەگرین، بەرهەمهێنانی بە تێپەڕبوونی کات کەم دەبێتەوە لەگەڵ دابەزینی وردە وردە، ئێمە لە ڕێگەی بەفیڕۆدانی خۆراکەوە نەک هەر دیمەنە جوانەکانمان لەناو دەبەین، بەڵکو زیان بە جۆراوجۆری بایۆلۆجی سروشتیش دەگەیەنین. گۆڕینی زەوییە کشتوکاڵییەکان بۆ لەوەڕگە دەبێتە هۆی لەدەستدانی شوێنی ژیانی ئاژەڵان و دەتوانێت زنجیرە خۆراکییەکان لە ئیکۆسیستەمدا بە توندی تێکبدات. زیانگەیاندن بە جۆراوجۆری زیندوو جۆراوجۆری زیندوو تەنیا ئاماژەیە بۆ ئەو جۆر و زیندەوەرە جۆراوجۆرانەی کە ئیکۆسیستەمی ژینگەیەک پێکدەهێنن. کشتوکاڵ بە گشتی زیان بە جۆراوجۆری زیندوومان دەگەیەنێت، تاک بەرهەمهێنان و گۆڕینی زەوییە دارستانەکانمان بۆ لەوەڕگە و زەوییە کشتوکاڵییە گونجاوەکان کارێکی باو و ئاساییە لە نێوان زیادبوونی خواست لەسەر بەرهەمهێنانی ئاژەڵ. دارستانبڕین و گۆڕینی زەوییە سروشتییەکانمان بۆ خاکی نەگونجاو ڕووەک و ئاژەڵە هەبووەکان لەناو دەبات، لە هەندێک حاڵەتدا دەبێتە هۆی لەناوچوونیان. هەروەها ژمارەی دانیشتوانی نزیک دەریایی کەمیکردووە، چونکە بڕێکی زۆر ماسی دەگیرێت، ئەمەش ئیکۆسیستەمی دەریایی ئێمەی وێران کردووە.  دەوترێت تێکڕای زیادبوونی ساڵانەی بەکارهێنانی ماسی جیهانی لە زیادبوونی ژمارەی دانیشتووان زیاترە، لەگەڵ ئەوەشدا وڵاتانی وەک ئەوروپا 40-60%ی ئەو ماسییانەی لە مارکێتەکاندا دەفرۆشرێن فڕێدەدەن، چونکە ستانداردە پەسەندکراوەکانی کوالیتی بەدی ناهێنێت.  لە کاتێکدا جیهان بەردەوامە لە زیادەڕۆیی لە ئیستغلالکردن و کەمکردنەوەی کۆگاکانی ماسی، ئێمە بە شێوەیەکی جددی ئیکۆسیستەمی دەریایی و زنجیرە خۆراکییەکان تێکدەدەین، ئەمەش هەڕەشە لە ئاسایشی خۆراکی ئاوی دەکات.   راپۆرتی پەیوەندیدار https://drawmedia.net/environment?page=1    

راپۆرتی شیكار: درەو  🔻 پاڵپشت بە بەڵگەنامە فەرمییەکان، لە دوای بڕیارەکەی دادگای پاریس بۆ ڕاگرتنی فرۆشتنی نەوتی هەرێم بەشێوەی سەربەخۆ؛ 🔹 لە (27) مانگی ڕابردوودا حکومەتی عێراق بە نزیکەی (19 ترلیۆن و 602 ملیار) دینار تەمویلی حکومەتی هەرێمی کردووە، لەو پڕە پارەیەش بە ڕێژەی (100%) حکومەتی هەرێم موچەی (21) مانگی لێ خەرجکردووە. 🔹 لە ماوەی ناوبراودا داهاتی نانەوتی هەرێم نزیکەی (9 ترلیۆن و 941 ملیار و 615 ملیۆن) دینار بووەو بڕی (598 ملیار و 515 ملیۆن) دیناری بە ڕێژەی (6%) گەڕاندووەتەوە بۆ حکومەتی عێراق و زۆرتر لە (9 ترلیۆن و 343 ملیار و 99 ملیۆن) دیناری بە ڕێژەی (94%) ماوەتەوە. 🔹 بە پێی داتا نافەرمییەکان لە ئێستادا کۆی داهاتی نەوتی فرۆشراوی هەرێم مانگانە دەگاتە سەروو (297 ملیۆن 507 هەزار) دۆلار، لەو داهاتەش بە تێکڕا بڕی (84 ملیۆن و 82) دۆلاری بە ڕێژەی (28%) پشکی کۆمپانیاکان و بڕی (213 ملیۆن و 425 هەزار) دۆلاری بەڕێژەی (72%)ی پشکی حکومەتی هەرێمەو داهاتەکەی ناگەڕێتەوە بۆ وەزارەتی دارایی. سەرەتا دوو ساڵ و سێ مانگ بەسەر بڕیارەکەی دادگای پاریس، تایبەت بە فڕۆشتنی نەوتی هەرێم بە شێوەی سەربەخۆ تێپەڕی، ئەگەر چی بڕیارەکە بووە هۆی ئەوەی لەو ماوەیەدا حکومەتی هەرێم نەتوانێت بە شێوەی فەرمی نەوتەکەی لە ڕێگەی بەندەری جەیهانی تورکییەوە هەناردەی بازاڕەکانی جیهان بکات، بەڵام لێکەوتەی بڕیارەکە نەبووە هۆی ئەوەی حکومەتی هەرێم دەستبەرداری پرۆسەی فرۆشتنی نەوتی هەرێم بێت، بەڵکو بەهەمهێنانی نەوت بەردەوام بووەو بەرهەمەکەش بە ڕێگەی قاچاخ و لە ناوخۆدا بە نیوەی نرخ ساغ کراوەتەوە، داهاتەکەشی بەناڕوونی ماوەتەوەو ئێستا بووە بە یەکێک لە خاڵە ناکۆکەکانی نێوان هەولێر و بەغدا. لە لایەکی دیکەوە بڕیارەکە، حکومەتی عێراقی ناچارکرد پشکی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق جێگیر بکات و شایستەی دارایی هەرێم بەپێی یاسا ڕەوانەی هەرێمی کوردستان بکات، لەو چوارچێوەیەدا بەپێی بەڵگەنامەکانی وەزارەتی دارایی عێراق و هەردوو دیوانی چاودێری عێراق و هەرێم لە ماوەی (27) مانگی ڕابردوودا بە گۆژمەو بڕی جیاواز بڕی (19 ترلیۆن و 601 ملیار و 838 ملیۆن و 548 هەزار) دینار تەمویلی حکومەتی هەرێم بکات و حکومەتی هەرێمیش لەو پارەیە (21) موچەی لێدابەشکردووە. ئەوە لە کاتێکدایە هەر بەپێی بەڵگەنامە فەرمییەکان لە ماوەی (چارەکی دووەمی 2023 بۆ کۆتایی نیوەی یەکەمی 2025) داهاتی نانەوتی هەرێم بریتی بووە لە (9 ترلیۆن و 941 ملیار و 614 ملیۆن و 725 هەزار و 909) دینار بووەو بڕی (598 ملیار و 515 ملیۆن و 173 هەزار و 377) دیناری بە ڕێژەی (6%) گەڕاندووەتەوە بۆ حکومەتی عێراق و (9 ترلیۆن و 343 ملیار و 99 ملیۆن و 552 هەزار و 532) دیناری بەڕێژەی (94%) ماوەتەوە، لەم ڕاپۆرتەدا وردەکاری تەمویلی بەغدا و داهاتی نەوتی و نانەوتی هەرێم و شێوازی خەرجکردنی موچە لە هەرێمی کوردستان ڕووندەکەینەوە. یەکەم؛ تەمویلی حکومەتی عێراق بۆ حکومەتی هەرێم لەدوای بڕیارەکەی دادگای پاریس پاڵپشت بە بەڵگەنامە فەرمییەکانی وەزارەتەکانی دارایی عێراق هەرێم لە لایەک و ڕاپۆرتەکانی دیوانی چاودێری داریی هەردوولا، لە دوای بڕیارەکەی دادگای پاریس لە (25/3/2023) بۆ ڕاگرتنی فرۆشتنی نەوتی هەرێم بەشێوەی سەربەخۆ، لە (27) مانگی ڕابردوودا حکومەتی عێراق بە نزیکەی (19 ترلیۆن و 602 ملیار) دینار تەمویلی حکومەتی هەرێمی کردووە، لەو پڕە پارەیەش بە ڕێژەی (100%) حکومەتی هەرێم موچەی (21) مانگی لێ خەرجکردووە، بەجۆرێک؛ 1.    لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2023) حکومەتی عێراق بە بڕی؛ -    بە دوو گوژمە بڕی (998 ملیار) دیناری وەک شایستەی هەرێم خەرج کردووە. -    (ترلیۆنێک و 600 ملیار) دیناری بە قەرز ڕەوانەی هەرێم کردووە. 2.    لە نیوەی دووەمی ساڵی (2023) حکومەتی عێراق بە بڕی؛ -    بە سێ گۆژەمەی (700 ملیار) دیناری بڕی (2 ترلیۆن و 100 ملیار) دیناری بە بڕیاری ئەنجومەنی وەزیران خەرج کردووە. واتا بە کۆی گشتی لە ساڵی (2023) دا بڕی (4 ترلیۆن و 698 ملیار) دینار ڕەوانەی هەرێمی کوردستان کراوە. 3.    ساڵی (2024) حکومەتی عێراق بە بڕی؛ -    لە نیوەی یەکەمی (2024) بڕی (5 ترلیۆن و 73 ملیار و 637 ملیۆن و 990 هەزار) دینار بە گوژەمی جیاوازی وەک شایستەی هەرێم خەرج کراوە. -    لە نیوەی دووەمی (2024) بڕی (5 ترلیۆن و 712 ملیار و 714 ملیۆن و 913 هەزار) دینار بە گوژەمی جیاوازی وەک شایستەی هەرێم خەرج کراوە. واتا بە کۆی گشتی لە ساڵی (2024) دا بڕی (10 ترلیۆن و 786 ملیار و 352 ملیۆن و 903 هەزار) دینار ڕەوانەی هەرێمی کوردستان کراوە. 4.    لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2025) حکومەتی عێراق بە بڕی؛ -    لەچوار مانگی یەکەمی (2025) بڕی (4 ترلیۆن و 117 ملیار و 485 ملیۆن و 644 هەزار) دینار بە گوژەمی جیاوازی وەک شایستەی هەرێم خەرج کراوە. -    لەدوو مانگی کۆتایی نیوەی یەکەمی (2025) واتا مانگەکانی (ئایار و حوزەیران)هیچ بڕە پارەیەک وەک شایستەی هەرێم خەرج نەکراوە. خشتەی ژمارە (1) پشتڕاستی ئەوە داتایانە دەکاتەوە.   وەک لە خشتەی (1)دا ڕوونکراوەتەوە لە (27) مانگی ڕابردوودا حکومەتی عێراق بە نزیکەی (19 ترلیۆن و 602 ملیار) دینار تەمویلی حکومەتی هەرێمی کردووە، بە تێکڕای مانگەنە بە بڕی (933 ملیار و 420 ملیۆن و 883 هەزار) دیناری حکومەتی هەرێم موچەی (21) مانگی لێ خەرجکردووە، (6) موچەی مانگەکانی (تشرینی یەکەم، تشرینی دووەم و کانونی یەکەمی (2023) و کانونی یەکەمی (2024) و ئایار و حوزەیرانی (2025)) خەرجنەکراوە، وەک ئەوەی لە خشتەی ژمارە (2) دا ڕونکراوەتەوە.  خشتەی ژمارە (2) دووەم؛ داهاتی نانەوتی حکومەتی هەرێم لەدوای بڕیارەکەی دادگای پاریس بەپێی ڕاپۆرتەکانی هەردوو دیوانی چاودێری دارایی عێراق و هەرێم لە ماوەی (25/3/2023 بۆ 30/6/2025) داهاتی نانەوتی هەرێم کە خۆی لە سەرچاوەکانی داهاتی (باج، ڕەسم و گومرگ) دەبینێتەوە، نزیکەی (9 ترلیۆن و 941 ملیار و 615 ملیۆن) دینار بووەو بڕی (598 ملیار و 515 ملیۆن) دیناری بە ڕێژەی (6%) گەڕاندووەتەوە بۆ حکومەتی عێراق و زۆرتر لە (9 ترلیۆن و 343 ملیار و 99 ملیۆن) دیناری بە ڕێژەی (94%) ماوەتەوە. بە جۆرێک؛ 1.    لە تەواوی ساڵی (2023) کۆی داهاتی نانەوتی هەرێم بریتی بووە لە (4 ترلیۆن و 656 ملیار و 554 ملیۆن و 483 هەزار) دینار، واتە بە تێکڕای مانگانەی (388 ملیار و 46 ملیۆن و 206 هەزار و 956) دینارە. بەم پێیە بە نۆ مانگی کۆتایی ساڵی (2023) و لە دوای ڕاگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێمەوە داهاتی نانەوتی هەرێم بریتی بووە لە (3 ترلیۆن و 492 ملیار و 415 ملیۆن و 862 هەزار و 601) دینار. 2.    لە تەواوی ساڵی (2024)دا کۆی داهاتی نانەوتی هەرێم بریتی بووە لە (4 ترلیۆن و 700 ملیار و 9 ملیۆن و 926 هەزار) دینار، واتە بە تێکڕای مانگانەی (391 ملیار و 667 ملیۆن و 493 هەزار و 893) دینار. 3.    بەپێی ڕاپۆرتەکانی دیوانی چاودێری دارایی عێراق بە تێکڕا داهاتی نانەوتی هەرێم لە ساڵی (2025) مانگانە بۆ (291 ملیار و 531 ملیۆن و 489 هەزار و 433) دینار دابەزیوە، بەم پێیە کۆی داهاتی نانەوتی هەرێم تا لەسەرەتای ساڵەوە بۆ (30 حوزەیرانی 2025) بریتی بووە لە (ترلیۆنێک و 749 ملیار و 188 ملیۆن و 936 هەزار و 595) دینار. خشتەی ژمارە (3) داهاتی نانەوتی هەرێم لە (25/3/2023 بۆ 30/6/2025) ڕوندەکاتەوە. خشتەی ژمارە (3) سێیەم؛ داهاتی نەوتی هەرێمی کوردستان  پاڵپشت بە داتاکانی "ڕێکخراوی ڕونین بۆ شەفافییەت لە پرۆسەکانی نەوت" لە ئێستا هەشت کێڵگەی نەوت لە هەرێمی کوردستان، بەرهەمیان هەیە، پێکەوە بە تێکڕای ڕۆژانە سەروو (300 هەزار) بەرمیل نەوت و مانگانە نزیکەی (9 ملیۆن) بەرمیل بەرهەم دەهێنن. بەرهەمی نەوتی ئەو کێڵگانە هەر بەرمیلێکی لە نێوان (27 بۆ 39) دۆلار و بە تێکڕا بە (34) دۆلار ساغدەکرێنەوە، بەو مانایەی مانگانە کۆی داهاتی نەوتی فرۆشراوی هەرێم دەگاتە سەروو (297 ملیۆن 507 هەزار) دۆلار، لەو داهاتەش بە تێکڕا (72%)ی پشکی حکومەتی هەرێم و (28%) پشکی کۆمپانیاکانە، هیچ بەشێک لەو داهاتەنەش ناگەڕێنەوە بۆ وەزارەتی دارایی هەرێمی کوردستان سەربارەت بە وردەکاری بەرهەم و داهاتی کێڵگەکان بڕوانە خشەتی ژمارە (4). خشتەی ژمارە (4)

  درەو:  سروە عەبدولواحید، سەرۆكی فراكسیۆنی نەوەی نوێ لە پەرلەمانی عێراق، لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا: 🔹حكومەتی عێراق داوای لە حكومەتی هەرێم كردووە، پابەندبێت بە یاسای بودجەی گشتی عێراق. 🔹داوای لە حكومەتی هەرێم كردووە، پابەندبێت بە جێبەجێكردنی بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی. 🔹هەرێم بە بەغدادی راگەیاندووە، ئەو نەوتەی بەرهەم دەهێنرێت رێژەی (282) هەزار بەرمیلە، لەكاتێكدا هەرێم رۆژانە زیاتر لە (400) هەار بەرمیل بەرهەم دەهێنێت. 🔹لەگەڵ ئەوەشدا بەغداد وتویەتی ئەو بڕەمان قبوڵەو رادەستی كۆمپانیای سۆمۆی بكەن، بەڵام هەرێم دەیەوێت تەنها (50) هەزار بەرمیلی رۆژانە رادەستی بەغداد بكات. 🔹هەرێم بە بەغدادی وتووە، رۆژانە پێویستی بە (115) هەزار بەرمیل نەوتە بۆ بەكارهێنانی ناوخۆ، كە پێكەوە دەكاتە (165) هەزار بەرمیل و بەنیازە (120) هەزار بەرمیلەكەی تریش خۆیان مامەڵەی پێوە بكەن و نەیدەن بە بەغداد. 🔹لە سەدا (90) ئەو كۆمپانیایانەی كە لەگەڵ حكومەتی فیدراڵی كۆبونەتەوە، رازین بە داواكارییەكانی، بۆیە هەر بیانویەك حكومەتەكەی مەسرورو قوباد باسی دەكات، دوورە لە راستیەوە. 🔹بەپێی راپۆرتی دیوانی چاودێری دارایی، هەرێمی كوردستان پێویستی تەنها بە (42) هەزار بەرمیلە. 🔹حكومەتی عێراق پێشنیازی كردووە ئەو (42) هەزار بەرمیلەی رادەست بكرێت، خۆی لقێكی بەرهەمی نەوتی لە هەولێر دەكاتەوەو نرخی نەوت و نەوت بەنزین دەكات بەهەمان نرخی پارێزگاكانی تری عێراق، بەڵام هەرێم رەتیكردووەتەوە. 🔹حكومەتی بەغداد داوای لە هەرێم كردووە تەوتین دەستپێبكاتەوە، بەبێ‌ تەوتین ناكرێت مووچە بنێرن بۆ هەرێمی كوردستان، بەڵام ئەمان رازی نین. 🔹بەغداد دان بە هەژماری مندا نانێت و داوایكردووە لە ماوەی سێ‌ بۆ چوار مانگدا، تەواوی مووچەخۆرانی هەرێم ژمارە حسابییەكانیان بگوازنەوە بۆ سەر ژمارە حسابیەكان لەبانكە فیدراڵییەكان، بۆ ئەوەی راستەوخۆ مووچە بنێرین بۆ مووچەخۆرانی هەرێمی كوردستان، هەرێم ئەمەشی رەتكردووەتەوە.

درەو: د. بێستون محەمەد / پسپۆڕ لە بەڕێوەبردنی نەوت و گاز/  گۆڤاری ئایندەناسی پەیوەندیی نێوان سەقامگیریی سیاسی و حوکمڕانیی باش لەگەڵ بەڕێوەبردنی سەرکەوتووانەی غازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان بەرایی ئامانجی ئەم توێژینەوەیە بریتییە لە هەڵسەنگاندنی هەمەلایەنەی ئاڵنگاری و دەرفەتەكانی تایبەت بە پڕۆسەو پلانی بەرهەمهێنانی غازی سروشتی لە هەرێمی كوردستان. هەروەها پیشاندانی چەند سیناریۆیەكی ئەگەری تایبەت بە بەڕێوەبردنی ئەو سەرچاوەیەی ووزە، بە پشتبەستن بەو یەدەگەی كە هەیەتی كە بریتییە لە 25-30 ترلیۆن پێ سێجا. ئەو دەیتایانەی كە لەم توێژینەوەیەدا بەكار هێنراون، بریتیین لەو زانیارییانەی كە كۆمپانیاكان و دامەزراوەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان و سەرچاوە كوردستانی و عێراقی و جیهانییەكان لە بارەی یەدەگ و بەرهەمهێنان و گەشەكردن لە بەرهەمهێنان لە غازی سروشتی خستوویانەتە ڕوو. هەروەها تیشک خراوەتە سەر ڕۆڵی غازی سروشتی لە دابینكردنی كارەبا لە هەرێمی كوردستان، پەیوەندییەكانی هەرێم و عێراق لە بارەی دابینكردنی بەشێک لە پێداویستییەكانی كارەبا. لە بەشێكی تری توێژینەوەكەدا تیشک خراوەتە سەر ئەو هەوڵانەی كە حكومەتی هەرێمی كوردستان داویەتی بۆ دابینكردنی بەشێک لە وزە لە ڕێگەی سەرچاوەی وزەی نوێبووەوە. هەموو پایە سەرەكییەكانی پەیوەست بە بەرهەمهێنانی غازی سروشتی و ئاستەنگەكان و پێشنیارەكان بۆ لابردنی ئاستەنگەكان خراونەتە ڕوو. گرنگترین ئاستەنگەكان كە ئاماژەیان پێ كراوە، بریتین لە كێشەكانی نێوان حكومەتی ناوەندی و حكومەتی هەرێم لە بارەی چۆنایەتیی خاوەنداری و بەڕێوەبردنی سەرچاوە سروشتییەكان. باس لە ڕۆڵی دەستووریی عێراق كراوە لە بابەتەكانی تایبەت بە بەڕێوەبردن و خاوەنداریی ئەو سەرچاوە سروشتییانە. جگە لەوەش، چەند پێشنیار و ڕاسپاردەیەک خراونەتە ڕوو بۆ زیاتر گەشەكردنی بەرهەمهێنانی غازی سروشتی و چارەسەركردنی كێشەكانی بەڕێوەبردن. لە كۆتاییدا دەرئەنجامەكانی توێژینەوەكە بە كورتی خراونەتە ڕوو. پێشەكی دەتوانرێت هەرێمی کوردستان وەک جوگرافیایەكی تا ڕادەیەک دەوڵەمەند بە سەرچاوەی غازی سروشتی پێناسە بكرێت، کە هەردوو جۆری سەرچاوەی غاز (پەیوەندیدار و ناپەیوەندیدار) لەخۆ دەگرێت. هەڵسەنگاندنەکان ئەوە نیشان دەدەن کە دەتوانرێت تا ناوەڕاستی ساڵانی 2030، نزیکەی 40 ملیار مەتر سێجا (BCM) غازی سروشتی لە ساڵێکدا بەرهەم بهێنرێت و بەبازاڕ بكرێت[1]. گەشەپێدانی ئەم جۆرە سەرچاوەیە پێویستی بە دیزاینکردنی سیاسەت و بەڕێوەبردنێكی دروست هەیە، كە تیایدا ستراتیژێكی ڕوون بۆ بەبازاڕكردن ڕەنگ بداتەوە، بە شێوەیەک بێت بەرپرسیارێتیی ژینگەیی ڕەچاو بكات، تاوەكوو بە شێوەیەکی کاریگەر خزمەت بكات بە گەشەپێدانی دارایی و بازرگانی. بەرهەمهێنانی غازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان سنووردارە بە نزیکەی ( BCM/y5.2). سنوورداریی ئەم بەرهەمە دەگەڕێتەوە بۆ بەرهەمهێنان لە یەک کێڵگەی غازی پەیوەندیدار (خورمەڵە) و یەک کێڵگەی ناپەیوەندیدار (كورمۆر). كورمۆر لە باشووری پارێزگای سلێمانییە و خورمەڵە 35 کیلۆمەتر لە باشووری ڕۆژئاوای هەولێرە[2]. خشتەی ژمارە (1) ڕێژەی بەرهەمهێنانی غازی سروشتی پیشاندەدات لە ساڵی 2008 بۆ ساڵی 2025 خشتەی (1) بەرهەمهێنانی غازی سروشتی لە كێڵگەی غازی كۆرمۆر    لە ساڵی 2008، بەرهەمهێنانی گازی سروشتی لە سفرەوە بازیدا بۆ ~300MMscf/d، کە یەکسانە بە ~2.7bcm/ لە ساڵێكدا. لە ساڵی 2009-2013، ئەم بڕە بە جێگیری مایەوە واتە لە ~300 ڕۆژانە، ~2.7bcm/ساڵانە. لە ساڵی 2014-2018، بەرهەمهێنانی ڕۆژانە زیادی كرد بۆ  ~400، كە یەكسان بوو بە ~4.4bcm/ لە ساڵێكدا. لە 2019–2022، قۆناغەکانی فراوانبوون دەستی پێكرد بە زیاد بوونی بەرهەمهێنانی ڕۆژانە بۆ ~500MMscf/d، كە بە نزیکەیی دەكاتە 5.2bcm/ لە ساڵێكدا . لە كۆتایدا، لە ساڵی 2024-2025، پڕۆژەی KM250 بەرهەمهێنان بە ڕێژەی +250 ڕۆژانە دەستی پێكردووە، کە بەرهەمی ساڵانە دەگەیەنێتە ~8.2bcm/. لە ساڵێكدا. چەندین كێڵگەی تر لە سنووری دەسەڵاتی حكومەتی هەرێمی كوردستان سەرچاوەی غازیان هەیە، بەڵام بە هۆی تەحەدیاتی تەکنیکی، جیۆلۆجی، بازرگانی، ئابووری و ناڕوونیی سیاسەتی حکومەت و کۆمپانیاکان، تاکوو ئێستا بە شێوەی گونجاو گەشەیان نەکردووە، خشتەی ژمارە (2) كێلگەكانی غازی سروشتی لە هەرێمی كوردستان نیشاندەدات. خشتەی (2): كێڵگەكانی غازی سروشتی لە سنوری دەسەڵاتدارییەتی حكومەتی هەرێمی كوردستان    تەنها لە كێڵگەی غازی كۆرمۆر بەرهەمهێنان بە مەبەستی بەكارهێنان بەردەوامە، لە ساڵی 2008 بەرهەمهێنان دەستی پیكردووە، هەتا ئێستا بەردەوامە. هەرچەندە لە كێڵگەی نەوتی خورمەڵە دەرهێنانی غازی سروشتی بوونی هەیە، بەڵام بەكاردێت بەمەبەستی سوتاندن بۆ بەردەوامی پرۆسەی دەرهێنانی نەوت. داواکاریی ناوخۆیی گاز بۆ کەرتەکانی کارەبا و پیشەسازی لە هەرێمدا نزیکەی ( BCM/y11) هەیە، کە نیوەی بەرهەمی ناوخۆییە. خواست لە سەر ئەم جۆرەی سەرچاوەی سروشتی بەردەوام لە زیادبووندایە. بە پێی پێشبینییەکان، داواکاریی گاز تا ساڵی 2030 دەگاتە ( BCM15) و تا ساڵی 2040 دەگاتە (21 BCM)، بە تایبەتی بۆ کەرتی کارەبا[3]. لە بواری پیشەسازیدا بە شێوەیەکی خاوتر خواست و پێداویستییەكان بۆ غاز دروست دەبن، چونكە چەندین جۆری تری وزە لە پڕۆسەكانی پیشەسازیدا بەكار دەهێنرێن، لەوانەش: نەوتی خاو، بە تایبەتی زۆر گونجاوە  بۆ پیشەسازیی چیمەنتۆ، بەڵام ئەم جۆرە لە سەرچاوەی سووتەمەنی سەرچاوەی پیسبوونی ژینگەیە بە شێوەیەكی زیاتر لە غازی سروشتی. بەرزبوونەوەی نرخی گازۆیل و کەمبوونەوەی غازە سووکەكان کاریگەریی زۆریان هەیە لە سەر توانای بەرهەمهێنانی کارەبا. یەكێكی تر لە سەرچاوەكانی وزە بریتییە لە وزەی نوێبووەوە، وەک وزەی خۆر و ئاو. پڕۆژەیەکی 100 مێگاواتی فۆتۆڤۆڵتایکی خۆر لە قۆناغی سەرەتاییدایە[4]، وەزارەتی کارەبا پڕۆژەیەکی ”IPP”ی 75 مێگاواتیی تری خستووەتە بواری جێبەجێكردنەوە[5]. پەرەپێدانی سەرچاوە جیاوازەكان بۆ دابینكردنی وزە ڕۆڵیان دەبێت بۆ دروستكردنی باڵانس لە نێوان دابینكردن و داواکاریی کارەبا، بەڵام کێشەی سیاسی، ئەمنی، بازرگانی، نادڵنیایی بازاڕی دەرەکی (وەک تورکیا)، زیادبوونی نرخی نێودەوڵەتی نەوت و گاز، لە ساڵانی ڕابردوودا خاوبووەنەوەی زۆری دروست كردووە و دەكات لە پڕۆژەكانی تایبەت بە گەشەپێدانی سەرچاوەكانی وزە. ئەم توێژینەوەیە سەرنجی لە سەر کۆمەڵێک فاكتەری جۆراوجۆری پەیوەندیدارە لە سەر بەڕێوەبردنی غازی سروشتی لە هەرێمی كوردستان، هەروەها سەرنجی لە سەر ئەگەرەكانی دروستكردن و فراوانكردنی پەیوەندیی ئەو سەرچاوە سروشتییەی هەرێمی كوردستانە بە بازاڕی دراوسێکانی، بە ئامانجی تێگەیشتن لە هەوڵەكان بۆ پەرەپێدانی خێرای ژێرخانی وزە. یەكێک لە بابەتە سەرەكییەكان ئەوەیە كە کۆمپانیاکانی بەرهەمهێنانی غاز بتوانن بەشێک لە غازی سروشتیی كوردستان ئەگەر بە قەبارەیەكی بچووکیش بێت بگوازنەوە بۆ بازاڕەکانی حکومەتی فیدراڵیی عێراق، بە تایبەتی لە ڕێگەی نێوان كۆرموور و کەرکووکەوە. پڕۆژەی هێڵی غازی سەرەکیی نێوان هەرێمی كوردستان و عێراقی فیدراڵی، پڕۆژەیەكە جێگای سەرنجە، ڕەنگە بەربەستیش لە بەردەمیدا زۆر نەبێت. لەگەڵ ئەمەشدا هەڵسەنگاندنەکان پێشبینیی فرۆشتنی غاز دەكەن بۆ تورکیا، لەوێشەوە بۆ بازاڕەكانی تری جیهان.  فرۆشتنی غاز بۆ تورکیا ڕەنگە لە ساڵی 2030 بە دواوە دەست پێ بكات، بە مەرجێک كێشەكانی نێوان هەرێم و بەغداد لە بواری بەڕێوەبردنی وزەدا چارەسەر بكرێن. گرنگترین ڕەهەندەكانی تایبەت بە پرسەكانی بەڕێوەبردنی غازی سروشتی لە هەرێمی كوردستان بریتین لە:     سەربەخۆیی وزە و دابینکردنی کارەبای ناوخۆیی لە هەرێمی کوردستان ھەرێمی کوردستان گۆڕانکارییەکی گرنگی بەڕێوەبردنی وزەی بەخۆیەوە بینیوە، کە غازی سروشتی لە ناوەندی ستراتیژیەتی خۆیدایە بۆ گەیشتن بە سەربەخۆیی وزە و باشترکردنی دابینکردنی کارەبای ناوخۆ. کەرتی کارەبای کوردستان لە مێژە بە هۆی كۆنیی ژێرخانەكەی و پشتبەستنی زۆر بە سووتەمەنیی هاوردەکراو، بارگرانییەكی زۆری بۆ دروست بووە. تا ساڵی 2023، هەرێمەکە نزیکەی 3000 مێگاوات کارەبای بەرهەم هێناوە، لە کاتێکدا لوتکەی خواست گەیشتە 5500 مێگاوات کارەبا، ئەمەش بریتی بووە لە کورتهێنانێکی بەرچاوی دابینکردنی كارەبا. فراوانکردنی بەرهەمهێنانی غازی سروشتیی ناوخۆیی و بەکارهێنانی کاریگەرانەی لە بەرهەمهێنانی کارەبادا؛ چارەسەرێکی سەرەکییە بۆ ئەم تەحەدایە، بەڵام لە ئێستادا هەم توانای بەرهەمهێنان و هەم خواستیش زۆر گەشەیان كردووە. وێستگەكانی كارەبا لە كوردستان توانایان هەیە نزیكەی 6700 مێگاوات كارەبا بەرهەم بهێنن، بەڵام لە ئێستادا نزیكەی 4300 مێگاوات كارەبا بەرهەم دەهێنرێت، بەڵام كەموكوڕی هەیە لە گازی سروشتیی پێویست. واتە كوردستان توانای وێستگەكانی؛ 2400 مێگاواتی ترە. جێگای ئاماژەپێكردنە هەموو وێستگەكانی بەرهەمهێنانی كارەبا لە سەرچاوەی غازی سروشتییەوە وێستگەی نوێن و بەفیڕۆچوونی كارەبا تیایاندا زۆر كەمە. جێگای ئاماژەپێكردنە لەو بڕە كارەبایەی كە كوردستان بەرهەمی دەهێنێت، نزیكەی 1600 مێگاواتی دەفرۆشێت بە حكومەتی عێراق[6]. خشتەی ژمارە (3) تواناو بڕی بەرهەمهێنانی ووزەی كارەبا نیشان دەدەن لە هەرێمی كوردستان. خشتەی (3) تواناو بڕی بەرهەمهێنانی كارەبا لە هەرێمی كوردستان     توانای کەرتی کارەبای كوردستان بە شێوەیەکی سەرنجڕاکێش فراوان بووە، بەڵام بەرهەمهێنانی ڕاستەقینە بەهۆی بەردەوامی سنووردارکردنی سووتەمەنی و ژێرخانی ئابوورییەوە کەمە. لە کاتێکدا توانای بەرهەمهێنان گەیشتۆتە نزیكەی (7) هەزار مێگا وات، بەڵام بەرهەمهێنان لە دەوروبەری 3-3.5 مێگاوات بووە. پلانی ساڵی 2025 بۆ زیادکردن و گەیشتن بە 4،300 مێگاوات هەنگاوێکە بەرەو نزیكبوونەوە لە چارەسەرکردنی خواست، بەڵام پڕکردنەوەی بۆشایی بەرهەمهێنان پێویستی بە وەبەرهێنانی بەردەوام هەیە لە دابینکردنی سووتەمەنی و کارایی تۆڕەكانی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی كارەبا غازی سروشتی ڕێگایەکی بەردەوامی گەشەكردن پێشكەش دەكات لە ڕووی ئابووری و ژینگەییەوە بۆ بەمۆدێرنکردنی سیستمی وزەی کوردستان. بە پێچەوانەی گازۆیل و ڕۆنی سووتەمەنیی قورس کە گرانن و ژینگە پیس دەكەن، غازی سروشتی هەم پاکترە و هەم تێچووی کەمترە. خشتەی ژمارە (4) سەرچاوە جیاوازەكانی بەرهەمهێنانی ووزە پیشاندەدەن لە هەرێمی كوردستان. خشتەی (4) سەرچاوەكانی بەرهەمهێنانی كارەبا (2004-2025)    كەواتە وێستگەکانی غاز/نەوت بە نزیكەی (70-95%) ووزەی كارەبا دابیندەكەن لە ڕێگەی کێڵگەی كۆر مۆرەوە. هەروەها بەرهەمهێنانی کارەبا لە سەرچاوە ئاوییەكان بەشێکی بچووک پێكدەهێنن، كە نزیكەی (3-15%) دابین دەکەن،  توانای ئەم سەرچاوەیەی ووزە سنووردارە بەهۆی ئاستی ئاوی وەرزییەوە. بەڵام وزەی نوێبووەوە (خۆر، پاشماوە هایدرۆكاربۆنییەكان) لە نزیکەی سفرەوە بۆ نزیکەی 25%ی بەرهەمهێنانی کارەبا دابیندەكەن تا كۆتایی ساڵی 2025، ئەمەش ئاماژەیە بۆ هەنگاونان بۆ بە هەمەچەشنکردنی سەرچاوەكانی ووزە. گۆڕان بەرەو بەرهەمهێنانی کارەبا بە غاز، لە دامەزراندنی وێستگەکانی هەولێر و بازیان و دهۆكەوە دەستیان پێ کرد. ئەم دامەزراوانە توانای بەرهەمهێنانی هێزێکی جێگیر و توانای زۆری بەرهەمهێنانیان نیشان داوە بە کارایی سووتەمەنی زیاتر و تێچووی کارکردنی کەمتر[7]. بۆ نموونە؛ وێستگەی کارەبای هەولێر بە هاوبەشی لەگەڵ گرووپی “KAR” لە سووتەمەنی نەوتییەوە گۆڕا بۆ غازی سروشتی، ئەمەش هەم بەرهەمهێنان و هەم ئەدای ژینگەیی باشتر كرد[8]. ئەو هەماهەنگییەی كە حكومەتی هەرێمی كوردستان لەگەڵ كۆمپانیای جەنەراڵ ئێلیكتریک دەستی پێ كردووە، شۆڕشێكی گەورە لە زیادكردنی توانای بەرهەمهێنانی كارەبادا دروست دەكات، ڕەنگە لە داهاتوویەكی نزیكدا توانای بەرهەمهێنانی كارەبا بەرز ببێتەوە بۆ زیاتر 8000 مێگاوات و كوردستان نزیک ببێتەوە لە دابینكردنی كارەبای 24 كاتژمێری[9]. حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕێكکەوتنێكی لەگەڵ کۆمپانیای جەنەراڵ ئێلیکتریک (GE) کردووە بۆ بەرزکردنەوەی بەرهەمهێنانی کارەبا لە هەرێمی کوردستان. ئەم ڕێككەوتنە بە ئامانجی چارەسەرکردنی کەمیی بڕی بەرهەمهاتووی کارەبا و پشتگیریکردنە لە گەشەپێدانی ئابووریی هەرێم لە ڕێگەی زیادکردنی بەرچاوی توانای بەرهەمهێنانی کارەبا وەكوو پلانێكی درێژخایەن. ئامانجە سەرەکییەکانی ئەم پڕۆژەیە پێکهاتەیەکی سەرەکیی ئەم هاوبەشییەیە، ئەویش نوێکردنەوەی وێستگەی کارەبای بازیانە لە پارێزگای سلێمانی. کۆمپانیای ”جی ئی ڤێرنۆڤا” کە لقێکی کۆمپانیای ”جی ئی”یە، بەنیازە تەکنەلۆژیای پێشکەوتووی ڕێڕەوی غاز ((AGP) XPAND) لەم دامەزراوەیەدا دابنێت. وێستگەی بازیان کە لە ئێستادا بە چوار تۆرباین غازی (9E.03) و دوو تۆرباین غازی (9F.04) کار دەکات، یەکەم وێستگەی جیهانی دەبێت کە ئەم نوێکردنەوە جێبەجێ بکات. تەکنەلۆژیای ”AGP XPAND” بە شێوەیەک دیزاین کراوە کە بەرهەمی تۆرباینەکانی غازی (9E.03) تا 7% بەرز بکاتەوە، کارایی پڕۆسەكە بە ڕێژەی نزیکەی 1% باشتر بکات و وزەی دەرچوون تا 2.6% زیاد بکات، ئەمەش هەردوو توانای بەرهەمهێنانی هەڵم و کارەبا بۆ وێستگەکانی گەرمی و کارەبای تێکەڵاو بەرز دەکاتەوە. پێشبینی دەکرێت ئەم بەرزکردنەوەیە تا سەرەتای ساڵی 2026 نزیکەی 1250 مێگاوات بۆ تۆڕی کارەبای هەرێمی کوردستان زیاد بکات[10]. هاوبەشیی نێوان حکومەتی هەرێم و ”GE”؛ بەشێکە لە ستراتیژییەکی فراوانتر بۆ مۆدێرنکردنی ژێرخانی وزەی هەرێم و گەیشتن بە سەربەخۆیی وزە. تا مانگی ئابی ساڵی 2025، بەرهەمهێنانی کارەبای هەرێمی کوردستان نزیک دەبێتەوە (8,189) مێگاوات، لەگەڵ کۆمپانیای ”جی ئێی” 5,250 مێگاوات، کە 64%ی بەرهەمهێنانی کارەبای هەرێم پێک دەهێنێت. پێشبینی دەکرێت پڕۆژە بەردەوامەکان ئەم توانایە زیاتر زیاد بکەن، لەگەڵ پلانی زیادکردنی زیاتر لە هەزار مێگاوات بۆ تۆڕی کارەبا تا سەرەتای ساڵی 2026[11]. پێشبینی دەکرێت ئەم پێشهاتانە ببێتە هۆی دابینکردنی کارەبای متمانەپێکراوتر بۆ شار و گوندەکان و کەمکردنەوەی پشتبەستن بە سووتەمەنیی هاوردەکراو، هەروەها ببێتە پاڵپشتی گەشەکردنی کەرتە ئابوورییە جیاوازەکان. سەرەڕای ئەوەش، گرنگیدان بە سەرچاوەی وزەی پاکتر و بەردەوامتر لەگەڵ پابەندبوونی حکومەتی هەرێم بە پاراستنی ژینگەیی و گەشەكردنی ئابووری. پێویستە بوترێت كە خواست بۆ ئەم سەرچاوەیەی ووزە بە ردەوام لە زیادبوندایە، ئەم زیاد بوونە لە خشتەی ژمارە (5) ڕونكراوەتە. خشتەی (5) پێویستی هەرێمی كوردستان بۆ ووزەی كارەبا (2004-2040)                 تا ساڵی 2024 پێشبینی دەكرێت خواست بۆ بەكارهێنانی ووزەی كارەبا بەرزببێتەوە بۆ نزیكەی 14 هەزار مێگا وات. كەواتا غازی سروشتی رۆڵێكی گرنگی دەبێت لە داهاتووی دابینكردنی ووزە بۆ هەرێمی كوردستان. سوودەکانی فراوانکردنی ئەم ژێرخانە زۆرن، یەکەم: زیادکردنی دابینکردنی کارەبای ناوخۆیی لە ڕێگەی بەرهەمهێنانی کارەبا لە سەر بنەمای غاز، دەتوانێت پشتبەستن بە هاوردەکردنی سووتەمەنیی گرانبەها بە شێوەیەکی بەرچاو کەم بکاتەوە. ئەم هەنگاوە سەرچاوەی بودجە جۆراوجۆر دەکات و هەرێم لە ناجێگیریی نرخی نەوتی جیهانی دەپارێزێت. دووەم: هێزی جێگیر و گونجاو دەتوانێت پیشەسازی پەرە پێ بدات بە پشتگیریکردنی ئەو کەرتانەی كە وزەیان بە قەبارەیەكی زۆر گەورە پێویستە، وەک: پیشەسازیی چیمەنتۆ، ئاسن، پاڵاوتنی نەوت و کشتوکاڵ، بەم شێوەیە ڕەنگە بنکەی ئابووریی كوردستان فراوانتر بكات. جگە لەوەش، ئەم ستراتیژە گرنگییەکی جیۆپۆلەتیکیی هەیە. حکومەتی هەرێمی کوردستان بە کەمکردنەوەی پشتبەستن بە هاوردەکردنی سووتەمەنی و باشترکردنی سەربەخۆیی وزە، پێگەی دانوستانکاریی خۆی لەگەڵ حکومەتی فیدراڵی لە بەغدا باشتر دەکات. کۆنترۆڵکردنی ژێرخانی وزە ڕێگە خۆش دەكات بۆ خۆڕاگریی ئابووری و هێڵی سیاسی بەهێزتر دەكات، بە تایبەتی لە کاتی ناکۆکییەکانی بودجەی عێراقدا، وەک ئەوەی كە بینرا لە کاتی ناکۆکییە داراییەکانی ساڵی (2021-2020) سەبارەت بە دابەشکردنی داهاتی نەوت[12]. بە پێی نەخشەڕێگای وزەی حکومەتی هەرێمی کوردستان، بەکارهێنانی یەدەگی غازی سروشتی بە مەزەندەکراوی 25 ترلیۆن پێ سێجا لە هەرێمەکەدا -بە تایبەتی لە کێڵگەکانی وەک كۆرمۆر و چەمچەماڵ-، دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ دابینکردنی پێداویستیی ناوخۆیی و تەنانەت تێپەڕاندنی خواستی ناوخۆیی، بە مەرجێک ئەگەر وەبەرهێنانی باش ئەنجام بدرێت لە ژێرخانی گواستنەوەدا[13]. بۆ بەدیهێنانی ئەم دەستکەوتانە بە تەواوی، حکومەتی هەرێم دەبێت چارەسەری هەموو ئەو بۆشاییانە بکات كە ڕووبەڕووی دەبێتەوە، متمانەی وەبەرهێنەران باشتر بکات و باشتركردنی تەکنیکی ژێرخانی تۆڕەکانی كارەبا لە پێشینەی کارەکانی دابنێت. سەرەڕای ئەوەش، هاوبەشی لەگەڵ کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانی وزە و دامەزراوە داراییەکان زۆر گرنگ دەبێت بۆ دەستەبەرکردنی سەرمایە و شارەزایی پێویست بۆ بەمۆدێرنکردنی کەرتی کارەبا. فراوانکردنی بەرهەمهێنانی کارەبا لە سەر بنەمای غازی سروشتی لە کوردستاندا ڕێگایەک و بژاردەیەكی گونجاوە بۆ سەربەخۆیی وزە و سەقامگیریی ئابووری و کەمبوونەوەی کاریگەریی ژینگەیی. ئەگەر ئەم ستراتیژە بە شێوەیەکی کاریگەر بەڕێوە بچێت، دەتوانێت بارودۆخی هەرێمەکە بگۆڕێت و سەربەخۆیی سیاسی و ئابووریی بەهێز بکات.     زەمینەی سیاسی و ئامانجە ستراتیژییەکان: ستراتیژی غازی سروشتی هەرێمی کوردستان لە دوای پڕۆسەی ئازادی عێراق لە ساڵی 2003، حکومەتی هەرێمی کوردستان بە شێوەیەکی چالاکانە سیاسەتی بەڕێوەبردنی وزەی كرد بە یەكێک لە ستراتیژەكانی بەڕێوەبردنی حكومڕانی بە ئامانجی خۆبژێویی ئابووری و پەیڕەوكردنی هێڵێكی سیاسی كە چەند دەركەوتەیەكی نوێی تیادا هاتە ئاراوە. ناوەندی ئەم ستراتیژە پەرەپێدانی سەرچاوە و ژێرخانی غازی سروشتی بووە، دەكرێت ئەم سەرچاوەیەی وزە وەكوو مۆلیدەی داهات و ئامرازێکی دیپلۆماسی بۆ داهاتوویەكی نزیک ببینرێت[14]. هەوڵەکانی حکومەتی هەرێم بۆ سەربەخۆیی وزە بە دەركردنی یاسای نەوت و گاز و یاساکانی وەبەرهێنان دەستی پێ کرد، کە ڕێگەی پێ دا گرێبەستی ڕاستەوخۆ لەگەڵ کۆمپانیا نێودەوڵەتییە نەوتییەکان (IOCs) بە بێ ڕەزامەندیی بەغدا واژۆ بکات. ئەم هەوڵانە دەستیان پێ كرد لە ڕێگەی پەرەپێدانی ژێرخانی سەرەکی وەک كێڵگەی خورمەڵە کە شوێنێکی گرنگی بەرهەمهێنانی نەوت و غاز و بۆریی کوردستان-جەیهانە، ئەم ڕێگەیە نەوت -و ئەگەری هەیە لە داهاتووشدا غاز- لە ڕێگەی تورکیاوە بۆ بازاڕە نێودەوڵەتییەکان هەناردە بکات[15]. بۆرییەکە کاریگەریی جیۆپۆلەتیکیی ستراتیژیی هەیە، لە ئەگەری هەر گۆڕانكارییەكدا بە ئاڕاستەی تەسككردنەوەی ناوەندێتیی حكومڕانی لە عێراقدا. حکومەتی هەرێم دەتوانێت سیستمی بۆرییەکانی عێراق فەرامۆش بکات و پشتبەستنی بە بەغدا بۆ ڕێڕەوی هەناردەکردن كۆتایی پێ بهێنێت. تا ساڵی 2023، هەرێمی کوردستان نزیکەی  25 بۆ 30 ترلیۆن پێ سێجا یەدەگی غازی سروشتیی سەلمێنراوی دۆزیوەتەوە لە ڕێگەی ئەو پشكنینانەی كە كۆمپانیا نێودەوڵەتییەكان كردوویانە، بەمەش لە ڕیزی دەوڵەمەندترین ناوچەکانی عێراق دادەنرێت[16]. زۆربەی ئەم یەدەگانە لە کێڵگەکانی چەمچەماڵ، كۆرمۆر و میراندان. هەرسێ كێڵگەكە دەكەونە قەڵەمڕەوی دەسەڵاتی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستانەوە. بە پێی گرێبەستی هاوبەشی بەرهەمهێنان، کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانی وەک دانا غاز و كریسێنت پێترۆڵیۆم كار لەو كێڵگانەدا دەكەن. نەخشەی ناوچەکە ئەوە نیشان دەدات کە ئەم بوارانە لە ڕووی جوگرافییەوە هەڵکەوتوون بۆ ئاسانکاریی هەناردەکردنی وزە بۆ ناوەڕاستی عێراق و تورکیا و ئەورووپا -ئەمەش دەكرێت لە داهاتوویەكی نزیكدا ببێتە تایبەتمەندییەكی ئەرێنی بەهێز بۆ بەهێزکردنی دیپلۆماسیەتی وزە لە ئاستی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی بۆ حکومەتی هەرێم[17]. بەڵام ئەم بەدواداچوونە بۆ سەربەخۆیی وزە بەردەوام گرژیی لەگەڵ حکومەتی ناوەندیدا دروست کردووە. دەستووری عێراقی ساڵی 2005 ناڕوونیی تێدایە لە دەوری خاوەندارێتی و بەڕێوەبردنی نەوت و غاز. لە مادەی 112دا هاتووە کە دەسەڵاتە فیدراڵی و هەرێمییەکان “بەیەکەوە” کێڵگەکانی ئێستا بەڕێوە دەبەن، بەڵام ناڕوونی هەیە بەرامبەر بە دۆزینەوە نوێیەکان[18]. ئەو ناڕوونییە دەستوورییە و نەبوونی یاسای نەوت و گاز لە عێراقدا ناجێگیریی سیاسی و فرۆشتنی وزەی بۆ هەرێمی كوردستان و حكومەتەكەی دروست كردووە. بەرچاوترین پێشهات لە مانگی شوباتی ساڵی 2022دا ڕووی دا، کاتێک دادگای باڵای فیدراڵیی عێراق بڕیاری دا یاسای نەوت و غازی حکومەتی هەرێم نادەستوورییە و جەختی لەوە کردەوە کە حکومەتی ناوەندی تاکە دەسەڵاتی بەسەر بەڕێوەبردنی هایدرۆکاربۆنەکاندا هەیە. حکومەتی هەرێم بڕیارەکەی ڕەت کردەوە و بە پاڵنەرێکی سیاسی و پێشێلکردنی مافە دەستوورییەکانی هەرێم ناوی برد، بەڵام ئەمە نەبووە هۆكاری بەردەوامیی بەبازاڕكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان[19]. ئەم ململانێیە بەردەوامە، حكومەتی هەرێمی كوردستان غازی سروشتیی لە سامانێکی ئابوورییەوە کردووەتە سیمبولێکی ستراتیژی بۆ سەروەریی کورد، بەڵام ئەم میتۆدە پێچەوانە لێكدانەوەی بۆ كراوە لە لایەن زۆربەی شەقامی سڤیلی كوردییەوە، بە تایبەت لە نێو فەرمانبەرانی دەزگا حكومییەكانی هەرێمی كوردستان[20]. حکومەتی هەرێم بە کۆنترۆڵکردنی بەرهەمهێنانی غازی سروشتی و دامەزراندنی ڕێڕەوی سەربەخۆی هەناردەکردن، هەوڵی چەسپاندنی سەربەخۆیی سیاسی و ئابووریی خۆی دەدات. خەونی حكومەتی هەرێمی كوردستان ئەوەیە دیپلۆماسیەتی غازی لەگەڵ تورکیا زیاتر فراوان بكات، جەخت لە سەر ئەم تەماحە دەکاتەوە، ئەم تەماحە زیاتر لەگەڵ سیاسەتی وزەی پارتی دیموكراتی كوردستاندا یەک دەگرێتەوە، ڕەنگە مەیلی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان تا ڕادەیەک جیاوازتر بێت. یەكێتی لە ئێستادا و لە سەردەمی قەیرانە ئابووری و سیاسییە ناوخۆییەكاندا پێی وایە ئاڕاستەی سەرەكی دەبێت بەرەو بەغداد بێت. ئەم بابەتە بنەمایەكی هەیە، دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی ڕۆڵی فیعلیی سكرتێری گشتیی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان (مام جەلال تاڵەبانی)، كە دۆستایەتییەكی سیاسیی بە بنەمایەكی پتەو لەگەڵ هەموو هێزە شیعییەكاندا دروست كردبوو. ئەو وتەیەی كە خۆی چەند جارێک وتوویەتیەوە: هێزە شیعی و شوعییەكان لە عێراقدا دۆستمانن. ڕەنگە ئەم قسەیە لۆژیكی بێت كە بڵێین ستراتیژیەتی غازی سروشتیی کوردستان بە قووڵی لەگەڵ بەدواداچوونی سەربەخۆیی سیاسیدا تێکەڵ بووە. ڕەنگدانەوەی بەکارهێنانی حیسابکراوی سەرچاوە سروشتییەکانە بۆ بەهێزکردنی پێگەی خۆبەڕێوەبەریی حکومەتی هەرێم، تەحەدای دەسەڵاتی ناوەندی و دروستکردنی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی. لەگەڵ بەردەوامیی شەڕە یاسایی و سیاسییەکانی نێوان هەولێر و بەغدا، غازی سروشتی نەک هەر کاڵایەک، بەڵکوو لە داهاتوودا وەک پایەی ستراتیژیی جیۆپۆلەتیکی دەمێنێتەوە.     ئیمتیازە ئابوورییەکان: کردنەوەی قفڵی گەشەکردن و هەمەچەشنکردن لە ڕێگەی غازی سروشتی لە کوردستان هەرێمی کوردستان لە ناوەڕاستی قۆناغێکی گرنگدایە لە بارەی پەرەپێدانی غازی سروشتی، ئەم پڕۆسە پیشەسازییە ڕێگایەکی ستراتیژی نمایش دەكات بەرەو هەمەچەشنکردنی ئابووری و سەربەخۆیی وزە و گەشەی درێژخایەن. حکومەتی هەرێمی کوردستان دانی بە توانای یەدەگی گەورەی غازی سروشتیی خۆیدا ناوە بۆ پاڵنانی گەشەپێدانی ناوخۆ و کەمکردنەوەی پشتبەستن بە هاوردەکردنی سووتەمەنیی تێچووی زۆر و دەرکەوتنی وەک هەناردەکاری غازی سروشتی لە داهاتوودا. بە وتەی وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی حکومەتی هەرێم، هەرێمەکە خاوەنی 25 تریلیۆن پێ سێجا (Tcf) یەدەگی سەلمێنراوی غازە، ئەم یەدەگە دەیكاتە یەکێک لە گرنگترین بەرهەمهێنەرانی غازی سروشتی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا[21]. توانای ئابووریی ئەم یەدەگانە فرەلایەنە، لایەنی یەکەم: پەرەپێدانی ژێرخانی غازی سروشتی دەتوانێت کەمیی بەردەوامی کارەبا لە سەرانسەری ناوچەکەدا کەم بکاتەوە. لە ئێستادا حكومەتی هەرێمی كوردستان زۆر پشت بە هاوردەکردنی گازوایل و نەوتی سووتەمەنیی گرانبەها دەبەستێت بۆ دابینکردنی خواستی کارەبا. گواستنەوەی ئەم پڕۆسەیە بۆ تۆڕێکی ناوخۆیی بە غازی سروشتی، توانای کڕینی وزە و متمانەكردن بە دابینكردنی ناوخۆیی بەرز دەکاتەوە، ئەمەش بناغەیەک بۆ گەشەپێدانی ئابووریی بەردەوام دروست دەکات[22]. بۆ نموونە؛ فراوانکردنی وێستگەکانی کارەبا لە سەر بنەمای غاز لە هەولێر و سلێمانی لە ئێستادا و بە تایبەتییش لە داهاتوودا كەمكردنەوەی خەرجیی گەشەكردنی داهاتی ناوخۆیی گەشە پێ دەكات. دووەم: گازی سروشتی دەتوانێت بەشێک لە پیداویستییە پیشەسازییەكان دابین بكات. کوردستان بە دابینکردنی کەرەستەی وزەی جێگیر و هەرزانتر؛ دەتوانێت وەبەرهێنەرانی بیانی  ڕابکێشێت و هاندەر بێت بۆ گەشەی پیشەسازییە وزە چڕەکانی وەک پترۆکیمیایی، چیمەنتۆ، پۆڵا و .. هتد. بە پێی ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزە، دابینکردنی وزەی جێگیر دیاریکەرێکی سەرەکییە بۆ هێنانی وەبەرهێنەران بۆ بازاڕە تازەپێگەیشتووەکان،کەرتی غازی کوردستان دەتوانێت وەک موگناتیسی سەرمایەی ناوچەکە خۆی نمایش بكات ئەگەر بە باشی بەڕێوە ببرێت[23]. کلیلی ئەم ستراتیژە بریتییە لە پەرەپێدانی کێڵگە گەورەکانی غاز وەک بنە باوی و میران لە لایەك، هەروەها فراوانكردنی زیاتری کێڵگەکانی كۆرمۆرو و چەمچەماڵ لە ڕێگەی هاوبەشی ستراتیژی لەگەڵ کۆمپانیای دانا غاز و هیلال پترۆلیۆم لە لایەكی تر، ئەم چوار كێڵگەیە بۆ قۆناغی سەرەتاو ئێستا دواترییش بەرهەمهێنان لە كێڵگەی تر دەستپێبكات. ئەم کێڵگەیەی یەكەم لە نزیک سنووری تورکیا هەڵكەوتوون، ئەمەش سوودێکی جوگرافی بۆ هەناردەکردنی داهاتوو دەڕەخسێنێت. ئەمەش وای کردووە دەستڕاگەیشتن بە بازاڕی ئەورووپا ببێتە ئامانجێکی ستراتیژیی درێژخایەن. هەمەچەشنکردنی بەردەوامیی تورکیا بۆ سەرچاوەكانی وزە، و پاڵنەرەکانی یەکێتیی ئەورووپا بۆ کەمکردنەوەی پشتبەستن بە غازی ڕووسیا، هەلومەرجێکی لەبار بۆ کوردستان دەڕەخسێنێت کە ببێتە دابینکەرێکی بەرچاو لە بازاڕی غازی ناوچەکەدا ئەگەر بە ڕێژەیەكی كەمیش بێت[24]. بەڵام ناسەقامگیریی سیاسی و ڕێکخراوەیی بەردەوامە لە ڕێگریکردن لە وەبەرهێنان. کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکان بە هۆی بەردەوامیی ناکۆکیی یاسایی لە نێوان هەولێر و بەغدا لە سەر دابەشکردنی داهات و یاساییبوونی گرێبەستەکان ڕووبەڕووی مەترسییەکی بەرچاو بوونەتەوە. بڕیارەکەی دادگای باڵای فیدراڵیی عێراق لە ساڵی 2022 کە یاسای نەوت و غازی حکومەتی هەرێمی هەڵوەشاندەوە، نیگەرانییەکانی وەبەرهێنەرانی سەبارەت بە گەرەنتیی پارەدان و دەسەڵاتی ڕێکخستنی پڕۆسەی نەوتی زیاتر کردووە[25]. سەرەڕای ئەوەش، تەحەدای ئەمنی و ناڕونی و چەقبەستوویی ئەو میکانیزمانەی كە بۆ چارەسەرکردنی ناکۆکییەکانی گرێبەستە درێژخایەنەکان دەحرێنە ڕوو كاریگەرییان هەبووە لە سەر خاوكردنەوەی سەرنجی كۆمپانیاكان بۆ وەبەرهێنان لە هەرێمی كوردستان. گەشەكردنی  توانای کەرتی غازی سروشتی پێویستی بە چاکسازیی دامەزراوەیی و بەرزکردنەوەی شەفافیەت و چوارچێوەیەکی یاسایی ڕوون دەبێت کە مافەکانی وەبەرهێنەران گەرەنتی بکات. مۆدێلێکی ئۆتۆنۆم، بەڵام هاوبەشی حوکمڕانیی وزە، هاوشێوەی ئەوانەی لە دەوڵەتە فیدراڵییەکاندا دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە هاوسەنگکردنی بەرژەوەندییە نیشتمانییەکان لەگەڵ ئامانجەکانی گەشەپێدانی هەرێم و عێراق. دەتوانرێت بوترێت ستراتیژیەتی غازی سروشتیی کوردستان دەرفەتێکی گەورەی گۆڕانکاری دروست دەکات بۆ دووبارە داڕشتنەوەی داهاتووی ئابووریی هەرێم، بە مەرجێک لێكتێگەیشتن لەگەڵ دەسەڵاتی ناوەندی دروست بكرێت. بە کەڵکوەرگرتن لە یەدەگە بەرفراوانەکانی و شوێنی ستراتیژی، حکومەتی هەرێم دەتوانێت سەربەخۆیی وزە، هەمەچەشنکردنی پیشەسازی و یەکگرتنی ناوچەیی بەدەست بهێنێت، ئەگەر بتوانێت بەسەر ئەو تەحەدا سیاسی و ڕێکخراوەییە بەردەوامانەدا زاڵ بێت کە لە ئێستادا پێشکەوتنەکانی سنووردار كردووە.     کاریگەرییە ناوچەیی و جیۆپۆلەتیکییەکانی ستراتیژی غازی سروشتی کوردستان هەرێمی کوردستان بەو یەدەگی غازی سروشتییە بەرچاوەی كە هەیەتی، کە بە نزیکەی 25 ترلیۆن پێ سێجا (Tcf) مەزەندە دەکرێت، وەک یاریزانێکی سەرەکی لە بواری وزەی ناوچەکەدا دەردەكەوێت[26]. نزیکیی جوگرافیایی هەرێمی كوردستان لە تورکیا و ئەورووپا سوودی ستراتیژی بۆ هەناردەکردنی غاز دەڕەخسێنێت، بە تایبەتی کە ئەورووپا هەوڵ دەدات سەرچاوەی وزەکانی هەمەچەشن بکات دوای دەرئەنجامە جیۆپۆلیتیکییەکانی داگیرکردنی ئۆکراین لە لایەن ڕووسیا (ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزە)[27]. ڕێڕەوی غازی باشوور (SGC) کە هێڵی غازی سروشتیی ترانس ئەنادۆڵ (TANAP)  و بۆریی ترانس ئەدریاتیک (TAP) لەخۆ دەگرێت، بژاردەیەكی گونجاو دەبێت بۆ ئەوەی غازی هەرێمی كوردستان لە داهاتوودا بگاتە بازاڕەکانی ئەورووپا[28]. بەڵام چەندین ئاڵۆزیی هەرێمی و ناوچەیی ڕێگری لەم دیدە دەکەن. حکومەتی ناوەندیی عێراق بە بەردەوامی دژایەتیی هەر جۆرە هەناردەکردنی وزەی سەربەخۆ لە هەرێمی كورستانەوە دەکات و بە ئاماژەدان بە پێشێلكردنی دەستووری بەسەر سامانە سروشتییە نیشتمانییەکاندا پێناسەی دەكات. لە ساڵی 2022دا دادگای باڵای فیدراڵیی عێراق یاسای نەوت و غازی ساڵی 2007ی حکومەتی هەرێمی بە نادەستووری زانی، ئەمەش ئیدیعاکانی بەغدای لە سەر بەڕێوەبردنی هایدرۆکاربۆنی كوردستان بەهێزتر کرد[29]. ئەم نادڵنیاییە یاساییانە تێڕوانینی وەبەرهێنەرانی بیانی دەگۆڕێت و پلاندانانی درێژخایەنی وزە ئاڵۆزتر دەکات[30]. تورکیا هەر چەندە دەكرێت هاوبەشێک بێت بۆ ترانزێتی غازی سروشتیی کوردستان، بەڵام ڕێبازێکی تایبەتی هەیە بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ ئەم جۆرە كەیسانەدا، تەركیزی سەرەكیی لە سەر پاراستنی پەیوەندییەكانیەتی لەگەڵ عێراقی دراوسێ، بە تایبەت لە دوای پێشهاتە یاسایی و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكانی دوای ڕیفراندۆمی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2017. نیگەرانییە سیاسی و ئەمنییەکان، بە تایبەت سەبارەت بە گرووپە یاخیبووە کوردییەکان، لە نێویاندا پارتی كرێكارانی كوردستان و پەیوەندییەکانی تورکیا-عێراق، کاریگەرییەکی زۆریان لە سەر هاوکارییەکانی ئەنقەرە هەیە[31]. جگە لەوەش، بۆریی عێراق-تورکیا بە هۆی گرژییە جیۆپۆلەتیکییەکان و بڕیارەکانی ناوبژیوانییەوە تووشی وەستانی هەناردەكردنی نەوت بووەتەوە، ئەمەش متمانەی ڕێڕەوەکانی هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی كوردستانی تێک داوە[32]. هەروەها حكومەتی هەرێمی كوردستان ڕووبەڕووی کێبڕکێی ناوچەیی دەبێتەوە لە لایەن وڵاتانی هەناردەکاری غازی سروشتییەوە وەک ئێران، قەتەر و ئازەربایجان. ئێران لە مێژوودا پشکێکی زۆری لە  دابینكردنی غازی تورکیا هەبووە و بە گومانەوە سەیری داهاتووی هەناردەکردنی غازی سروشتیی كوردستان دەکات. جگە لەوەش، گوایە میلیشیاکانی سەر بە ئێران ژێرخانی وزەی هەرێمی كوردستانیان کردووەتە ئامانج بۆ سنووردارکردنی گەشەسەندنی سەربەخۆیی وزە[33]. لەم نێوەندەدا قەتەر و ئازەربایجان سوودمەندنی سەرەكین بە بنیاتنانی ژێرخانێكی پێشکەوتووی بەرهەمهێنان و هەناردەكردنی غازی سروشتی و پەیوەندییە درێژخایەنەکانی هەناردەکردنی ئەو سەرچاوە سروشتییەی وزە لەگەڵ بازاڕەکانی ئەورووپا، ئەمەش كوردستان دەخاتە پێگەیەکی کێبڕکێی بەهێزترەوە[34] . بۆ بەڕێوەبردنی ئەم ژینگە پڕ لە تەحەدایە، حکومەتی هەرێم چالاکانە هەوڵی داوە هاوبەشییەکانی هەمەچەشن بکات. گەیاندنی دیپلۆماسیەتی ئەم دواییانەی بۆ وڵاتانی کەنداو وەک قەتەر و ئیمارات، بەشێکە لە ستراتیژییەکی فراوانتر بۆ دەستەبەرکردنی وەبەرهێنان و پشتیوانیی تەکنیکی بۆ پەرەپێدانی کێڵگە غازییەکانی و ژێرخانی هەناردەکردن[35]. ئەم هاوپەیمانیانە ئامانجیان زیادکردنی شەرعیەتی جیۆپۆلەتیکی و کەمکردنەوەی پشتبەستن بە هەر تاکە ئەکتەرێکی ناوچەییە. ئەم دوو گرێبەستی ئەم دواییەش لەگەڵ كۆمپانیای ئێچ كەی ئێن و وێستێرن زاگرۆس هێشتا دەرئەنجامەكانیان دەرنەكەوتوون و نەچوونەتە بواری جێبەجێكردنەوە، بەڵام هەر زوو حكومەتی عێراق و وەزارەتی نەوتی ئەو وڵاتەی هێنایە دەنگ، ئەمەش تەحەدا و دەرفەتی نوێ دروست دەكات و حكومەتی هەرێم دەبێت خۆی بۆ ئامادە بكات. بۆیە دەتوانرێت بوترێت کە یەدەگی غازی سروشتیی کوردستان دەرفەتێکی بەرچاو بۆ کاریگەریی ناوچەیی و گەشەسەندنی ئابووری دەڕەخسێنێت، بەڵام دەبێت چارەسەری ناجێگیریی جیۆپۆلەتیکی، ناکۆکیی یاسایی و کێبڕکێی ستراتیژی بکرێت. ستراتیژییەکی دیپلۆماسیی هاوئاهەنگ، چاکسازیی یاسایی و وەبەرهێنانی ژێرخانی بەهێز؛ زۆر گرنگە بۆ ئەوەی حكومەتی هەرێمی كوردستان وەک دابینکەرێکی وزەی جێگیر و متمانەپێکراو دەربکەوێت.     بەربەستەکانی بەردەم پێشکەوتن و پێشنیارە سیاسییەكان بۆ گەشەپێدانی غازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان هەرێمی کوردستانی عێراق خاوەنی یەدەگی غازی سروشتیی زۆرە، لەگەڵ ئەوەشدا چەندین بەربەست ڕێگرییان لە زیاتر وەبەرهێنان لەم ئەم سەرچاوە سروشتییەدا كردووە. كەمكردنەوەی ئەم بەربەستانە پێویستی بە گرتنەبەری سیاسەتی گونجاو هەیە. بەربەستە سەرەکییەکانی پێشکەوتن:     بۆشایی یاسایی لە سەر خاوەندارێتی و دابەشکردنی داهات دەستووری عێراق بە ڕوونی ئاماژەی نەكردووە بۆ دابەشکردنی بەڕێوەبردنی سەرچاوە هایدرۆکاربۆنییەكان لە نێوان حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێمی کوردستاندا، ئەمەش بووەتە هۆی درێژەکێشانی ناکۆکییەكان[36]. لە مادەی (112)ی دەستووری عێراقدا هاتووە، بەڕێوەبردنی نەوت و گاز “بە هاوکاری” لەگەڵ ناوچەكانی بەرهەمهێنانی ئەو سەرچاوانە بەڕێوە بچێت، بەڵام لێکدانەوەکان جیاوازن، ئەمەش دوودڵیی لە لای وەبەرهێنەران دروست كردووە[37].     کەموکوڕیی لە ژێرخاندا حكومەتی هەرێمی كوردستان تۆڕێكی بۆریی گونجاو و پێویستی نییە بۆ گواستنەوەی غاز بە شێوەیەکی کارا، لە کاتێکدا کە تۆڕێكی تا ڕادەیەک گونجاوی بۆریی نەوتی هەیە بۆ گواستنەوە و هەناردەكردن بۆ دەرەوە. ژێرخانی غاز هێشتا لە قۆناغی سەرەتای گەشەسەندندایە، ئەمەش بەکارهێنانی ناوخۆیی و تواناکانی هەناردەکردن سنووردار كردووە[38]. بە بێ بنیاتنانی بۆریی گواستنەوەی غازی سروشتی بۆ تورکیا یان باشووری عێراق، هەرێم ناتوانێت بە شێوەیەکی کاریگەر یەدەگی ئەو سەرچاوە سروشتییە بە پارە بکات.     نادڵنیایی وەبەرهێنەر بە هۆی ناسەقامگیری دارایی کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانی نەوت و غاز کە لە کوردستان کار دەکەن، بە هۆی ناکۆکیی بودجەی نێوان هەولێر و بەغداوە ڕووبەڕووی دواکەوتنی پارەدان بوونەتەوە[39]. نەبوونی چوارچێوەیەکی دارایی جێگیر، بێهیوایی دروست دەكات بۆ وەبەرهێنانی درێژخایەن لە پڕۆژەکانی غازی سروشتیدا.     ئاڵنگاری حوکمڕانیی ناوخۆیی لاوازی لە چاودێریكردنی دامەزراوەكان و گەندەڵی لە ناو دامەزراوەکانی وزەی حکومەتی هەرێمدا؛ بووەتە هۆی ناکارایی و خراپ بەڕێوەبردن[40]. نەبوونی شەفافیەت لە پڕۆسەکانی گرێبەستکردندا بووەتە هۆی خاوكردنەوەی هێنانی وەبەرهێنەرانی بیانی. هەروەها تێڕوانین و سیاسەت و ستراتیژی جیاوازی دوو حیزبی حكومڕان و سەرەكی لە هەرێمی كوردستان، هۆكارێكی كاریگەری ئەم جۆرە ئاستەنگەیە.     پێشنیارە سیاسییەكان     دانوستان لە سەر میکانیزمێکی شەفاف بۆ دابەشکردنی داهات لەگەڵ بەغداد پێویستە چوارچێوەیەکی یاسایی ڕوون دابنرێت بۆ دیاریکردنی دابەشکردنی داهات لە نێوان حکومەتی هەرێم و حکومەتی فیدراڵیدا. سوود ببینرێت لە پێشینەکانی سیستمە فیدراڵییەکانی وڵاتانی تر لە بواری ڕێککەوتننامەکانی تایبەت بە بەڕێوەبردنی سەرچاوەكانی وزە وەک مۆدێلێک بۆ خزمەتی گشتی[41].     فراوانکردنی ژێرخانی غاز لە ڕێگەی وەبەرهێنانی ستراتیژی پێویستە حکومەتی هەرێم ئەولەویەت بدات بە دروستکردنی بۆری، لەوانە:     بۆرییەکی غازی سروشتی لە نێوان هەرێمی كوردستان و تورکیا بۆ ئاسانکاریی هەناردەکردن.     بۆریی ناوخۆیی بۆ دابینکردنی وێستگەکانی کارەبای عێراق، کەمکردنەوەی پشتبەستن بە غازی ئێران. بۆ جێبەجێكردنی ئەو دوو خاڵەی سەرەوە، دەكرێت هاوبەشی گشتی و تایبەت  دروست بكرێت لەگەڵ کۆمپانیاکانی وەک “TotalEnergies” یان “Chevron”، ئەم كۆمپانیایانە دەتوانن پەرەپێدانی ژێرخانی غازی سروشتی خێراتر بکەن[42].     هاندان بە مەبەستی پێكهێنانی هاوبەشی گشتی و تایبەت لە چوارچێوەیەكی یاسایی ڕووندا حکومەتی هەرێم پێویستە گرێبەستی ستانداردی هاوبەشی بەرهەمهێنان (PSCs) ئەنجام بدات بۆ ڕاکێشانی سەرنجی كۆمپانیا نێودەوڵەتییەكان، هەمان سیناریۆی سەرکەوتنی ئازەربایجان لە ڕاکێشانی کۆمپانیای بی پی و سۆکار بۆ پڕۆژەی غازی شا دەنیز بگرێتە بەر كە ئەو سیناریۆیە کاریگەریی مەرجە گرێبەستییە جێگیرەکان نیشان دەدات[43].     چاکسازیی ناوخۆیی لە بەڕێوەبردنی وزەدا     دامەزراندنی بەشێكی سەربەخۆ بۆ سەرپەرشتیکردنی مۆڵەت و گرێبەستەکان.     جێبەجێکردنی ڕێوشوێنی دژە گەندەڵی، وەک هێنانەكایەی پڕۆسەیەكی ڕوون بۆ پێشکەشکردنی داواکاری.     بەرزکردنەوەی توانای تەکنیکی لە ناو وەزارەتی سەرچاوە سروشتییەكان و كەرتەكانی وزەی حکومەتی هەرێم لە ڕێگەی بەرنامەکانی ڕاهێنانی نێودەوڵەتی. كەواتە دەتوانرێت بوترێت کەرتی غازی سروشتی لە هەرێمی كوردستان ڕووبەڕووی ئاستەنگی یاسایی، ژێرخانی و حوکمڕانی بووەتەوە، بەڵام چاکسازییە ستراتیژییەکان لە بواری سیاسیدا دەتوانێت ئەم بەربەستانە کەم بکاتەوە. بە دەستەبەرکردنی ڕێککەوتنەکانی دابەشکردنی داهات، فراوانکردنی ژێرخانی ئابووری، ڕاکێشانی وەبەرهێنانی تایبەت و باشترکردنی حوکمڕانی، هەرێم دەتوانێت ببێتە دابینکەرێکی سەرەکیی غاز بۆ عێراق و بازاڕە نێودەوڵەتییەکان. ئەنجامگیری ڕۆڵی یەدەگی غازی سروشتیی هەرێمی کوردستان زۆر زیاترە لەوەی وەكوو سەرمایەیەکی ئابووری تێی بڕوانرێت، چونكە دەكرێت ببێت بە بەردێکی بناغە بۆ سەقامگیری و سەروەری و کاریگەریی ناوچەیی لە داهاتوودا. بە یەدەگی مەزەندەکراو کە زیاترە لە 25 ترلیۆن پێ سێجا، توانای ئەوەی هەیە کە ڕێڕەوی ئابووریی خۆی دابڕێژێتەوە و وەکوو یاریزانێکی سەرەکی لە بازاڕەکانی وزەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەربکەوێت. بەڵام بەدیهێنانی ئەم توانایە پەیوەستە بە زاڵبوون بەسەر ئاستەنگە جۆراوجۆرەكانەوە لە ڕێگەی داڕشتنی سیاسەتی ستراتیژی، چاکسازیی دامەزراوەیی و وردبوونەوە لە پەیوەندییە دیپلۆماسییەكان. لە ئێستادا عێراق و كوردستان پشت بە گازی هاوردەکراو لە ئێرانەوە دەبەستن و بەدەست کەمیی دابینكردنی كارەبای بەردەوامەوە دەناڵێنن. پەرەپێدانی سەرچاوەکانی غازی ناوخۆیی دەتوانێت تێچووی هاوردەکردنی وزە کەم بکاتەوە، بەرهەمهێنانی کارەبا باشتر بکات، پاشەکەوتکردنی وزە و بنیاتنانی ژێرخانێكی پتەو بە ئاڕاستەی  دابینكردنی خزمەتگوزارییە جۆراوجۆرەكان پەرە پێ بدات. بنیاتنانی کەرتی غازی بە شێوەیەكی زانستیی باش؛ دەتوانێت ساڵانە 10-15 ملیار دۆلار بەشداریی ئابووریی ناوچەکە بکات، ئەمەش ڕێگەچارەیەكی باشە لە بەرامبەر قەیرانە داراییەکان و ناجێگیریی نرخی نەوت. هەروەها پێگەی جوگرافیای کوردستان لە نێوان عێراق و تورکیا و ئێراندا دەیکاتە ناوەندێکی وزەی گرنگ. بە دابینکردنی غاز بۆ تورکیا و ئەورووپا، هەرێمی كوردستان دەتوانێت پێگەی جیۆپۆلەتیکیی خۆی بەهێز بکات، بە تایبەتی کە یەکێتیی ئەورووپا بەدوای بەدیلێکدا دەگەڕێت بۆ غازی ڕووسیا. بەڵام ئەمه پێویستی به چارەسەرکردنی ناکۆکییەکان لەگەڵ بەغدا لە سەر دابەشکردنی داهات و مافی هەناردەکردن هەیه. یاسایەکی فیدراڵیی هایدرۆکاربۆن کە بە شێوەیەکی ڕوون ڕێككەوتنی لە سەر بکرێت، دەتوانێت دڵنیایی یاسایی پێویست دروست بكات بۆ وەبەرهێنانی درێژخایەن. دوودڵیی وەبەرهێنەران لە دواکەوتنی پارەدان، ناڕوونیی داهاتووی گرێبەستەکان و مەترسییەکان و گەندەڵی لە بەڕێوەبردنی سەرچاوە سروشتییەكانەوە سەرچاوە دەگرێت. بۆ ڕاکێشانی کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکان، حکومەتی هەرێم دەبێت ئەم كارانە ئەنجام بدات: دامەزراندنی دەزگایەكی سەربەخۆی وزە بۆ سەرپەرشتیکردنی گرێبەست و مۆڵەتدان، گرتنەبەری ڕێوشوێنی دژەگەندەڵی، وەک تەندەری کراوە و وردبینیی لایەنی سێیەم. دڵنیابوون لە پارەدان لە کاتی خۆیدا بە بەڵێندەران لە ڕێگەی ئەژمێری ئیسکرۆ یان گەرەنتیی سەروەری[44]. سەرکردایەتیی کوردستان لە بەردەم هەڵبژاردەیەکی گرینگدایە، ئەویش بریتییە لە یەکەمایەتیدان بە دەستکەوتە سیاسییە کورتخایەنەکان یان پابەندبوون بە ستراتیژییەکی بەردەوامی غاز، ئەمەش كاتێک ئەنجام دەدرێت كە هاوکاری هەبێت لەگەڵ بەغدا لە سەر دابەشکردنی داهات و چوارچێوەی هەناردەکردن. هەروەها هاوبەشیی گشتی و تایبەت لەگەڵ کۆمپانیاکانی وەک “TotalEnergies” یان “Chevron”، بۆ دروستکردنی بۆری و کارگەی پڕۆسێسکردن[45]. لە كۆتاییدا کەرتی غازی هەرێمی كوردستان تاقیکردنەوەیەکی چارەنووسسازە بۆ حوکمڕانی و دیدگا ستراتیژییەکەی. سەرکەوتن دەتوانێت ناوچەکە بگۆڕێت بۆ ناوەندێکی وزە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، لە کاتێکدا شکستهێنان دەبێتە هۆكاری سەرهەڵدانی مەترسییەكی بەردەوام و ناسەقامگیریی سیاسی. هەرێمی کوردستان بە هاوسەنگکردنی تەماحی ئابووری لەگەڵ چاکسازیی دامەزراوەیی، دەتوانێت داهاتووی وزەی خۆی مسۆگەر بکات، بەڵام تەنیا لە حاڵەتێکدا کە حكومەتی هەرێمی كوردستان بە میتۆدی یەکلاکەرەوە مامەڵە لەو كەیسەدا بکات. پێشنیار و ڕاسپاردەكان لە بارەی بەڕێوەبردنی غازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان هەرێمی کوردستان خاوەنی یەدەگێكی غازی سروشتیی زۆر و بەرچاوە ئەگەر بە شێوەیەکی کاریگەر بەڕێوە ببرێت، دەتوانێت ئاسایشی وزە و گەشەی ئابووری و سەقامگیری لە كوردستان و ناوچەکە گەشە پێ بدات. لە خوارەوە پێشنیاری سەرەکی بۆ باشکردنی بەڕێوەبردنی گازی سروشتی لە هەرێمی كوردستان دەخەینە ڕوو:     بەهێزکردنی چوارچێوە ڕێکخراوەیی و یاساییەکان     داڕشتنی سیاسەتێکی ڕوونی غازی سروشتی: دانانی یاسایەکی تۆکمەی غازی سروشتی کە خاوەندارێتی و مافی بەرهەمهێنان و میکانیزمی دابەشکردنی داهات لە نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی فیدراڵیی عێراقدا دیاری بکات.     هاندانی هاوبەشی گشتی و تایبەت: ڕاکێشانی وەبەرهێنانی بیانی لە ڕێگەی ڕێسا ڕوون و جێگیرەکانەوە، لە هەمان کاتدا دڵنیابوون لە پێداویستییەکان بۆ بەردەوامیدان و گەشەپێدانی پڕۆسە ناوخۆییەكان.     دامەزراندنی دەسەڵاتێکی سەربەخۆی ڕێکخستنی غازی سروشتی: سەرپەرشتیی مۆڵەتدان، نرخدانان و پابەندبوون بە ڕێسا ژینگەییەكان بۆ دڵنیابوون لە بەڕێوەبردنی کارەکان و پڕۆسەكان بە شێوەیەكی دادپەروەرانە و کارا.     زۆرترین بەکارهێنانی غازی سروشتی و کەمکردنەوەی بەفیڕۆچوونی ئەو سەرچاوە سروشتییە بە هۆی سووتانەوە     وەبەرهێنان لە ژێرخانی گرتنی غازی سروشتی: ئەولەویەتدان بە دامەزراوەکانی پڕۆسێسکردنی غاز بۆ کەمکردنەوەی سووتاندنی غاز لە پڕۆسەكانی بەرهەمهێنانی نەوتدا و دەستخستنی پارە لە غازی پەیوەندیدار لە کێڵگە نەوتییەکاندا.     فراوانکردنی پڕۆژەکانی غازی سروشتی بۆ بەرهەمهێنانی کارەبا: بەکارهێنانی غازی سروشتی بۆ بەرهەمهێنانی کارەبای ناوخۆیی بۆ کەمکردنەوەی پشتبەستن بە هاوردەکردنی وزە و باشترکردنی متمانەپێکردن بە بەرهەمهێنانی سەرچاوەی وزەی ناوخۆیی.     پەرەپێدانی توانای هەناردەکردنی “LNG” و “CNG”: بەدواداچوون و كاركردن بۆ هەناردەکردنی “LNG”، یان بنیاتنانی بۆری بە قەبارەی بچووک بۆ بازاڕەکانی دراوسێ (تورکیا، ئەورووپا و… هتد) ئەگەر لە ڕووی ئابوورییەوە بتوانرێت پێداویستییەكانی بۆ دابین بكرێت.     گەشەپێدان بە ژێرخان و عەمبارکردن     دروستکردنی تۆڕەکانی بۆریی غازی سروشتی: پتەوكردنی تەكنیكەكانی پەیوەندیی نێوان کێڵگەکان، وێستگەکانی کارەبا و ناوچە پیشەسازییەکان بۆ دڵنیابوون لە دابەشکردنی غازی سروشتی بە شێوەیەكی کارا.     پەرەپێدانی هەڵگرتنی غازی ژێر زەوی: دڵنیابوون لە سەقامگیریی دابینکردن بە هەڵگرتنی غازی زیادە بۆ كاتی لوتکەی خواست یان حاڵەتە فریاگوزارییەکان.     نوێکردنەوەی کارگەکانی پڕۆسێسکردنی غاز: وەبەرهێنان لە دامەزراوە مۆدێرنەکان بۆ جیاکردنەوە و پڕۆسێسکردنی “شلەکانی غاز (LPG)، کۆندێنسێت” بۆ هەناردەکردنی بەهای زیاتر.     پێشخستنی هەمەچەشنیی ئابووری و سوودە ناوخۆییەکان     پشتگیریكردنی ئەو جۆرە پیشەسازییانەی كە سەرچاوەی سەرەكییان غازی سروشتییە: هاندان لە بواری پیشەسازییەکانی پترۆکیمیایی، پێداویستی و بەرهەمهێنان بۆ زیادکردنی بەها بۆ سەرچاوەکانی غاز.     بەکارهێنان و دابینكردنی غازی ناوخۆیی لە پێشینەدا دابنرێت: دڵنیابوون لە دابینکردنی غاز بە نرخێکی گونجاو بۆ ماڵان و پڕۆسە بازرگانییەکان بۆ هاندانی گەشەی ئابووری.     وەبەرهێنان بكرێت بە مەبەستی پەرەپێدانی کارامەیی: ڕاهێنانی هێزی کاری ناوخۆیی لە بواری ئەندازیاری غاز، بەڕێوەبردنی پڕۆژە، چاککردنەوە بۆ کەمکردنەوەی پشتبەستن بە شارەزایی بیانی.       دەستەبەرکردنی بەرپرسیارێتیی ژینگەیی و کۆمەڵایەتی     كەمكردنەوەی بەفیڕۆچوونی غازی سروشتی بە هۆی سووتاندن: سزاکان بۆ زیادەڕۆیی لە سووتاندنی غاز جێبەجێ بکرێت، لە هەمان کاتدا هاندان بۆ تەکنەلۆژیاکانی سفر سووتاندن بە توندی جەختی لە سەر بكرێتەوە.     پەیوەندی لەگەڵ کۆمەڵگە ناوخۆییەکان: دڵنیابوون لە هاوبەشکردنی شەفافانەی سوود و چارەسەرکردنی نیگەرانییەکانی ژینگە بۆ ڕێگریکردن لە ململانێکان.       پتەوکردنی هاریکاریی هەرێمی و نێودەوڵەتی     دانوستان لە سەر ڕێککەوتنەکانی دابینکردنی غاز: هاوکاری لەگەڵ عێراق و تورکیا و دراوسێکانی تر بۆ بازرگانیی غاز لە ڕێگەی سنوورەكانەوە.     ڕاکێشانی وەبەرهێنانی نێودەوڵەتی: پێشکەشکردنی مەرجی کێبڕکێ بۆ کۆمپانیا گەورەکانی وزە لە هەمان کاتدا مسۆگەرکردنی بەرژەوەندییە درێژخایەنەکانی حکومەتی هەرێم.     هاوتەریبكردنی هەرێمی كوردستان لەگەڵ ڕەوتی گواستنەوەی وزەی جیهانی: كوردستان تەركیزی لە سەر ئەوە بێت وەک دابینکەرێکی متمانەپێکراوی غازی سروشتیی جێگیر دەربكەوێت، هەروەها ئامادەکاری بكات بۆ گۆڕانکارییەکانی داهاتوو بەرەو وزەی نوێبووەوە. كەواتە بەڕێوەبردنی کاریگەرانەی غازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان پێویستی بە ڕێبازێکی هاوسەنگ هەیە کە چاکسازیی ڕێکخستن و وەبەرهێنانی ژێرخانی ئابووری و هەمەچەشنکردنی ئابووری و بەڕێوەبردنی ژینگەی تێدا بێت. بە جێبەجێکردنی ئەم ستراتیژانە، حکومەتی هەرێم دەتوانێت زۆرترین سوود لە سەرچاوەكانی غاز بەدەست بهێنێت و لە هەمان کاتدا بەشداری بکات لە ئاسایشی وزەی ناوچەکە و گەشەپێدانی بەردەوامدا. سەرچاوەكان [1] Qamar Energy. (2022). Opportunities to Strengthen the Natural Gas Sector in the Iraq Kurdistan Region. US Department of Energy, Office of International Affairs. [2] Jabbar, B. J. (2024). Oil and Gas in the Iraqi Kurdistan: Geopolitical Connectivity and the Market Realities. In Deciphering the Eastern Mediterranean’s Hydrocarbon Dynamics: Unravelling Regional Shifts (pp. 63-83). Emerald Publishing Limited. [3] Qamar Energy. (2022). Opportunities to Strengthen the Natural Gas Sector in the Iraq Kurdistan Region. US Department of Energy, Office of International Affairs. [4] Shafaq News. (2023). KRG begins construction on Iraq’s largest solar power station.  Retrieved from https://shafaq.com/en/Kurdistan/KRG-begins-construction-on-Iraq-s-largest-solar-power-station [5] Shafaq News. (2021). Kurdistan Region launches a project to produce 75 megawatts of solar energy. Retrieved from https://shafaq.com/en/Kurdistan/Kurdistan-Region-launches-a-project-to-produce-75-megawatts-of-solar-energy [6] Mahmood Baban. (2025) Iraq, Kurdistan Region’s diverse approaches to electricity supply. Rudaw. Retrieved from https://www.rudaw.net/english/opinion/20052025 . [7]World Bank. (2021). Governance and anti-corruption in Iraq’s energy sector. http://www.worldbank.org [8] KRG Ministry of Natural Resources. (2023). Energy Strategy and Natural Gas Development Report. [9] GE Vernova to Upgrade Bazyan Power Plant. (2025, April 29). Iraq Business News. Retrieved from https://www.iraq-businessnews.com/2025/04/29/ge-vernova-to-upgrade-bazyan-power-plant/Kurdistan 24+5Iraq Business News+5dinaropinions.com+5 [10] GE Vernova to Upgrade Bazyan Power Plant. (2025, April 29). Iraq Business News. Retrieved from https://www.iraq-businessnews.com/2025/04/29/ge-vernova-to-upgrade-bazyan-power-plant/ [11] GE Vernova to Upgrade Bazyan Power Plant. (2025, April 29). Iraq Business News. Retrieved from https://www.iraq-businessnews.com/2025/04/29/ge-vernova-to-upgrade-bazyan-power-plant/ [12] Katzman, K. (2022). Iraq: Politics and Governance. Congressional Research Service. [13] KRG Ministry of Natural Resources. (2023). Energy Strategy and Natural Gas Development Report. [14] Natali, D. (2015). The Kurdish Quasi-State: Development and Dependency in Post-Gulf War Iraq. Syracuse University Press. [15] Gunter, M. M. (2021). The Kurds: A Modern History. Markus Wiener Publishers. [16] BP Statistical Review of World Energy. (2023). Natural Gas Reserves by Region and Country. [17] Katzman, K. (2022). Iraq: Politics and Governance. Congressional Research Service. [18] Stansfield, G. (2018). The Kurdish Question Revisited. Oxford University Press. [19] Reuters. (2022). Iraq’s top court rules Kurdish oil and gas law unconstitutional. Retrieved from www.reuters.com [20] Ala’Aldeen, D. A. (2020). The KRG’s Foreign Policy: Balancing Regional and Global Interests. Middle East Research Institute. [21] KRG Ministry of Natural Resources. (2023). Energy Strategy and Natural Gas Development Report. [22] World Bank. (2021). Governance and anti-corruption in Iraq’s energy sector. http://www.worldbank.org [23] International Energy Agency (IEA). (2021). Energy Investment Report. [24] European Commission. (2022). REPowerEU: Joint European Action for more affordable, secure and sustainable energy. [25] Reuters. (2022). Iraq’s top court rules Kurdish oil and gas law unconstitutional. [26] Ministry of Natural Resources – KRG. (2023). Natural Gas Reserves and Export Strategy. http://mnr.krg.org [27] IEA. (2023). Electricity Market Report: Middle East Focus. International Energy Agency. [28] Ministry of Energy of Azerbaijan. (2023). Southern Gas Corridor overview. https://minenergy.gov.az/en/layiheler/cenub-qaz-dehlizi_2196 [29] Draw Media. (2022). Federal Court’s ruling on oil and gas law. https://drawmedia.net [30] Sorkhabi, R. (2023). Iraqi Kurdistan’s oil and gas dispute with Baghdad. In The Geopolitics of Energy in the Middle East (pp. 112–130). Springer. [31] SETA Foundation. (2023). Turkey-KRG energy relations: Challenges and opportunities. https://setav.org [32] Reuters. (2024, March 25). Iraq blames foreign firms for Kurdistan oil export delay. https://www.reuters.com [33] MEMRI. (2023). Iranian-backed militias and Kurdistan’s energy ambitions. https://www.memri.org/reports/kurdistan-energy-alternative-iran [34] Middle East Council on Global Affairs. (2023). The Geopolitics of Iraqi Kurdistan’s Gas Reserves. https://mecouncil.org [35] KRG Unveils Major Energy Expansion with U.S. Partnership. (2025, April 27). Kurdistan24. Retrieved from https://www.kurdistan24.net/en/story/837302Kurdistan 24+1Kurdistan 24+1 [36] Alaaldin, R. (2022). Iraq’s hydrocarbon law: The struggle for federalism. Brookings Institution. [37] Hussein, D. (2022). Lessons from Canadian federalism for Iraq’s oil disputes. Middle East Policy, 29(3), 45-60. [38] IEA. (2023). Electricity Market Report: Middle East Focus. International Energy Agency. [39] Reuters. (2023, June 15). Payment delays deter investors in Kurdistan’s energy sector. https://www.reuters.com [40] World Bank. (2021). Governance and anti-corruption in Iraq’s energy sector. http://www.worldbank.org [41] Hussein, D. (2022). Lessons from Canadian federalism for Iraq’s oil disputes. Middle East Policy, 29(3), 45-60. [42] Sorkhabi, R. (2023). Iraqi Kurdistan’s oil and gas dispute with Baghdad. In The Geopolitics of Energy in the Middle East (pp. 112–130). Springer. [43] Ahliman, H. N. (2025, January). THE AGREEMENT OF THE CENTURY–AN INTERNATIONAL PROJECT THAT TURNS AZERBAIJAN INTO AN INTEGRAL PART OF THE GLOBAL WORLD ECONOMY. In Publisher. agency: Proceedings of the 8th International Scientific Conference «Research Reviews»(January 9-10, 2025). Prague, Czech republic, 2025. 144p (p. 139). Tomas Bata University in Zlín. [44] Tarhonii, Y. (2023). BENEFICIARY AS A PARTICIPANT OF LEGAL RELATIONSHIP UNDER THE ESCROW ACCOUNT CONTRACT. ДО ХАРАКТЕРИСТИКИ ДЕЯКИХ СУЧАСНИХ ТЕНДЕНЦІЙ ЮРИДИЧНОГО ЗАБЕЗПЕЧЕННЯ РЕПРОДУКТИВНИХ ПРАВ ЛЮДИНИ, 124. [45] Köstem, Burç. “Uneven Earth” .

درەو: دادگای لێکۆڵینەوەی هەولێر فەرمانی دەستگیرکردنی بۆ ئەحمەد حاجی رەشید دەرکرد.و داواش لە دادگای سلێمانی دەكات بە دەستگیركراوی رادەستیان بكات. دادگای لێکۆڵینەوەی هەولێر لە یاداشتێکدا داوا لە هێزەکانی پۆلیس دەکات لە هەرشوێنێک ئەحمەد حاجی رەشید بگرن و بیدەن بەدادگا لەبەر ئەوەی لە دادگای لێکۆڵینەوەی هەولێر سکاڵای لەسەر تۆمارکراوە. لە نوسراوێكیشدا بۆ دادگای سلێمانی، لە نوسراوێکی تردا دادگای لێکۆلینەوەی هەولێر داوا دەکەن ئەحمەد حاجی رەشید دەستگیر بکەن و بە دەستگیرکراوی رەوانەی دادگای هەولێری بکەن، فەرمانی دەستگیرکردنی ئەحمەد حاجی رەشید لە دادگای هەولێر لە 2025/6/4 دەرچووە. پێدەچێت فەرمانەكە پەیوەندی بە لێدوانێكی پێشتری ئەحمەد حاجی رەشیدەوە هەبێت كە بۆ كەناڵی عەهدی داوە سەبارەت بە هەرێمی كوردستان. لە رونکردنەوەیەکدا بۆ ڕای گشتی ئەحمەد حاجی رەشید دەڵێت کەناڵی عەهد لێدوانێکی منیان شێواندوە، هەواڵەکەیان لابردووەو داوای لێبوردنیان کردووە. دەقی رونکردنەوەکەی ئەحمەد حاجی رەشید کەناڵی عەهد لێدوانیکی منیان بەشێواوی بڵاوکردوەتەوە و دوای قسەکردن لەگەڵ کەناڵی ناوبراو ئاگادارکردنەوەیان کەسکاڵای یاساییان لەسەر تۆمار دەکەم   هەر بۆیە دوای لێبوردنیان کردوو دوو سەرنوسەری گروپەکەشیان لەکار دورخستەوە و سەرجەم هەواڵەکەشیان لەتواوی گروپی تلەگرام وسۆشیال میدیا سڕیەوە  احمدی حاجی ڕەشید  

درەو: بەپێی بەرهەمی كۆمپانیا نەوتییەكانی بەرهەمێهنانی نەوت لە هەرێمی كوردستان، رۆژانە (299 هەزارو 705) بەرمیلەو لەو ژمارەیە (8 هەزارو 500 ) بەرمیلی لە سنوری سلێمانی بەرێژەی (3%) و (291 هەزارو 205) بەرمیلی لە سنوری دهۆك و هەولێرە، كۆی داهاتی مانگانەی نەوتی هەرێم (297 ملیۆن) دۆلارەو لەو بڕە (9 ملیۆن) دۆلاری لە سنوری سلێمانی و (288 ملیۆن) دۆلاری لە سنوری هەولێر و دهۆكە.  بەرهەم و داهاتی کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان پاڵپشت بە داتاکانی "ڕێکخراوی ڕونین بۆ شەفافییەت لە پرۆسەکانی نەوت" لە ئێستا هەشت کێڵگەی نەوت لە هەرێمی کوردستان، بەرهەمیان هەیە، پێکەوە بە تێکڕای ڕۆژانە (299 هەزارو 705) بەرمیل نەوت و مانگانە (8 ملیۆن و 8891 هەزار) بەرمیل بەرهەم دەهێنن. بەرهەمی نەوتی ئەو کێڵگانە هەر بەرمیلێکی لە نێوان (27 بۆ 39) دۆلار و بە تێکڕا بە (34) دۆلار ساغدەکرێنەوە، بەرزترین نرخی نەوت نەوتی كێڵگەی سەرسەنگ كە بەرمیلی (39) دۆلارەو نزمترین نرخی نەوت شێخانە كە بەرمیلی بە (27) دۆلارە، مانگانە کۆی داهاتی نەوتی فرۆشراوی هەرێم دەگاتە سەروو (297 ملیۆن 507 هەزار) دۆلار، لەو داهاتەش بە تێکڕا (72%)ی پشکی حکومەتی هەرێم و (28%) پشکی کۆمپانیاکانە، سەربارەت بە وردەکاری بەرهەم و داهاتی کێڵگەکان بە جۆرێکە کە؛ 1.    کێڵگەی نەوتی خورمەڵە؛ بەرهەمی کێڵگەکە بە تێکڕای ڕۆژانە (90 هەزار) بەرمیل و مانگانە (2 ملیۆن و 700 هەزار) بەرمیل نەوتە، بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (32) دۆلار دەفرۆشرێت، کۆی داهاتەکەی مانگانە دەگاتە (86 ملیۆن و 400 هەزار) دۆلار، لەو بڕەش (77 ملیۆن و 760 هەزار) دۆلاری بە ڕێژەی (90%) پشکی حکومەتی هەرێم و (8 ملیۆن و 640 هەزار) دۆلاری پشکی کۆمپانیای وەبەرهێنی کێڵگەکەیە بە ڕێژەی (10%). 2.     کێڵگەی نەوتی تاوکێ - فیشخابور؛ کە بە ناوچەی گرێبەستی تاوكی ناسراوە، بەرهەمی کێڵگەکە بە تێکڕای ڕۆژانە (81 هەزارو 81) بەرمیل و مانگانە (2 ملیۆن و 462 هەزار و 430) بەرمیل نەوتە، بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (35) دۆلار دەفرۆشرێت، کۆی داهاتەکەی مانگانە دەگاتە (86 ملیۆن و 185 هەزار و 50) دۆلار، لەو بڕەش (61 ملیۆن و 951 هەزار و 50) دۆلاری بە ڕێژەی (72%) پشکی حکومەتی هەرێم و (24 ملیۆن و 234 هەزار) دۆلاری پشکی کۆمپانیای وەبەرهێنی کێڵگەکەیە بە ڕێژەی (28%). 3.    کێڵگەی نەوتی شێخان؛ بەرهەمی کێڵگەکە بە تێکڕای ڕۆژانە (44 هەزارو 900) بەرمیل و مانگانە (ملیۆنێک و 347 هەزار) بەرمیل نەوتە، بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (27) دۆلار دەفرۆشرێت، کۆی داهاتەکەی مانگانە دەگاتە (36 ملیۆن و 369 هەزار) دۆلار، لەو بڕەش (20 ملیۆن و 664 هەزار و 866) دۆلاری بە ڕێژەی (57%) پشکی حکومەتی هەرێم و (15 ملیۆن و 704 هەزار و 134) دۆلاری پشکی کۆمپانیای وەبەرهێنی کێڵگەکەیە بە ڕێژەی (43%). 4.    کێڵگەی نەوتی ئەتروش؛ بەرهەمی کێڵگەکە بە تێکڕای ڕۆژانە (35 هەزارو 300) بەرمیل و مانگانە (ملیۆنێک و 59 هەزار) بەرمیل نەوتە، بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (33) دۆلار دەفرۆشرێت، کۆی داهاتەکەی مانگانە دەگاتە (34 ملیۆن و 947 هەزار) دۆلار، لەو بڕەش (23 ملیۆن و 526 هەزار و 320) دۆلاری بە ڕێژەی (67.3%) پشکی حکومەتی هەرێم و (11 ملیۆن و 420 هەزار و 680) دۆلاری پشکی کۆمپانیای وەبەرهێنی کێڵگەکەیە بە ڕێژەی (32.7%). 5.    کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ؛ بەرهەمی کێڵگەکە بە تێکڕای ڕۆژانە (29 هەزارو 900) بەرمیل و مانگانە (897 هەزار) بەرمیل نەوتە، بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (39) دۆلار دەفرۆشرێت، کۆی داهاتەکەی مانگانە دەگاتە (34 ملیۆن و 983 هەزار) دۆلار، لەو بڕەش (17 ملیۆن و 425 هەزار و 32) دۆلاری بە ڕێژەی (50.2%) پشکی حکومەتی هەرێم و (17 ملیۆن و 557 هەزار و 968) دۆلاری پشکی کۆمپانیای وەبەرهێنی کێڵگەکەیە بە ڕێژەی (49.8%). 6.    کێڵگەی نەوتی هەولێر؛ بەرهەمی کێڵگەکە بە تێکڕای ڕۆژانە (9 هەزارو 24) بەرمیل و مانگانە (270 هەزار و 720) بەرمیل نەوتە، بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (33) دۆلار دەفرۆشرێت، کۆی داهاتەکەی مانگانە دەگاتە (8 ملیۆن و 933 هەزار و 760) دۆلار، لەو بڕەش (6 ملیۆن و 284 هەزار و 7) دۆلاری بە ڕێژەی (70.3%) پشکی حکومەتی هەرێم و (2 ملیۆن و 649 هەزار و 753) دۆلاری پشکی کۆمپانیای وەبەرهێنی کێڵگەکەیە بە ڕێژەی (29.7%). 7.    کێڵگەی نەوتی سەرقەڵا؛ بەرهەمی کێڵگەکە بە تێکڕای ڕۆژانە (8 هەزارو 500) بەرمیل و مانگانە (255 هەزار) بەرمیل نەوتە، بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (38) دۆلار دەفرۆشرێت، کۆی داهاتەکەی مانگانە دەگاتە (9 ملیۆن و 690 هەزار) دۆلار، لەو بڕەش (5 ملیۆن و 814 هەزار) دۆلاری بە ڕێژەی (60%) پشکی حکومەتی هەرێم و (3 ملیۆن و 876 هەزار) دۆلاری پشکی کۆمپانیای وەبەرهێنی کێڵگەکەیە بە ڕێژەی (40%).  خشتە    

درەو: پوختەی راپۆرتی ناڕەزایەتییەكانی مانگی حوزەیرانی 2025  لەمانگی حوزەیرانی 2025 لە شارەكانی هەرێمی كوردستان هاوڵاتیان (32) چالاكی ناڕەزایی، خۆپیشاندان، بایكۆت، گردبوونەوەیان رێكخستووە.  •    (18) چالاكی لە سلێمانی، (8) چالاكی لە هەولێر، (1) چالاكی لە هەڵەبجە، (1) چالاكی لە ئیدارەی راپەرین، (4) چالاكیش لە ئیدارەی گەرمیان. •    (16) چالاكی بۆ مووچە، (9) چالاكی بۆ داواكاری دامەزراندن، (3) چالاكی بۆ خزمەتگوزاری، (1) چالاكی بۆ ئیدانەكردنی جەنگ، (3) چالاكی داخوازی جیاجیا بوون. •    لە میانەی چالاكییەكاندا لە سلێمانی 81 مامۆستا و چالاكوان و كادری سیاسی و میدیاكار دەستگیركراون، پاشان ئازاد كراون، یەك ررودای رفاندیش لەلایەن هێزێكی دەمامكدار لە دهۆك تۆمار كراوە، پاش ئەشكەنجەدان ئازاد كراوە. •    هەندێك لە دەستگیركراوانی شاری سلێمانی، بەهۆی تدووتیژی هێزە ئەمنییەكان لەكاتی دەستگیركردنیان ئاسەواری لێدان بە گیانیانەوە دیاربووە. •    دوو حاڵەتی پەشیمانكردنەوە (ئەوەی لە ئاستی میللی پێدەوترێت رادیۆ) لە دهۆك تۆماركراوە، هەدوو هاوڵاتییەكە لێدوانی رەخنەگرانەیان بڵاوكرایەوە، دواتر لێدوانی پەشیمانبوونەوەیان بڵاوكرایەوە. •    بەهۆی هەڵمەتەكانی رێگری و دەستگیركردن، مانگی حوزەیران خراپترین بووە بۆ ئازادی رادەربڕین. •    بۆ یەكەمین جار بوو، دەزگای ئاسایشی هەرێم داوای لێبووردنی لە دەستگیركراونی سلێمانی كرد.  •    حوزەیران مانگێكی خراپ بوو بۆ پارێزبەندنی پەرلەمانتاران،  (سیپان ئامێدی) ئەندامی پەرلەمانی كوردستان لە فراكسیۆنی نەوەی لە دهۆك رفێندرا، عەلی حمە ساڵح سەرۆكی فراكسیۆنی هەڵوێست لە پەرلەمانی كوردستان، لە سلێمانی دەستگیركرا. تۆڕی 19 بۆ چاودێری ئازادی رادەربڕین لە كۆمەڵێك رێكخراوی داكۆكیكارانی مافی مرۆڤ، پێكهاتووە، سەنتەری میترۆ سەرپەرشتی دەكات، داكۆكی لە پرنسیپەكانی جاڕنامەی گەردوونی مافی مرۆڤ و بەڵگەنامە نێودەوڵتەییەكانی تری تایبەت بە ماف و ئازادییەكان دەكات، بە تایبەتیش بەندی 19ی جاڕنامەكە.  

درەو: ماوەی حەوت مانگە پەرلەمانی كوردستان كۆنەبووەتەوەو دەستەی سەرۆكایەتی پێهەڵنەبژێردراوە، بەڵام لەمڕۆوە (1ی تەموز) پەرلەمانی كوردستان كەوتە پشووی هاوینەوە. ماوەی زیاتر لە (8) مانگەو لە 20ی ئۆكتۆبەری 2024 هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بەڕێوەچووە، بە 2ی كانونی یەكەمی 2024 یەكەم دانیشتنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بەڕێوە چووە، بەڵام تا دوای حەوت مانگ نەیتوانیوە دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان هەڵبژێرێت. پشووی پەرلەمانی كوردستان لە 1ی تەمووز بۆ 1ی ئەیلولەو دواتر دانیشتنەكانی دەستپێدەكاتەوە، بەڵام لەوماوەیەدا تەنیا كۆبوونەوەی گشتی ناكرێت، بەڵام كۆبوونەوەی لیژنەكان بەردەوام دەبن و پەرلەمانتارانیش بەردەوام دەبن لەسەر ئەرك و كارەكانیان. ئەندامانی پەرلەمانی كوردستان سوێندی یاساییان خواردووەو موچەی مانگانەیان بۆ بەستراوە كە هەر پەرلەمانتارێك موچەیەكی (8 ملیۆن و 180 هەزار) دیناری و شوقە یاخود خانوویەكی لە سیتیەكان پێدەدرێت، بەڵام تا ئێستا لیژنەكانی پەرلەمان پێكنەهاتووەو سەرۆك  و جێگرو سكرتێری پەرلەمان هەڵنەبژێردراوەو چاوەڕێی كردنەوەی گرێكوێرەی ناكۆكییەكانی نێوان یەكێتی و پارتی دەكات لەسەر رێككەوتن بۆ پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی پەرلەمان (سەرۆك و جێگر و سكرتێر) و سەرۆكی هەرێم و جێگرەكانی و سەرۆكی حكومەت و وەزیرەكانی بەیەك پاكێج كراوە.  ئەنجامی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان: -    پارتی دیموكراتی كوردستان: 812 هەزارو 794 دەنگ و (39) كوردسی -    یەكێتی نیشتمانی كوردستان: 409 هەزارو 548 دەنگ و (23) كوردسی  -    جوڵانەوەی نەوەی نوێ: 292 هەزارو 32 دەنگ و (15) كوردسی  -    یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان: 117 هەزارو 444 دەنگ و (7) كوردسی  -    كۆمەڵی دادگەری كوردستان: 64 هەزارو 864 دەنگ و (3) كوردسی (بایكۆتی پەرلەمانی كرد) -    رەوتی هەڵوێستی نیشتمانی: 56 هەزارو 8 دەنگ و (4) كوردسی  -    بەرەی گەل: 33 هەزارو 461 دەنگ و (39) كوردسی  -    هاوپەیمانی هەرێمی كوردستان: 13 هەزارو 226 دەنگ و (1) كوردسی  -    بزووتنەوەی گۆڕان : 11 هەزارو 636 دەنگ و (1) كوردسی -    پێكهاتەكان: 31 هەزارو 188 دەنگ و (5) كوردسی  -       

درەو: هەرێم و بەغداد لەسەر موچەو بودجەو نەوت گەیشتوونەتە رێككەوتنی سەرەتایی و ئەمڕۆ ئەنجوومەنی وەزاریی عێراق بۆ کاروباری ئابووری دوایین راپۆرتی رێككەوتنەكە ئامادەدەكات.  بەغداد داوای (280) هەزار بەرمیل رادەستی سۆمۆ بكرێت، مانگانە (150) ملیار دیناری داهاتی ناوخۆ، هەرێمیش دەیەوێت، موچەو خەرجی موچە، بەكاربردن، وەبەرهێنان، بۆ هەرێم خەرج بكرێت و 16 دۆلار بۆ خەرجی بەرمیلێك نەوت و 125 هەزار بەرمیل نەوت بۆ ناوخۆ بێت.  ئەنجوومەنی وەزاریی عێراق بۆ کاروباری ئابووری بەسەرۆكایەتی د. فوئاد حسێن و وەزیری دارایی و پلاندانان و نەوتی عێراق تیایدا بەشدارن و لەوێ گفتوگۆی كۆتایی لەسەر رێككەوتنی نێوان هەرێم و بەغداد دەكرێت، لە كۆبوونەوەی ئەنجومەنی وەزیران بڕیاری كۆتایی لەسەر دەدرێت.  بەپێی زانیارییەكان بەغداد مانگانە داوای نزیكەی (150) ملیار دینار داهاتی ناوخۆ و رادەستكردنی (280) هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە دەكات لەرێگای سۆمۆوە هەناردەبكرێت، لەبەرامبەردا بەغداد موچەی موچەخۆران و خەرجی بەكاربردن و خەرجی كۆمپانیاكانی نەوت دەدات. لەبەرامبەر داواكانی بەغداد هەرێم داوای كردووە: -    بەغداد موچەی موچەخۆرانی هەرێم بنێرێت -    خەرجی بەكاربردن و وەبەرهێنان بنێردرێت -    موچە دەربكرێت لە خەرجی فیعلی  -    قەرزی كۆمپانیاكانی نەوت بدرێتەوە -    هەرێم 280 هەزار بۆ سۆمۆ و 115 هەزار بەرمیل بۆ ناوخۆ -    خەرجكردنی 16 دۆلار بۆ هەر بەرمیبێك كۆمپانیاكانی نەوتیش چەند داواكارییەكیان هەیە: -    دەستكاری گرێبەستەكانیان نەكرد  -    دانەوەی قەرزی كۆمپانیاكان كە ملیارێك دۆلارە  -    داهاتووی پرۆژەكانیان لە كێڵگەكانیاندا  بەپێی بەدواداچوونەكان: -    حكومەتی عێراق داوای (50%)ی كۆی داهاتی ناوخۆ دەكات، داهاتی ناوخۆ بە (300) ملیار دینار خەمڵێندراوە، واتا مانگانە (150) ملیار دینار رادەستی وەزارەتی دارایی عێراق بكرێت. -    رۆژانە هەرێمی كوردستان (280) هەزار بەرمیل نەوت لە رێگای سۆمۆوە هەناردە بكاتەوەو داهاتەكەی بۆ وەزارەتی دارایی عێراق دەگەڕێتەوە. -    لەبەرامبەردا لەماوەی ئەم هەفتەیەدا وەك نیەت باشی سەرەتا بەغداد موچەی مانگی ئایاری موچەخۆران دەدات و دوای رێككەوتنی تەواوەتیش موچەی مانگی حوزەیران خەرج دەكرێت. -    بۆ هەر بەمیلێك بەغداد (16) دۆلار بۆ كۆمپانیاكانی بەرهەمهێن خەرج دەكەن -    هەرێم رۆژانە (280) هەزار بەرمیل رادەستی سۆمۆ دەكات، نرخی بەرمیلێك لە بازأرەكانی جیهان نزیكەی (65) دۆلارە، واتا رۆژانە داهاتی ئەو (280) هەزار بەرمیلە دەكاتە ( 18 ملیۆن و 200 هەزار) دۆلار، مانگانەش كە (8 ملیۆن و 400 هەزار) بەرمیل دەكات داهاتەكەی دەكاتە (546) ملیۆن دۆلار.  -    بۆ هەر بەرمیلێك (16) دۆلار بۆ كۆمپانیاكە خەرج دەكرێت واتا مانگانە (8 ملیۆن و 400 هەزار) بەرمیل دەكاتە ( 134 ملیۆن ) دۆلار، واتا حكومەتی عێراق لە (546) ملیۆن دۆلار (412 ملیۆن) دۆلاری مانگانەی بۆ دەمێنێتەوە.  -    خۆ ئەگەر ئەو (280) هەزار بەرمیلەی رۆژانە بە نرخی هەرێم بفرۆشرێت كە لە ئێستادا (33) دۆلارە بۆ هەر بەرمیلێك، ئەوا داهاتی مانگە دەكاتە (277) ملیۆن دۆلار، لەبەرامبەر (546) ملیۆن دۆلار ئەگەر لە رێگای سۆمۆوە بیفرۆشێت، واتا (269) ملیۆن دۆلار كەمتر دەیفرۆشێت.   

درەو: ئامارەكانی توندووتیژی 🔻 بەپێی داتاکانی رێكخراوی هاریكاری یاسایایی ژنان (WOLA) ئەو سکاڵایانەی لە بەڕێوەبەرایەتییەکانی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی خێزان و ئافرەتان لە ساڵی (2024) لە هەرێمی کوردستان تۆمارکراون ژمارەیان (13 هەزار و 17) سکاڵایە بەم جۆرە؛ 🔹 هەولێر (3 هەزار و 596) سکاڵا 🔹 دهۆک (3 هەزار و 221) سکاڵا 🔹 سلێمانی (3 هەزار و 522) سکاڵا 🔹 گەرمیان (912) سکاڵا 🔹 ڕاپەڕین (850) سکاڵا 🔹 سۆران (479) سکاڵا 🔹 زاخۆ (437) سکاڵا سەرەتا ڕۆژی 28-6-2025 رێكخراوی هاریكاری یاسایایی ژنان لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا دواین راپۆرتی خۆی لەسەر چاودێری جێبەجێكردنی یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندووتیژی خێزانی خستەروو. لە كۆنگرەكەدا زیاتر لە 30 ناوەندو پەیامنێر و دەزگای راگەیاندن ئامادەبوون كە تیایدا ناوەرۆكی راپۆرتەكە و ئامار، راپرسی و پێشنیاروو راسپاردەی تایبەت بەلایەنە پەیوەندیدارەكان لەلایەن ئەندامانی پرۆژەكەوە خرانەروو. لەم راپۆرتەماندا و جیاواز لە راپۆرتەكانی پێشووتریان بەشێكی تایبەت هەبوو بە چاودێری كاروبارەكانی ئەنجوومەنی باڵای كاروباری خانمان و گەشەپێدان و رۆڵیان لە جێبەجێكردنی یاساكەدا، هەروەها چەندین لایەنی تر وەكو لیژنەكانی ئاشتەوایی، رۆڵی وەزارەتی كاروباری ئاینی، رۆڵی دەزگاكانی راگەیاندن و گرنگی بەبابەتكردنی یاساكە لەناو سەرجەم كۆلێژە جیاوازەكاندا. لەكۆتایشدا ئاماری تایبەت بە كێشە خێزانیەكان و راپرسی تایبەت لەسەر یاساكە و راسپاردەو پێشنیار بۆ لایەنە پیەوەندیدارەكان و بۆ رای گشتی خرانەروو. ئەمەش یەكێكە لە چالاكیانەی كە ساڵانە رێكخراوەکە بە هاوكاری رێكخراوی NED ئەمریكی ئەنجامی دەدات. لێرەدا گرنگترین ئامارەکانی ڕێکخراوی ناوبراو تایبەت بە جێبەجێكردنی یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی ئامارەكانی توندووتیژی لە ساڵی 2024 دخەینەڕوو یەکەم: ئاماری بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی خێزان و ئافرەتان ساڵی  2024  بەپێی ئەو سکاڵایانەی لە بەڕێوەبەرایەتییەکانی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی خێزان و ئافرەتان لە ساڵی (2024) لە هەرێمی کوردستان تۆمارکراون ژمارەیان (13 هەزار و 17) سکاڵایە بەم جۆرە؛ 1.    هەولێر (3 هەزار و 596) سکاڵا 2.    دهۆک (3 هەزار و 221) سکاڵا 3.    سلێمانی (3 هەزار و 522) سکاڵا 4.    گەرمیان (912) سکاڵا 5.    ڕاپەڕین (850) سکاڵا 6.    سۆران (479) سکاڵا 7.    زاخۆ (437) سکاڵا لە بارەی وردەکانی ئامارەکانی دیکە لە خشتەی (1) بڕوانە   دووەم: ڕاپرسی تەوەری دووەمی ڕاپۆرتەکەی رێكخراوی هاریكاری یاسایایی ژنان لە كۆنگرە رۆژنامەوانیدا دەرەنجامی ڕاپرسییەکی ڕێکخراوەکەبوو لەسەر چاودێری جێبەجێكردنی یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندووتیژی خێزانی خستەروو بەم شێوەیە بوو کە لە خشتەی ژمارە (2)دا ڕونکراوەتەوە    راسپاردە و پێشنیارەكان 1.    كاربكرێت لەپێناو بەبابەتكردنی یاساكە لەناو سەرجەم كۆلێژەكان. 2.    دروستكردنی پەیوەندیەکی باش لەنێوان سەرجەم وەزارەتەکان (ناوخۆ-پەروردە-خوێندنی باڵا-تەندروستی-ئەوقاف)تاوەکو لە هەموو وەزارەتەکان کار لەسەریاساکە بکرێت. 3.    كاربكرێت لە پێناو بە بابەتكردنی یاساكە لەناو سیستەمی پەروەردە و قوتابخانەكان. 4.    كاربكرێت لەسەر بڵاوكردنەوەی هۆشیاری لەسەر یاساكە لەلایەن سەرجەم لایەنە پەیوەندیدارەكان.  5.    یەكخستنی میكانیزمی كاركردنی لیژنەكانی ئاشتەوایی لەسەرجەم ناوچەكان. 6.    زیادكردنی رۆڵی میدیا و بەهێزكردنی رۆڵیان لە بڵاوكردنەوەی هۆشیاری. 7.    هەمواركردنەوەی یاساكە بەجۆرێك رێگە بدات بە رەوانەكردنی كەیسكان بۆ بەردەم لیژنەی ئاستەوایی پێش تۆماركردنی سكاڵاو ناردنی بۆ دادگاكان. 8.    زیادكردنی ژمارەی ژنانی لێكۆڵەر لە نووسینگە و بەرێوەبەرایەتی و بنكەكان بەتایبەت لە پارێزگای هەڵەبجە.    

درەو: حكومەتی هەرێمی كوردستان خەرجییەكانی خۆی دەخاتەڕوو كە  مانگانە (158) ملیار دینار: -    پێشینەی بەردەوام: 60 ملیار دینار -    كرێی وانەبێژی خوێندنی باڵاو پەروەردە : 24 ملیار دینار -    موچەی فەرمانبەرانی گرێبەست لەدوای 1/7/2024:  2 ملیار و 500 ملیۆن دینار -    زبڵ و خۆڵ و خاشاك : 10 ملیار دینار  -    خواردنی نەخۆشخانەكان و زیندانییان: 7 ملیار دینار -    سوتەمەنی : 8 ملیار دینار -    دەرمان و پێداویستی پزیشكی:7 ملیار دینار  -    كرێی گواستنەوە: 900 ملیۆن دینار -    كرێنی كەل و پەل و مەوادەی تەعقیمی ئاو: 800 ملیۆن دینار -    بەخشین (منح): 4 ملیار دینار  -    خەرجی جۆراوجۆر چاككردنەوەی كەل و پەلەكان: 30 ملیارو 800 ملیۆن دینار كۆی گشتی : (158) میار دینار