سلێمان مستەفا حەسەن   هەنگاو بە هەنگاو؛ خشتەی زەمەنی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق، لە دەستوور دا هاتووە چوار ساڵ جارێک هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی نوێنەران ئەنجام دەدرێت، وەک بڕیاری لێ دراوە ڕۆژی ١١/ ١١ /٢٠٢٥ ڕۆژی هەڵبژاردنی ئەندامانی خولی شەشەمی ئەنجوومەنی نوێنەرانە، بێ گومان ٤٨ کاتژمێر بەر لەو وادەیە دەنگدانی تایبەت ئەنجام دەدرێت، پاڵپشت بە بڕگەی یەکەمی ماددەی ٢٢) یاسای ژمارە (٤) ی ساڵی ٢٠٢٣ یاسای هەمواری سێیەمی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی نوێنەران و ئەنجوومەنی پارێزگان، ژمارە (١٢) ی ساڵی ٢٠١٨. بەپێی خاڵی (ب) بڕگەی یەکەمی ماددەی (٣) لە سیستەمی دەنگدان و هەژمار کردن و جیاکردنەوەی دەنگەکان ژمارە (٩) ی ساڵی ٢٠٢٥ کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن، دەنگدان لە کاتژمێر (٧ بەیانی بۆ ٦ئێوارە) دەبێت، دوای ئەو وادەیە ئامێرەکانی دەنگدان لە کار دەکەون و هیچ دەنگدەرێکی تر بۆی نییە دەنگ بدات. بەپێی یاسا هەڵبژاردن، یاسای کۆمیسیۆن و سیستەمی تانە و سکاڵای ژمارە (١٠) ی ساڵی ٢٠٢٥کۆمیسیۆنی باڵای هەڵبژاردن، حیزب و کاندیدان و دەنگدەران بۆیان هەیە لە ڕۆژی دەنگدان سکاڵای پێشکەش بە کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن بکەن، وەک لە بڕگەی سێیەمی ماددەی (٤) ی سیستەمی تانە و سکاڵادا هاتووە، سکاڵای ڕۆژی دەنگدان لە کاتژمێر (٧) بەیانی لەگەڵ دەست پێکی دەنگدان دەست پێ دەکات بۆ ماوەی ٤٨ کاتژمێر، دوای ئەو وادەیە هیچ سکاڵایەک وەرناگیرێت. بۆ دڵنیا بوون لە پاکی هەڵبژاردن، کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن پابەند کراوە، لە ماوەی (٢٤) کاتژمێر ئەنجامەکانی هەڵبژاردن ڕابگەێنت، وەک لە خاڵی (آ) بڕگەی (١) ی ماددەی (١٠) یاسای ژمارە (٤) ی ساڵی٢٠٢٣ یاسای هەمواری سێیەمی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی نوێنەران و ئەنجوومەنی پارێزگاکان ژمارە (١٢) ی ساڵی ٢٠١٨ دا هاتووە. بەپێی ماددەی (٢٠) لە یاسای کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن ژمارە (٣١) ساڵی ٢٠١٩دوای یەکلایی کردنەوەی سکاڵاکان لە لەلایەن ئەنجوومەنی کۆمسیاران، لایەنە زەرە مەندەکان بۆیان هەیە لە ماوەی (٣) ڕۆژ لە ڕۆژی دوای بڵاو کردنەوەی بڕیارەکانی ئەنجوومەن تایبەت بە سکاڵاکان، تانە لە بڕیاری ئەنجوومەن بدەن لەبەردەم دەستەی دادوەری هەڵبژاردن، پێویستە کۆمیسیۆن لە ماوەی (٧) ڕۆژ وەڵامی پرسیار و داواکارییەکانی دەستەی دادوەری هەڵبژاردن بداتەوە، دەبێت دەستەی دادوەری هەڵبژاردنیش لە ماوەی (١٠) ڕۆژ لە ڕۆژی وەرگرتنی وەڵامی کۆمیسیۆن وەڵامی تانەکە بداتەوە بڕیاری کۆتاییان لە بارەوە بدات، بەپێی بڕگەی سێیەم لە ماددەی (١٩) لە یاسای کۆمیسیۆنی باڵای هەڵبژاردن بڕیارەکەی دەستە دادوەری هەڵبژاردن بنبڕن، دوای یەکلایی کردنەوەی تانەکان لە لایەن دەستەی دادوەری هەڵبژاردن ئەنجامی کۆتایی ڕادەگەێنرێت و بە نووسراوێکی فەرمی تەواوی ئەنجامەکان و داتاکان و بەرکەوتەی لیستەکان و کاندیدە براوەکان بۆ دادگای فیدراڵی دەنێردرێن بە مەبەستی پەسەند کردنی ئەنجامەکان و ئەندامیەتی ئەندامانی ئەنجوومەن وەک لە ماددەی (٩٣) دەستوور و بڕگەی دووەم و سێیەمی ماددەی (١٠) ی پەیڕەوی ناوخۆی دادگای فیدراڵی ژمارە (١) ی ساڵی ٢٠٢٥ داهاتووە، دادگای فیدراڵی لە ماوەی (٣) ڕۆژ لە گەیشتنی دۆسیەکە بڕیار لە وردبینی دەدات یان ماوەیەکی تر کە بە پەسەندی بزانێت، دادگای فیدراڵی دوای پەسەند کردنی ئەنجامەکان و پەسەند کردنی دروستی ئەندامیەتی ئەندامانی ئەنجوومەن بە نووسراوی فەرمی هەر سێ سەرۆکایەتی ئاگادار دەکاتەوە. هەنگاوی دوای پەسەند کردنی ئەنجامەکان و دروستی ئەندامیەتی ئەندامانی ئەنجوومەنی نوێنەران بۆ خولی شەشەم لە لایەن دادگای فیدراڵی؛ وەک لە ماددەی (٥٤) دەستووردا هاتووە، پێویستە سەرۆکی کۆمار لە ماوەی (١٥) ڕۆژ لە ڕۆژی پەسەند کردنی ئەنجامەکان، بانگهێشتی کۆ بوونەوەی ئەنجوومەنی نوێنەران بکات. ئەنجوومەنی نوێنەران یەکەم کۆ بوونەوەی لە لایەن بەتەمەنترین ئەندامەوە سەرۆکایەتی دەکرێت و دوای ئەوە ئەندامان سوێندی یاسایی دەخۆن، پێویستە سەرۆکی ئەنجوومەنی نوێنەران و جێگرەکانی هەڵببژێررێن وەک لە ماددەی (٥٥) دەستووردا هاتووە، هەڵبژاردنی سەرۆکی ئەنجوومەنی نوێنەران پێویستی بە (زۆرینەی ڕەهای ژمارەی دەنگی ئەندامانی ئەنجوومەن) هەیە، هەروەها بە پێی ماددەی (٥٦) ی دەستوور ڕۆژی سوێند خواردنی ئەندامانی ئەنجوومەنی نوێنەران بە ڕۆژی دەست پێکی خولی شەشەمی ئەنجوومەنی نوێنەران دادەنرێت. دوای هەڵبژاردنی سەرۆکی ئەنجوومەنی نوێنەران و جێگرەکانی لە یەکەم کۆ بوونەوەی ئەنجوومەنی نوێنەرانەوە، پێویستە لە ماوەی (٣٠) ڕۆژ لە ڕۆژی ئەنجامدانی یەکەم کۆ بوونەوە ئەنجوومەن سەرۆکی کۆمار هەڵببژێرێت وەک لە خاڵی (ب) ی بڕگەی دووەمی ماددەی (٧٢) ی دەستووردا هاتووە، پێویستە بەربژێری سەرۆکی کۆمار (دوو لەسەر سێی) دەنگی ئەندامانی ئەنجوومەنی نوێنەران بەدەست بهێنێت، ئەگەر ئەو ڕێژەی لە دەنگەکان بەدەست نەهێنا ئەوا هەڵبژاردن دووبارە دەکرێتەوە لەنێوان ئەو دوو کاندیدەی کە زۆرترین دەنگیان بەدەست هێناوە، وەک لە ماددەی (٧٠) دەستووردا هاتووە. دوای هەڵبژاردنی سەرۆک کۆمار پێویستە لە ماوەی (١٥) ڕۆژ لە ڕۆژی هەڵبژاردنی گەورەترین لیست ڕابسپێرێت بۆ پێکهێنانی کابینە وەک لە بڕگەی یەکەمی ماددەی (٧٦) دەستووردا هاتووە. دەبێت سەرۆکی ئەنجوومەنی وەزیرانی ڕاسپێر دراو لە ماوەی (٣٠) ڕۆژدا کابینەی وەزاری پێشکەش بکات وەک لە بڕگەی دووەمی ماددەی (٧٦) ی دەستووردا هاتووە. لە کاتی شکستهێنانی سەرۆکی ئەنجوومەنی وەزیرانی ڕاسپێر دراو بە پێشکەش کردنی کابینەی وەزاری، ئەوا بەپێی بڕگەی سێیەمی ماددەی (٧٦) دەستوور سەرۆک کۆمار پاڵێوراوی نوێ ڕابسپێرێت بۆ پێکهێنانی کابینە. کۆ بەند؛ بەپێی ئەو خشتە زەمەنی یە، لە ڕۆژی (١١/ ١١/ ٢٠٢٥) بۆ پەسەندکردنی ئەنجامەکانی هەڵبژاردن و دروستی ئەندامیەتی ئەندامانی ئەنجوومەن لە لایەن دادگای باڵای فیدراڵ یەوە، پێویستی بە (٤٠ بۆ ٦٠) ڕۆژ هەیە. بەپێی خشتەی زەمەنی دەستوور، لە ڕۆژی یەکەم کۆ بوونەوەی ئەنجوومەنی نوێنەران و سوێند خورادنی ئەندامان و هەڵبژاردنی دەستەی سەرۆکایەتی ئەنجوومەنی نوێنەران و هەڵبژاردنی سەرۆک کۆمار و ڕاسپاردنی سەرۆکی ئەنجوومەنی وەزیران و پێکهێنانی کابینەی نوێی حکومەت، پێویستی بە لانی کەمی (٩٠) ڕۆژ هەیە. بەپێی دەستوور و یاسا و پەیڕەوەکانی کۆمیسیۆن و دادگای فیدراڵی و خشتە زەمەنی کات بەندیەکان بێت، لە ڕۆژی دەنگدانەوە بۆ پەسەند کردنی ئەنجامەکان و ناردنیان بۆ دادگای فیدراڵی و پەسەند کردنی ئەندامیەتی ئەندامانی ئەنجوومەن، لانی کەمی ماوەی (٤٠ بۆ ٦٠) ڕۆژی دەوێت، هەروەها لەگەڵ دەست پێکی یەکەم کۆ بوونەوەی ئەنجوومەنی نوێنەران بۆ پێکهێنانی کابینە و متمانە پێدانی لانی کەمی (٩٠) ڕۆژی پێویستە، بەم شێوەیە ڕۆژژمێری پێکهێنانی کابینەی حکومەتی نوێ دەکەوێتە کۆتای مانگی نیسان و ناوەڕاستی مانگی ئایاری ساڵی ٢٠٢٦،  واتە پێویستی بە (١٣٠ ڕۆژ بۆ ١٥٠ ڕۆژ) هەیە، بۆ بەرچاو ڕوونی زیاتر بڕوانە خشتەی ڕۆژمێری هەڵبژاردن و پێکهێنانی حکومەت، لە کاتێکادا ئەگەر هەڵبژاردنەکە پاک و بێگەرد بێت و دڵخوازی لایەنەکان بێت و سکاڵا و تانەکان لە سنووری پەسەند کرا و دابن و پێشهات و ناکۆکییەکان زۆر قووڵ نەبن و بارودۆخەکە بە ئاراستەیەکی نا ئاسایی دا نەبەن، کۆمیسیۆنی هەڵبژاردن و دەستەی دادوەری هەڵبژاردن و دادگای باڵای فیدراڵی  کاتی کەمتریان دەوێت بۆ کۆتایی هێنان بە هەنگاوی یەکەم ، بەهەمان شێوە دەکرێت هەنگاوی دووەمیش کاتی کەمتری بوێت ئەگەر حیزبە براوەکان هاودەنگ بن زوو بسازێن، دەکرێت شەمەندەفەرەکە لە وادەیەکی زووتر بە ئاسایی بەرێ بکەویت و بگاتە دوا قۆناخی، چونکە شاراوە نییە ئەزموونی خولەکانی ڕابردوو شایەتی ناکۆکی و بن پێ کردنی دەستوورن، بۆیە لەنێوان پەنابردن بۆ دادگای فیدراڵی و دۆزینەوەی کە لە بەر و درز بۆ مانۆڕی سیاسی و سوود وەرگرتن لە کات و هەژموونی وڵاتانی جیهان و ئەقلیمی لە لایەکی تریش بێ گەردی هەڵبژاردن هەموو ئەوانە پێکەوە کاریگەریان هەیە لەسەر وادەی پێکهێنانی کابینەی نوێی حکومەتی فیدراڵی.

درەو: كونسوڵی گشتی ئەڵمانیا لە هەرێمی كوردستان سەردانی دامەزراوەیی میدیایی درەوی كرد، بۆ گفتوگۆكردن لەسەر پرسی هەڵبژاردن و ئازادی رۆژنامەگەری لە هەرێمی كوردستان. ئەلبرێشت فۆن ڤیتکە، كونسولی گشتی ئەڵمانیا لە هەرێمی كوردستان و رێبیكا ماتێس، كونسوڵی كاروباری سیاسی و ئابوری و راگەیاندن و ئیحسان وەڵزی راوێژكاری كاروباری سیاسی و پەیەوەندییە گشتییەكان سەردانی  (دامەزراوەی میدیایی درەو)یان كرد لە سلێمانی. لە دامەزراوەی میدیایی درەو، بە داتا و گرافیك پرسی هەڵبژادنەكان خرایە روو، تیایدا بە پشت بەست بەو كتێب و بڵاوكراوانەی دامەزراوەی میدیایی درەو بەرهەمی هێناوە، لەگەڵ خستنەڕوی ئەنجامی چەند راپرسیەك و ئاست و پێگەی حزەكان لە هەڵبژاردنەكان و گرفتەكانی بەردەم پرۆسەكە گفتوگۆی لەسەركراو شیكرایەوە .

راپۆرتی درەو: دەنگی حزبەكان لە دەنگدانی تایبەتدا (2013-2018-204) و جیاوازی دەنگی حزبەكان لە دەنگدانی تایبەتدا لە هەڵبژاردنەكانی رابردوودا.. لەگەڵ دەنگدانی تایبەت لە هەڵبژاردنی داهاتووی پەرلەمانی عێراق كە بڕیارە لە 11/11/2025 بەڕێوە بچێت.  كۆی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە لە هەڵبژاردنی 11/11/2025 - كۆی گشتی: 3،883،501 - ئەوانەی بایۆمەتریان نوێكردووەتەوە: 3،068،350 بەڕێژەی 79% - ئەوانەی بایۆمەتریان نوێ نەكردووەتەوە: 815،151 بەڕێژەی 21% - كۆی گشتی دەنگدەر: 3،068،350 - دەنگدەری گشتی: 2،844،052 بەڕێژەی 93% - دەنگدەری تایبەت: 224،333 بەڕێژەی 7% -    بازنەی هەولێر -    دەنگدانی گشتی و تایبەت لە بازنەی هەولێر - گشتی: 1،002،087  بەڕێژەی 92% - تایبەت: 85،793     بەڕێژەی 8% كۆی گشتی: 1،087،880 بازنەی سلێمانی - گشتی: 1،119،111  بەڕێژەی 93% - تایبەت: 82،547     بەڕێژەی 7% كۆی گشتی: 1،201،846 بازنەی دهۆك  - گشتی: 722،853   بەڕێژەی 93% - تایبەت: 55،993     بەڕێژەی 7% كۆی گشتی: 778،846 ئەنجامی دەنگدانی تایبەت لە هەڵبژاردنی 20/10/2024 لە كۆی (165  هەزار) دەنگی جیاكراوە، دەنگی درووست (138،724) دەنگە، دەنگی پوچەڵ (26،644) كۆی هەردووكیان دەكاتە ( 19%)، پارتی (39%) و یەكێتی (24%) و نەوەی نوێ (6%)ی دەنگەكانیان بەدەستهێناوە. لە دەنگدانی تایبەتدا (215 هەزارو 960) كەس مافی دەنگدانی هەبوو، رێژەی دەنگدان (97%) بوو واتا (208 هەزارو 521) كەس دەنگی داوە، بەم شێوەیە: -    بازنەی هەولێر (89 هەزارو 791) كەس مافی دەنگدانی هەبووە لە دەنگدانی تایبەتدا (97%) دەنگی داوە وتا (87 هەزارو 513) كەس. -    بازنەی سلێمانی (78 هەزارو 661) كەس مافی دەنگدانی هەبووە لە دەنگدانی تایبەتدا (97%) دەنگی داوە وتا (76 هەزارو 501) كەس. -    بازنەی دهۆك (40 هەزارو 956) كەس مافی دەنگدانی هەبووە لە دەنگدانی تایبەتدا (98%) دەنگی داوە وتا (40 هەزارو 206) كەس. -    بازنەی هەڵەبجە (952) كەس مافی دەنگدانی هەبووە لە دەنگدانی تایبەتدا (96%) دەنگی داوە وتا (917) كەس. -     دەنگی لیستەكان لە چوار بازنەكەی هەرێمی كوردستان بەم شێوەیە بووە: لە دەنگدانی تایبەتدا (215 هەزارو 960) كەس مافی دەنگدانی هەبوو، ئەوە تا ئێستا لەبەر دەستدایە (165 هەزارو 368) دەنگە، دەنگی درووست (138،724) دەنگە، دەنگی پوچەڵ (26،644) كۆی هەردووكیان دەكاتە ( 19%).    دەنگی لیستەكان لە بازنەكانی هەرێمی كوردستان بەم شێوەیەیە: -    پارتی دیموكراتی كوردستان:  (64،585) دەنگ بەرێژەی (39%) -    یەكێتی نیشتمانی كوردستان (39،823) دەنگ بەرێژەی (24%) -    نەوەی نوێ: ( 9034) دەنگ  بەرێژەی (6%) -    یەكگرتوو: (2384) دەنگ  بەرێژەی (1%) -    هەڵوێست: (2037) دەنگ بەرێژەی (1%) -    كۆمەڵ: (1979) دەنگ بەرێژەی (1%) -    بەرەی گەل: (1869) دەنگ  بەرێژەی (1%) -    گۆڕان: (450) دەنگ  بەرێژەی (0.3%)   بازنەی هەولێر: لە بازنەی هەولێر (89 هەزارو 791) كەس مافی دەنگدانی هەبووە لە دەنگدانی تایبەتدا (97%) دەنگی داوە واتا (87 هەزارو 513) كەس. لە كۆی دەنگی جیاكراوەی ( 62 هەزارو 285) دەنگ دەنگی دروست: ( 54,094  ) دەنگ دەنگی پوچەڵ: (8،191  ) دەنگ بەڕێژەی (13%) -    پارتی دیموكراتی كوردستان: 37،595 دەنگ -    یەکێتی نیشتمانی كوردستان : 4،486 دەنگ -    نەوەی نوێ: 3،113 دەنگ -    کۆمەڵی دادگەری: 622 دەنگ -    هەڵوێستی نیشتمانی: 507 دەنگ -    یەکگرتووئیسلامی كوردستان: 476 دەنگ -    بەرەی گەل: 406 دەنگ -    هاوپەیمانی کوردستان: 136 دەنگ   پارێزگای سلێمانی لە  بازنەی سلێمانی (78 هەزارو 661) كەس مافی دەنگدانی هەبووە لە دەنگدانی تایبەتدا (97%) دەنگی داوە واتا (76 هەزارو 501) كەس. لە كۆی دەنگی جیاكراوەی ( 71 هەزارو 745) دەنگ دەنگی دروست: ( 55،645) دەنگ دەنگی پوچەڵ: (16،100  ) دەنگ  بەڕێژەی (23%)   -    یەکێتی نیشتمانی كوردستان: 33،681 دەنگ -    نەوەی نوێ: 4،825 دەنگ -    پارتی دیموكراتی كوردستان: 3،897 دەنگ -    بەرەی گەل: 1،415 دەنگ -    هەڵوێستی نیشتمانی: 1،314 دەنگ -    کۆمەڵی دادگەری: 1،250 دەنگ -    یەکگرتوی ئیسلامی: 932 دەنگ -    هاوپەیمانی هەرێمی کوردستان: 532 -    بزووتنەوەی گۆڕان: 438 دەنگ -    لیستی سەردەم: 241 دەنگ پارێزگای دهۆک لە  بازنەی دهۆك (40 هەزارو 956) كەس مافی دەنگدانی هەبووە لە دەنگدانی تایبەتدا (98%) دەنگی داوە وتا (40 هەزارو 206) كەس. -    لە كۆی دەنگی جیاكراوەی ( 31 هەزارو 338) دەنگ -    دەنگی دروست: ( 28،985) دەنگ -    دەنگی پوچەڵ: (2،353) دەنگ -    پارتی دیموكراتی كوردستان: 23،093 دەنگ -    نەوەی نوێ: 1،096 دەنگ -    یەکێتی نیشتمانی كوردستان: 1،656 دەنگ -    یەکگرتووی ئیسلامیی کوردستان: 940 دەنگ -    هەڵوێست: 216 دەنگ -    کۆمەڵی دادگەری کوردستان: 107 دەنگ -    بزوتنەوەی گۆڕان: 12 دەنگ -    هاوپەیمانی هەرێمی کوردستان: 45 دەنگ   بازنەی هەڵەبجە لە بازنەی هەڵەبجە (952) كەس مافی دەنگدانی هەبووە لە دەنگدانی تایبەتدا (96%) دەنگی داوە وتا (917) كەس. ئەوەی تا ئێستا زانراوە: -    یەكێتی نیشتمانی كوردستان: 509 -    یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان: 35 دەنگ -    نەوەی نوێ : 28 دەنگ -    كۆمەڵی دادگەری: 20 دەنگ -    پارتی دیموكراتی كوردستان: 12 دەنگ -    رەوتی هەڵوێست: 10 دەنگ -    بەرەی گەل: 6 دەنگ     جیاوازی دەنگی حزبەكان لە دەنگدانی تایبەتدا لە سێ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستاندا (2013 - 2018 - 2024) لە هەڵبژاردنی 21/9/2013 دا لە كۆی(154 هەزارو 50 ) كەس  ( 144 هەزار و 434 ) كەس دەنگیان دا بە رێژەی  (93.8% ) بەپێی ئەنجامی كۆتایی دەنگدانی تایبەت لەسەر ئاستی سێ پارێزگاكەی هەرێم بەم شێوەیە بووە: لە هەڵبژاردنی 2013 پارتی دیموكراتی كوردستان ( 59794) دەنگی بەدەستهێناوە بەرێژەی 41.4%ی دەنگەكان، بەڵام لە هەڵبژاردن 2018 دا پارتی دیموكراتی كوردستان ( 62.656 ) دەنگی بەدەستهێناوە بەرێژەی 40%ی دەنگەكان، واتا رێژەی دەنگەكانی ( 1.4%) زیادیكردووە، لە هەڵبژاردنی 2013 یەكێتی نیشتمانی كوردستان( 36349) دەنگی هێناوە بەرێژەی 25.2% ، بەڵام لە 2018 دا یەكێتی نیشتمانی كوردستان( 44.870) دەنگی هێناوە بەرێژەی 28.7%، واتا رێژەی دەنگەكانی ( 3.4%) زیادیكردووە. لە هەڵبژاردنی 2013 بزوتنەوەی گۆڕان( 24130) دەنگی بەدەستهێناوە بەرێژەی (( 16.7%)، بەڵام لە هەڵبژاردنی 2018 دا بزووتنەوەی گۆڕان ( 9.303 ) دەنگی هێناوە بەرێژەی ( 6%)،واتا ئاستی دەنگەكانی بەرێژەی ( 10.7%) كەمیكردووە، وەكو ژمارەش بە نزیكەی ( 14 هەزار ) دەنگ كەمیكردووە بەرێژەی 60%. - لە هەڵبژاردنی 2013 كۆمەڵی ئیسلامی ( 3990) دەنگی هێناوە بەرێژەی (2.8%) بەڵام لە هەڵبژاردنی 2018دا  كۆمەڵی ئیسلامی ( 4.095) دەنگی هێناوە بەرێژەی (2.6%) واتا دەنگەكانی نزیكە لە یەكەوە، لە هەڵبژاردنی 2013 یەكگرتوو (4923) دەنگی هێناوە بەرێژەی ( 3.4%) بەڵام لە هەڵبژاردنی 2018دا بەرەو ئیسڵاح(1.907) دەنگی هێناوە بەرێژەی ( 1.2%)، واتا بەرێژەی ( 2.2%) كەیمكردووە، وەك ژمارەی دەنگ ( 3 هەزار دەنگ ) كەمیكردووە، واتا بە رێژەی 300% دەنگەكانی كەمیكردووە. دەنگی لیستەكان لە چوار بازنەكەی هەرێمی كوردستان 2024 بەم شێوەیە بووە: لە دەنگدانی تایبەتدا (215 هەزارو 960) كەس مافی دەنگدانی هەبوو.    دەنگی لیستەكان لە بازنەكانی هەرێمی كوردستان بەم شێوەیەیە: -    پارتی دیموكراتی كوردستان:  (82،979) دەنگ   -    یەكێتی نیشتمانی كوردستان (51،345) دەنگ   -    نەوەی نوێ: ( 11،207) دەنگ    -    یەكگرتوو: (2885) دەنگ    -    هەڵوێست: (2492) دەنگ   -    كۆمەڵ: (2391) دەنگ   -    بەرەی گەل: (2110) دەنگ    -    گۆڕان: (705) دەنگ      راپۆرتی پەیوەندیدار ئەنجامی دەنگدانی تایبەت لە هەڵبژاردنی 2013 و 2014  بەراوردی دەنگی تایبەت لە نێوان هەڵبژاردنی 2013 بۆ 2018 دەنگی پوچەڵ زیاتر لە (26) هەزار دەنگ بووە بەڕێژەی (19%)          

راپۆرتی شیكاری: درەو  بەشی پێنجەم 🔹 نەوەی نوێ بەشداری (2) هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان و (2) هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقی کردووەو تاکە هێزە لە هەرێمی کوردستان ژمارەی دەنگەکانی هەڵکشابێت بەراورد بە هەڵبژاردنی پێشتر، لە هەڵبژاردنی ساڵی 2018ی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لەسەر ئاستی هەرسێ پارێزگاکەی هەرێم (152 هەزار و 965) دەنگی بەدەستهێناوە،  🔹 لە هەڵبژاردنی 10/10/2021 لەسەر ئاستی هەرسێ پارێزگاکەی هەرێم (204 هەزار و 855) دەنگی بەدەستهێناوە، واتە ژمارەی دەنگەکانی لەم هەڵبژاردنە (52 هەزار و 210) دەنگ بە ڕێژەی (34%) زیادی کردووە.  🔹 لە هەڵبژاردنی 20/10/2024 ى پەلەمانی کوردستان لەسەر ئاستی چوار پارێزگاکەی هەرێم (292 هەزار و 32) دەنگی بەدەستهێناوە، واتە ژمارەی دەنگەکانی لەم هەڵبژاردنە بەراورد بە یەکەم ئەزمونی بەشداریکردنی لە هەڵبژاردن (139 هەزار و 67) دەنگ بە ڕێژەی (91%) زیادی کردووە. پوختە جوڵانەوەی نەوەی نوێ پارتێکی سیاسییە کە لە ساڵی (2017)دا لەلایەن "شاسوار عەبدولواحید"ەوە دامەزراوە، لە (29ی کانوونی دووەمی 2018)، جوڵانەوەی نەوەی نوێ لە کۆنگرەیەکی ڕۆژنامەنووسیدا ھاوپەیمانێتی لەگەڵ تەڤگەری ئازادی و بەرەی دیموکراسی بۆ ھەڵبژاردنەکانی عێراق و کوردستان ڕاگەیاند. لە ھەڵبژاردنی (2018)ی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، نەوەی نوێ توانی (4) کورسی بەدەست بھێنێت. ھەروەھا لە ھەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان توانی (8) کورسی بەدەست بھێنێت. لە ھەڵبژاردنی پێشوەختەی (2021)ی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە ھەر (15) بازنەکەی ھەرێم و کەرکووک (15) کاندیدی دیاری کرد لەو ژمارەیە (9) کانیدیان توانیان دەنگی پێویست بەدەست بھێنن و کورسی پەرلەمان مسۆگەر بکەن. لە هەڵبژاردنی 20/10/2024ی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان لەسەر ئاستی چوار پارێزگاکەی هەرێم (292 هەزار و 32) دەنگی بەدەستهێناو (15) کورسی مسۆگەر کرد. واتە نەوەی نوێ بەشداری (2) هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان و (2) هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقی کردووەو تاکە هێزە لە هەرێمی کوردستان ژمارەی دەنگەکانی هەڵکشابێت بەراورد بە یەکەم ئەزمونی بەشداریکردنی لە هەڵبژاردنی ساڵی 2018ی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لەسەر ئاستی هەرسێ پارێزگاکەی هەرێم (152 هەزار و 645) دەنگی بەدەستهێناوە، بەڵام لە هەڵبژاردنی 20/10/2024 ى پەلەمانی کوردستان لەسەر ئاستی چوار پارێزگاکەی هەرێم (292 هەزار و 32) دەنگی بەدەستهێناوە، واتە ژمارەی دەنگەکانی لەم هەڵبژاردنە بەراورد بە یەکەم ئەزمونی بەشداریکردنی لە هەڵبژاردن (139 هەزار و 67) دەنگ بە ڕێژەی (91%) زیادی کردووە. خشتەی ژمارە (1) تەوەری یەکەم؛ دەنگ و پێگەی نەوەی نوێ لە هەڵبژاردنەکانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق یەکەم؛ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق 12/5/2018 لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا، كە لە 12/5/2018 بەڕێوەچوو، لە پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان (1 ملیۆن و 799 هەزار و 686) كەس دەنگیانداوە.  نەوەی نوێ لەم هەڵبژاردنە لەسەر ئاستی هەرسێ پارێزگاکە بەڕێژەی (4%) و (152 هەزار و 645) دەنگی بەدەستهێناوە بەجۆرێك؛ -    لە پارێزگای هەولێر (642 هەزار و 232) هاوڵاتی دەنگیداوە. نەوەی نوێ لەم پارێزگایە بەڕێژەی (11%) و (70 هەزار و 833) دەنگی بەدەستهێناوە. -    لە پارێزگای سلێمانی (664 هەزار و 146) هاوڵاتی دەنگیداوە. نەوەی نوێ لەم پارێزگایە بەڕێژەی (10%) و (63 هەزار و 760) دەنگی بەدەستهێناوە. -    لە پارێزگای دهۆكیش كە  (489 هەزار و 308) هاوڵاتی دەنگیداوە. نەوەی نوێ لەم پارێزگایە بەڕێژەی (4%) و (18 هەزار و 52) دەنگی بەدەستهێناوە. دووەم؛ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق 10/10/2021   لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا، كە لە 10/10/2021 بەڕێوەچوو، لە پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان (3 ملیۆن و 450 هەزار و 773) كەس مافی دەنگدانیان هەبووە و (1 ملیۆن و 233 هەزار و 451) دەنگیانداوە، بەرێژەی (35.7%). نەوەی نوێ لەم هەڵبژاردنە لەسەر ئاستی هەرسێ پارێزگاکە بەڕێژەی (17%) و (204 هەزار و 855) دەنگی بەدەستهێناوە بەجۆرێك؛ -    لە پارێزگای هەولێر (ملیۆنێک و 238 هەزار و379) مافی دەنگدانیان هەبووە و (444 هەزارو 253) دەنگیداوە، بە رێژەی (35.9%). نەوەی نوێ لەم پارێزگایە بەڕێژەی (18%) و (79 هەزار و 245) دەنگی بەدەستهێناوە. -    لە پارێزگای سلێمانی (ملیۆنێک و 425 هەزارو 705) كەس مافی دەنگیدانیان هەبووە و (392 هەزار و667) دەنگیانداوە، بەڕێژەی (%27.5). نەوەی نوێ لەم پارێزگایە بەڕێژەی (27%) و (106 هەزارو 318) دەنگی بەدەستهێناوە. -    لە پارێزگای دهۆكیش كە (822 هەزار و 703) مافی دەنگدانیان هەبووە، (395 هەزار و977) كەس دەنگیانداوە بەڕێژەی (48.1%). نەوەی نوێ لەم پارێزگایە بەڕێژەی (5%) و (19 هەزار و 292) دەنگی بەدەستهێناوە. تەوەری دووەم؛ دەنگ و پێگەی نەوەی نوێ لە هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی کوردستان یەکەم؛ هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان لە 30/9/2018 بەڕێوەچوو. 2.    (3 ملیۆن و 85 هەزارو 461) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێک و 845 هەزارو 979 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (60%). 4.    هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان بەیەك بازنە بەرێوە چوو. 5.    نەوەی نودێ بە لیستی سەربەخۆ بەشداری ئەم هەڵبژاردنەی کرد و لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێم (127 هەزارو 115) دەنگیان بەڕێژەی (4%) بەدەستهێنا و (8) کورسی پەرلەمانیان مسۆگەر کرد. دووەم؛ نەوەی نوێ‌و هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان هەڵبژاردنی (خولی شەشەم)ی پەرلەمانی کوردستان لە 20/10/2024 بەڕێوەچوو. بۆ یەکەم جار بوو لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان هەرێمی کوردستان دابەشی (4) بازنەی هەڵبژاردن بکرێت. لەم هەڵبژاردنەدا (2 ملیۆن و 899 هەزارو 578) كەس مافی دەنگدانی هەبوو، بە ڕێژەی (65%) و (ملیۆنێک و 882 هەزار و 448) کەس لەسەر ئاستی چوار پارێزگاکەی هەرێم بە دروستی دەنگیان دابوو. نەوەی نوێ لەسەر ئاستی هەر چوار بازنەکە (292 هەزارو 32) دەنگی بەدەستهێنا بە ڕێژەی (10%)ى کۆی دەنگە دروستەکان و (15.51%)ى کۆی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەبووە (15) کورسی پەرلەمانی کوردستانی بەدەستهێنا، بەجۆرێک؛ -    دەنگی نەوەی نوێ لە پارێزگای هەولێر (104 هەزارو 222) دەنگ بوو بەرێژەی (15.6%)ی دەنگە دروستەکانی پارێزگاکە کە ژمارەیان (669 هەزار و 273) دەنگ بوو لە کۆی (ملیۆنێک و 22 هەزار و 906) کەس کە مافی بەشدارییان هەبوو. بەم پێیەش نەوەی نوێ (5) کورسی پارێزگاکەی بردەوە لە کۆی ئەو (32) کورسییە گشتییەی تەرخانکرابوو بۆ پارێزگای هەولێر. -    دەنگی نەوەی نوێ لە پارێزگای سلێمانی (136 هەزارو 447) دەنگ بوو بەرێژەی (21.8%)ی دەنگە دروستەکانی پارێزگاکە کە ژمارەیان (626 هەزار و 224) دەنگ بوو لە کۆی (ملیۆنێک و 87 هەزار و 73) کەس کە مافی بەشدارییان هەبوو. بەم پێیەش نەوەی نوێ (8) کورسی پارێزگاکەی بردەوە لە کۆی ئەو (36) کورسییە گشتییەی تەرخانکرابوو بۆ پارێزگای سلێمانی. -    دەنگی نەوەی نوێ لە پارێزگای دهۆک (46 هەزارو 631) دەنگ بوو بەرێژەی (8.5%)ی دەنگە دروستەکانی پارێزگاکە کە ژمارەیان (548 هەزار و 15) دەنگ بوو لە کۆی (729 هەزار و 347) کەس کە مافی بەشدارییان هەبوو. بەم پێیەش نەوەی نوێ (2) کورسی پارێزگاکەی بردەوە لە کۆی ئەو (24) کورسییە گشتییەی تەرخانکرابوو بۆ پارێزگای دهۆک. -    دەنگی نەوەی نوێ لە پارێزگای هەڵەبجە (4 هەزارو 732) دەنگ بوو بەرێژەی (12.2%)ی دەنگە دروستەکانی پارێزگاکە کە ژمارەیان (38 هەزار و 936) دەنگ بوو لە کۆی (60 هەزار و 252) کەس کە مافی بەشدارییان هەبوو. بەم پێیەش نەوەی نوێ هیچ کورسییەکی پارێزگاکەی نەبردەوە لە کۆی ئەو (3) کورسییە گشتییەی تەرخانکرابوو بۆ پارێزگای هەڵەبجە. دەنگەکانی نەوەی نوێ لە هەڵبژاردنەکانی ڕابردوودا - بە گرافیک-   سەرچاوە -    دامەزراوەی میدیایی درەو، هەڵبژاردنەکانی کوردستان؛ نەوەی نوێ، چاپی دووەم، 2025.  

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو)   لە کتێبی «هەلومەرجی مرۆڤ»دا ژنە  فەیلەسوفی ئەڵمانی هانا ئارێنت، باس لە لەدایکبوونی مرۆڤ دەکات و ئەم لەدایکبوونەش وەک رووداوی هەرە گرنگی ناو بوون نمایشدەکات. لەدایکبوون لێرەدا تەنها دیاردەیەکی بایۆلۆژی نییە، بەڵکو دیاردەیەکی ئینسانی گرنگە. ئارێنت ئەم لەدایکبوونە وەک توانایەک بۆ دروستکردنی «سەرەتای تازە»، بۆ دەستکاریکردنی جیهان، بۆ دروستکردنی شتی جیاواز، کە پێشتر نەبووبێت و نەناسراو بێت، واتە بۆ داهێنانی جیهانێکی تەواو تازە، دەناسێنێت. بەجۆرێک لەگەڵ لەدایکبوونی هەر منداڵێکدا ئەگەری دەسکاریکردن و گۆرانی جیهانیش لەدایکدەبێت.   چەمکی «لەدایکبوون» لێرەدا تەنها لەدایکبوونێکی بایۆلۆژیی نییە، تەنها هاتنی منداڵ یان مرۆڤی تازە بۆ ناو جیهان نییە وەک رووداوێکی بایۆلۆژیی، بەڵکو رووداوێکی سیاسیشە، پێداگرتنە لەسەر توانای ناوەکیی مرۆڤ وەک ئەگەرێکی گەورە و بەهێز بۆ دەسکاریکردن و گۆڕین و تازەکردنەوەی جیهان.  بەڵام وەگەڕخستنی ئەم توانا ناوەکییە و ئەم ئەگەری دەستکاریکردنەی جیهان، شتێکی خۆبەخۆ و ئۆتۆماتیکی نییە، مرۆڤ بۆ ئەوەی بتوانێت دەسکاری جیهان بکات، بەر لە هەمووشتێک، پێویستی بە ئازادییە. ئازادیی ئەوەی بتوانێت قسەبکات و توانای پەیوەندیکردنی بە مرۆڤەکانی ترەوە هەبێت و لەم رێگایەشەوە بکرێت گفتوگۆ بکەن لەسەر ئەوەی چی باشە بیکەن و چی سود بە پێکەوەبوون و ژینگەکەیان دەگەیەنێت، ئەنجامیبدەن. ئینجا ئازادیی ئەوەیشیان هەبێت کردە و هەڵسوکەوت و پراکتیکیان هەبێت، واتە بتوانن لە ڕێگای کردارەوە شتێکی تازە دەستپێبکەن و شێوازی بەڕێوەچوونی شتەکان بگۆڕن. مرۆڤ پێویستە ئەو دوو جۆرە ئازادییەی هەبێت بۆ دروستکردنی جیهانێکی تازە. یەکەمیان، توانای پەیوەندیکردنێکی ئازاد لەگەڵ جیهان و کەسەکان و ئەو ژینگەیەدا کە دەکەوێتە ناوییەوە. دووهەمیان، ئازادیی ئەوەی بتوانێت کردە و پراکتیکی هەبێت.  ئەگەر لەدایکبوونی هەر منداڵێک، وەک ئارێنت دەڵێت، ئەوەمان وەبیربهێنێتەوە کە جیهان کراوەیە بۆ تازەکردنەوە و دەسکاریکردن، جیهان هەرگیز پرۆژەیەکی نەگۆڕ و جێگیر و تەواوبوو نییە. توانای سەرلەنوێ دەستپێکردنەوە و دروستکردنی سەرەتای تازەش، تەنانەت لە بەرامبەر چەقبەستوویی جیهاندا، یان لەناو دۆخێکی تەواو نائومێدیشدا، هەر هەیە و دەتوانێت ئامادەبێت. بەڵام، وەک ووتم، ئەم توانایە گرێدراوی ئەوەیە ئایا مرۆڤ ئازادە و دەتوانێت کردەی ئازاد پیادەبکات. ئایا جیهان خۆیشی شتێک لە کرانەوەی تێدایە، یاخود تەواو قوفڵدراو و داخراوە. هەموو ئەمانە مانای ئەوەیە، مەرجی یەکەمی دروستبوونی دۆخێک مرۆڤ بتوانێت تیایدا جیهان دەسکاریبکات، ئازادییە. کە ئازادیی نەبوو، وەک ئەوە وایە مرۆڤ کەوتبێتە ناو قەڵا و نەفەقێکی داخراوەوە.   گەورەکان بە هێنانی مرۆڤێکی نوێ بۆ ناو جیهان، هەم بەرپرسیارێتی پاراستنی ئەو میوانە و هەم بەرپرسیارێتی پاراستنی جیهانیشیان لەسەرە، بەجۆرێک ئەو جیهانە بتوانێت نەک تەنها ژیانی ئەو بوونەوەرە تازەیە لەئامێزبگرێت و بپارێزێت، بەڵکو خودی ئەو میوانە تازەیە وەک بوونەوەرێکی ئازاد و خاوەن ماف و خاوەن متمانە بهێنێتە جیهانەوە. جیهان پێویستە جێگەیەکی متمانەپێکراو بێت بۆ نیشتەجێبوون و سەرزەمینێکیش بێت بکرێت تیایدا مانا و بەرپرسیارێتی بەرهەمبهێنرێت. بەرپرسیارێتیی ئەخلاقیی مانای ئەوەیە دان بەوەدا بنرێت کە جیهان موڵکی ئەو بوونەوەورە تازەیەشە کە تازە هاتۆتە ناوییەوە، وەکچۆن موڵکی ئەوانەیشە بەر لەو و دوای ئەویش هاتوون و دێنە ناو ئەو جیهانەوە. جیهان موڵکی مرۆڤە وەک شوێنێک بتوانێت تیایدا قسەبکات و دەربکەوێت و بڕیاربدات و کاربکات، لەم رێگایانەشەوە دەسکاری ئەو جیهانە بکات و تازەیبکاتەوە. مەرجێکی دیکەی توانای دەسکاریکردنی جیهان، هەبوونی ئەو بەرپرسیارێتییەیە. وەک ووتم، لە دیدگای هانا ئارێنتەوە، هاتنی هەر منداڵێک بۆ جیهان تەنها کردەیەکی بایۆلۆژیی نیە، بەڵکو کردەیەکی سیاسیی و ئەخلاقیی قوڵیشە کە بەرپرسیاریەت ژێرخانە مرۆییەکەیەتی. مرۆڤ لەاناو ئەو کردە سیاسیی و ئەخلاقییەدا، لەناو ئەو بەرپرسیارێتیەدا، جارێکی دیکە لەدایکدەبێتەوە. ئەم لەدایکبوونەوەیەش کردەیەکی سیاسییە چونکە دەشێت پرۆژەی دەسکاریکردنی جیهان بێت. هەموو کردەیەکی گۆڕین و تازەکردنەوە کردەیەکی سیاسییە. هاوکات کردەیەکی ئەخلاقیشە، چونکە هاتنی هەر منداڵێک پێویستی بە جۆرێک لە پێشوازیی و ئامێزبۆکردنەوە هەیە، وا لەو منداڵە بکات متمانە بە جیهان بکات. بوونی «متمانە بە جیهان» مەرجێکی گرنگی خواست و ویستی دەسکاریکردنی جیهانە.  متمانە لێرەدا رۆڵێکی سەرەکیی و دەستنیشانکەر دەبینێت. متمانەی مرۆڤ بەو ژینگەیەی تیایدا دێیتە ناو جیهانەوە، متمانە بەوانەیش لەو ژینگەیەدا دەژین و هاتنی ئەو بۆ ناو جیهان وەک رووداوێکی تایبەت دەبینن و مامەڵەدەکەن. جیهان لەم ئەزموونە ئینسانییەدا دەگۆڕێت بۆ ماڵ، ماڵێک تیایدا متمانە بە بوونی پەناگایەک بۆ پاراستن، هەبێت. ماڵێک هەمووان بە هەمان ماف و بەرپرسیاریەتەوە داڵدەبدات. بەمەش هەم ڕادەی متمانەکردن بەو ماڵە و هەم بەو جیهانەیش کە ئەو ماڵە لە ئامێزدەگرێت، گەورەتر و هەمەلایەنتر، دەبێت.  هەموو ماڵێکیش لەناو فەزایەکی مەجازیی و فەزایەکی لە وشە و زمان دروستکراودا نیشتەجێیە. هەموو ماڵێک لەناو کۆمەڵێک گوتاردا نیشتەچەیە. زمان لەناو ئەو گوتارانەدا تەنها ئامرازیی پەیوەندیکردن نییە، بەڵکو ئامراز و سەرچاوەی مانا و خەون و متمانەشە. ئەوەی دەگوترێت و دەنووسرێت، دەبێت شایانی ئەوەبێت متمانەی پێبکرێت، بکرێت وەک بوونەوەرێکی خاوەن ماف لەگەڵیدا بژیت، پێویستی بە گومان و پشکنینی بەردەوام نەبێت، کاری بەرهەمهێنانی رق و بوغز و دوژمنایەتی نەبێت. ئەو بڕەیش لە راستیی تێدابێت کە قابیلی باوەڕ و متمانەپێکردن بێت. زمان بەشێکە لە فەزایەکی مەجازیی گەورەتر. ئەم فەزا مەجازیەش پێویستە فەزایەکی کراوەبێت و توانای گەشەکردن بۆ کەسە جیاوازەکان دابینبکات. یەکێک لە ئاکارە سەرەکییەکانیشی ئەوەبێت کە دەشێت دەسکاریی جیهان بکرێت و سەرلەنوێ بنیاتبنرێتەوە. فەزایەک خەیاڵی کەسەکان ئازادبکات بۆ وێناکردنی ئەلتەرناتیڤی جیاواز و ئەو باوەڕە لەناو مرۆڤدا بچێنێت، کە دەشێت لە جیهانێکی دیکەدا بژین.  بەو مانایانەی سەرەوە، چەمکی لەدایکبوون لای ئارێنت چەند چەمکێکی وجودیی و بوونگەرایانەیە، باس لە هاتنی کەسێک بۆ ناو بوون لە جیهاندا، دەکات، هاوکات چەمکێکی سیاسیشە و گرێدراوە بە توانا و ئەگەری دەسکاریکردن و گۆڕینی جیهانەوە. گرێدراو بەو بیرۆکەیەوە کە ئەوەی لە ئێستادا هەیە و دروستکراوە، ئەبەدیی و هەمیشەیی نییە و ژیانی هیچ مرۆڤ و کۆمەڵگایەک بە تەواوی لەلایەن ئەم، یان ئەو هێز و ئەم یان ئەو نەوە و سەردەمەوە، قۆرخ و دیارینەکراوە.  سەرجەمی ئەو چەمک و مانایانەی لەسەرەوە باسمکردن، بەشێکن لە سیاسەت بە مانا راستەقینەکەی سیاسەت. سیاسەت وەک چالاکیی بەرهەمهێنانی ژیانێکی گشتیی هاوبەش، تیایدا مرۆڤەکان هەم دەربکەون و بەشداربن و کردەیان هەبێت، هەم گفتوگۆبکەن و رابگۆرنەوە و گوێ لەیەکتریی بگرن. سیاسەت لێرەدا سەرزەمینی دەسەڵات و باڵادەستبوون و تەماحی کۆمەلایەتیی نییە، بەڵکو دەرەنجامی کۆبوونەوەی کەسەکانە کاتێک بەیەکەوەدەژین و بیردەکەنەوە و گفتوگۆدەکەن و کردەی تایبەت لە پەیوەندیدا بە ژیانی هاوبەش و پێکەوەییانەوە ئەنجامئەدەن. لەناو ئەمانەشدا جیهان لەگەڵ یەکتریدا دابەشدەکەن. جیهانێک هەم دەگمەنبوون و تایبەتمەندبوونی هەر یەکێک لەو کەسانە نیشانبدات، هەم ئازادیشیان بەرز بنرخێنێت و بپارێزێت، هەم کەسەکان بگۆرێت بۆ بکەری ژیانی خۆیان و ژیانی پێکەوەییان. سیاسەت لێرەدا ئامرازێک نییە بۆ بەدەستهێنانی ئامانجی تر، لەوانەش، بۆ نموونە، ئامارزی بەدەستهێنانی دەستکەوتی ئابووریی و دەستەبەرکردنی قازانجی تایبەت، بەڵکو بریتییە لە چالاکیی تەعبیرکردنێکی تاکەکەسیی و دەستەجەمعی کەسەکان لە ئازادییان، تەعبیرکردن لە پێکەوەبوونیان لەناو جیهاندا. ئەمەش لە دونیای ئەمرۆدا مانای تەعبیرکردنی کەسەکان لە خۆیان لەو جیهانەدا، وەک هاوڵاتیی یەکسان و بەرپرسیار، هاولاتیی خاوەن هەمان ماف و هەمان بەرپرسیاریەت.  هەم سیاسەت و هەم هەڵبژاردن لە دونیای ئێمەدا، تەواو پێجەوانەی ئەو شتانەن باسمکردن. سیاسەت و هەڵبژاردن کردەیەکن نە متمانە دروستدەکەن، نە ئازادیی و نە هاوڵاتیبوونیش.  کردەیەکن سەرجەمی ئەو ئەگەرانە دەسڕنەوە کە مرۆڤ دەکاتە بوونەوەرێکی جیهان دروستکەر و جیهانگۆڕ. بۆیە ئاساییە هەڵمەتی هەڵبژاردنەکانیش، هەڵمەتی درۆکردن و خڵەتاندن و وادەی درۆ و سڕینەوەی متمانە بە هەمووشتێک، بن. ئەگەر پێشوازیکردن لە منداڵ بۆ ناو جیهان، لای ئارێنت، دانپێدانانێکی قووڵ و هەمەلایەن بێت بە توانای مرۆڤدا بۆ دروستکردنی سەرەتا و دەستپێکی نوێ، پابەندبوون بێت بە دروستکردنی جیهانێکەوە بتوانێت ئەو توانا  تایبەتە، بگرێتەخۆی و بیپارێزێت. ئەوا سیاسەت و هەڵبژاردن بەو جۆرەی لە دونیای ئێمەدا هەن و ڕووئەدەن، ساتەوەختێکن تەواو دژ بە توانای دەسکاریکردنی جیهان.   

درەو: (ئاییندەی ژینگە) گۆشەیەكی هەفتانەیە مەعروف مەجید سەرۆكی رێكخراوی ئاییندە بۆ پاراستنی ژینگە رۆژانی شەممە بۆ (درەو) دەینوسێت 🔹 لە وڵاتێکداین، سەرەڕای ئەوەی گرفتە ژینگەییەکانی ساڵ لە دوای ساڵ ڕوو لە زیادبوون دەکەن، لەگەڵ هاتنی وادەی هەڵبژاردنەکانی ئەنجومەنی نوێنەران، پەرلەمانی کوردستان، ئەنجومەنی شارەوانییەکان، حزب و لیست و قەوارە سیاسییەکان، پەنا دەبەنە بەر بانگەشەی هەڵبژاردن، ئەویش لە ڕێگەیەک، کە هەر لەسەرەتای کارەکەوە تا کۆتایی مەترسی و گرفتن بۆ سەر ژینگە. 🔹 لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان، (6 هەزار و 464) شوێنی چاپ بوونی هەیە، لەناویشیاندا، (6) کارگەی گەورەی چاپی پەڕۆ هەن، هەر چەندە هەندێ جار کاری فلێکسیش دەکەن، ئەوانەی بە تەنها  کاری فلێکس دەکەن پلەدوون، نزیکەی (3 هەزار) چاپخانەن. 🔹 بانگەشەکانی هەڵبژاردن لە ڕێگەی فلێکس و کاغەز و پەڕۆوە، کەمترین کاریگەری لەسەر گۆڕینی بۆچوون و ئاراستەی دەنگدەر دەکات. 🔹 بۆ ئەوەی ژینگەی وڵاتەکەمان نەشێوێت و تێک نەچێت، دەتوانین بیر لە چارەسەری ژینگەییانە بۆ بانگەشەکانی هەڵبژاردن بکەینەوە، لایەنی کەم ئەگەر نەتوانین دۆستی ژینگەش بین بیر لە دانانی دەیان کارگەی ڕیسایکڵین بکەینەوە لایەنی کەم ئەو پاشماوانە کۆبکرێنەوە و جارێکی تر ڕیسایکڵ بکرێنەوە. بانگەشەیەک بە کەل‌و پەلی دوژمنی ژینگە سەرەڕای پێشکەوتنەکانی تەکنەلۆژیا و بوونی دەیان هۆکاری گواستەوە و گەیاندن، لە کوردستان لە ساڵی (1992)ەوەو لە عێراقیش لە ساڵی (2005)ەوە بانگەشەکانی هەڵبژاردن لە ڕێگەی فلێکس و کاغەز و پەڕۆوە ئەنجام دەدرێن. ئەوە لە کاتێکدایە، بە پێی لێکۆڵینەوە زانستییەکان کەمترین کاریگەری لەسەر گۆڕینی بۆچوون و ئاراستەی دەنگدەر دەکات و زیاتر کارێکی ڕواڵەتییە. هەرێمی کوردستان و بانگەشەی هەڵبژاردن چوار ساڵ جارێک لە هەرێمی کوردستان، هەڵبژاردنی پەرلەمان ئەنجام دەدرێ، هەندێ جار وادەکەشی دوادەکەوێت، لە نێوان حزب و قەوارە و کەسایەتییە سەربەخۆکان، زۆرترین فلێکس بۆ بانگەشەی هەڵبژاردن بەکاردەهێنرێت، بە تایبەتی ئەگەر هەڵبژاردنەکان یەک بازنە بێت، ئەو کات بانگەشەکان لەسەر ئاستی شارەکان زیاتر گرنگی پێدەدرێت.  (عومەر زۆرباش - سه‌رۆكى كۆمه‌ڵه‌ى چاپخانه‌كانی کوردستان) بە گۆشەی ئایندەی ژینگەی ڕاگەیاند؛ لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان، (6 هەزار و 464) شوێنی چاپ بوونی هەیە، لەناویشیاندا، (6) کارگەی گەورەی چاپی پەڕۆ هەن، هەر چەندە هەندێ جار کاری فلێکسیش دەکەن، ئەوانەی بە تەنها  کاری فلێکس دەکەن پلەدوون، نزیکەی (3 هەزار) چاپخانەن. (سیروان حەمە مەحموود - خاوەنی یەکێک لە کارگەکانی چاپکردن)،  ئاماژە بەوە دەکات، تەنها لە کارگەکەی ئەوان بۆ شارەکانی عێراق بڕی، (ملیۆنێک) تیشێرت، (2 ملیۆن)  ملپێچ، (700 تا 800) کڵاو، (2 تا 3 ملیۆن) ئاڵا درووست کراوە. بۆ بانگەشەی لیستی پارتیش بڕی (4 ملیۆن) ئاڵا، (250 هەزار) تیشێرت، (100 هەزار) ملپێچ، چەند هەزار کڵاوێکیش درووست کراون و ئەم ژمارەیە زیاتر دەبێت. لیست و قەوارەکان چیان بۆ بانگەشە درووستکردووە؟ کۆمەڵی دادگەری کوردستان، لە سێ بازنە کاندیدی هەیە، لەلایەن مەکتەبی هەڵبژاردنی ئەو حزبەوە (5 هەزار) مەتر فلێکس بۆ سەرجەم بازنەکان چاپکراوە، جگە لە هەندێ کاندید بۆخۆیان فلێکسی تریان درووست کردووە. بە پێی زانیارییەکان، ڕەوتی هەڵوێست بۆ (37) کاندید لەسەرجەم بازنەکان، هەر کاندیدێک (50) فلێکسیان بۆ درووست کراوە، لەناویشیاندا کاندید هەیە فلێکسی بۆ خۆی درووست کردووە. دەربارەی لیستەکانی، یەکێتی و پارتی و یەکگرتوو و نەوەی نوێ، زانیارییمان دەست نەکەوت، وێڕای پەیوەندی کردن بە سەرۆکی لیست و کاندیدەکانیانەوە، بەشێک لە کاندیدەکان ئاماژەیان بەوە کرد، لەلایەن حزبەوە فلێکسیان  بۆ دابینکراوە و نازانن چیان بۆ کراوە، خۆشیان بەشێکی تریان درووست کردووە.  بەپێی زانیارییە نافەرمییەکان، هەرێمی کوردستان، تەنیا لە بانگەشەی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان نزیکەی (3 ملیۆن) مەتر فلێکس بەکارهێنراوە. عێراق بە گشتی: بە لەبەرچاوگرتنی ژمارەی پارێزگاکان، ژمارەی زۆری کاندید (بە تایبەت لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق کە هەزاران کەس خۆیان کاندید دەکەن) و چڕی بانگەشە لە پارێزگا گەورەکانی وەک بەغدا، نەینەوا و بەسرە، پێشبینی دەکرێت ئەو ڕێژەیە لە سەرانسەری عێراقدا چەندین هێندەی ئەو ژمارەیە بێت، کە لە هەرێمی کوردستان بەکارهێنراوە، واتا چەندین ملیۆن مەتر فلێکس بەکاردەهێنرێت. تێچووی زۆر: بەپێی هەندێک سەرچاوە، کۆی خەرجی بۆ بانگەشەی هەڵبژاردن لە عێراقدا دەگاتە زیاتر لە (100 ملیار) دینار، کە بەشێکی زۆری ئەو خەرجییە بۆ چاپکردن و دانانی فلێکسەکان دەڕوات. لە کاتی هەڵبژاردنەکانی عێراقدا، بە تایبەت لە شارە گەورەکان و ناوچە کێشە لەسەرەکان، بەکارهێنانی فلێکس و پۆستەر دەگاتە ئاستێکی زۆر، کە زیانی گەورەی ژینگەیی و شێواندنی سیمای شارەکانی لێدەکەوێتەوە.  تێچووی دارایی فلێکسی بانگەشە بەکارهێنانی ملیۆنەها مەتر فلێکس تێچوویەکی زۆری دەوێت، بۆ نمونە: نرخی چاپکردن: نرخی چاپکردنی یەک مەتر چوارگۆشە لەسەر فلێکس نزیکەی (3، 5  و 6) دۆلاری ئەمریکییە، بەبێ چوارچێوە، ئەمە جگە لە نرخی ماددە خامەکان و کرێی کار. خەرجی گشتی: بەپێی هەندێک لێکۆڵینەوەی ئابووری، پێشبینی دەکرێت کۆی ئەو پارەیەی لایەنە سیاسییەکان و کاندیدەکان بۆ بانگەشەی هەڵبژاردن لە سەرانسەری عێراق خەرجی دەکەن، بگاتە زیاتر لە (100 ملیار) دینار، کە بەشێکی بەرچاوی ئەم پارەیە بۆ فلێکس و پۆستەر دەڕوات. کرێی شوێن: زۆرجار کرێی دانانی تابلۆ گەورەکان لەسەر باڵەخانە و شوێنە گشتییە دیارەکان بۆ ماوەی بانگەشە زۆر بەرزە و دەگاتە دەیان ملیۆن دینار. عێراق، لە یەکەم ڕۆژی بانگەشە، یەک ملیوێن وێنە و فلێکسی تێپەڕاند ناوەندی ستراتیجی بۆ مافەکانی مرۆڤ لە عێراق ڕۆژێک دوای بانگەشەی هەڵبژاردن ئاشکرای کرد، ژمارەی وێنەی کاندیدەکانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لە سەرانسەری پارێزگاکانی عێراق یەک ملیۆن وێنەی تێپەڕاندووە، لە ماوەی یەکەم و دووەم ڕۆژی دەستپێکردنی فەرمی بانگەشەی هەڵبژاردن. حازم ڕوداینی، جێگری سەرۆکی سەنتەرەکە لە ڕاگەیەندراوێکدا ئەوەی ئاشکراکردووە، "ژمارەی ئەو پۆستەرانەی لەسەر شەقامەکان دانراون ملیۆنێکیان تێپەڕاندووە، کە زۆرینەی ئەو پۆستەرانە لە دیوی ڕەسافەی بەغدای پایتەخت بوون". بەغدا گەورەترین بازنەی هەڵبژاردنی هەیە، بە لەبەرچاوگرتنی ژمارەی دانیشتوانی پایتەخت کە زیاتر لە (9 ملیۆن) کەسە و زیاتر لە نیوەی ئەو ژمارەیە لە دیوی ڕەسافەی شارەکە نیشتەجێن. روداینی پێشبینی زیادبوونی ژمارەی پۆستەر و بانگەشەی ڕیکلامی کرد لەگەڵ نزیکبوونەوەی کۆتا ڕۆژی بانگەشەی هەڵبژاردن. زیانە ژینگەییەکانی پاشماوەی فلێکس بەکارهێنانی فلێکس و پۆستەری زۆر، کاریگەرییەکی نەرێنی گەورەی لەسەر ژینگە و سیمای شارەکان هەیە: ماددەی ژەهراوPVC) : ) ماددەی سەرەکی فلێکس، کە بریتییە لەPolyvinyl Chloride - PVC)) ماددەیەکی ژەهراوییە. کاتێک دەسووتێندرێت، گازی ژەهراوی دەردەدات، کە مەترسی تووشبوون بە شێرپەنجە و نەخۆشییەکانی هەناسە زیاد دەکات. پیسبوونی ژینگە: دوای کۆتاییهاتنی بانگەشەکان، ئەو فلێکس و پۆستەرانە وەک پاشماوەیەکی زۆر دەمێننەوە. زۆرجار بە شێوەیەکی نادروست فڕێدەدرێن یان دەسووتێندرێن، کە دەبێتە هۆی پیسکردنی زەوی و ژینگە. پیسبوونی هەوا: لە کاتی سووتاندنی گازی ژەهراوی وەک دووەم ئۆکسیدی کاربۆن و کلۆر و دایۆکسین و فۆسجین دەردەکەن، کە هەوا پیس دەکەن و کاریگەری نەرێنی لەسەر تەندروستی هەناسەدان دروست دەکەن. پیسبوونی خاک و ئاو: پلاستیکەکان زۆر بە هێواشی شی دەبنەوە و خاک و ئاوی سەرزەوی پیس دەکەن، کە لەوێدا ماددە کیمیاییە ژەهراویەکان و مایکرۆپلاستیکەکان دەتوانن بچنە ناویانەوە. کاریگەری لەسەر ژیانی دەریایی: پاشماوەی فلیکس لە زەریاکاندا کۆدەبێتەوە، لەوێدا دەخورێت یان بە زیندەوەرە دەریاییەکانەوە دەلکێت، ئەمەش زیان بە ئیکۆسیستەمی دەریایی دەگەیەنێت. شێواندنی دیمەنە سروشتییەکان: پلاستیک بە ئاسانی بەهەڵم نابێت، دیمەنی شارەکان دەشێوێنێت و سەرنجڕاکێشی بینینیان کەمدەکاتەوە. کاریگەری لەسەر بەرهەمە کشتوکاڵییەکان: دەتوانێت چینێکی عەزلی بەسەر خاکدا دروست بکات، کاریگەری لەسەر گەشەی ڕووەکەکان و بەپیتی خاک دەبێت. کاریگەری لەسەر جۆراوجۆری زیندوو: پاشماوەی پلاستیک دەتوانێت سوڕی ژیانی سروشتی ئاژەڵان تێکبدات، وەک پرۆسەی زاوزێ، ئەمەش دەبێتە هۆی تێکچوونی زنجیرە خۆراکییەکان. شێوازەکانی فڕێدانی مەترسیدار سووتاندن: زیانبەخشترین ڕێگایە، بەو پێیەی پیسکەری زیانبەخش و گازی ژەهراوی دەخاتە هەوا. زبڵدان: پاشماوە بۆ سەدان ساڵ لە زبڵدانەکاندا دەمێنێتەوە، ئەمەش بەشدارە لە پیسبوونی خاک و ئاوی ژێر زەوی و مەترسی لەسەر تەندروستی گشتی و ژینگە دروست دەکات. بانگەشەی هەڵبژاردنی دۆستی ژینگە چۆنە؟ پاڵنەرەکان بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی دۆستی ژینگە، بزووتنەوەیەکی گەشەسەندووە، کە چارەسەری ئەو پاشەڕۆ و شوێنپێی کاربۆنی بەرچاو دەکات، کە بەهۆی شێوازە تەقلیدییەکانی بانگەشەی هەڵبژاردنەکانەوە دروست دەبن، لە ئێستادا لە وڵاتە پێشکەوتووەکان کاری لەسەر دەکرێت. دەستپێشخەری سەرەکی بۆ "هەڵبژاردنی سەوز" ڕێبازی "هەڵبژاردنی سەوز" تیشکدەخاتە سەر کەمکردنەوەی کاریگەرییە ژینگەییەکانی تەواوی پرۆسەی هەڵبژاردن. بوارە سەرەکییەکانی گرنگیدان بریتین لە: کەمکردنەوەی پاشماوەی پلاستیک و کاغەز: هەوڵ بدرێت کەمترین بەکارهێنانی ماددە زیندووەکان وەکو پلاستیکەکانی تاک بەکارهێنانSUP) ) لە بانەر و پۆستەر و ئامرازەکانی تری هەڵمەتی هەڵبژاردنەکاندا، کە زۆرجار دوای هەڵبژاردنەکان دەبنە پاشماوەی بەڕێوەنەچوو. پێشخستنی بەکارهێنانی کاغەزی ڕیسایکل کراو، ئاڵای قوماش، کەرەستەی دووبارە بەکارهێنەرەوە وەک بەدیل. هاندانی دیجیتاڵکردنی پرۆسەکانی ناوخۆ لەناو دەستەکانی بەڕێوەبردنی هەڵبژاردنەکان و پارتە سیاسییەکان، بۆ کەمکردنەوەی بەکارهێنانی کاغەزی چاپی نوێ. گواستنەوە بۆ کەمپەینی دیجیتاڵی: بەکارهێنانی پلاتفۆرمە دیجیتاڵییەکان (ماڵپەڕ، سۆشیال میدیا، ئیمەیڵ، شاشەی ڤیدیۆی گشتی) بۆ هەڵمەتی هەڵبژاردن، ئەمەش پێویستی بە کەرەستەی فیزیکی و بەفیڕۆدان و تێچووی پەیوەندیدار کەمدەکاتەوە. کەمکردنەوەی شوێنپێی کاربۆن: هاندانی کەمکردنەوەی گەشتکردن بە ئۆتۆمبێل بۆ گەشتەکانی هەڵمەتی هەڵبژاردن و دانانی ڕەقەمی پاسکیل لە ئۆفیسەکاندا بۆ کەمکردنەوەی دەردانی گازی ژەهراوی ئۆتۆمبێل. بەکارهێنانی ئامێری دەنگدانی ئەلیکترۆنی EVM)) لە هەندێک وڵاتدا وەک بژاردەیەکی دۆستی ژینگە سەیر دەکرێت کە ملیۆنان تۆن کاغەز پاشەکەوت دەکات. تەنانەت هەندێک لایەن بەدواداچوونیان بۆ دەردانی کاربۆنی هەڵمەتەکەیان کردووە (لە ئۆتۆمبێل و کارەباوە) و دواتر بە چاندنی نەمام قەرەبوویان کردووەتەوە. بە کورتی، بانگەشەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی دۆستی ژینگە هەم هەوڵی ناوخۆیی بۆ کەمکردنەوەی شوێنپێی ئیکۆلۆژی خودی هەڵمەتەکان و هەم هەوڵی دەرەکی بۆ دڵنیابوون لە سیاسەتەکانی ژینگە و کەشوهەوا ناوەندی مشتومڕی سیاسی گشتی و کارنامەی یاسادانان لەخۆدەگرێت. لە کۆتایدا، ئێمەش دەتوانین وەکو هەر وڵاتێکی تر بۆ ئەوەی ژینگەی وڵاتەکەمان نەشێوێت و تێک نەچێت، بیر لە چارەسەری ژینگەییانە بۆ بانگەشەکانی هەڵبژاردن بکەینەوە، لایەنی کەم ئەگەر نەتوانین دۆستی ژینگەش بین بیر لە دانانی دەیان کارگەی ڕیسایکڵین بکەینەوە لایەنی کەم ئەو پاشماوانە کۆبکرێنەوە و جارێکی تر ڕیسایکڵ بکرێنەوە.  

راپۆرتی شیكاری: درەو    بەشی چوارەم 🔹 لە دوای ساڵی (1992)ەوە لە هەرێمی کوردستان (13) هەڵبژاردنی گشتی بەڕێوەچووەو کۆمەڵی دادگەریی کوردستان بەشداری (12) هەڵبژاردنیانی کردووە. 🔹 کۆمەڵی دادگەری (2) جار بە شێوەی هاوپەیمانی و (10) جار بە لیستی سەربەخۆ بەشداری کردووە. 🔹 بۆ یەکەم جار لە ساڵی (2005) بەشداری هەرڵبژاردنەکانی (خولی دوومی پەرلەمانی کوردستان، خولی یەکەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و ئەنجومەنی پارێزگاکانی هەرێمی) بە لیستی سەربەخۆ کردووەو لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان (2 ملیۆن و 290 هەزار و 736) کەس مافی دەنگدانی هەبووەو کۆمەڵ (85 هەزار و 237) دەنگی بە ڕێژەی (4%) بەدەستهێناوە.  🔹 لە دواهەڵبژاردندا بۆ پەرلەمانی کوردستان (2 ملیۆن و 899 هەزارو 578) كەس مافی دەنگدانی هەبووە، کۆمەڵ (64 هەزارو 864) دەنگی بەدەستهێنا بەرێژەی (2.2%) کۆی گشتی دەنگدەران لە چوار پارێزگاکەی هەرێم. 🔹 ژمارەی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە لە هەڵبژاردنەکانی ساڵی (2005)ەوە تا دوا هەڵبژاردنی گشتی بە ڕێژەی (27%) زیادیان کردووە، بەڵام دەنگەکانی کۆمەڵی دادگەری کوردستان بە ڕێژەی (24%) کەمی کردووە. پوختە کۆمەڵی دادگەری یەکێکە لە حیزبە سەرەکییەکانی هەرێمی کوردستان و لە (31/5/2001) دروستبووە، لە سەرەتای درووستبوونی هەتاوەکو (19/2/2021) ناوی کۆمەڵی ئیسلامی کوردستان بووە، بەڵام لە کۆنگرەی چوارەمی حیزبەکە ناوەکەی گۆڕدرا بە کۆمەڵی دادگەری، سەرۆکی حیزبەکە "عەلی باپیرە" و پەیڕەوی پڕۆگرامی سوننەی ئیسلامی دەکات. حیزبەکە و سەرۆک و ئەندامەکانی پێشووتر لەنێو حیزبی بزووتنەوەی ئیسلامی کوردستاندا بوون بەڵام لە ئایاری (2001) بەهۆی ناکۆکییەوە جیابوونەوەی خۆی ڕاگەیاند. لە ساڵی (1992)ەوە (13) هەڵبژاردنی گشتی (پەرلەمانی کوردستان، ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و ئەنجومەنی پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان)، بەڕێوە چووە، کۆمەڵی دادگەری کوردستان جگە لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان لە (19/5/1992) بەشداری سەرجەم هەڵبژاردنەکانی تری کردووە، کە لە (10) هەڵبژاردنیان بە لیستی سەربەخۆ و (2) هەڵبژاردنیان بەشێوەی هاوپەیمانی چووتە نێو پرۆسەی هەڵبژاردنەوە. ئەوەی جێگەی سەرنجە، لەگەڵ بەرزبوونەوەی ژمارەی ئەو هاوڵاتیانەی لە سێ (چوار) پارێزگاکەی هەرێم مافی دەنگدانیان هەیە، کۆمەڵی دادگەری کوردستان نەیتوانیوە بە هەمان ئاست ژمارەی دەنگەکانی بەرز بکاتەوە، بۆ نمونە لە هەڵبژاردنی خولی یەکەمی پەرلەمانی هەرێمی کوردستان لە پاڵ هەڵبژاردنەکانی (ئەنجومەنی پارێزگاکان و ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق) کە لە (30/1/2005) بەڕێوەچوو (2 ملیۆن و 290 هەزار و 736) كەس مافی دەنگدانی هەبووە، کۆمەڵی دادگەری کوردستان (85 هەزارو 237) دەنگی بەدەستهێناوە بەرێژەی (4%) کۆی گشتی دەنگدەران.  بەڵام لە دواین هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان کە لە (20/10/2024) بە ڕێوەچوو، لەسەر ئاستی چوار پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان، کۆمەڵی دادگەری كوردستان توانیویەتی تەنها (64 هەزارو 864) دەنگ بەدەستبهێنێت بەرێژەی (2.2%) کۆی گشتی ئەو دەنگدەرانەی مافی بەشدارییان هەبوو. بەم پێیەش ژمارەی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە لە هەڵبژاردنەکانی ساڵی (2005)ەوە تا دوا هەڵبژاردنی گشتی کە لە (20/10/2024) بەڕێوەچوو بە ڕێژەی (27%) زیادیان کردووە، بەڵام دەنگەکانی کۆمەڵی دادگەری کوردستان بە ڕێژەی (24%) کەمی کردووە (20 هەزار و 373) دەنگی لێبووەتەوە. (بۆ وردەکاری زیاتر بڕوانە خشتەو چارتی ژمارە (1))، لە خوارەوە پێگەی کۆمەڵی دادگەری کوردستان لە سەرجەم هەڵبژاردنە گشتییەکان ڕوونکراوەتەوە. خشتەی ژمارە (1) تەوەری یەکەم؛ دەنگ و پێگەی کۆمەڵ لە هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی کوردستان یەکەم؛ هەڵبژاردنی خولی دووەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    خولی دووەمی پەرلەمانی كوردستان لە 30/1/2005 بەرێوەچوو. 2.    (2 ملیۆن و 290 هەزارو 736) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 753 هەزارو 919) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (76.6%). 4.    سەرجەم حزبەكان بە یەکگرتووی ئیسلامی کوردستانیشەوە جگە لە (كۆمەڵی ئیسلامی) لەچوارچێوەی لیستی (نیشتمانی دیموكراتی كوردستان) بەشدار بوون كە (ملیۆنێك و 570 هەزارو 663) دەنگیان بەدەستهێناو (104) كورسی پەرلەمانیان مسۆگەر كرد. 5.    کۆمەڵی ئیسلامی "دادگەری" (85 هەزار و 237) دەنگی بە ڕێژەی (4%) بەدەستهێنا، (6) کورسی پەرلەمانی کوردستانی بەدەستهێنا. دووەم؛ هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستان لە 25/7/2009 بەرێوەچوو. 2.    ( 2 ملیۆن و 518 هەزارو 773) كەس مافی دەنگدانی هەبووە 3.    (ملیۆنێك و 876  هەزارو 196) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (74.5%) 4.    هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان بەیەك بازنە بەرێوە چوو. 5.    کۆمەڵی ئیسلامی لە چوارچێوەی هاوپەیمانی (لیستی چاکسازی و خزمەتگوزاری) لەگەڵ حیزبەکانی (یەکگرتووی ئیسلامی، زەحمەتکێشان و پارتی سۆسیالست دیموکراتی کوردستان) بەشداری هەڵبژاردنەکەیان کردوو (240 هەزار و 842) دەنگیان بەدەستهێنا بە ڕێژەی (12.8%)ی دەنگەکان و هاوپەیمانێتییەکە (13) کورسی پەرلەمانی بەدەستهێنا. سێیەم؛ هەڵبژاردنی خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    هەڵبژاردنی خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستان لە 21/9/2013 بەرێوەچوو. 2.    (2 ملیۆن و 653 هەزارو 743) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 950  هەزارو 130) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (.674%). 4.    هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان بەیەك بازنە بەرێوە چوو. 5.    کۆمەڵی ئیسلامی كوردستان بە ڕێژەی (4%) (118 هەزارو 574) دەنگی بەدەستهێناو (6) كورسی پەرلەمانی مسۆگەر كرد. چوارەم؛ هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان لە 30/9/2018 بەڕێوەچوو. 2.    (3 ملیۆن و 85 هەزارو 461) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێک و 845 هەزارو 979 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (60%). 4.    هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان بەیەك بازنە بەرێوە چوو. 5.    کۆمەڵی ئیسلامی "دادگەری" کوردستان بە لیستی سەربەخۆ بەشداری ئەم هەڵبژاردنەی کرد و لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێم (109 هەزارو 494) دەنگیان بەڕێژەی (4%) بەدەستهێنا و (7) کورسی پەرلەمانیان مسۆگەر کرد. پێنجەم؛ کۆمەڵ و هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان 1.    هەڵبژاردنی (خولی شەشەم)ی پەرلەمانی کوردستان لە 20/10/2024 بەڕێوەچوو. 2.    بۆ یەکەم جار بوو لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان هەرێمی کوردستان دابەشی (4) بازنەی هەڵبژاردن بکرێت. 3.    لەم هەڵبژاردنەدا (2 ملیۆن و 899 هەزارو 578) كەس مافی دەنگدانی هەبوو، بە ڕێژەی (65%) و (ملیۆنێک و 882 هەزار و 448) کەس لەسەر ئاستی چوار پارێزگاکەی هەرێم بە دروستی دەنگیان دابوو. 4.    کۆمەڵی دادگەری كوردستان لەسەر ئاستی هەر چوار بازنەکە (64 هەزارو 864) دەنگی بەدەستهێنا بە ڕێژەی (3.4%)ى کۆی دەنگە دروستەکان و (2.2%)ى کۆی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەبووە (3) کورسی پەرلەمانی کوردستانی بەدەستهێنا _بەڵام حیزبەکە ئەنجامی هەڵبژاردنەکانی ڕەت کردەوەو بایکۆتی پەرلەمانی کردوو تەنها یەک لە کاندیدە دەرچووەکانی لەدەرەوەی سیاسەتی کۆمەڵی دادگەری سوێندی یاسایی خوارد_ بەجۆرێک؛ -    دەنگی کۆمەڵ لە پارێزگای هەولێر (20 هەزارو 265) دەنگ بوو بەرێژەی (3%)ی دەنگە دروستەکانی پارێزگاکە کە ژمارەیان (669 هەزار و 273) دەنگ بوو لە کۆی (ملیۆنێک و 22 هەزار و 906) کەس کە مافی بەشدارییان هەبوو. بەم پێیەش کۆمەڵ (1) کورسی پارێزگاکەی بردەوە لە کۆی ئەو (32) کورسییە گشتییەی تەرخانکرابوو بۆ پارێزگای هەولێر. -    دەنگی کۆمەڵ لە پارێزگای سلێمانی (36 هەزارو 707) دەنگ بوو بەرێژەی (5.9%)ی دەنگە دروستەکانی پارێزگاکە کە ژمارەیان (626 هەزار و 224) دەنگ بوو لە کۆی (ملیۆنێک و 87 هەزار و 73) کەس کە مافی بەشدارییان هەبوو. بەم پێیەش کۆمەڵ (2) کورسی پارێزگاکەی بردەوە لە کۆی ئەو (36) کورسییە گشتییەی تەرخانکرابوو بۆ پارێزگای سلێمانی. -    دەنگی کۆمەڵ لە پارێزگای دهۆک (3 هەزارو 677) دەنگ بوو بەرێژەی (0.7%)ی دەنگە دروستەکانی پارێزگاکە کە ژمارەیان (548 هەزار و 15) دەنگ بوو لە کۆی (729 هەزار و 347) کەس کە مافی بەشدارییان هەبوو. بەم پێیەش کۆمەڵ هیچ کورسییەکی پارێزگاکەی نەبردەوە لە کۆی ئەو (24) کورسییە گشتییەی تەرخانکرابوو بۆ پارێزگای دهۆک. -    دەنگی کۆمەڵ لە پارێزگای هەڵەبجە (4 هەزارو 215) دەنگ بوو بەرێژەی (10.8%)ی دەنگە دروستەکانی پارێزگاکە کە ژمارەیان (38 هەزار و 936) دەنگ بوو لە کۆی (60 هەزار و 252) کەس کە مافی بەشدارییان هەبوو. بەم پێیەش کۆمەڵ هیچ کورسییەکی پارێزگاکەی نەبردەوە لە کۆی ئەو (3) کورسییە گشتییەی تەرخانکرابوو بۆ پارێزگای هەڵەبجە. تەوەری دووەم؛ دەنگ و پێگەی کۆمەڵ لە هەڵبژاردنەکانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق یەکەم؛ هەڵبژاردنی خولی یەكەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق 1.    هەڵبژاردنی خولی یەكەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 30/1/2005 بەرێوەچوو. 2.    (2 ملیۆن و 290 هەزارو 736) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    لە (30ی كانوونی دووەمی 2005) هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بەڕێوەچوو، كە لیستی هاوپەیمانی كوردستانی زۆربەی حیزبە كوردستانییەكانی لە خۆدەگرت توانی (2 ملیۆن و 175 هەزار و 551) دەنگ بەدەستبهێنێت، بەڕێژەی (25%) و (75) كورسی لە پەرلەمانی عێراق، هاوكات لیستی كۆمەڵی ئیسلامیی كوردستانیش توانی (2) كورسی بەدەستبهێنێت. واتا لە كۆی (275) كورسی ئەنجومەنی نوێنەران كورد (77) كورسی هەبوو بەڕێژەی (28%)ی كورسییەكانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق.  دواتریش لە (15/12/2005) هەڵبژاردنێكی دیكەی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بەڕێوەچوو، كە (326) لیست و لایەن و كەسایەتی بەشدارییان تێداكرد، تیایدا لیستی هاوپەیمانی كوردستانی، زۆربەی حیزبە كوردستانییەكانی لە خۆگرتوو، جگە لە یەكگرتووی ئیسلامی بە لیستی سەربەخۆ بەشداریانكرد. لەو هەڵبژاردنەدا، بەپێی راگەیەنراوی كۆتایی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكان لیستی هاوپەیمانی كوردستانی رێژەی (19.27%)ی دەنگەكانی عێراقی بەدەستهێنا و (53) كورسی لە كۆی (275) كورسی پەرلەمانی كوردستانی مسۆگەركرد. دووەم؛ هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق 1.    هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 7/3/2010 بەڕێوەچوو. 2.    (2 ملیۆن و 590 هەزارو 274) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 938 هەزارو 754 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (74.8%). 4.    کۆمەڵی دادگەری لەم هەڵبژاردنە لەسەر ئاستی هەرسێ پارێزگاکە بەڕێژەی (6%) و (144 هەزار و 996) دەنگی بەدەستهێناوە بەجۆرێك؛  -    لە هەولێر (917 هەزار و 685) کەس مافی دەنگدانیان هەبووە و (680 هەزار و 408) کەس دەنگیداوە بە رێژەی (74.1%). کۆمەڵی دادگەری لەم پارێزگایە بەڕێژەی (9%) و (62 هەزار و 706) دەنگی بەدەستهێناوە.  -    لە سلێمانی (1ملیۆن و 098 هەزارو 451) كەس مافی دەنگیدانیان هەبووە و (833 هەزار و 631) کەس دەنگیانداوە، بەڕێژەی (75.9%)، کۆمەڵی دادگەری لەم پارێزگایە بەڕێژەی (9%) و (79 هەزار و 149) دەنگی بەدەستهێناوە. -    لە دهۆكیش كە (574 هەزار و 138) مافی دەنگدانیان هەبووەو (424 هەزار و 715) كەس دەنگیانداوە بەڕێژەی (73.97%)، کۆمەڵی دادگەری لەم پارێزگایە بەڕێژەی (1%) و (3 هەزار و 141) دەنگی بەدەستهێناوە. سێیەم؛ هەڵبژاردنی خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق 1.    هەڵبژاردنی خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 30/4/2014 بەڕێوەچوو. 2.    (2 ملیۆن و 717 هەزارو 82) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (2 ملیۆن و 128 هەزارو 167 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (78%). 4.    کۆمەڵی دادگەری لەم هەڵبژاردنە لەسەر ئاستی هەرسێ پارێزگاکە بەڕێژەی (5%) و (140 هەزار و 771) دەنگی بەدەستهێناوە بەجۆرێك؛ -    لە هەولێر (936 هەزار و 557) مافی دەنگدانیان هەبووە و (744 هەزارو 489) دەنگیداوە، بە رێژەی (79%) کۆمەڵی دادگەری لەم پارێزگایە بەڕێژەی (11%) و (80 هەزار و 492) دەنگی بەدەستهێناوە. -    لە سلێمانی (1ملیۆن و 168 هەزار و459) كەس مافی دەنگیدانیان هەبووە و (893 هەزار و 226) کەس دەنگیانداوە، بەڕێژەی (76%) و کۆمەڵی دادگەری لەم پارێزگایە بەڕێژەی (6%) و (57 هەزار و 102) دەنگی بەدەستهێناوە. -    لە دهۆكیش كە (612 هەزار و 66) کەس مافی دەنگدانیان هەبووە، (490 هەزار و 452) كەس دەنگیانداوە بەڕێژەی (80%)، کۆمەڵی دادگەری لەم پارێزگایە بەڕێژەی (1%) و (3 هەزار و 177) دەنگی بەدەستهێناوە. چوارەم؛ هەڵبژاردنی خولی چوارەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق  1.    هەڵبژاردنی خولی چوارەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 12/5/2018 بەڕێوەچوو. 2.    (3 ملیۆن و 758 هەزارو 896) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 799 هەزارو 686 ) كەس دەنگیاندا بە ڕێژەی (48%). 4.    کۆمەڵی ئیسلامی "دادگەری" لەم هەڵبژاردنە لەسەر ئاستی هەرسێ پارێزگاکە بەڕێژەی (2%) و (91 هەزار و 973) دەنگی بەدەستهێناوە بەجۆرێك؛ -    لە پارێزگای هەولێر (642 هەزار و 232) هاوڵاتی دەنگیداوە. کۆمەڵی دادگەری لەم پارێزگایە بەڕێژەی (6%) و (36 هەزار و 782) دەنگی بەدەستهێناوە. -    لە پارێزگای سلێمانی (664 هەزار و 146) هاوڵاتی دەنگیداوە. کۆمەڵی دادگەری لەم پارێزگایە بەڕێژەی (8%) و (51 هەزار و 563) دەنگی بەدەستهێناوە. -    لە پارێزگای دهۆكیش كە (489 هەزار و 308) هاوڵاتی دەنگیداوە. کۆمەڵی دادگەری لەم پارێزگایە بەڕێژەی (1%) و (3 هەزار و 628) دەنگی بەدەستهێناوە. پێنجەم؛ هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجومەنی نوێنەران (خولی پێنجەم) 1.    هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجومەنی نوێنەران (خولی پێنجەم) لە 10/10/2021 بەڕێوەچوو 2.    ( 3 ملیۆن و 450 هەزارو 773) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێک و 233 هەزارو 451) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (35.7%). 4.    هەر پارێزگایەکی هەرێم بۆ چەند بازنەیەکی هەڵبژاردن دابەشکرا. 5.    کۆمەڵی دادگەری لەم هەڵبژاردنە لەسەر ئاستی هەرسێ پارێزگاکەی هەرێم لە (5) بازنەی هەڵبژاردن کاندیدی هەبووە، لە سلێمانی (3) کاندیدو لە هەولێر (2) کاندید، لە دهۆک هیچ کاندیدێکی نەبووە،  بەڕێژەی (2%) و (64 هەزار و 156) دەنگی بەدەستهێناوە بەجۆرێك؛ -    لە پارێزگای هەولێر (1 ملیۆن و 238 هەزار و379) مافی دەنگدانیان هەبووە و (444 هەزارو 253) دەنگیداوە، بە رێژەی (35.9%). کۆمەڵی دادگەری لەم پارێزگایە بەڕێژەی (4%) و (19 هەزار و 517) دەنگی بەدەستهێناوە. -    لە پارێزگای سلێمانی (1 ملیۆن و425 هەزارو 705) كەس مافی دەنگیدانیان هەبووە و (392 هەزار و667) دەنگیانداوە، بەڕێژەی (%27.5). کۆمەڵی دادگەری لەم پارێزگایە بەڕێژەی (11%) و (44 هەزارو 639) دەنگی بەدەستهێناوە. -    لە پارێزگای دهۆكیش كە (822 هەزار و 703) مافی دەنگدانیان هەبووە، (395 هەزار و977) كەس دەنگیانداوە بەڕێژەی (48.1%). کۆمەڵی دادگەری لەم پارێزگایە هیچ کاندیدێکی نەبووە بۆیە هیچ دەنگی بەدەستنەهێناوە. تەوەری سێیەم؛ دەنگ و پێگەی کۆمەڵ لە هەڵبژاردنەکانی ئەنجومەنی پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان یەکەم؛ هەڵبژاردنی خولی یەکەمی ئەنجومەنی پارێزگاكانی هەرێمی کوردستان 1.    هەڵبژاردنی خولی یەکەمی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە 30/1/2005 بەڕێوەچوو. 2.    (2 ملیۆن و 290 هەزارو 736) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 767 هەزارو 993) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (77.2%). 4.    کۆمەڵی ئیسلامی "دادگەری" کوردستان جگە لە پارێزگای دهۆک (71 هەزارو 869) دەنگی بە ڕێژەی (3%)بەدەستهێنا، بە جۆرێک؛ -    کۆمەڵ لە پارێزگای سلێمانی (53 هەزارو 88) دەنگی بەدەستهێنا بەرێژەی (7.2%) بەم پێیەش (3) کورسی پارێزگاکەی بردەوە.  -    دەنگی کۆمەڵ لە پارێزگای هەولێر (18 هەزارو 781) دەنگ بوو بەرێژەی (2.9%) و توانی تەنها کورسییەکی ئەنجومەنەکە بباتەوە. دووەم؛ هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی پارێزگاكان  1.    هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە 30/4/2014 بەڕێوەچوو. 2.    (2 ملیۆن و 717 هەزارو 82) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (2 ملیۆن و 161 هەزارو 38 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (80%). 4.    کۆمەڵی ئیسلامی "دادگەری" كوردستان بە رێژەی (4%) (117 هەزارو 89) دەنگی بەدەستهێنا، بە جۆرێک؛ -    دەنگی کۆمەڵ لە پارێزگای سلێمانی (55 هەزارو 457) دەنگ بوو بەرێژەی (6%). -    دەنگی کۆمەڵ لە پارێزگای هەولێر (57 هەزارو 907) دەنگ بوو بەرێژەی (8%). -    دەنگی کۆمەڵ لە پارێزگای دهۆك (3 هەزارو 89) دەنگ بوو بەرێژەی (1%). دەنگەکانی کۆمەڵی دادگەری کوردستان لە هەڵبژاردنەکانی ڕابردوودا - بە گرافیک-         سەرچاوە -    دامەزراوەی میدیایی درەو، هەڵبژاردنەکانی کوردستان؛ کۆمەڵی دادگەری کوردستان، چاپی دووەم، 2025.  

یادگار سدیق گەڵاڵی وەزارەتی خەزێنەی ئەمریکا ڕۆژی چوارشەممە گەمارۆکانی بۆ سەر کۆمپانیای ڕۆسنەفت و لۆکئۆیل کە گەورەترین هەناردەکاری نەوتی ڕووسیان ڕاگەیاند، بە هۆکاری "پابەندنەبوونی جددی مۆسکۆ بە پرۆسەی ئاشتی بۆ کۆتایی هێنان بە جەنگی ئۆکرانیا". بەدوایدا سزای نوێی یەکێتی ئەوروپای بەدوادا هات بۆ کۆمپانیا روسییەکان  و کەشتیگەلی سێبەر ( کە بۆ خۆدزینەوە لوە سزکان روسیا بەکاری دەهێنێت بۆ گەیاندنی نەوت و گاز بە دەستی کڕیارانی) سزاکان چاوەڕوان نەکراو بوو بۆ بازاڕی نەوت، نرخی نەوتی خاوی ئەمریکار سەرەتا  نزیکەی 6% بەرزبووەوە بۆ سەرووی ٦٠   دۆلار بۆ هەر بەرمیلێک، وپاشتریش بۆ سەروو ٦١ هەروەها نەوتی برێنتیش بۆ ٦٤ دۆلار و پاشان نزیک بویەوە لە ٦٦ دۆلار. ئەمەش دوای ئەوەی زۆرێک لە بازرگانان مەترسی بەرزبوونەوەی نەوتیان دورخستبویەوە بەهۆی گرنگیدانی ترەمپ بە  هێشتنەوەی نرخی وزە بە نزمی . گرنگی ئەم دوو کۆمپانیایە لە بازاڕی وزەدا: کاریگەری سزاکە لە قەبارەی دابینکردنی نەوت و بەرهەمە نەوتییەکانەوە سەرچاوە دەگرێت کە ئەو  دوو کۆمپانیایە  نوێنەرایەتی دەکەن لە ئابووری جیهانیدا، بەتایبەتی کە وڵاتانی پیشەسازی و بەکاربەری گەورەی وەک چین و هیندستان پشت بە هاوردەکردنی نەوتی ڕووسیا دەبەستن بۆ پڕکردنەوەی بۆشایی بەکاربردن  ڕۆسنەفت Rosneft  ڕۆسنەفت هێزێکی سەرەکییە لە دابینکردنی نەوتی جیهانیدا. ساڵی ڕابردوو پێش ئەوەی ئۆپێک+ دەست بکات بە بەرزکردنەوەی سەقفی بەرهەمهێنانی، بەرهەمی کۆمپانیاکە  گەیشتە نزیکەی 3.7 ملیۆن بەرمیل نەوت لە ڕۆژێکدا، واتە ئێستا  ڕەنگە ئامارەکان دوای بڕیارەکانی ئۆپێک بە زیادکردنی بەرهەم زیاتر بەرزبوبێتەوە. قەبارەی بەرهەمهێنانی ئەو کۆمپانیا ڕووسییەی کە دەوڵەت پاڵپشتی دەکات، لە ڕێژەی بەرهەمهێنانی زۆرێک لە کۆمپانیاکانی نەوتی ڕۆژئاوا زیاترە، لەوانە ئێکسۆن مۆبیل و شیڤرۆن. بەڵام کۆمپانیاکە لە ڕیزبەندی بەنرخترین کۆمپانیا نەوتییەکانی جیهاندا لە دوای ڕاگەیاندنی سزاکانەوە پێنج پلە دابەزی و بەهای بازاڕەکەی کەمێک زیاتر لە ٥٠ ملیار دۆلار بوو. کۆمپانیای ڕۆسنەفت لە ساڵی ١٩٩٣ لە مۆسکۆ دامەزراوە، یاریزانێکی سەرەکییە لە بازاڕەکانی نەوتی جیهانیدا، توانای پاڵاوتنی لە ساڵی ٢٠٢٤ دا بریتی بووە لە  ٨٢.٦ ملیۆن تۆن لە ساڵێکدا. قازانجی کۆمپانیاکە لەمساڵدا کاریگەری زۆری لەسەر بووە بەهۆی زیادبوونی دابینکردنی نەوت و دابەزینی نرخی نەوت، لەماوەی نیوەی یەکەمی ئەمساڵدا قازانجەکانی بەڕێژەی 68% دابەزیوە. لوکۆیل Lukoil  لەلایەکی دیکەوە کۆمپانیای لۆکۆیل سێیەم گەورەترین کۆمپانیای وزەی ڕووسیایە و ڕۆژانە بەرهەمی نەوت و گازی  ١.٦ ملیۆن بەرمیل تێدەپەڕێت,کە دەکاتە 87.5 ملیۆن تۆن . لەگەڵ سەپاندنی سزاکانی ئەمریکا، کۆمپانیاکە لە ڕیزبەندی گەورەترین کۆمپانیاکانی وزە لە جیهاندا حەوت پلە دابەزیوە و سەرمایەی بازاڕەکەی ٤٨.٦ ملیار دۆلارە، بەپێی داتاکانی کۆمپانیای Companies Market Cap. کاریگەری ئەم دوو کۆمپانیایە لەسەر بازاڕەکانی نەوتی جیهانی بەهۆی پشکی بازاڕیانە کە نزیکەی ٦%ی بەرهەمی جیهانییە، کە زیاتر لە نیوەی بەرهەمی نەوتی ڕووسیا پێکدەهێنێت. کاریگەری دەستبەجێی بازاڕ تونترکرددنی سزاکان لە ئێستادا و دوای ئەو شۆکەی بڕیارەکە لە  ٢١ ی تشرینی یەکەم دا بۆ بازرگانانی دروستکرد، پێدەچێت بازاڕ کاریگەری سزاکانی هەڵمژیبێت. . ئاراستەی نرخەکان لە داهاتوودا بەرەو کوێ دەڕوات، پەیوەستە بە چۆنیەتی جێبەجێکردنی سزاکانەوە. ئەگەر جێ بەجێ کردنی سزاکان سوکبێت ، ئەوا نرخی نەوتی ئەمریکا دەکرێت دابەزێتەوە بۆ 50 دۆلار، بەڵام ئەگەر توندتر بن، ئەوا نرخەکان زیاتر بەرز دەبنەوە. بەپێی داتاکانی کۆمپانیای  کێپلەر بۆ چاودێری کەشتییەوانی، لوکۆیل و ڕۆسنەفت  بەیەکەوە زیاتر لە نیوەی هەناردەی ڕووسیا پێکدەهێنن کە ڕۆژانە زیاتر لە ٥ ملیۆن بەرمیل هەناردە دەکات. سزاکانی ترامپ دوای ئەوە دێت کە جۆ بایدن سەرۆکی پێشووی ئەمریکا لە مانگی یەکدا سزای بەسەر کۆمپانیاکانی گازپرۆم نێفت و سورگوتنەفتگاز سێهەم و چوارەم گەورەترین بەرهەمهێنەری نەوتی ڕووسیادا سەپاند. سزاکان کە لە ٢١ی تشرینی دووەمەوە بە تەواوی کاری پێدەکرێت، پێدەچێت ڕووسیا ناچار بکات نەوتەکەی بە داشکاندنی زیاتر  بفرۆشێت، نەک ڕاستەوخۆ قەبارەی هەناردەکردنی بکاتە ئامانج، . ئەمەش دەبێتە هۆی کەمکردنەوەی داهاتی نەوتی ڕووسیا بەبێ ئەوەی ببێتە هۆی بەرزبوونەوەی بەرچاوی نرخەکان کە کاریگەری لەسەر بەکاربەرانی ئەمریکی دەبێت. پێشبینی خستنەڕووی زیاتری نەوت دەکرێت لە ساڵی 2026دا ، ئەمەش بوارێکی زیاتر دەدات بە ترەمپ بۆ ئەوەی لە ساڵی داهاتوودا سزاکان زیاتر بکات، بە ئامانجگرتنی ڕاستەوخۆ قەبارەی هەناردەکردنی ڕووسیا، ئەمەش زیاتر سوودی بۆ بەرهەمهێنەرانی نەوتی شیل لە ئەمریکا دەبێت، کە بەهۆی نزمی نرخەوە لەڕووی داراییەوە کێشەیان هەیە. بەپێی ڕاپرسییەکی چارەگی بانکی یەدەگی فیدراڵی لە داڵاس، زۆرێک لە بەڕێوەبەرانی نەوتی شێل ڕەخنەیان لە سیاسەتی ترەمپ گرتووە بۆ دابەزاندنی نرخی نەوتی خاو. لەئێستادا زیادەی خستنە رووی نەوت لە ٢.٦ ملیۆن بەرمیل نەوت زیاترە  و پێشبینیی دەکرێت لە ساڵی ٢٠٢٦ دا ئەو زیادەیە بۆ ٤ ملیۆن بەرمیلی رۆژانە بەرزبێتەوە. بۆیە ئەم هەنگاوە ئەوەی لێ دەخوێنرێتەوە کە ئامانج لێی رێگری کردنە  لە دابەزینی نەوت بەڕێژەیکی زۆر کە زیان بە پیشەسازی نەوتی شێڵی   ئەمەریکا بگەیەنێت، چونکە دابەزینی نرخی نەوت بۆ خوار ٤٠ دۆلا پیشەسازی شێڵ دەکوژێت.  چاودێرانی بازاڕی وزە پێیان وایە کە ساڵی داهاتوو،  دەبێت بەرهەمهێنان بە شێوەیەکی بەرچاو کەم بکات، پرسیارەکەت ئەوەیە  ئەم هەنگاوە لە لایەن کام لەم لایەنانە وە وە دەبێت  "ئۆپێک، ڕووسیا، ئێران، یان بەرهەمهێنەرانی شیڵی ئەمریکی." ؟ ئەوەی ڕوونە ترەمپ  نایەوێت نەوتی شێل لە ڕۆژێکدا زیاتر لە 2 ملیۆن بەرمیل لەدەست بدات وەک ئەوەی لە ساڵی 2020 دا ڕوویدا. کاریگەری سزاکان لەسەر عێراق و هەر ێم  سێ کۆمپانیای گەورەی روسیا لە عێراق گرێبەستیان هەیە لەبواری نەوت و گواستنەوەی نەوت ، هەریەک لە ڕۆسنەفت و گازپرۆم لەهەر ێمی کوردستان وەبەرهێنان دەکەن لە ئێستادا لە دوو کێڵگە . رۆسنەفت لە کێڵگەی بجیل- هەریر بەرهەمی رۆژانەی ٤,٥٠٠ بەرمیلە لە گەڵ خاو ندارێتی ٦٠٪ هێڵی گواستنەوەی بۆری نەوتی کوردستان و گازپرۆمیش لە کێڵگەی نەوتی گەرمیان (سەرقەڵا) بڕی ٨,٥٠٠ بەرمیل نەوتی رۆژانە بەرهەمی هەیە . وە لە باشوری عێراقیش کۆمپانیای لوک ئۆیل لە کێڵگەی رۆژئاوای قورنە ٢ خاوەنی ٧٥٪ی پشکەکانی کێڵگەی و ئاستی بەرهەمی کێڵگەش لە ساڵی ٢٠٢٤ دا ٤٨٠ هەزار بەرمیل بووە و پلانی زیادکردنی هەبووە بۆ گەیاندنی بە ٨٠٠ هەزار بەرمیل نەوت .   سزاکان ڕێگری دەکەن لە چوونە ناو سیستەمی دارایی ئەمریکا یان بەکارهێنانی دۆلاری ئەمریکی لە هەر مامەڵەیەکدا کە ئەو دوو کۆمپانیایە تێیدا بەشدار بێت. هەروەها بەکارهێنانی تەکنەلۆژیا، بیمە، یان خزمەتگوزارییەکانی ئەمریکا سنووردار دەکەن، ئەمەش وا دەکات بەردەوامبوونی هەر کۆمپانیایەکی هاوبەش کە پشت بە دارایی یان خزمەتگوزارییەکانی ڕۆژئاوا ببەستێت، قورس بێت. تا ئێستا گەنجینەی ئەمەریکا هیچ ئیستسنایەکی تایبەت بە عێراقی ڕانەگەیاندووە کە ڕێگە بە کارەکانی لوکۆیل یان گاز پرۆم و روزنفت بدات بەشێوەیەکی ئاسایی دوای تەواوبوونی ماوەی مۆڵەتی کاتی بەردەوام بێت ( مۆڵەتی کاتی مانگێکە تاوەکو هەرمامەڵەیەک هەبووبێت لە گەڵ ئەو دوو کۆمپانیایە پێش سزاکە لەو ماوەیەدا تەواو بکرێت).  عێراق بە دوو ڕێگا دەتوانێت خۆی لە سزاکان دەریاز بکات:  ١ـ  ئەو نەوتەی کۆمپانیا روسییەکان بەرهەمی دەهێنن بۆ بەکار هێنانی ناوخۆ بەکاری بهێنێت و بیدات بە پاڵاو گە و ویستگەکانی بەرهەمهێنانی کارەبا.  ٢ـ لە ئێستادا حکومەتی عێراق شایستەی کۆمپانیا نەوتییەکان بەوانەی هەرێمی کوردستانیشەوە   لەبری ئەوەی بە نەختینە (کاش) بدات بە کۆمپانیاکان بە نەوت  دەیانداتێ.  بۆیە دەکرێت لەم ڕێگەیەشەوە بتوانن  خۆیان لە سزاکان بدزنەوە و چاوەڕێی ئەوەش دەکرێت ئەمەریکاش بەجۆرێک لەجۆرەکانی چاوپۆشی بکات.   بۆیە چاوەڕێ ناکرێت هەروەک چۆن لە چەند ساڵی رابردودا کێشە بۆ کۆمپانیا نەوتییەکانی روسیا لە عێراق دروست نەبووە لە ئێستاشدا دروست نەبێت.  لەهەر حاڵەتێکدا کاریگەرییەکانی پەیوەستە بە ئاستی  توندی سزاکانەوە گەر جێبەجێکردنی سزاکان زۆر بە توندی چی بەچی بکرێت ئەوکاتە  ئەگەری کاریگەری لەسەر عێراق و نرخی نەوتیش دروسبکات و بەپێچەوانەشەوە کاریگەرییەکانی سنوردار دەبێت.  

   درەو: ماڵپه‌ڕی شەفافیەت بۆ چاودێری و رێكخستنی داهاتە نانەوتییەكانی پارێزگای( سلێمانی و هەڵەبجە) و ئیدارەکانی (راپەڕین و گەرمیان) بڵاویكردەوە:  داهاتی هەفتەی رابردووی سنوری سلێمانی 18/10 – 24/10/2025: ( 11  ملیار و 698  ملیۆن )دینار بووە، بەجۆرێك كە 79%ـی داهاتەكە بەشێوەی نەختینەیە و 21%ـی داهاتەكە بەشێوەی چەك بووە.  داهاتی هەفتەی رابردووی سنوری سلێمانی 11/10 – 17/10/2025:: ( 10 ملیار و 548 ملیۆن )دینار بووە. سایتەكە بڵاویكردووەتەوە لە نێوان ئەو دوو هەفتەیە داهات بەڕێژەی (10%) زیادیكردووە نزیكەی (1) ملیار دینار.     -    داهاتی مانگی ئەیلول سنوری سلێمانی تا ئێستا بریتی بووە له‌ ( 66 ملیار و 681 ملیۆن) دینار   -   داهاتی مانگی ئابی سنوری سلێمانی تا ئێستا بریتی بووە له‌ ( 62 ملیار و 924 ملیۆن) دینار ، كه‌ 85%ی به‌شێوه‌ی نه‌ختینه‌ بوه‌ و 15%ی به‌شێوه‌ی چه‌ك بوه‌. -   داهاتی مانگی تەمووزی سنوری سلێمانی بریت بووە له‌ ( 118 ملیار و 926 ملیۆن) دینار ، كه‌ 28%ی به‌شێوه‌ی نه‌ختینه‌ بوه‌ و 67%ی مەقاسە بووەو 5% به‌شێوه‌ی چه‌ك بوه‌.  - داهاتی مانگی حوزەیرانی سنوری سلێمانی ( 139 ملیار و 173 ملیۆن دینار) بووە، كه‌ (76) ملیار دینار بەڕێژەی 54% كەمیكردووە.  

شیكاری: درەو    بەشی سێیەم 🔹 لە دوای ساڵی (1992)ەوە لە هەرێمی کوردستان (13) هەڵبژاردنی گشتی بەڕێوەچووەو یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان بەشداری (12) هەڵبژاردنیانی کردووە. 🔹 یەکگرتووی ئیسلامی (3) جار بە شێوەی هاوپەیمانی و (9) جار بە لیستی سەربەخۆ بەشداری کردووە. 🔹 بۆ یەکەم جار لە ساڵی (2005) بەشداری هەرڵبژاردنەکانی (خولی دوومی پەرلەمانی کوردستان بە لیستی هاوبەش، خولی یەکەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و ئەنجومەنی پارێزگاکانی هەرێمی بە لیستی سەربەخۆ) کردووەو لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان (2 ملیۆن و 290 هەزار و 736) کەس مافی دەنگدانی هەبووەو یەکگرتوو (133 هەزار و 206) دەنگی بە ڕێژەی (6%) بەدەستهێناوە.  🔹 لە دواهەڵبژاردندا بۆ پەرلەمانی کوردستان (2 ملیۆن و 899 هەزارو 578) كەس مافی دەنگدانی هەبووە، یەکگرتوو (117 هەزارو 444) دەنگی بەدەستهێنا بەرێژەی (4.1%) کۆی گشتی دەنگدەران لە چوار پارێزگاکەی هەرێم. 🔹 ژمارەی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە لە هەڵبژاردنەکانی ساڵی (2005)ەوە تا دوا هەڵبژاردنی گشتی بە ڕێژەی (27%) زیادیان کردووە، بەڵام دەنگەکانی یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان بە ڕێژەی (12%) کەمی کردووە. پوختە یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان لە (6/2/1994) پاش (3) ساڵ لە دوای ڕاپەرینی ھەرێمی کوردستان و لەنێو جەرگەی قەیران و گەمارۆی ئابووری ھەرێمی کوردستان و لە گەرمەی شەڕی ناوخۆدا وەک حیزبێکی سیاسی مەدەنی و بێ چەک و لەلایەن سەڵاحەدین محەمەد بەهادین و چەند هاوڕێیەکییەوە دامەزراوە. لە ساڵی (1992)ەوە (13) هەڵبژاردنی گشتی (پەرلەمانی کوردستان، ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و ئەنجومەنی پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان)، بەڕێوە چووە، یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان جگە لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان لە (19/5/1992) بەشداری سەرجەم هەڵبژاردنەکانی تری کردووە، کە لە (9) هەڵبژاردنیان بە لیستی سەربەخۆ و (3) هەڵبژاردنیان بەشێوەی هاوپەیمانی چووتە نێو پرۆسەی هەڵبژاردنەوە. ئەوەی جێگەی سەرنجە، لەگەڵ بەرزبوونەوەی ژمارەی ئەو هاوڵاتیانەی لە سێ (چوار) پارێزگاکەی هەرێم مافی دەنگدانیان هەیە، یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان نەیتوانیوە بە هەمان ئاست ژمارەی دەنگەکانی بەرز بکاتەوە، بۆ نمونە لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان لە پاڵ هەڵبژاردنەکانی (پەرلەمانی کوردستان و ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق) کە لە (30/1/2005) بەڕێوەچوو (2 ملیۆن و 290 هەزار و 736) كەس مافی دەنگدانی هەبووە، یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان (133 هەزارو 206) دەنگی بەدەستهێناوە بەرێژەی (6%) کۆی گشتی دەنگدەران.  بەڵام لە دواین لە دواين هەڵبژاردندا بۆ خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان کە لە (20/10/2024) بە ڕێوەچوو، (2 ملیۆن و 899 هەزارو 578) كەس مافی دەنگدانی هەبووە، یەکگرتوو (117 هەزارو 444) دەنگی بەدەستهێنا بەرێژەی (4.1%) کۆی گشتی دەنگدەران لە چوار پارێزگاکەی هەرێم. بەم پێیەش ژمارەی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە لە هەڵبژاردنەکانی ساڵی (2005)ەوە تا دوا هەڵبژاردنی گشتی کە لە (20/10/2024) بەڕێوەچوو ژمارەی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە تا دوا هەڵبژاردنی گشتی بە ڕێژەی (27%) زیادیان کردووە، بەڵام دەنگەکانی یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان بە ڕێژەی (12%)ەو (15 هەزار و 762) دەنگ کەمی کردووە. (بۆ وردەکاری زیاتر بڕوانە خشتەو چارتی ژمارە (1))، لە خوارەوە پێگەی یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان لە سەرجەم هەڵبژاردنە گشتییەکان ڕوونکراوەتەوە. خشتەی ژمارە (1) تەوەری یەکەم؛ دەنگ و پێگەی یەکگرتوو لە هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی کوردستان یەکەم؛ هەڵبژاردنی خولی دووەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    خولی دووەمی پەرلەمانی كوردستان لە 30/1/2005 بەرێوەچوو. 2.    (2 ملیۆن و 290 هەزارو 736) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 753  هەزارو 919) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (76.6%) 4.    سەرجەم حزبەكان بە یەکگرتووی ئیسلامی کوردستانیشەوە جگە لە (كۆمەڵی ئیسلامی) لەچوارچێوەی لیستی (نیشتمانی دیموكراتی كوردستان) بەشدار بوون كە (ملیۆنێك و 570 هەزارو 663) دەنگیان بەدەستهێناو (104) كورسی پەرلەمانیان مسۆگەر كرد. دووەم؛ هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستان لە 25/7/2009 بەرێوەچوو. 2.    ( 2 ملیۆن و 518 هەزارو 773) كەس مافی دەنگدانی هەبووە 3.    (ملیۆنێك و 876  هەزارو 196) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (74.5%) 4.    هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان بەیەك بازنە بەرێوە چوو. 5.    یەکگرتووی ئیسلامی لە چوارچێوەی هاوپەیمانی (لیستی چاکسازی و خزمەتگوزاری) لەگەڵ حیزبەکانی (کۆمەڵی ئیسلامی، زەحمەتکێشان و پارتی سۆسیالست دیموکراتی کوردستان) بەشداری هەڵبژاردنەکەیان کردوو (240 هەزار و 842) دەنگیان بەدەستهێنا بە ڕێژەی (12.8%)ی دەنگەکان و هاوپەیمانێتییەکە (13) کورسی پەرلەمانی بەدەستهێنا. سێیەم؛ هەڵبژاردنی خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    هەڵبژاردنی خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستان لە 21/9/2013 بەرێوەچوو. 2.    (2 ملیۆن و 653 هەزارو 743) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 978  هەزارو 382) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (74.6%). 4.    هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان بەیەك بازنە بەرێوە چوو. 5.     یەکگرتووی ئیسلامی كوردستان بە ڕێژەی (7%) (186 هەزارو 741) دەنگی بەدەستهێناو (10) كورسی پەرلەمانی مسۆگەر كرد. چوارەم؛ هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان لە 30/9/2018 بەڕێوەچوو. 2.    (3 ملیۆن و 85 هەزارو 461) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێک و 845 هەزارو 979 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (60%). 4.    هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان بەیەك بازنە بەرێوە چوو. 5.    یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان بە هاوپەیمانی لەگەڵ بزوتنەوەی ئیسلامی بە لیستی (هاوپەیمانی بەرەو ئیسڵاح) بەشداری ئەم هەڵبژاردنەیان کرد و لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێم (67 هەزارو 712) دەنگیان بەڕێژەی (2%) بەدەستهێنا و (5) کورسی پەرلەمانیان مسۆگەر کرد. پێنجەم؛ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    هەڵبژاردنی (خولی شەشەم)ی پەرلەمانی کوردستان لە 20/10/2024 بەڕێوەچوو. 2.    بۆ یەکەم جار بوو لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان هەرێمی کوردستان دابەشی (4) بازنەی هەڵبژاردن بکرێت. 3.    لەم هەڵبژاردنەدا (2 ملیۆن و 899 هەزارو 578) كەس مافی دەنگدانی هەبوو، بە ڕێژەی (65%) و (ملیۆنێک و 882 هەزار و 448) کەس لەسەر ئاستی چوار پارێزگاکەی هەرێم بە دروستی دەنگیان دابوو. 4.    یەکگرتووی ئیسلامی كوردستان لەسەر ئاستی هەر چوار بازنەکە (117 هەزارو 444) دەنگی بەدەستهێنا بە ڕێژەی (6.2%)ى کۆی دەنگە دروستەکان و (4.1%)ى کۆی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەبووە (7) کورسی پەرلەمانی کوردستانی بەدەستهێنا بەجۆرێک؛ -    دەنگی یەکگرتوو لە پارێزگای هەولێر (24 هەزارو 178) دەنگ بوو بەرێژەی (3.6%)ی دەنگە دروستەکانی پارێزگاکە کە ژمارەیان (669 هەزار و 273) دەنگ بوو لە کۆی (ملیۆنێک و 22 هەزار و 906) کەس کە مافی بەشدارییان هەبوو. بەم پێیەش یەکگرتوو (1) کورسی پارێزگاکەی بردەوە لە کۆی ئەو (32) کورسییە گشتییەی تەرخانکرابوو بۆ پارێزگای هەولێر. -    دەنگی یەکگرتوو لە پارێزگای سلێمانی (42 هەزارو 687) دەنگ بوو بەرێژەی (6.8%)ی دەنگە دروستەکانی پارێزگاکە کە ژمارەیان (626 هەزار و 224) دەنگ بوو لە کۆی (ملیۆنێک و 87 هەزار و 73) کەس کە مافی بەشدارییان هەبوو. بەم پێیەش یەکگرتوو (3) کورسی پارێزگاکەی بردەوە لە کۆی ئەو (36) کورسییە گشتییەی تەرخانکرابوو بۆ پارێزگای سلێمانی. -    دەنگی یەکگرتوو لە پارێزگای دهۆک (42 هەزارو 732) دەنگ بوو بەرێژەی (7.8%)ی دەنگە دروستەکانی پارێزگاکە کە ژمارەیان (548 هەزار و 15) دەنگ بوو لە کۆی (729 هەزار و 347) کەس کە مافی بەشدارییان هەبوو. بەم پێیەش یەکگرتوو (3) کورسی پارێزگاکەی بردەوە لە کۆی ئەو (24) کورسییە گشتییەی تەرخانکرابوو بۆ پارێزگای دهۆک. -    دەنگی یەکگرتوو لە پارێزگای هەڵەبجە (7 هەزارو 847) دەنگ بوو بەرێژەی (20.2%)ی دەنگە دروستەکانی پارێزگاکە کە ژمارەیان (38 هەزار و 936) دەنگ بوو لە کۆی (60 هەزار و 252) کەس کە مافی بەشدارییان هەبوو. بەم پێیەش یەکگرتوو (1) کورسی پارێزگاکەی بردەوە لە کۆی ئەو (3) کورسییە گشتییەی تەرخانکرابوو بۆ پارێزگای هەڵەبجە. تەوەری دووم؛ دەنگ و پێگەی یەکگرتوو لە هەڵبژاردنەکانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق یەکەم؛ هەڵبژاردنی خولی یەكەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق 1.    هەڵبژاردنی خولی یەكەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 30/1/2005 بەرێوەچوو. 2.    (2 ملیۆن و 290 هەزارو 736) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    لە (30ی كانوونی دووەمی 2005) هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بەڕێوەچوو، كە لیستی هاوپەیمانی كوردستانی زۆربەی حیزبە كوردستانییەكانی لە خۆدەگرت توانی (2 ملیۆن و 175 هەزار و 551) دەنگ بەدەستبهێنێت، بەڕێژەی (25%) و (75) كورسی لە پەرلەمانی عێراق، هاوكات لیستی كۆمەڵی ئیسلامیی كوردستانیش توانی (2) كورسی بەدەستبهێنێت. واتا لە كۆی (275) كورسی ئەنجومەنی نوێنەران كورد (77) كورسی هەبوو بەڕێژەی (28%)ی كورسییەكانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق.  دواتریش لە (15/12/2005) هەڵبژاردنێكی دیكەی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بەڕێوەچوو، كە (326) لیست و لایەن و كەسایەتی بەشدارییان تێداكرد، تیایدا لیستی هاوپەیمانی كوردستانی، زۆربەی حیزبە كوردستانییەكانی لە خۆگرتوو، یەكگرتووی ئیسلامیش بە لیستی سەربەخۆ بەشداریانكرد و لە (6/12/2005) سەرجەم بارەگاكانیان لە ناوچەی بادینان سو‌وتێنرا، لەو كاتەدا یەكگرتووی ئیسلامی لایەنگرانی پارتی دیموكراتی كوردستانی تاوانباركرد بە سو‌وتانی بارەگاكانیان. لەو هەڵبژاردنەدا، بەپێی راگەیەنراوی كۆتایی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكان لیستی هاوپەیمانی كوردستانی رێژەی (19.27%)ی دەنگەكانی عێراقی بەدەستهێنا و (53) كورسی لە كۆی (275) كورسی پەرلەمانی كوردستانی مسۆگەركرد، واتا لە ماوەی (11) مانگدا دەنگی هاوپەیمانی كوردستان نزیكەی (6%) دابەزی بەوپێیەی لە هەڵبژاردنی (30 كانوونی دووەمی 2005) دا (25%) كورسییەكانی بەدەستهێنابوو، هاوكات لیستی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستانیش (1.82%) ی دەنگەكانی بەدەستهێنا و (5) كورسی پەرلەمانی عێراقی مسۆگەركرد. بەو پێیەش كورسییەكانی كورد لە هەڵبژاردنی (15 كانو‌ونی یەكەمی 2005) بووە (21.9%) و (58) كورسیی و لە هەڵبژاردنی (30 كانوونی دووەمی 2005)دا (25%) و (75) كورسییەكانی بەدەستهێنابوو. دووەم؛ هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق 1.    هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 7/3/2010 بەڕێوەچوو. 2.    (2 ملیۆن و 590 هەزارو 274) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 938 هەزارو 754 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (74.8%). 4.    یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان لەم هەڵبژاردنە لەسەر ئاستی هەرسێ پارێزگاکە بەڕێژەی (8%) و (214 هەزار و 222) دەنگی بەدەستهێناوە بەجۆرێك؛  -    لە هەولێر (917هەزار و685) کەس مافی دەنگدانیان هەبووە و (680هەزار و408) کەس دەنگیداوە بە رێژەی (74.1%). یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان لەم پارێزگایە بەڕێژەی (8%) و (51 هەزار و 65) دەنگی بەدەستهێناوە.  -    لە سلێمانی (ملیۆنێک و 098 هەزار و 451) كەس مافی دەنگیدانیان هەبووە و (833 هەزار و 631) کەس دەنگیانداوە، بەڕێژەی (75.9%)، یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان لەم پارێزگایە بەڕێژەی (12%) و (103 هەزار و 188) دەنگی بەدەستهێناوە. -    لە دهۆكیش كە (574 هەزار و 138) مافی دەنگدانیان هەبووەو (424 هەزار و 715) كەس دەنگیانداوە بەڕێژەی ( 73.97%)، یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان لەم پارێزگایە بەڕێژەی (14%) و (59 هەزار و 969) دەنگی بەدەستهێناوە. سێیەم؛ هەڵبژاردنی خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق 1.    هەڵبژاردنی خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 30/4/2014 بەڕێوەچوو. 2.    (2 ملیۆن و 717 هەزارو 82) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (2 ملیۆن و 128 هەزارو 167 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (78%). 4.    یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان لەم هەڵبژاردنە لەسەر ئاستی هەرسێ پارێزگاکە بەڕێژەی (7%) و (192 هەزار و 179) دەنگی بەدەستهێناوە بەجۆرێك؛ -    لە هەولێر (936 هەزار و 557) مافی دەنگدانیان هەبووە و (744 هەزارو 489) دەنگیداوە، بە رێژەی (79%)، یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان لەم پارێزگایە بەڕێژەی (4%) و (26 هەزار و 323) دەنگی بەدەستهێناوە. -    لە سلێمانی (ملیۆنێک و 168 هەزار و459) كەس مافی دەنگیدانیان هەبووە و (893 هەزار و 226) کەس دەنگیانداوە، بەڕێژەی (76%) و یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان لەم پارێزگایە بەڕێژەی (9%) و (81 هەزار و 392) دەنگی بەدەستهێناوە. -    لە دهۆكیش كە (612 هەزار و 66) کەس مافی دەنگدانیان هەبووە، (490 هەزار و 452) كەس دەنگیانداوە بەڕێژەی (80%)، یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان لەم پارێزگایە بەڕێژەی (17%) و (84 هەزار و 464) دەنگی بەدەستهێناوە. چوارەم؛ هەڵبژاردنی خولی چوارەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق  1.    هەڵبژاردنی خولی چوارەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 12/5/2018 بەڕێوەچوو. 2.    (3 ملیۆن و 758 هەزارو 896) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 799 هەزارو 686 ) كەس دەنگیاندا  4.    یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان لەم هەڵبژاردنە لەسەر ئاستی هەرسێ پارێزگاکە بەڕێژەی (3%) و (98 هەزار و 19) دەنگی بەدەستهێناوە بەجۆرێك؛ -    لە پارێزگای هەولێر (642 هەزار و 232) هاوڵاتی دەنگیداوە. یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان لەم پارێزگایە بەڕێژەی (4%) و (24 هەزار و 475) دەنگی بەدەستهێناوە. -    لە پارێزگای سلێمانی (664 هەزار و 146) هاوڵاتی دەنگیداوە. یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان لەم پارێزگایە بەڕێژەی (5%) و (30 هەزار و 19) دەنگی بەدەستهێناوە. -    لە پارێزگای دهۆكیش كە  (489 هەزار و 308) هاوڵاتی دەنگیداوە. یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان لەم پارێزگایە بەڕێژەی (9%) و (43 هەزار و 525) دەنگی بەدەستهێناوە. پێنجەم؛ هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجومەنی نوێنەران (خولی پێنجەم) 1.    هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجومەنی نوێنەران (خولی پێنجەم) لە 10/10/2021 بەڕێوەچوو 2.    ( 3 ملیۆن و 450 هەزارو 773) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێک و 233 هەزارو 451 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (35.7%). 4.    هەر پارێزگایەکی هەرێم بۆ چەند بازنەیەکی هەڵبژاردن دابەشکرا. 5.    یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان لەم هەڵبژاردنە لەسەر ئاستی هەرسێ پارێزگاکەی هەرێم لە (6) بازنەی هەڵبژاردن کاندیدی هەبووە، بە جۆرێک لە هەر پارێزگایەک (2) کاندیدی هەبوو، بەگشیش بەڕێژەی (3%) و (108 هەزار و 10) دەنگی بەدەستهێناوە بەجۆرێك؛ -    لە پارێزگای هەولێر (ملیۆنێک و 238 هەزار و379) مافی دەنگدانیان هەبووە و (444 هەزارو 253) دەنگیداوە، بە رێژەی (35.9%). یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان لەم پارێزگایە بەڕێژەی (1%) و (3 هەزار و 990) دەنگی بەدەستهێناوە. -    لە پارێزگای سلێمانی (ملیۆنێک و425 هەزارو 705) كەس مافی دەنگیدانیان هەبووە و (392 هەزار و667) دەنگیانداوە، بەڕێژەی (%27.5). یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان لەم پارێزگایە بەڕێژەی (6%) و (22 هەزارو 876) دەنگی بەدەستهێناوە. -    لە پارێزگای دهۆكیش كە (822 هەزار و 703) مافی دەنگدانیان هەبووە، (395 هەزار و977) كەس دەنگیانداوە بەڕێژەی (48.1%). یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان لەم پارێزگایە بەڕێژەی (20%) و (81 هەزار و 144) دەنگی بەدەستهێناوە. تەوەری سێیەم؛ دەنگ و پێگەی یەکگرتوو لە هەڵبژاردنەکانی ئەنجومەنی پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان یەکەم؛ هەڵبژاردنی خولی یەکەمی ئەنجومەنی پارێزگاكانی هەرێمی کوردستان 1.    هەڵبژاردنی خولی یەکەمی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە 30/1/2005 بەڕێوەچوو. 2.    (2 ملیۆن و 290 هەزارو 736) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 767 هەزارو 993) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (77.2%). 4.    یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان (133 هەزارو 206) دەنگی بەدەستهێنا، بە جۆرێک؛ -    یەکگرتوو لە پارێزگای سلێمانی (75 هەزارو 8) دەنگی بەدەستهێنا بەرێژەی (10.2%).  -    دەنگی یەکگرتوو لە پارێزگای هەولێر (22 هەزارو 523) دەنگ بوو بەرێژەی (3.5%). -    یەکگرتوو لە پارێزگای دهۆك (35 هەزارو 675) دەنگی بردەوە بەرێژەی (9.5%). دووەم؛ هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی پارێزگاكان  1.    هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە 30/4/2014 بەڕێوەچوو. 2.    (2 ملیۆن و 717 هەزارو 82) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (2 ملیۆن و 161 هەزارو 38 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (80%). 4.    یەکگرتووی ئیسلامی كوردستان بە رێژەی (6%) (155 هەزارو 972) دەنگی بەدەستهێنا، بە جۆرێک؛ -    دەنگی یەکگرتوو لە پارێزگای سلێمانی (66 هەزارو 97) دەنگ بوو بەرێژەی (7%). -    دەنگی یەکگرتوو لە پارێزگای هەولێر (27 هەزارو 713) دەنگ بوو بەرێژەی (4%). -    دەنگی یەکگرتوو لە پارێزگای دهۆك (62 هەزارو 162) دەنگ بوو بەرێژەی (12%). دەنگەکانی یەکگرتووی ئیسلامیی کوردستان لە هەڵبژاردنەکانی ڕابردوودا - بە گرافیک- سەرچاوە -    دامەزراوەی میدیایی درەو، هەڵبژاردنەکانی کوردستان؛ یەکگرتووی ئیسلامیی کوردستان، چاپی دووەم، 2025.      

درەو: رۆژنامەی"العالم الجدید" راپۆرتێكی بە ناونیشانی " بەغداد قوڵاییمانە.. نهێنی گۆڕانی بێوێنەی گوتاری سیاسی کوردی چییە؟" بڵاوكردووەتەوەو تیایدا دەڵێت: لە گۆڕانێكی سەرنح راكێش لە دیمەنی کورددا، گوتاری توندی ناسیۆنالیستی بەرامبەر بە بەغداد پاشەكشێی كردووە، لە بەرژەوەندی تۆنێکی واقیعیتر کە داوای ئاشتەوایی و گەشەپێدانی هاوبەش دەکات، دوای هەڵمەتەكانی دنەدان و سكاڵا دووربارەكان، سەرکردە کوردەکان دەستیان کردووە بە قسەکردن لەسەر بەهێزی بەغداد وەک بەهێزی هەرێم، ئەمەش ئاماژەیە بۆ خواستێکی راستەقینە بۆ گەڕاندنەوەی هاوبەشی لەگەڵ دەوڵەتی عێراق. ئەم گۆڕانکارییە کە لەلایەن شرۆڤەکارانەوە بە وەرچەرخانێکی ستراتیژی وەسف دەکرێت، رەنگدانەوەی پاشەكشێی متمانەی جەماوەری کوردە بە دروشمی ناسیۆنالیستی و پەرەسەندنی داخوازییەکانی خەڵک بۆ چارەسەری بەرجەستە بۆ قەیرانەکانی موچەو بژێوی، هاوکات لەگەڵ فشارە نێودەوڵەتییەکان کە پاڵ بەرەو ئارامی و یەکڕیزیەوە دەنێت. نەوزاد لەتیف، لێکۆڵەر لە کاروباری سیاسی کورد، دەڵێت: دوورکەوتنەوەی سەرکردەکانی کورد لە گوتارێكی گرژی کوردی و هەوڵدان بۆ نزیكبونەوە لەگەڵ بەغداد بۆ چەند هۆکارێک دەگەڕێتەوە، یەکەمیان، خوێندنەوەیان بۆ شەقامی کوردییە، کە بێهیوا بووە لە گوتاری توندڕەوی ناسیۆنالیستی، کە هیچ سودێکیان لێ نەبینیوەو وەك كۆمەڵێك دروشمی دەرخ كراو تەماشا دەكرێن و چیتر كاریگەری لەسەر دەنگدەر نەماوە. ئاماژە بەوەش دەکات، هۆکارەکەی تر خواستی جەماوەری کوردە بۆ گەڕانەوە بۆ بەغداد، بەو پێیەی هاوڵاتیان پێیان وایە حکومەتی هەرێم بەرپرسیارێتی نەدانی موچە و بەرزبونەوەی باج و نرخی سوتەمەنی لە ئەستۆ دەگرێت، ئەمەش وایکردووە حزبەكان هاوتەریب بن لەگەڵ خواستی خەڵک و لە ڕێگەی هەڵمەتى پڕوپاگەندەییەکانیانەوە، بەو پێیەی گوتار و دروشمی توندڕەوی ئیتر کاریگەری نەماوە. هۆکاری سێیەمیش بۆ ئەوە دەگەڕێنێتەوە، گەشەسەندنی ئاشتەوایی کۆمەڵایەتی نێوان کورد و عەرەب و مەزهەبەکانی تر و پێکەوەژیان و تێکەڵبوون بووەتە هۆی پاشەكشێی گوتاری رەگەزپەرستی لای هاوڵاتیان، بەوەش لایەنەکان هەستیان بەم شتە کردووەو لەگەڵ جەماوەرەكەیان بە تۆنێکی هێوتر بەرامبەر بەغداد قسە دەكەن، بەڵكو هەوڵی نزیكبونەوە دەدەن لەگەڵ بەغدادو قسە لەبارەی  دیدگایەک دەكەن بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان. ئاماژەش بە هۆکارێکی چوارەم و کۆتایی دەکات و دەڵێت: بوونی خواستێکی نێودەوڵەتی بەتایبەت لە ئەمریکاوە بۆ گەڕانەوەی کورد بۆ بەغداد، ئەمە ئەوەیە کە سەرکردەکانی کورد درکیان پێکردووەو پرسی جیابونەوەی سیاسی یان ئابوری سودی نیە، ئەوانەشی زەرەرمەند دەبن هاوڵاتیانن، وەک ئەوەی لە پرسی موچەدا روویدا. حیزبە کوردییەکان بە گوتاری نەتەوەیی تایبەت بە هەرێمی کوردستانی عێراق ناسراون، گوێ بەوە نادەن لە بەغداد و پارێزگاکانی دیکە روودەدات، بەڵام دروشم و گوتاری ئەمجارەیان بەشێوەیەك جیاوازه، که له دوای یەکەم پرۆسەی هەڵبژاردنی دوو دەیه لەمەوبەرەوە بە بێوێنە دادەنرێت. مەسعود بارزانی، سەرۆکی پارتی دیموکراتی کوردستان، نوێنەر و کاندیدەکانی حزبەکەی ئاڕاستە کردووە، خزمەت پێشکەش بە هەموو پارێزگاکانی عێراق بکەن بەبێ جیاوازی، باسی لە ئاستەنگەكان كردووە لە سەرانسەری عێراق و داوای لێکردون بەشداری بکەن لە چارەسەرکردنیان لە قۆناغی داهاتوودا، كە سەرکردەکانی حزبەکەی  بە ناردنی پەیام بۆ بەغداد پێشوازیان لێكرد، بەوەی قوڵایی ستراتیژییانە، لە پاشەكشێیەكی سەرنج راكێشدا لە گوتاری نەریتی کوردی کە بەردەوام هێرشی کردووەتە سەر پایتەخت. یەکێتی نیشتمانی کوردستان دەستەواژەی "هێزی تۆین لە بەغداد"ی وەک دروشمی بانگەشەی هەڵبژاردن دیاریكردووە، هاوکات بافڵ تاڵەبانی سەرۆکی یەکێتی دووپاتی کردەوە، حزبەکەی هەوڵی چارەسەرکردنی کێشەکانی عێراق دەدات، جەختیشی لەوە کردووەتەوە پرۆگرامی هەڵبژاردنەکانیان تەنها لە هەرێم و ناوچە کوردستانییەکاندا سنوردار نییە. لای خۆیەوە، رێبین سەلام ئەندامی پارتی دیموکراتی کوردستان وتویەتی: ئەو پەیامانەی ئەم دواییە لەلایەن مەسعود بارزانی، سەرۆکی حزبەکەیەوە نێردراوە ئەرێنین و نمایندەی دوا دەرفەت دەکەن بۆ دامەزراندنی دەوڵەتێکی راستەقینە، کە بتوانێت لە قەیرانەکان دەربچێت و هەڵەکانی رابردوو تێپەڕێنێت. ئەو پێی وایە هێزی بەغداد هێزی هەرێمی کوردستانە، بە پێچەوانەشەوە، لەگەڵ ئەوەشدا ئێمە دەمانەوێت پابەندبوون بە دەستورو رێزگرتن لە شەراکەت و گەڕانەوەی کورد وەک هاوبەشێک لە حوکمڕانی دەوڵەتدا هەبێت.  ئاماژەی بەوەشکردووە، لە ساڵی 1991، سەربەخۆیی تەواومان هەبوو، لە ساڵی 2003، دوای روخانی رژێمی سەدام حوسێن، گەڕانەوەمان بۆ دەوڵەتی فیدراڵی و بوونە بەشێکی سەرەکیی هەڵبژارد، ئەمەش لەبەر باوەڕمان بوو کە داهاتوومان لەگەڵ بەغد دەبێت. وتیشی: رێز لە دەستور نەگیرا، نزیکەی 50 ماددەی تایبەت بە هەرێمی کوردستان جێبەجێ نەکرا، لە ئیدارەی دەوڵەتدا رێز لە هاوبەشی و هاوسەنگی و سازان نەگیرا، لە ساڵی 2014 بودجەی هەرێم بڕدرا، بڕیاری ستەمكارانە دژی کورد دەرچوو، ناچار بووین بڕۆین بەرەو ریفراندۆم بەهۆی مامەڵەكانیان لە دژی ئێمە. لای خۆیەوە، غازی کاکەیی، ئەندامی یەکێتی نیشتمانی کوردستان پێی وایە، پرسی میانڕەوی لە گوتاری کورد بەرامبەر بەغداد بۆ حزبەکەی تازە نییە، یەکێتی لە مێژە بانگەشە بۆ ئەوە دەکات، هەروەها بۆ پێویستی چارەسەرکردنی هەموو کێشە هەڵپەسێردراوەکانی نێوان براو هاوبەشەكان  لە وڵاتدا نەک لە ڕێگەی ناوبژیوانێکی دەرەکییەوە. کاکەیی رونیکردووەتەوە، یەکێتی لە سەرەتای قەیرانی ئەم دواییەی نێوان حکومەتی هەرێم و حکومەتی فیدراڵیەوە کاری کردووە بۆ باشترکردنی دۆخەکە و لێکنزیککردنەوەی دیدگاکان، هەر ئەمەش بووە هۆی ئەوەی کە رێککەوتنی نەوتی لێکەوتەوە. ئاماژەی بەوەشکردووە، یەکێتی نیشتمانی کوردستان درك بەوە دەكات کە هێزی کوردو چارەسەری کێشەکانی لە بەغدادەو هەر پەرەسەندنێک یان گرژییەک لە بەرژەوەندی ئێمەدا نییە، دەبێت بوونی خۆمان لە پایتەخت بەهێزتر بکەین، هەروەک چۆن لە سەردەمی دامەزرێنەری حزب جەلال تاڵەبانی کردمان، کاتێک لە یەکەم کەسەکان بووین کە دەوڵەتی مۆدێرنمان لە دوای ٢٠٠٣ دامەزراند.

درەو: 🔻 پاڵپشت ڕاپۆرتی دامەزراوەی پەی بۆ پەروەردەو گەشەپێدان، بۆ هەڵبژاردنەکانی خولی پێنجەم و شەشەمی پەرلەمانی كوردستان؛ 🔹 كۆی‌ بەڵێنەكانی‌ پارتی‌ دیموكراتی‌ كوردستان بۆ دەنگدەرانی‌، لەهەڵبژاردنی ساڵی (2018) بریتیی بوو لە (62) بەڵێنی‌ هەڵبژاردن (77%)ی بەڵێنەکانی جێبەجێ نەکردووە، بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەم لە ساڵی (2024)، (85%)ی بەڵینەکانی دووبارەبوون. 🔹 بەڵێنەكانی‌ یەکێتی نیشتمانی كوردستان بۆ دەنگدەرانی‌، لەهەڵبژاردنی ساڵی (2018) بریتیی بوو لە (181) بەڵێنی‌ هەڵبژاردن (92%)ی بەڵێنەکانی جێبەجێ نەکردووە، بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەم لە ساڵی (2024)، (96%)ی بەڵینەکانی دووبارەبوون. 🔹 بەڵێنەکانی بزوتنەوەی گۆڕان بۆ دەنگدەرانی‌، لەهەڵبژاردنی ساڵی (2018) بریتیی بوو لە (228) بەڵێنی‌ هەڵبژاردن (99%)ی بەڵێنەکانی جێبەجێ نەکردووە، بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەم لە ساڵی (2024)، (93%)ی بەڵینەکانی دووبارەبوون. 🔹 بەڵێنەکانی جوڵانەوەی نەوەی نوێ بۆ دەنگدەرانی‌، لەهەڵبژاردنی ساڵی (2018) بریتیی بوو لە (50) بەڵێنی‌ هەڵبژاردن (100%)ی بەڵێنەکانی جێبەجێ نەکردووە، بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەم لە ساڵی (2024)، (100%)ی بەڵینەکانی دووبارەبوون. 🔹 بەڵێنەکانی یەکگرتووی ئیسلامی بۆ دەنگدەرانی‌، لەهەڵبژاردنی ساڵی (2018) بریتیی بوو لە (126) بەڵێنی‌ هەڵبژاردن (99%)ی بەڵێنەکانی جێبەجێ نەکردووە، بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەم لە ساڵی (2024)، (94.5%)ی بەڵینەکانی دووبارەبوون. 🔹 بەڵێنەکانی کۆمەڵی دادگەری بۆ دەنگدەرانی‌، لەهەڵبژاردنی ساڵی (2018) بریتیی بوو لە (69) بەڵێنی‌ هەڵبژاردن (97%)ی بەڵێنەکانی جێبەجێ نەکردووە، بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەم لە ساڵی (2024)، (77.4%)ی بەڵینەکانی دووبارەبوون. 🔹 بەڵێنەکانی ڕەوتی هەڵوێست بۆ دەنگدەرانی‌، لەهەڵبژاردنی خولی شەشەمی ساڵی (2024) بریتیی بوو لە (143) بەڵێنی‌ هەڵبژاردن و بەڵێنەکانی بەرەی گەل بۆ دەنگدەرانی‌ بریتیی بوو لە (278) بەڵێنی‌ هەڵبژاردن، هەردوو پارتەکە یەکەم جاریان بوو بەشداری هەڵبژاردن بکەن. ڕاپۆرتی دامەزراوەی پەی بۆ پەروەردەو گەشەپێدان پێشەکی پەرلەمانی كوردستان بەپێی یاسا "تاكە مەرجەعی سیاسی و دەستوورییە بۆ بریاردان لەسەر پرسە چارەنووسسازەكانی گەلی كوردستانی عیراق"، لە رووی یاساییەوە چەتری كۆكەرەوەی سەرجەم بیر و بۆچوونە جیاوازەكانی پێكهاتە جیاجیاكانی خەڵكی هەرێمی كوردستانە و تاكە دامەزراوەیە شەرعیەتی ئەوەی هەبێت بەناوی سەرجەم هاوڵاتیانەوە بڕیار دەربكات و هەڵوێستی روون رابگەیەنێت، لەم پێناوەدا بەهەموو ئەو رەخنەو سەرنجانەش كە لەسەریەتی پێویستە پشتگیری بكرێت، كۆسپ و لەمپەرەكانی بەردەمی هەڵگیرێن، دەست نەخرێتە كاروبارییەوەو سەربەخۆیی تەواوی بۆ بگێڕدرێتەوە تا بە ئەركە یاسایی و پەیڕەوییەكانی خۆی هەڵسێت. وێڕای ئەوەی دووای دوو ساڵ بۆشایی یاسایی و بێ پەرلەمانی لە هەرێم، لە 20/10/2024 هەڵبژاردن بۆ خولی شەشەم ئەنجامدرا، بەڵام تا ئێستاشی لەگەڵدابێت كە ساڵێك تێپەڕیوە هێشتا وەك ئەوە وایە هیچ نەكرابێت و ئەو بۆشاییە یاساییەی لەهەرێمدا هەبوو بەردەوامە. چونكە لەیەكەم دانیشتندا ئەندامان تەنها سوێندی یاساییان خوارد و دانیشتنەكە بە كراوەیی هێڵرایەوە. ئەو رەوشەی لە ساڵی رابردوودا گوزەراوە، پێچەوانەی هەموو ئەو بەڵێنانەیە كە لیستەكان لەسەروبەندی بانگەشەكاندا بە دەنگدەرانیانداوە. ئۆباڵیشی دەكەوێتە ئەستۆی هەردوو هێزی سەرەكی پارتی و یەكێتی كە بەرپرسیارن لێی. ئەو هێزانەی بە ئۆپۆزسیۆنیش ناسراون، كە هیچ كاریگەرییەكیان بەسەر گۆڕانكارییەكانەوە نیە، بەقەد سەنگ و قورسایی خۆیان لەم بەرپرسیارێتییە بەدەر نین.  لەكاتی هەڵبژاردنەكاندا زۆر ئاساییە لیستەكان گوتاری هەڵبژاردنیان هەبێت، كە پێویستە گوتارەكان روون و ورد و ئومێد بەخش و واقیعی بن و هیوا دروست بكەن لای هاوڵاتی دەنگدەر، بەڵام ئەوەی تێبینی دەكرێت لەهەرێمدا زۆرینەی گوتاری لیستەكان بێ قەناعەت و بنەمای فیكری و واقیعین، ئەمەش دەچێتە چوارچێوەی گوتاری چەواشەوە. هەر بۆیە كاتێك لەم راپۆرتە ورد دەبینەوە ئەوە خراوەتە روو كە لیستەكان بەر لە هەڵبژاردن زۆرترین بەڵێنیانداوە، بەڵام لەدوای هەڵبژاردندا كەمترینیان جێبەجێ كردووە. نەك هەر ئەمە بەڵكو زۆرینەیان دوای هەڵبژاردن پێچەوانەی بەڵێنەكانیشیان هەڵسوكەوتیان كردووە. حیزبە دەسەڵاتدارەكان لە كارنامەكانیاندا داوای سەروەری یاسایان كردووە، بەڵام دوای هەڵبژاردن هەر خۆیان بەشێك بوون لە هۆكاری یاسا شكێنیەكان. لە كارنامەكانیاندا داوای بەجێهێنانی پرەنسیپە دیموكراتیەكان و ئازادی سیاسی و رێكخراوەییان كردووە، كەچی هەر خۆشیان دیموكراتیەتیان پێشێلكردووەو ئازادییەكانیان بەرتەسك كردۆتەوە. لە كارنامەكانیاندا داوای سەربەخۆیی دادگاكانیان كردووەو دواتر هەر خۆشیان دادگاكانیان بۆ بەرژەوەندی خۆیان بەكار هێناوە. لە كارنامەكانیاندا داوای شەفافیەت دەكەن و هەر خۆشیان هۆكاری ناڕوونی داهات و شاردنەوەی زانیارییەكانن. ئەم بەڵێنانەو دەیان و سەدان بەڵێنی تر كە تەنها بۆ ریكلام و كۆكردنەوەی دەنگ بەدەنگدەرانیان داوەو دواتر بیریان چۆتەوە.  حیزبە ئۆپۆزسیۆنەكانیش لە كارنامەكانیاندا بەڵێن گەلێكی گەورەتریان لەقەبارەی خۆیان بە دەنگدەرانیان داوە، بە ئاستێك باری خۆیان قورس كردووە كە نەك هیچیان پێ جێبەجێ نەكراوە بەڵكو كەمترین هەوڵیشیان بۆ جێبەجێكردنیان داوە. دەكرێ بڵێین بەڵێنی لیستەكان بەبێ جیاوازی، تەنها دیاردەیەكی زمانەوانی و دەنگەدەنگێكەو لەچوارچێوەی قسە و نوسینی سەر لاپەڕەكان زیاتر هیچی تر نەبووە، هەر بۆیەش هەمیشەو هەڵبژاردن لەدوای هەڵبژاردن هەمان بەڵێنەكانی پێشوویان لەسەر كلێشەیەكی جێگیر، بەچەند دەسكارییەكی وشەو زمانەوانییەوە دووبارە كردۆتەوە، بێ ئەوەی هیچی وایان لێ جێبەجێ كردبێ و بەبێ ئەوەی تاكی دەنگدەریش لێپێچینەوەی لێكردبن. ئەگەر وانیە، بۆچی دوای ئەو سەدان بەڵێنەی دەدرێن، هەڵبژاردنەكان لەوادەی خۆیاندا ناكرێن، كە دەشكرێت ساختەكاریان تیادا ئەنجامدەدرێت؟ پرۆسەی سیاسی و پەرلەمان پەك دەخرێت، یاساكان پێشێل دەكرێن، شەفافیەت نیە و گەندەڵی بەربڵاو، مافی مرۆڤ پێشێل دەكرێت و ئازادییە سیاسی و مەدەنییەكان بەرتەسك دەكرێنەوە، رۆژنامەنوس و چالاكوانان رووبەڕووی هەڕەشەو ئەشكەنجە دەبنەوە، دامەزراوە فەرمیەكان پەك دەخرێن، دەست دەخرێتە كاروباری دادگاو دادوەرانەوە، خزمەتگوزارییەكان وەك پێویست نین، داهات دیار نیە، ئەمانە و سەدان گرفتی تر كە بەرۆكی هاوڵاتیانیان گرتووە، لەكارنامەی هەموو لیستەكاندا بەڵێنی چارەسەركردنیان دراوە، كەچی هەڵبژاردن لەدوای هەڵبژاردن، بەردەوام لەناو بازنەیەكی بۆشدا دەخولێینەوە. ئێمە لە دامەزراوەی پەی، هەروەك لە لە دووانزە ساڵی رابردوودا چاودێری هەردوو خولی چوارەم و پێنجەمی پەرلەمانمان كردووە، لە خولی شەشەمیشدا بەهاوكاری رێكخراوی سندوقی پاڵپشتی دیموكراسی NED))ی ئەمەریكی لەچوارچێوەی پڕۆژەی چاودێریكردنی پەرلەماندا بەردەوام دەبین لەسەر پرۆسەی چاودێریكردن، بەڵام بەهۆی نەبوونی پەرلەمان لە ئێستادا و پەك كەوتنی كارەكانییەوە، راپۆرتی ئەمجارەمان تەرخان كردووە بە بەڵێنەكانی هەڵبژاردنەوە، چ لەسەر ئاستی حیزبە سیاسییەكان یا وەك كاندیدان لە بانگەشەكاندا بۆ كۆكردنەوەی دەنگ سەدان بەڵێنیان بە دەنگدەرانیان دا، دوای هەڵبژاردنەكەش نەك هەر پشتیان تێكردن و خاوەنی بەڵێنەكانی خۆیان نەبوون، بەڵكو پەكی دامەزراوەكەشیان خست. لە راپۆرتەکەدا چاودێری بەڵێنەكانی هەڵبژاردنی لیستە سەرەكییەكانی (پارتی، یەكێتی، گۆڕان، نەوەی نوێ، یەكگرتوو و كۆمەڵ) كراوە لە خولی پێنجەمی پەرلەمان و ئاستی جێبەجێكردن و پشتگوێ خستنیان خراونەتە روو. بەراوردی بەڵێنەكانی لیستەكان لە خولی پێنجەمدا لەگەڵ خولی شەشەمدا كراوەو رێژەی بەڵێنە دووبارەكان خراوەتە روو كە لە خولی پێشوودا كاریان لەسەر نەكردوون و لەم خولەشدا دیسانەوە بەدەنگدەرانیان داوەتەوە.   یەکەم؛ بەرنامەی پارتی‌ دیموكراتی‌ كوردستان بۆ هەڵبژاردنی خولی پێنجەم و شەشەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    بەرنامەی پارتی‌ دیموكراتی‌ كوردستان بۆ هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان 2018 بەرنامەی‌ لیستی‌ پارتی بۆ هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمان‌ لە (10) بەش پێكهاتبوو، هەر بەشێك دابەش بووە بۆ سەر چەندین تەوەرو سێكتەرێكی‌ جیاواز، بەجۆرێك بەرنامەكە ئەوەندە فراوان بوو، ئەوەندە بەڵێنی‌ هەڵبژاردنی‌ تێدابوو كە هەندێكیان جێبەجێكردنیان ئەستەم بوو، وهەندێكی‌ تریشیان هیچ پێوەندییەكیان بەپەرلەمانی‌ كوردستانەوە نەبوو. بەشی‌ یەكەمی‌ بەرنامەی‌ لیستی‌ پارتی‌ دیموكراتی‌ كوردستان (10) بەڵێنی‌ هەڵبژاردن لەخۆ دەگرت. بەشی‌ دووەم (12) بەڵێنی‌ تێدابوو، بەشی‌ سێیەمیش (8) بەڵێن ، وبەشی‌ چوارم (3) بەڵێن، وبەشی‌ پێنجەم (4) بەڵێن  ، وبەشی‌ شەشەم (5) بەڵێن ، وبەشی‌ حەوتەم (5) بەڵێن ، وبەشی‌ هەشتەم (6) بەڵێن و، بەشی‌ نۆییەم (5) بەڵێن و بەشی‌ دەیەم (4) بەڵێنی لەخۆ دەگرت،و كۆی‌ بەڵێنەكانی‌ پارتی‌ دیموكراتی‌ كوردستان بۆ دەنگدەرانی‌، بریتیی بوو لە (62) بەڵێنی‌ هەڵبژاردن كە پێویست بوو لەماوەی‌ چوار ساڵی‌ خولی پێنجەمی‌ پەرلەمانی‌ كوردستاندا جێبەجیێان بكات. لەماوەی‌ چوار ساڵی‌ تەمەنی‌ خولی پێنجەمی‌ پەلەمانی‌ كوردستاندا، لیستی‌ پارتی‌ دیموكراتی‌ كوردستان كە سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیرانیش لەدەستی خۆیاندا بووە، لەو (62) بەڵێنەی‌ بەدەنگدەرانی دابوو، لە پەرلەماندا وەك داڕشتنی یاسا تەنها (14) بەڵێنی جێبەجێكردووە، جگە لەمانە هەوڵی بۆ جێبەجێكردنی (14) بەڵێنی تریش داوە بەڵام جێبەجێ نەكراون، واتە بە گشتی بە حكومەت و پەرلەمانەوە پارتی لەو (62) بەڵێنەی دابووی (34) بەڵێنیان بەهیچ شێوەیەك كاریان لەسەر نەكراوەو بەمەش ڕێژەی بەڵێنە جێبەجێكراوەكانی لەماوەی چوار ساڵدا دەگاتە (%22.5)، ئەوانەی تری جێبەجێ نەكردووەو بەدینەهێناوە، كە لەكاتی‌ هەڵبژاردنەكاندا بانگەشەی‌ بۆ كردووە. 2.     بەرنامەی پارتی‌ دیموكراتی‌ كوردستان بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان 2024 بەرنامەی‌ لیستی‌ پارتی بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان‌ لە (14) تەوەر پێكهاتووە، هەر تەوەرێك بەسەر چەندین خاڵ دابەشكراوە، بەجۆرێك بەرنامەكە ئەوەندە فراوانەو ئەوەندە بەڵێنی‌ هەڵبژاردنی‌ تێدایە كە هەندێكیان جێبەجێكردنیان ئەستەمە، وهەندێكی‌ تریشیان هیچ پێوەندی‌ بەپەرلەمانی‌ كوردستانەوە نییە. تەوەری یەكەمی‌ بەرنامەی‌ لیستی‌ پارتی‌ دیموكراتی‌ كوردستان كە تایبەتە بە (بواری سیاسی)، (26) بەڵێنی‌ هەڵبژاردنی لەخۆ گرتووە،و تەوەری دووەم تایبەتە بە بواری (كارگێڕی و ئابوری و چاكسازی گشتی) (20) بەڵێنی‌ هەڵبژاردنی لەخۆ گرتووە،و تەوەری سێیەم تایبەتە بە بواری (كشتوكاڵ و پیشەسازی و بازرگانی و گەشتوگوزار) لە (16) بەڵێن پێكهاتووە،و تەوەری چوارەم تایبەتە بە بواری (خزمەتگوزاریی گشتی) و (8) بەڵێنی‌ لەخۆ گرتووە. تەوەری پێنجەم تایبەتە بە بواری (پێشمەرگە و شەهیدان و ئەنفالكراوان) و (11) بەڵێنی‌ هەڵبژاردنی لەخۆ گرتووە، تەوەری شەشەم تایبەتە بە بواری (دامەزراوە ئەمنییەكان و هێزەكانی ئاسایشی ناوخۆ) كە (4) بەڵێنی‌ لەخۆ گرتووە،و تەوەری حەوتەم تایبەتە بە بواری (تەندروستی گشتی) و (8) بەڵێنی‌ لەخۆ گرتووە، وتەوەری هەشتەم تایبەتە بە بواری (ئافرەت و پاراستنی خێزان) كە (6) بەڵێنی‌ لەخۆ گرتووە،و تەوەری نۆیەم تایبەتە بە بواری (كار و هەلی كار) و (7) بەڵێنی‌ لەخۆ گرتووە، وتەوەری دەیەم تایبەتە بە بواری (پەروەردە و خوێندن و خوێندنی باڵا) لە (10) بەڵێن پێكدێت،و تەوەری یانزەهەم تایبەتە بە بواری (كولتور و وەرزش و لاوان) و (11) بەڵێنی‌ لەخۆ گرتووە. تەوەری دووانزەهەم تایبەتە بە بواری (مافی مرۆڤ و ئازادییەكان) لە (8) بەڵێنی پێكهاتووە. وتەوەری سیانزەهەم تایبەتە بە بواری (پێكەوە ژیان و لێبوردەیی) لە (10) بەڵێن و دووا تەوەریش تەوەری چواردەهەمە كە تایبەتە بە بواری (ڕۆشنبیری و میدیا) و (10) بەڵێنی‌ هەڵبژاردن لەخۆ دەگرێت. بەگشتی كارنامەی پارتی‌ دیموكراتی‌ كوردستان بۆ دەنگدەرانی ‌بریتییە لە (155) بەڵێنی‌ هەڵبژاردن كە پێویست دەكات لەماوەی‌ چوار ساڵی‌ خولی‌ شەشەمی هەڵبژاردنی‌ پەرلەمانی‌ كوردستاندا جێبەجیێان بكات،و لەو (155) بەڵێنە (133) بەڵێنی دووبارەیە كەدەكاتە ڕێژەی (%85.8) پێشتر و لە خولی پێنجەمی پەرلەماندا پارتی بە دەنگدەرانیدابوو بەبێ ئەوەی كاریان لەسەر بكات.  دووەم؛ بەرنامەی یەکێتی نیشتمانی كوردستان بۆ هەڵبژاردنی خولی پێنجەم و شەشەمی پەرلەمانی كوردستان 1.     بەرنامەی یەكێتی‌ نیشتیمانی‌ كوردستان بۆ هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان 2018 بەرنامەی‌ لیستی‌ یەكێتی‌ لە (5) بەش پێكهاتبوو، هەر بەشێك دابەش دەبووە سەر چەندین مادەو سێكتەری‌ جیاواز، بەجۆرێك بەرنامەكە ئەوەندە فراوان بوو ئەوەندە بەڵێنی‌ هەڵبژاردنی‌ تێدابوو كە هەندێكیان جێبەجێكردنیان ئەستەم بوو، هەندێكی‌ تریشیان هیچ پێوەندیەكیان‌ بەكاری‌ پەرلەمانی‌ كوردستانەوە نەبوو. ئەو بەڵێنانەی‌ یەكێتی‌ بەدەنگدەرانی‌ خۆیدابوو، بریتی بوو لەپێشەكییەكی‌ (9) خاڵی‌، ئینجا لەبەشی‌ یەكەمدا (17) بەڵێنی‌ هەڵبژاردنی‌ بەدەنگدەرانی‌ خۆیدابوو، لەبەشی‌ دووەمیشدا (9) بەڵێن هەبوو، لەبەشی‌ سێیەمیشدا (33) بەڵێن درابوو، لەبەشی‌ چوارەمدا (80) بەڵێن و بەشی‌ پێنجەمیش (35) بەڵێنی لەخۆ دەگرت، بەم شێوەیە كۆی‌ گشتی‌ بەڵێنەكانی‌ لیستی‌ (105) ی‌ یەكێتی‌ نیشتیمانی‌ كوردستان دەگەیشتە (183) بەڵێن. لەماوەی‌ چوار ساڵی‌ تەمەنی‌ خولی‌ پێنجەمی‌ پەلەمانی‌ كوردستاندا، لیستی‌ یەكێتی‌ نیشتیمانی‌ كوردستان لەكۆی‌ (183) بەڵێن، كە بەدەنگدەرانی‌ خۆیدا بوو، تەنیا (14) بەڵێنی‌ بەشێوەیەكی‌ تەواو جێبەجێكردووە، كار بۆ جێبەجێكردنی‌ (17) بەڵێنی تریش كردووە، بەڵام جێبەجێ نەكراون. 2.    بەرنامەی یەكێتی‌ نیشتیمانی‌ كوردستان بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان 2024 بەرنامەی‌ لیستی‌ یەكێتی‌ لە (16) بەش پێكهاتووە، هەر تەوەرێك بەسەر چەندین خاڵ دابەشكراوە، بەجۆرێك بەرنامەكە ئەوەندە فراوانەو ئەوەندە بەڵێنی‌ هەڵبژاردنی‌ تێدایە كە هەندێكیان جێبەجێكردنیان ئەستەمە،و هەندێكی‌ تریشیان هیچ پێوەندی‌ بەپەرلەمانی‌ كوردستانەوە نییە. بەشی یەكەمی‌ بەرنامەی‌ لیستی‌ یەكێتی‌ نیشتیمانی‌ كوردستان كە تایبەتە بە (سێكتەری سیاسی و دیبلۆماسی) و (9) بەڵێنی‌ هەڵبژاردنی لەخۆ گرتووە،و بەشی دووەمی تایبەتە بە (سێكتەری كارگێڕی و ئابوری) و (18) بەڵێنی‌ لەخۆ گرتووە،و بەشی سێیەمی تایبەتە بە (كەسوكاری شەهیدان و ئەنفالكراوان، كەمئەندامانی سەنگەر و زیندانیانی سیاسی و ڕێكخستنە دێرینەكان) و (7) بەڵێن‌ لەخۆ دەگرێت، بەشی چوارەمی تایبەتە بە بواری (ناوچە دابڕێنراوەكان و ماددەی 140) لە (6) بەڵێن پێكهاتووە،و بەشی پێنجەمی تایبەتە بە بواری (ئاسایش و پێشمەرگە) كە (13) بەڵێنی‌ لەخۆ گرتووە،و بەشی شەشەمی تایبەتە بە بواری (گەنجان و ڕۆشنبیری و هونەر) لە (13) بەڵێن پێكهاتووە. وبەشی حەوتەمی تایبەتە بە بواری (پەروەردەو خوێندنی باڵا) و (12) بەڵێن لەخۆ دەگرێت، وبەشی هەشتەمی تایبەتە بە بواری (تەندروستی) كە (22) بەڵێن‌ لەخۆ دەگرێت،و بەشی نۆیەمی تایبەتە بە بواری (كشتوكاڵ و ئاودێری و ئاژەڵداری) لە (22) بەڵێن پێكهاتووە،و بەشی دەیەمی تایبەتە بە بواری (گەشتوگوزار) و (14) بەڵێنی‌ لەخۆ گرتووە،و بەشی یانزەهەمی تایبەتە بە بواری (پیشەسازی و وزە) و (7) بەڵێنی‌ هەڵبژاردن لەخۆ دەگرێت،و بەشی دووانزەهەمی تایبەتە بە بواری (وەرزشی) و (11) بەڵێنی‌ تیادا هاتووە،و بەشی سیانزەهەمی تایبەتە بە بواری (گرنگیدان بە ژنان) و (7) بەڵێن لەخۆ دەگرێت،و بەشی چواردەهەمی  تایبەتە بە بواری (ژینگەپارێزی) و (14) بەڵێنی‌ لەخۆ گرتووە، بەشی پانزەهەمی تایبەتە بە بواری (كرێكاران و كاسبكاران و پیشەوەران) و (5) بەڵێنی‌ تیادا هاتووە و دوا بەشیش بەشی شانزەهەمە كە تایبەتە بە پرسی (كۆچبەران) و تیایدا (1) بەڵێنی‌ هەڵبژاردنی لەخۆ گرتووە. بەگشتی كارنامەی یەكێتی نیشتیمانیی كوردستان بۆ دەنگدەرانی ‌بریتیە لە (181) بەڵێنی‌ هەڵبژاردن كە پێویست دەكات لەماوەی‌ چوار ساڵی‌ خولی‌ شەشەمی هەڵبژاردنی‌ پەرلەمانی‌ كوردستاندا جێبەجیێان بكات، لەو (181) بەڵێنە (174) بەڵێنی دووبارەیە كە كە دەكاتە ڕێژەی (%96.1)  پێشتر و لە خولی پێنجەمی پەرلەماندا یەكێتی بە دەنگدەرانی دابوو بەبێ ئەوەی كاریان لەسەر بكات.  سێیەم؛ بەرنامەی بزوتنەوەی گۆڕان بۆ هەڵبژاردنی خولی پێنجەم و شەشەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    بەرنامەی بزوتنەوەی‌ گۆڕان بۆ هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان 2018 بەرنامەی‌ لیستی‌ بزوتنەوەی‌ گۆڕان لە (4) تەوەر پێكهاتبوو، هەر تەوەرێك دابەش بوو بۆ سەر كۆمەڵێك بەش و سێكتەری‌ جیاواز، بەجۆرێك بەرنامەكە ئەوەندە فراوانەو ئەوەندە بەڵێنی‌ هەڵبژاردنی‌ تێدایە كە هەندێكیان جێبەجێكردنیان ئەستەم بوو، هەندێكی‌ تریشیان هیچ پێوەندیان‌ بەكاری‌ پەرلەمانی‌ كوردستانەوە نەبوو. ئەو بەڵێنانەی‌ بزوتنەوەی‌ گۆڕان بەدەنگدەرانی‌ خۆیدابوو، لەتەوەری‌ یەكەمدا (33) بەڵێن، ولەتەوەری‌ دووەمیشدا (72) بەڵێن هەبوو، ولەتەوەری‌ سێیەمیشدا (56) بەڵێن درابوو لەتەوەری‌ چوارەمیشدا (67) بەڵێنی‌ هەڵبژاردنی لەخۆ گرتبوو، بەم شێوەیە كۆی‌ گشتی‌ بەڵێنەكانی‌ لیستی‌ (148) ی‌ بزوتنەوەی‌ گۆڕان، دەگەیشتە (228) بەڵێن، كە بەزۆرترین بەڵێنی‌ هەڵبژاردنی‌ نێو چوار لیستەكانی پەرلەمان دادەنرا. لەماوەی‌ چوار ساڵی‌ تەمەنی‌ خولی پێنجەمی‌ پەلەمانی‌ كوردستاندا، لیستی‌ بزوتنەوەی‌ گۆڕان تەنها (2) دانەی لەو (228) بەڵێنەی‌ دابووی جێبەجێی كردووە كە لەكاتی‌ هەڵبژاردنەكاندا بانگەشەی‌ بۆ كردووە، كاری بۆ جێبەجێكردنی‌ (5) دانەشیان كراوە، كە پڕۆژە یاسای بۆ ئامادەكردووەو پێشكەشی پەرلەمانی كردووە، بەڵام جێبەجێ نەكراون. 2.    بەرنامەی لیستی‌‌ بزوتنەوەی‌ گۆڕان بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان 2024 بەرنامەی‌ لیستی‌ گۆڕان بۆ خولی شەشەمی پەرلەمان لە چەند تەوەرێك پێكهاتووە، كە بریتین لە: عێراق و هەرێم كە (10) بەڵێنی‌ هەڵبژاردنی لەخۆ گرتووە، ئامانجە نیشتمانییەكان و دیموكراتییەكان (9) بەڵێن، وحكومەت و پەرلەمان (12) بەڵێن، دادی كۆمەڵایەتی (9) بەڵێن، تەندروستی و ژینگەپارێزیی‌ (10) بەڵێن، گەنجان (8) بەڵێن، خوێندكاران‌ (6) بەڵێن، ئافرەتان (7) بەڵێن، پرۆژەی‌ ستراتیجی‌ (4) بەڵێنی لەخۆ گرتووە. بەگشتی كارنامەی بزوتنەوەی گۆڕان بۆ دەنگدەرانی لە خولی شەشەمی پەرلەماندا ‌بریتیە لە (75) بەڵێنی‌ هەڵبژاردن كە پێویست دەكات لەماوەی‌ چوار ساڵی‌ ئەم خولەدا جێبەجیێان بكات، لەو (75) بەڵێنە (70) بەڵێنیان دووبارەن كە كەدەكاتە ڕێژەی (%93.3)  پێشتر و لە خولی پێنجەمی پەرلەماندا گۆڕان بە دەنگدەرانی دابوو بەبێ ئەوەی كاریان لەسەر بكات. چوارەم؛ بەرنامەی بزوتنەوەی گۆڕان بۆ هەڵبژاردنی خولی پێنجەم و شەشەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    بەرنامەی جوڵانەوەی نەوەی نوێ بۆ هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان 2018 بەرنامەی‌ لیستی‌ نەوەی‌ نوێ‌ بۆ خولی پێنجەمی پەرلەمان لەپێشەكییەك و (50) بەڵێنی‌ هەڵبژاردن پێكهاتبوو، تیایدا ئاماژە بۆ ئەوەش كرابوو كە ئەوە بەرنامەی‌ چوار ساڵە، هەر بەڵێنێك لەم بەڵێنانە بەوردەكاری‌ زۆرەوە نوسرابوونەوە، بەرنامەو بەڵێنەكانیش زۆربەیان پەیوەندییان بەلایەنی‌ ئابووری‌ و پیشەسازی‌ و بازرگانی‌ و بانكییەوە هەبوو، بەرنامەكە بەجۆرێك فراوان بوو ئەوەندە بەڵێنی‌ هەڵبژاردنی‌ تێدا بوو كە هەندێكیان جێبەجێكردنیان ئەستەم بوو،و هەندێكی‌ تریشیان هیچ پێوەندی‌ بەكاری‌ پەرلەمانی‌ كوردستانەوە نەبوو. لەماوەی‌ چوار ساڵی‌ تەمەنی‌ خولی پێنجەمی‌ پەرلەمانی‌ كوردستاندا، لیستی‌ نەوەی‌ نوێ‌ هیچ یەكێك لەم (50) بەڵێنەی‌ جێبەجێ نەكردووەو بەدینەهێناوە، كە لەكاتی‌ هەڵبژاردنەكاندا بانگەشەی‌ بۆ كردووە، تەنانەت بۆ هیچ كامێكیان پڕۆژە یاساشی ئامادە نەكردووەو پێشكەشی پەرلەمانی نەكردووە. 2.     بەرنامەی لیستی‌‌ نەوەی‌ نوێ بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان 2024 بەرنامەی‌ لیستی‌ نەوەی نوێ بۆ خولی شەشەمی پەرلەمان لە چوارچێوەی خۆیدا (37) بەڵێنی هەڵبژاردنی بە دەنگدەرانی داوە بۆئەوەی لەم خولەدا جێبەجێیان بكات، و بەهەمان شێوەی خولی ڕابردووی، نەوەی نوێ زۆربەی بەڵێنەكانی پەیوەندییان بەلایەنی‌ ئابووری‌ و پیشەسازی‌ و بازرگانی‌ و بانكییەوە هەیە. بەگشتی كارنامەی نەوەی نوێ لەو (37) بەڵێنەی‌ داویەتی هەر هەموویان (%100) دووبارەن و (بەدەسكارییەكی كەمی زمانەوانییەوە) كە لە هەڵبژاردنی پێشووتریشدا لە خولی پێنجەم بەدەنگدەرانی دابوو بەبێ ئەوەی كار لەسەر هیچ كامیان بكات و هیچ پڕۆژەیاسایەكیشیان بۆ ئامادەو پێشكەش بكات. پێنجەم؛ بەرنامەی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان بۆ هەڵبژاردنی خولی پێنجەم و شەشەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    بەرنامەی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان (بەرەو ئیصلاح)بۆ هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان 2018 لە خولی پێنجەمی پەرلەماندا، یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان بە هاوبەشی لەگەڵ بزوتنەوەی ئیسلامی كوردستان لە چوارچێوەی لیستێكدا بەناوی (بەرەی ئیصلاح)ەوە بە ژمارە (134) بەشداری هەڵبژاردنیان كرد. بەرنامەی‌ لیستەكە (126) بەڵێنی لە خۆ گرتبوو كە بەدەنگدەرانیان دابوو، هەریەك لە بوارەكانی: حوكمی ڕەشید، دژایەتی كردنی گەندەڵی، گەشەپێدانی ئابوری، خزمەتگوزارییە گشتییەكان، ئاسایش و ئاشتی كۆمەلایەتی، ڕۆشنبیری و هونەر و وەرزش، ڕۆڵ و پێگەی ئافرەتان و گەنجان و چەند بوارێكی دیكەی لەخۆ گرتبوو. بەرنامەو بەڵێنەكانی یەكگرتووش هاوتای حیزبەكانی تر زۆر فراوان بوو، ئەوەندە بەڵێنی‌ هەڵبژاردنی‌ تێدا بوو كە هەندێكیان جێبەجێكردنیان ئەستەم بوو، هەندێكی‌ تریشیان هیچ پەیوەندی‌ بەكاری‌ پەرلەمانی‌ كوردستانەوە نەبوو. لەماوەی‌ چوار ساڵی‌ تەمەنی‌ خولی پێنجەمی‌ پەلەمانی‌ كوردستاندا، لیستی‌ یەكگرتوو توانیویەتی تەنها (1) بەڵێن لەم (126) بەڵێنەی‌ دابووی جێبەجێی بكات، جگە لەمانە لەهەوڵی بۆ جێبەجێكردنی بەڵێنەكانی تریش لەم خولەدا داوە و(21) پێشنیازە یاساو بڕیاریشی پێشكەشی پەرلەمان كردووە، بەڵام هیچ كامیان نەچوونەتە بواری جێبەجێكردنەوە و نەیتوانیوە بەڵێنەكانی بباتە سەر كە لەكاتی‌ هەڵبژاردنەكاندا بانگەشەی‌ بۆ كردوون،و بەشێك لە هۆكارەكانیش ئەوە بووە كە دەسەڵات ڕێگای نەداوە بەوەی پڕۆژەكانی ئۆپۆزسیۆن بخرێنە بەرنامەی كارەوەو بچنە بواری جێبەجێكردنەوە. 2.    بەرنامەی لیستی‌ یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان 2024 بەرنامەی‌ لیستی‌ یەكگرتووی ئیسلامی بۆ خولی شەشەمی پەرلەمان لە چوار تەوەرە پێكهاتووە، كە بریتین لە: تەوەری یەكەم: گەیشتن بەحوكمی ڕەشید كە (15) بەڵێنی لەخۆگرتووە، تەوەری دووەم : پاراستنی ماف و دەسكەوتەكانی گەلی كوردستان لەچوارچێوەی دەستوردا (5) بەڵێن، تەوەری سێیەم بەناونیشانی تاكێكی باش خێزانێكی بەختەوەر، كۆمەڵگایەكی زیندوو (17) بەڵێن،و  تەوەری چوارەمیش بەناونیشانی بنیادنانی ئابووریەكی فرە دەرامەت و كۆمەڵگەیەكی هاوسەنگ و گەشەسەندوو وهاوڵاتیەكی بەرهەمهێن (18) بەڵێن لەخۆ دەگرێت.  بەگشتی كارنامەی یەكگرتووی ئیسلامی بۆ دەنگدەرانی ‌بریتییە لە (55) بەڵێنی‌ هەڵبژاردن كە پێویست دەكات لەماوەی‌ چوار ساڵی‌ خولی‌ شەشەمی هەڵبژاردنی‌ پەرلەمانی‌ كوردستاندا جێبەجیێان بكات، لەو (55) بەڵێنە (52) بەڵێنیان دووبارەن كەدەكاتە ڕێژەی (%94.5)  پێشتر و لە خولی پێنجەمی پەرلەماندا یەكگرتوو بە دەنگدەرانی دابوو، كە نەیتوانی جێبەجێیان بكات. شەشەم؛ بەرنامەی کۆمەڵی دادگەری بۆ هەڵبژاردنی خولی پێنجەم و شەشەمی پەرلەمانی كوردستان 1.     بەرنامەی لیستی‌ كۆمەڵی دادگەری كوردستان بۆ هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان 2018 لە خولی پێنجەمی پەرلەماندا، كۆمەڵی دادگەری كوردستان بە ژمارە (194) بەشداری هەڵبژاردنیان كرد. بەرنامەی‌ لیستەكە (69) بەڵێنی لە خۆ گرتبوو كە بەسەر حەوت تەوەردا دابەشكرابوو و بەدەنگدەرانیان دابوو، هەریەك لە بوارەكانی: یەكەم: سیاسی (9) بەڵێن، دووەم: یاسایی (7) بەڵێن، سێیەم: ئابووری و خۆشگوزەرانی (13) بەڵێن، چوارەم: ئایینی (7) بەڵێن، پێنجەم: پەروەردەو فێركردن (11) بەڵێن، شەشەم: كۆمەڵایەتی (11) بەڵێن، حەوتەمیش شەفافیەت و دادگەری (11) بەڵێنی لەخۆ گرتبوو. لەماوەی‌ چوار ساڵی‌ تەمەنی‌ خولی پێنجەمی‌ پەلەمانی‌ كوردستاندا، لیستی‌ كۆمەڵ توانیویەتی تەنها (2) بەڵێن لەم (69) بەڵێنەی‌ دابووی جێبەجێی بكات، جگە لەمانە لەهەوڵی بۆ جێبەجێكردنی بەڵێنەكانی تریش لەم خولەدا داوە و (22) پێشنیازە یاساو بڕیاریشی پێشكەشی پەرلەمان كردووە، بەڵام هیچ كامیان نەچوونەتە بواری جێبەجێكردنەوە و نەیتوانیوە بەڵێنەكانی بباتە سەر كە لەكاتی‌ هەڵبژاردنەكاندا بانگەشەی‌ بۆ كردوون. 2.    بەرنامەی لیستی‌‌ كۆمەڵی دادگەری كوردستان بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان 2024 بەرنامەی‌ لیستی‌ كۆمەڵی دادگەری بۆ خولی شەشەمی پەرلەمان لە نۆ تەوەرە پێكهاتووە، كە بریتین لە:  تەوەری یەكەم: بنەما گشتییەكان (9) بەڵێنی لەخۆ گرتووە، وتەوەری دووەم: سیاسەت و بەڕێوەبردن (9) بەڵێن، وتەوەری سێیەم: كاروباری یاسایی (12) بەڵێن، وتەوەری چوارەم: ئیسلام و بەها باڵاكان (7) بەڵێن، وتەوەری پێنجەم: ئابووریی و خۆشگوزەرانی (15) بەڵێن، وتەوەری شەشەم: پەروەردە و فێركردن (13) بەڵێن، تەوەری حەوتەم: كاروباری كۆمەڵایەتی (6) بەڵێن، وتەوەری هەشتەم: ژینگە و تەندروستی (8) بەڵێن، وتەوەری نۆیەمیش: تایبەتە بە وەرزش و لاوان و (5) بەڵێنی لەخۆ گرتووە. بەگشتی كارنامەی كۆمەڵی دادگەری بۆ دەنگدەرانی ‌بریتییە لە (84) بەڵێنی‌ هەڵبژاردن كە پێویست دەكات لەماوەی‌ چوار ساڵی‌ خولی‌ شەشەمی هەڵبژاردنی‌ پەرلەمانی‌ كوردستاندا جێبەجیێان بكات، لەو (84) بەڵێنە (65) بەڵێنی دووبارەن كە دەكاتە ڕێژەی (%77.4) پێشتر و لە خولی پێنجەمی پەرلەماندا كۆمەڵ بە دەنگدەرانی دابوو، بەڵام نەیتوانی بوو جێبەجێیان بكات.   حەوتەم؛ بەرنامەی رەوتی هەڵوێست بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان 2024 بەرنامەی‌ لیستی‌ ڕەوتی هەڵوێست بۆ خولی شەشەمی پەرلەمان لە (15) تەوەرە پێكهاتووە، كە بریتین لە:  تەوەری یەكەم: ڕووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی (5) بەڵێنی لەخۆ گرتووە، تەوەری دووەم: بەنیشتیمانی كردنی هێزی پێشمەرگەو هێزەكانی ئاسایشی ناوخۆ (15) بەڵێن، تەوەری سێیەم: دۆسیەی وەبەرهێنان (5) بەڵێن، تەوەری چوارەم: دۆسیەی نەوتی هەرێمی كوردستان (6) بەڵێن، تەوەری پێنجەم: دۆسیەی خانەنشینی و كەسوكاری شەهیدان و ئەنفالكراوان و زیندانییانی سیاسی (2) بەڵێن، تەوەری شەشەم: دۆسیەی پارێزگاریی ژینگەو تەندروستی (21) بەڵێن، تەوەری حەوتەم: كێشەكانی ڕێگەوبان و گواستنەوەی گشتی (10) بەڵێن، تەوەری هەشتەم: پلانی ستراتیژیی پەروەردەو فیربوون (21) بەڵێن، تەوەری نۆیەم: سێكتەری وەرزش (6) بەڵێن، تەوەری دەیەم: دیدی ڕەوتی هەڵوێست بۆ خاوەن پێداویستیە تایبەتەكان (7) بەڵێن، تەوەری یانزەهەم: نەهێشتنی توندوتیژی (4) بەڵێن، تەوەری دووانزەهەم: دیدی نەهیشتنی بێكاری و هەژاری (10) بەڵێن، تەوەری سیانزەهەم: ئازادیی رادەربرین و مافی مروف (7) بەڵێن، تەوەری چواردەهەم: كشتوكاڵ (13) بەڵێن، تەوەری پانزەهەمیش: كێشەكانی ئاو و سەرچاوە ئاویەكان (11) بەڵێنی لەخۆ گرتووە. بەگشتی كارنامەی ڕەوتی هەڵوێست بۆ دەنگدەرانی ‌بریتییە لە (143) بەڵێنی‌ هەڵبژاردن كە پێویست دەكات لەماوەی‌ چوار ساڵی‌ خولی‌ شەشەمی هەڵبژاردنی‌ پەرلەمانی‌ كوردستاندا جێبەجیێان بكات.   هەشتەم؛ بەرنامەی بەرەی گەل بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان 2024 بەرنامەی‌ لیستی‌ بەرەی گەل بۆ خولی شەشەمی پەرلەمان لە (21) تەوەرە پێكهاتووە، كە بریتین لە:  تەوەری یەكەم: پەرلەمانی كوردستان (5) بەڵێنی لەخۆ گرتووە، تەوەری دووەم: ئازادییەكان (9) بەڵێن، تەوەری سێیەم: دەسەڵاتی دادوەر (8) بەڵێن، تەوەری چوارەم: پەیوەندییەكانی هەرێم (7) بەڵێن، تەوەری پێنجەم: مافی پێكهاتەكان (4) بەڵێن، تەوەری شەشەم: پرسی ناوچە جێناكۆكەكان (9) بەڵێن، تەوەری حەوتەم: ژنان (10) بەڵێن، تەوەری هەشتەم: كەرتی پەروەردە و خوێندنی باڵا (19) بەڵێن، تەوەری نۆیەم: كەرتی تەندروستی (18) بەڵێن، تەوەری دەیەم: كەرتی كشتوكاڵ و سامانی ئاژەڵ (19) بەڵێن، تەوەری یانزەهەم: كەرتی ئابووری و سامانی سروشتی (32) بەڵێن، تەوەری دووانزەهەم: كەرتی خزمەتگوزاری و گەشتوگوزار (21) بەڵێن، تەوەری سیانزەهەم: كەرتی وەرزش (9) بەڵێن، تەوەری چواردەهەم: بوارەكانی كلتور و هونەر و وێژە (9) بەڵێن، تەوەری پانزەهەم:  كەرتی ژینگە (14) بەڵێن، تەوەری شانزەهەم:  بواری كۆمەڵایەتی (14) بەڵێن، تەوەری حەڤدەهەم:  سەرمایە گوزاری لە توێژی گەنجان (7) بەڵێن، تەوەری هەژدەهەم:  پرسی كەسوكاری شەهیدان و ئەنفالكراوان و قۆربانیانی كیمیاباران (17) بەڵێن، تەوەری نۆزدەهەم:  ئاسایشی نیشتمانی (پێشمەرگە، ئاسایش و هێزەكانی ناوخۆ) (32) بەڵێن، تەوەری بیستەم: تەكنەلوجیای نوێ زیرەكی دەستكرد و پێشهاتەكانی (8) بەڵێن، تەوەری بیست و یەكیش:  ڕەوەندی كوردی (7) بەڵێن لەخۆ دەگرێت. بەگشتی كارنامەی بەرەی گەل بۆ دەنگدەرانی ‌بریتییە لە (278) بەڵێنی‌ هەڵبژاردن كە پێویست دەكات لەماوەی‌ چوار ساڵی‌ خولی‌ شەشەمی هەڵبژاردنی‌ پەرلەمانی‌ كوردستاندا جێبەجیێان بكات.    

درەو: هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان لە 20ی تشرینی یەكەمی 2024 بەڕێوەچوو: - 3،450،000 كەس مافی دەنگدانی هەبوو  - 2,893,447 كەس كارتی بایۆمەتری نوێكردبووەوە - 2,085,949 كەس دەنگیدا  - 1,882,448 دەنگی درووست  - 206,434 دەنگی پوچەڵ        

راپۆرتی: درەو   بەشی دووەم 🔹 لە دوای ساڵی (1992)ەوە لە هەرێمی کوردستان (13) هەڵبژاردنی گشتی بەڕێوەچووەو یەکێتی بەشداری سەرجەمیانی کردووە. 🔹 یەکێتی (3) جار بە شێوەی هاوپەیمانی و (10) جار بە لیستی سەربەخۆ بەشداری کردووە. 🔹 لە ساڵی (1992) (ملیۆنێک و 112 هەزار) کەس مافی دەنگدانی هەبووەو یەکێتی (423 هەزار و 833) دەنگی بە ڕێژەی (38%) کۆی گشتی دەنگدەرانی بەدەستهێناوە. 🔹 لە دوا هەڵبژاردندا بۆ خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان (2 ملیۆن و 899 هەزارو 578) كەس مافی دەنگدانی هەبووە، یەکێتی (409 هەزارو 548) دەنگی بەدەستهێنا بەرێژەی (22%)ی کۆی گشتی دەنگدەران لە چوار پارێزگاکەی هەرێم. 🔹 ژمارەی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە لە یەکەم هەڵبژاردنەوە تا دوا هەڵبژاردنی گشتی بە ڕێژەی (161%) زیادیان کردووە، بەڵام یەکێتی نیشتمانی کوردستان (14 هەزار و 285) دەنگی بە ڕێژەی (3.4%) کەمی کردووە. پوختە لە ساڵی (1992)ەوە (13) هەڵبژاردنی گشتی (پەرلەمانی کوردستان، ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و ئەنجومەنی پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان)، بەڕێوە چووە، یەکێتیی نیشتمانی کوردستان لە سەرجەم هەڵبژاردنەکان بەشداری کردووە، کە لە (10) هەڵبژاردنیان بە لیستی سەربەخۆ و (3) هەڵبژاردنیان بەشێوەی هاوپەیمانی چووتە نێو پرۆسەی هەڵبژاردنەوە. ئەوەی جێگەی سەرنجە، لەگەڵ بەرزبوونەوەی ژمارەی ئەو هاوڵاتیانەی لە پارێزگاکانی هەرێم مافی دەنگدانیان هەیە، یەکێتیی نیشتمانی کوردستان نەک نەیتوانیوە بە هەمان ئاست ژمارەی دەنگەکانی بەرز بکاتەوە، بەڵکو ڕێژەی دەنگەکانی دابەزیوە، بۆ نمونە لە هەڵبژاردنی خولی یەکەمی پەرلەمانی کوردستان کە لە (19/5/1992) بەڕێوەچوو (ملیۆنێك و 112 هەزار) كەس مافی دەنگدانی هەبووە، یەکێتیی نیشتمانی کوردستان (423 هەزارو 833) دەنگی بەدەستهێناوە بەرێژەی (38%) کۆی گشتی دەنگدەران.  بەڵام لە دواین هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان کە لە (20/10/2024) بەڕێوەچوو، لەسەر ئاستی چوار پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان، یەکێتیی نیشتمانی كوردستان توانیویەتی تەنها (409 هەزارو 548) دەنگ بەدەستبهێنێت بەرێژەی (14%)ی کۆی گشتی ئەوانەی مافی دەنگدەران هەبوو، هەروەها (22%)ی ئەوانەی بە دروستی دەنگیان دابوو. بەم پێیەش ژمارەی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە لە هەرێمی کوردستان لە یەکەم هەڵبژاردنەوە تا دوا هەڵبژاردنی گشتی بە ڕێژەی (161%) زیادی کردووە، بەڵام یەکێتیی نیشتمانی کوردستان (14 هەزار و 285) دەنگی بەڕێژەی (3.4%)ی دەنگەکانی کەمی کردووە، (بۆ وردەکاری زیاتر بڕوانە خشتەی ژمارە (1))، لە خوارەوە پێگەی یەکێتیی نیشتمانی کوردستان لە سەرجەم هەڵبژاردنە گشتییەکان ڕوونکراوەتەوە. خشتەی ژمارە (1) تەوەری یەکەم؛ دەنگ و پێگەی یەکێتی لە هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی کوردستان یەکەم؛ هەڵبژاردنی خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستان لە 19/5/1992 بەرێوەچوو. 2.    (ملیۆنێك و 112 هەزار) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (971 هەزارو 593) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (87%). 4.    یەکێتیی نیشتمانی کوردستان و زەحمەتکێشان لە لیستێکدا بەشداریان کردوو (423 هەزارو 833) دەنگیان بەدەستهێنا. -    دەنگی یەکێتیی لە پارێزگای سلێمانی (207 هەزارو 168) دەنگ بوو بەرێژەی (%59.9). -    دەنگی یەکێتیی لە پارێزگای هەولێر (148 هەزارو 352) دەنگ بوو بەرێژەی (44.4%). -    دەنگی یەکێتیی لە پارێزگای دهۆك (15 هەزارو 148) دەنگ بوو بەرێژەی (7.7%). -    دەنگی یەکێتیی لە سنوری كەركوك (53 هەزارو 129) دەنگ بوو بەرێژەی (60.3%). دووەم؛ هەڵبژاردنی خولی دووەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    خولی دووەمی پەرلەمانی كوردستان لە 30/1/2005 بەرێوەچوو. 2.    (2 ملیۆن و 290 هەزارو 736) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 753  هەزارو 919) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (76.6%). 4.    سەرجەم حزبەكان جگە لە (كۆمەڵی ئیسلامی) لەچوارچێوەی لیستی (نیشتمانی دیموكراتی كوردستان) بەشدار بوون، كە (ملیۆنێك و 570 هەزارو 663) دەنگیان بەدەستهێناو (104) كورسی پەرلەمانیان مسۆگەر كرد. سێیەم؛ هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستان لە 25/7/2009 بەرێوەچوو. 2.    (2 ملیۆن و 518 هەزارو 773) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 876  هەزارو 196) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (74.5%). 4.    یەکێتیی و پارتی لە چوارچێوەی لێستێكدا بەناوی (لیستی كوردستانی) بەشدارییان كردوو (ملیۆنێك و 76 هەزارو 370) دەنگیان بەدەستهێناو (59) كورسی پەرلەمانیان مسۆگەر كرد. چوارەم؛ هەڵبژاردنی خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    هەڵبژاردنی خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستان لە 21/9/2013 بەرێوەچوو. 2.    (2 ملیۆن و 653 هەزارو 743) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 978  هەزارو 382) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (74.6%). 4.    هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان بەیەك بازنە بەرێوە چوو. 5.     یەکێتیی نیشتمانی كوردستان (350 هەزارو 500) دەنگی بەدەستهێناو (18) كورسی پەرلەمانی مسۆگەر كرد. پێنجەم؛ هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان لە 30/9/2018 بەڕێوەچوو. 2.    (3 ملیۆن و 85 هەزارو 461) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (1 ملیۆن و 845 هەزارو 979 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (60%). 4.    هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان بەیەك بازنە بەرێوە چوو. 5.    یەکێتیی نیشتمانی کوردستان لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێم (319 هەزارو 912) دەنگی بەدەستهێنا و (18) كورسی پەرلەمانی مسۆگەر كرد. شەشەم؛ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    هەڵبژاردنی (خولی شەشەم)ی پەرلەمانی کوردستان لە 20/10/2024 بەڕێوەچوو. 2.    بۆ یەکەم جار بوو لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان هەرێمی کوردستان دابەشی (4) بازنەی هەڵبژاردن بکرێت. 3.    لەم هەڵبژاردنەدا (2 ملیۆن و 899 هەزارو 578) كەس مافی دەنگدانی هەبوو، بە ڕێژەی (65%) و (ملیۆنێک و 882 هەزار و 448) کەس لەسەر ئاستی چوار پارێزگاکەی هەرێم بە دروستی دەنگیان دابوو. 4.    یەکێتيی نیشتمانيی کوردستان كوردستان لەسەر ئاستی هەر چوار بازنەکە (409 هەزارو 548) دەنگی بەدەستهێنا بە ڕێژەی (14%)ى کۆی دەنگە دروستەکان و (22%)ى کۆی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەبووە (23) کورسی پەرلەمانی کوردستانی بەدەستهێنا، بەجۆرێک؛ -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای سلێمانی (257 هەزارو 359) دەنگ بوو بەرێژەی (41%)ی دەنگە دروستەکانی پارێزگاکە کە ژمارەیان (626 هەزار و 224) دەنگ بوو لە کۆی (ملیۆنێک و 87 هەزار و 73) کەس کە مافی بەشدارییان هەبوو. بەم پێیەش یەکێتی (15) کورسی پارێزگاکەی بردەوە لە کۆی ئەو (36) کورسییە گشتییەی تەرخانکرابوو بۆ پارێزگای سلێمانی. -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای هەولێر (111 هەزارو 102) دەنگ بوو بەرێژەی (16.6%)ی دەنگە دروستەکانی پارێزگاکە کە ژمارەیان (669 هەزار و 273) دەنگ بوو لە کۆی (ملیۆنێک و 22 هەزار و 906) کەس کە مافی بەشدارییان هەبوو. بەم پێیەش یەکێتی (6) کورسی پارێزگاکەی بردەوە لە کۆی ئەو (32) کورسییە گشتییەی تەرخانکرابوو بۆ پارێزگای هەولێر. -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای دهۆک (28 هەزارو 577) دەنگ بوو بەرێژەی (5.2%)ی دەنگە دروستەکانی پارێزگاکە کە ژمارەیان (548 هەزار و 15) دەنگ بوو لە کۆی (729 هەزار و 347) کەس کە مافی بەشدارییان هەبوو. بەم پێیەش یەکێتی (1) کورسی پارێزگاکەی بردەوە لە کۆی ئەو (24) کورسییە گشتییەی تەرخانکرابوو بۆ پارێزگای دهۆک. -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای هەڵەبجە (12 هەزارو 530) دەنگ بوو بەرێژەی (32.2%)ی دەنگە دروستەکانی پارێزگاکە کە ژمارەیان (38 هەزار و 936) دەنگ بوو لە کۆی (60 هەزار و 252) کەس کە مافی بەشدارییان هەبوو. بەم پێیەش یەکێتی (1) کورسی پارێزگاکەی بردەوە لە کۆی ئەو (3) کورسییە گشتییەی تەرخانکرابوو بۆ پارێزگای هەڵەبجە. تەوەری دووم؛ دەنگ و پێگەی یەکێتی لە هەڵبژاردنەکانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق یەکەم؛ هەڵبژاردنی خولی یەكەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق 1.    هەڵبژاردنی خولی یەكەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 30/1/2005 بەرێوەچوو. 2.    (2 ملیۆن و 290 هەزارو 736) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    سەرجەم حزبەكان جگە لە (كۆمەڵی ئیسلامی) لەچوارچێوەی لیستی (هاوپەیمانی كوردستان) بەشدار بوون كە (2 ملیۆن  و 175 هەزارو 551) دەنگیان بەدەستهێنا و (75) كورسی پەرلەمانیان مسۆگەر كرد. دووەم؛ هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق 1.    هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 7/3/2010 بەڕێوەچوو. 2.    (2 ملیۆن و 590 هەزارو 274) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 938 هەزارو 754 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (74.8%). 4.    یەکێتیی نیشتمانی کوردستان (396 هەزارو 237) دەنگی بەدەستهێنا، بە جۆرێک؛ -    دەنگی یەکێتیی لە پارێزگای سلێمانی (237 هەزارو 379) دەنگ بوو بەرێژەی (28.47%). -    دەنگی یەکێتیی لە پارێزگای هەولێر (124 هەزارو 632) دەنگ بوو بەرێژەی (18.3%). -    دەنگی یەکێتیی لە پارێزگای دهۆك (34 هەزارو 226) دەنگ بوو بەرێژەی (8.06%). سێیەم؛ هەڵبژاردنی خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق 1.    هەڵبژاردنی خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 30/4/2014 بەڕێوەچوو. 2.    (2 ملیۆن و 717 هەزارو 82) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (2 ملیۆن و 128 هەزارو 167 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (78%). 4.    یەکێتیی نیشتمانی كوردستان (500 هەزارو 410) دەنگی بەدەستهێنا، بە جۆرێک؛ -    دەنگی یەکێتیی لە پارێزگای سلێمانی (294 هەزارو 265) دەنگ بوو بەرێژەی (33%). -    دەنگی یەکێتیی لە پارێزگای هەولێر (168 هەزارو 688) دەنگ بوو بەرێژەی (23%). -    دەنگی یەکێتیی لە پارێزگای دهۆك (37 هەزارو 457) دەنگ بوو بەرێژەی (7%). چوارەم؛ هەڵبژاردنی خولی چوارەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق  1.    هەڵبژاردنی خولی چوارەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 12/5/2018 بەڕێوەچوو. 2.    (3 ملیۆن و 758 هەزارو 896) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 799 هەزارو 686 ) كەس دەنگیاندا.  4.    یەکێتیی نیشتمانیی كوردستان (364 هەزارو 638) دەنگی بەدەستهێنا. بەجۆرێک؛ -    دەنگی یەکێتیی لە پارێزگای سلێمانی (259 هەزارو 378) دەنگ بووە. -    دەنگی یەکێتیی لە پارێزگای هەولێر (79 هەزارو 745) دەنگ بووە. -    دەنگی یەکێتیی لە پارێزگای دهۆك (25 هەزارو 215) دەنگ بووە. پێنجەم؛ هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجومەنی نوێنەران (خولی پێنجەم) 1.    هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجومەنی نوێنەران (خولی پێنجەم) لە 10/10/2021 بەڕێوەچوو. 2.    (3 ملیۆن و 450 هەزارو 773) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (1 ملیۆن و 233 هەزارو 451) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (35.7%). 4.    یەکێتیی نیشتمانی كوردستان (215 هەزارو 316) دەنگی بەدەستهێنا، بەجۆرێک؛ -    دەنگی یەکێتیی لە پارێزگای سلێمانی (124 هەزارو 414) دەنگ بوو بەرێژەی (31.6%). -    دەنگی یەکێتیی لە پارێزگای هەولێر (65 هەزارو 862) دەنگ بوو بەرێژەی (14.8%). -    دەنگی یەکێتیی لە پارێزگای دهۆك (25 هەزارو 40) دەنگ بوو بەرێژەی (6.3%). تەوەری سێیەم؛ دەنگ و پێگەی یەکێتی لە هەڵبژاردنەکانی ئەنجومەنی پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان یەکەم؛ هەڵبژاردنی خولی یەکەمی ئەنجومەنی پارێزگاكانی هەرێمی کوردستان 1.    هەڵبژاردنی خولی یەکەمی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە 30/1/2005 بەڕێوەچوو. 2.    (2 ملیۆن و 290 هەزارو 736) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 767 هەزارو 993) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (77.2%). 4.    یەکێتیی نیشتمانی کوردستان (765 هەزارو 544) دەنگی بەدەستهێنا، بە جۆرێک؛ -    دەنگی یەکێتیی لە پارێزگای سلێمانی (485 هەزارو 718) دەنگ بوو بەرێژەی (65.9%).  -    دەنگی یەکێتیی لە پارێزگای هەولێر (244 هەزارو 343) دەنگ بوو بەرێژەی (37.7%). -    دەنگی یەکێتیی لە پارێزگای دهۆك (35 هەزارو 483) دەنگ بەرێژەی (9.3%). دووەم؛ هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی پارێزگاكان  1.    هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە 30/4/2014 بەڕێوەچوو. 2.    (2 ملیۆن و 717 هەزارو 82) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (2 ملیۆن و 161 هەزارو 38 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (80%). 4.    یەکێتیی نیشتمانیی كوردستان (528 هەزارو 122)دەنگی بەدەستهێنا، بە جۆرێک؛ -    دەنگی یەکێتیی لە پارێزگای سلێمانی (318 هەزارو 723) دەنگ بوو بەرێژەی (35.2%). -    دەنگی یەکێتیی لە پارێزگای هەولێر (168 هەزارو 603) دەنگ بوو بەرێژەی (22%). -    دەنگی یەکێتیی لە پارێزگای دهۆك (40 هەزارو 796) دەنگ بوو بەرێژەی (8.1%). دەنگەکانی یەکێتی نیشتمانی کوردستان لە هەڵبژاردنەکانی ڕابردوودا - بە گرافیک-     سەرچاوە -    دامەزراوەی میدیایی درەو، هەڵبژاردنەکانی کوردستان؛ یەکێتی نیشتمانی کوردستان، چاپی دووەم، 2025.  

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) بەشی سێهەم کەسانێک هەن بەهۆی توڕەبوونیانەوە لە دەسەڵاتدارانی هەرێم، عێراقیان لێبووە بە سویسرای خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و سیستمە سیاسییەکەی بەغدایان لێبووە بە سیستمێکی دیموکراسیی بێ عەیب و عار. هەر کەسێکیش شتێک لەمە کەمتر بڵێت، ناو و ناتۆرەی ناسیۆنالیستبوون و رەگەزپەرستیی و تەنانەت فاشیستبوونی دەەدەنە پاڵ. ئەو سیستمە سیاسییەی لە عێراقدا دروستکراوە، بە هیچ مانایەک سیستمێک نییە بکرێت بە دیموکراسیەت ناوببرێت. ئەوەی هەیە دەسەڵاتێکی تائیفیی و مەزهەبییە کە پشتی بە دەیان میلیشیای چەکدار و بە گەندەڵیی گەورە و بە دەستێوەردانی دەرەکیی، بەستوە. کۆمەڵێک ستەمگەر وڵاتەکە بەڕێوەدەبەن کە کەساین توانای لەناوبردنی هەموو ئەوانیتری نییە، بۆیە ناچارن لە رێگای هەڵبژاردنەوە بڕ و ڕادەی ستەمگەرییەکەیان لەگەڵیەکدا، بەشبکەن.  تەواو وەک هەرێم، لە عێراقیشدا متمانەکردن بە هەڵبژاردن و بە خودی پەرلەمان و بە پارتە سیاسییەکان، نەماوە یان لەوپەڕی لاوازیدایە. متمانەی خەڵک بەسەرجەمی بکەرە سیاسییەکان لە نزمترین ئاستدایە، رێژەی بەشداریکردنیش لە هەڵبژاردندا تەواو نزم و لاوازە. چەند ساڵێک لەمەوبەر حکومەت دەبوایە پارە بدات بە خەڵک بۆ ئەوەی کارتی دەنگدانەوەکانیان وەربگرن و بەشداربن لە هەڵبژاردنەکەدا. هاوکات کایە سیاسییەکە خۆیشی پڕبووە لە گاڵتەجاڕیی سیاسیی، بۆ نموونە، ژمارەی ئەو حیزبانەی لەم هەڵبژاردنەدا بەشداران بە سەدانن و هەزاران کەسیش خۆیان بۆ بوون بە پەرلەمانتار کاندید کردوە. هەڵبژردنەکەیش لەسەر بنەمای مەزهەب و خزمایەتیی  تائیفەگەرێتی بڕیاری لەسەرئەدرێت نەک لەسەر بنەمای دەنگدان بە بەرنامە و دیدگا و جیهانبینیی ئەم یان ئەو پارتی سیاسیی. بەر لە هەمووشتێک عێراق وڵاتی چەندەها میلیشیای چەکدارە، بەجۆرێک هەر یەکێک لەو ملیشیانە دەوڵەتێکی لەناو دەوڵەتدا دروستکردوە و هەریەکێکیان لە هەر ناوچەیەکدا بەهێزبێت و نفوزی هەبێت، زۆربەی دەسەڵاتەکان قۆرخدەکات و وەک هێزێکی سەروەر و بێلێپرسینەوە، کاردەکات. دیارترینی ئەو میلیشیایانەش بریتین لە کەتائیبی حیزبوڵا، هێزەکانی بەدر، عەسائیبی ئەهلی حەق، کەتائیبی سەید ئەل شوهەدا، سرایا سلام، یان لەشکری مەهدی جاران، ئەمە جگە لە حەشدی شەعبی کە کۆکراوەی زیاد لە ٤٠ میلیشیای جیاوازە بەیەکەوە. زۆرێک لەم میلیشیایانە باڵی سیاسییان بەناوی پارتی سیاسییەوەن دروستکردوە، بە هیوای بەدەستهێنانی دەسەڵاتی سیاسییش لەڕێگای هەڵبژاردنەوە.  وەک ووتم ئەم میلیشییایانە، هەریەکێکیان لەناوچەیەکدا بەهێز و خاوەن نفوزن، بۆیە بەشێوازی جیاواز لەو ناوچانەدا خەلک بەدەنگدان بەو میلیشیایانە، ناچاردەکەن. ترساندنی کاندید و نمایشکردنی هێزی سەربازی ئەو میلیشییایانە کێشەی گەورە بۆ راستیی و دروستیی دەنگدانەکان و بۆ خودی هەڵبژاردنەکە، دروستدەکەن. ئەمە جگە لەو راستييەی ژمارەیەک لەو میلیشیایانە، سەر بە وڵاتانی ئیقلیمی دەرەکین و لە قازانجی ئەوان کاردەکەن، نەک لە قازانجی عێراقییەکان خۆیان. ژمارەیەکی بەرچاویشیان کۆنترۆڵی سەرچاوە ئابووریی و مادییەکانیان لەژێردەستدایە، ئەوان گرێبەستەکان وەردەگرن و لەم ڕێگەیەشەوە دەرفەتەکانی کارکردن قۆرخدەکەن. هەندێکیشیان وەک بکەری نادەوڵەتی کاردەکەن و لە شوێنی دەوڵەت خزمەتگوزارییە گشتییەکان پێشکەشدەکەن. هەر ئەوانیش ئاسایش دەپارێزن، یان تێکئەدەن.  هەموو ئەو شتانە هەم بوونی دادپەروەریی و ئازادیی لە هەڵبژاردنەکاندا، هەم ئەگەری دروستبوونی حوکمڕانیی دیموکراسییانە بە تەواوی تێکئەدەن و هیچ مانایەک بۆ خودی هەڵبژاردن خۆیشی، ناهێڵێتەوە. لەسایەی ئەو هەموو میلیشیایانەدا هەڵبژاردن لە عێراقدا نە دەتوانێت ئازادبێت، نە دادپەروەرانە ئەنجامبدرێت. یەکەمین هەنگاوی راستەقینە بەرەو دیموکراسیەت، لەم وڵاتەدا، بەر لە هەمووشتێک، پێویستی بە هەڵوەشاندنەوەی ئەو میلیشیایانە و لەناوبردنی دیاردەی ئەکتەری نادەوڵەتیی و کۆتاییهێنانی دەوڵەت لەناو دەوڵەتدا، هەیە. ئەوە با واز لە دەستێوەردانی دەرەکیی بهێنین، کە رۆڵێکی گەورە و سەرەکیی هەم لە هەڵبژاردنەکان و هەم لە دروستبوونی حکومەت و هەم لە کاری پێکەوەیی یان دوژمنایەتی هێزەکان لەگەڵ یەکتریدا، دەبینێت.  هەژاریی خەڵک و بەربڵاوی دیاردەی بێکاریش لە عێراقدا، وایانکردوە مەحسوبیەت و کڕینی دەنگ، دیاردەیەکی بەرچاو و بەرفراوانی ئەو وڵاتە بێت. لە بەشێکی گەورەی وڵاتەکەدا ئەوەی کاردەکات «سیاسەتی پارە»ەیە، کە لە هەڵبژاردنەکاندا بە کڕینی دەنگ تەعبیر لەخۆی دەکات. نەک تەنها کڕینی دەنگ بەڵکو کڕینی پێگە حکومیەکان و پێگە بیرۆکراسییەکانیش دیاردەیەکی زەقی ناو حوکمرانیکردنە لە عێراقدا. ئەمەش وادەکات متمانە بە دامەزراوە گشتیەکان نەمێنێت یان تەواو لاوازببێت. کڕین و فرۆشتنی پۆستە وەزاریەکان لەکاتی دانوسانەکانی پێکهێنانی حکومەتدا، دۆخەکە خراپتر و گەندەڵتر دەکات.  ئەم پرۆسەیە بەجۆرێک ڕۆیشتووە هیچ حکومەتێک لە ئایندەشدا، ناتوانێت بەرەنگاری  ببێتەوە یان دەستبەرداری ببێت. حیزبە دەسەڵاتدارەکان و هێزە میلیشیاکان کۆنترۆڵی خۆیان بەسەر وەزارەتەکاندا قۆستۆتەوە و کەسانی خۆیان لە پۆستە باڵاکاندا داناوە. ئەم پۆستانەش ئامرازێکن بۆ دەستگەیشتنی ئەم حیزب و ملیشیایانە بە سەرچاوە مادییە سەرەکییەکان و تاڵانکردنی بەشێکی ئەو سەرچاوانە. ژمارەیەکی بەرچاویش لە کاندیدەکان پارەی کاش دەبەخشنەوە، یان سەبەتەی خۆراک دابەشدەکەن، یاخود بەڵێنی دامەزراندن و شتی دیکەی لەم بابەتە بە خەڵک ئەدەن، نەک ئەوەی بەرنامەیەکی سیاسیی بۆ چارەسەرکردنی کێشە سەرەکییەکانی وڵاتەکە پێشنیاربکەن.  لاوازیی ئەو دەزگایانەش کە چاودێری هەڵبژاردنەکە دەکەن و هەڵبژاردنەکە بەڕێوەدەبن، خاڵێکی دیکەی قەیرانی هەڵبژاردنە لە عێراقدا، لەناویشیاندا لاوازیی « کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکان». زۆرجار ئەم کۆمسیۆنە بەوە تۆمەتبار دەکرێت کە سەربەخۆ نییە، سازش لەسەر دروستبوون و کارەکانی دەکرێت، لە ژێر فشاری سیاسی یان کاریگەریی ئەم یان ئەو هێزی سیاسیدان. ئەمە جگە لە بوونی کێشە و ناڕێکیی لە ئامێرەکانی دەنگداندا، جگە لە کێشەی ژماردنی دەنگەکان و ئەنجامدانی تەزویر تیایاندا. هەموو ئەمانە بێمتمانەیی خەڵکی زیاتر و زیاتر بەرامبەر بە هەڵبژاردن لە عێراقدا دروستکردوە.  بە کورتییەکەی ئەو سیستمە سیاسییەی لە عێراقدا هەیە و کاردەکات بە هیچ مانایەک سیستێمی دیموکراسیی راستەقینە نییە ،کە هەڵبژاردن یەکێک لە کۆڵەکە سەرەکییەکانی ئیشکردنی سیستمە سیاسییەکە، بێت. لە راستیدا هەڵبژاردن لە عێراقدا میکانیزمی پاراستن و بەخشینی رەوایەتییە بەو سیستمە فیوداڵیی و بەو دیاردەی دەوڵەت لەناو دەوڵەت و بەو بکەرە نادەوڵەتییانەی وڵاتەکەیان تەنیوە. ئەوەی هەیە و کاردەکات جۆرێکە لە دەسەڵاتگەرێتی کە گەمە بە دەزگا دیموکراسییەکان و بە هەڵبژاردن خۆیشی، دەکات. زۆرێک لەو هێزانە، کە میلیشیای تایبەت بەخۆیان هەیە، جگە لە هێزی تاڵانچێتیکردن بە نەوت و سەرچاوە مادییەکانی ترەوە، زیاتر نین. ئەوەی لە عێراقدا هەیە کۆمەڵێک هێزی دەسەڵاتگەری نادیموکراسن، کە کەسیان ناتوانێت بەتەنها هەموو دەسەڵاتەکان قۆرخبکات. بۆیە ناچارن لەگەڵ یەکتریدا ئەو دەسەڵاتە دابەشبکەن و هەریەکێکیشیان سەروەری ئەو ناوچانە بێت، کە تیایاندا لەوانیتریان بەهێزترە.  لە ئەدەبیاتی سیاسییدا ئەم جۆرە سیستمانە ناوی هەمە جۆریان لێنراوە، لەوانەش رژێمی دەسەڵاتگەریی کێبڕکێکار، Competitive authoritarian regime، یان دیموکراسیەت بەبێ دیموکرات، Democracy without Democrats. ئەم سیستمەی دواییان بەشێکی زۆری لە دەزگا دیموکراسییەکان هەیە،  بەڵام زیاتر وەک دیکۆرێکی سیاسیی کاردەکەن و لەسەر کاغەز بە سیستمەکە روخسارێکی دیموکراسانە دەبەخشێت، نەک لە واقیعدا.  لە سیستمی «دیموکراسیەت بەبێ دیموکرات»دا نە بکەرە سیاسییەکان و نە بەشێکی گەورەی دەنگدەرکان خۆیشیان بکەر و دەنگدەری دیموکرات نین. هیچیان فەرهەنگ و نۆرم و بەهاکانی سیستمی دیموکراسیان نییە، لەوانەش بەهاو نۆرمەکانی باوەڕبوون بە جیاوازیی، بە پلورالیزم لە فۆرمە جیاوازەکانیدا، بە چەمکی لێبوردن، بە دەسەڵاتی یاسا، بەرپرسیاریەت. ئەوەی هەیە تائیفیەتێکی سواخدراوە بە هەڵبژاردن و بە دیکۆرێکی دیموکراسییانە.