درەو: (ئاییندەی ژینگە) گۆشەیەكی هەفتانەیە مەعروف مەجید سەرۆكی رێكخراوی ئاییندە بۆ پاراستنی ژینگە رۆژانی شەممە بۆ (درەو) دەینوسێت   🔹 لە هەرێمی کوردستان (2 ملیۆن و 350 هەزار) ئۆتۆمبێل بونی هەیە، ژمارەی ئۆتۆمبێلی میری (28 هەزارو 929) ئۆتۆمبێلە، هەموو (2.7) کەسێک لە هەرێمی کوردستان ئۆتۆمبێلێکیان بەردەکەوێت. 🔹 ژمارەی ئۆتۆمبیل لە عێراقدا گەیشتووە بە (8 ملیۆن) ئۆتۆمبیل، هەر (5.7) کەسێک ئۆتۆمبیلێکیان بەردەکەوێت. 🔹 (ملیارێک و 644 ملیۆن) ئۆتۆمبێل لەسەرتاسەری جیهاندا هەیە، هەر (4.9) کەسێک لە جیهاندا ئۆتۆمبێلێکیان بەردەکەوێت. 🔹 بەپێی راپۆرتێک لە ساڵی 2022  لەنێو (7 هەزار) شاری جیهان لەڕووی پیسبوونی هەواوە بەغدا لە پلەی (13) و هەولێر لە پلەی (336)مین دێت. ئۆتۆمبیل وەک هۆکارێک بۆ پیسکردنی ژینگە ئۆتۆمبێل یەکێکە لە سەرچاوە سەرەکییەکانی پیسبوونی ژینگە لە سەر ئاستی جیهان، لە زۆربەی وڵاتان بە هۆکاری سەرەکی دەزانرێت بۆ پیسکردنی هەوا، بەشدارە لە پیسبوونی هەوا و ئاو و خاک و ڕۆڵێکی بەرچاو دەگێڕێت لە گەرمبوونی جیهان و گۆڕانی کەشوهەوا. بەو بۆنەیەوە، ئاژانسی پاراستنی ژینگەی جیهانی، شۆفێری ئۆتۆمبیلی تایبەت بە هۆکاری ڕاستەقینەی  پیسکردنی هەوا ناودەبات ئێستادا. بەپێی ئاماری نەتەوەیەکگرتوەکان، پیسبوونی هەوا ساڵانە دەبێتە هۆی مردنی پێشوەختەی (7 ملیۆن) کەس، کە زۆربەیان لە وڵاتانی کەم داهات و مامناوەنددان، کە هۆکارێکی سەرەکی بۆ زۆربوونی ئۆتۆمبیل دەگەڕێتەوە. هەروەها پیسبوونی هەوا هەڕەشە لەسەر ئابووری و ئاسایشی خۆراک و ژینگە دەکات. لە دوای ساڵی (2003)ەوە کرانەوەیەکی خێرا لە هەرێمی کوردستان و عێراق بە گشتی و تایبەت بە ئۆتۆمبیل درووستبوو،  بەپێی ئامارەکان ئێستا لەسەر ئاستی عێراق بەبێ هەرێمی کوردستان، (8 ملیۆن) ئۆتۆمبیل بوونی هەیە. هەرێمی کوردستان و ژمارەی ئۆتۆمبیل بەپێی ئامارە فەڕمییەکان، کە بۆ ساڵی 2022 دەگەڕێتەوە، هەرێمی کوردستان نزیک بۆتەوە لە (ملیۆنێک و 700 هەزار) ئۆتۆمبیل بەم شێوەیە. بەگوێرەی ئاماری ساڵی 2022ی بەرێوەبەرایەتی گشتی هاتوچۆی هەرێم: ئۆتۆمبێلی تۆماركراو لەسەرجەم بەڕێوەبەرایەتیەكانی هاتوچۆی هەرێم تائێستا بەكۆی گشتی گەیشتوه‌تە (ملیۆنێک و 607 هەزارو 65 ئۆتۆمبێل). بەم شێوەیە دابەشبووە بەسەر پارێزگاکاندا. -    (791 هەزارو )72 ئۆتۆمبێلیان لە پارێزگای هەولێرن. -    پارێزگای سلێمانی (533 هەزارو 979) ئۆتۆمبێل. -    پارێزگای دهۆك (248 هەزارو 398) ئۆتۆمبێل. -    ‌لە ئیدارەکانی سۆران و گەرمیان (4 هەزارو 687) ئۆتۆمبێل تۆماركراون. هەر بەگوێرەی ئامارەكه‌ی هاتوچۆی هەرێم، لەكۆی گشتی ژمارەی ئۆتۆمبێل لە هەرێم: -    (879 هەزارو 647) یان ئۆتۆمبێلی تایبەتن. -    (94 هەزارو 252) ئۆتۆمبێلی كرێن. -    (385 هەزار 889) ئۆتۆمبیلیان بارهەڵگرن. -    (146 هەزارو 157) ئۆتۆمبیلی فەحس و كارتی زانیاری. -    ژمارەی ئۆتۆمبێلە میریەكان (حكومی) (28 هەزارو 929) ئۆتۆمبێلن. بەپێی نوێترین ئامار لە هەرێمی کوردستان (2 ملیۆن و 350 هەزار) ئۆتۆمبێل هەن، لەم بارەیەوە بەپێی بەدواداچوونێکی تۆڕی میدیایی رووداو، لە هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2024 نزیکەی (دوو ملیۆن و 350 هەزار) ئۆتۆمبێل هەن، (2 ملیۆن و 200 هەزار)یان لە وەزارەتی ناوخۆ تۆمارکران و (150هەزار) یشیان تۆمارنەکراون، هەروەها نزیکەی (20 هەزار)یان ماتۆڕسکیل (ماتۆڕی سێ تایە)ن، بەجۆرێک؛ -    پارێزگای هەولێر نزیکەی (ملیۆنێک و 200 هەزار) ئۆتۆمبێل. -    پارێزگای  سلێمانی (670 هەزار) ئۆتۆمبێل. -    پارێاگای دهۆک (500 هەزار) ئۆتۆمبێل. بەگوێرەی دوایین سەرژمێری گشتی دانیشتوان، کە لە مانگی تشرینی دووەمی ساڵی 2024 دا لە عێراق و هەرێمی کوردستان بەڕێوەچووە، ژمارەی دانیشتووانی هەرێمی کوردستان (6 ملیۆن و 370 هەزار و 688 کەس بووە و بەو پێە بێت هەر ( 2.7) کەسێک لە هەرێمی کوردستان ئۆتۆمبێلێکی بەر دەکەوێت. بەپێی کۆتا ئامار، لە هەرێمی کوردستان، ( ملیۆنێک و 379 هەزار و 163) خێزان بوونی  هەیە. عێراق و ژمارەی ئۆتۆمبیل بەپێی ئامارێک، عێراق لە ڕیزبەندی شەشەمی (12) وڵاتی عەرەبی بە (85 هەزار و 400) ئۆتۆمبێل لە ساڵی (2021)دا بووە، بە ڕێککەوت سعودیە و جەزائیر پێشەنگایەتی دەکەن. ئامارەکان (یەک ملیۆن و 690 هەزار) ئۆتۆمبێل بووە، کە بەسەر (12) وڵاتی عەرەبیدا عێراق، (85.4 هەزار) ئۆتۆمبیلی کڕیوە. بەپێی ئامارە نافەڕمییەکان، لە ئێستادا ژمارەی ئۆتۆمبیلەکان لە عێراقدا گەیشتووە بە (8 ملیۆن) ئۆتۆمبیل. لەسەر ئاستی گشتیی عێراق ژمارەی دانیشتوان (46 ملیۆن و 118 هەزار و 793) کەسە. بەگوێرەی ئەو ئامارەش لە عێراقدا هەر (5.7) کەسێک ئۆتۆمبیلێکیان بەر دەکەوێت. بەگوێرەی دوایین ئاماری جیهانی، دانیشتوانی جیهان (هەشت ملیار و 100 ملیۆن) کەسە و لە ساڵی 2024 دا (یەک ملیار و 644 ملیۆن) ئۆتۆمبێل لەسەرتاسەری جیهاندا هەبووە و بەگوێرەی ئەو ژمارەیەش نزیکەی هەر (4.9) کەسێک لە جیهاندا ئۆتۆمبێلێکیان بەردەکەوێت. مەترسییەکانی زۆربوونی ئۆتۆمبیل و کاریگەرییان لەسەر ژینگە 1.    پیسبوونی هەواو دەردانی غاز: ئۆتۆمبێلەکان بڕێکی زۆر گازی زیانبەخش وەک دووەم ئۆکسیدی کاربۆن، ئۆکسیدی نایترۆجین و هایدرۆکاربۆن بەرهەم دەهێنن، کە بەشدارن لە پیسبوونی هەوا و تێکچوونی کوالیتی هەوا. 2.    دەردانی ماددە گەردیلەییە ڕەقەکان: ئۆتۆمبێلەکان گەردیلەی ڕەق وەک کاربۆنی ڕەش دەردەدەن، کە دەبێتە هۆی کێشەی تەندروستی گەورە بەتایبەت بۆ منداڵان و کەسانی بەساڵاچوو. 3.    پیسبوونی و ژاوەژاو: ئۆتۆمبێل سەرچاوەیەکی بەرچاوی پیسبوونی ژاوەژاو بەتایبەتی لە ناوچە شارییەکان، کاریگەری نەرێنی لەسەر تەندروستی مرۆڤ و ژینگە هەیە. 4.    پیسبوونی ئاو. 5.    دزەکردنی نەوت و ماددە کیمیاییەکان: ڕۆن و ماددە کیمیاییەکانی ئۆتۆمبێلەکان دەتوانن دزە بکەنە ناو خاک و ئاو و پیسبوونیان و زیان بە زیندووەکان دەگەیەنن. 6.    بارانبارینی ترش: دەردانی گازی ژەهراوی لە ئۆتۆمبێلەکاندا بەشدارە لە دروستبوونی بارانێکی ترش کە زیان بە ڕووەک و ئاوەکان دەگەیەنێت. 7.    گۆڕانی کەشوهەوا. 8.    گەرمبوونی جیهان: دەردانی گازی گەرمخانەیی لە ئۆتۆمبێلەکانەوە بەشدارە لە گەرمبوونی جیهان، کە دەبێتە هۆی گۆڕانکاری مەترسیداری کەشوهەوا. 9.    توانەوەی سەهۆڵبەندان و بەرزبوونەوەی ئاستی ئاوی دەریا: گەرمبوونی جیهان دەبێتە هۆی توانەوەی سەهۆڵبەندان و بەرزبوونەوەی ئاستی دەریا، ئەمەش مەترسی لەسەر ناوچە کەنارییەکان و ناوچە نزمەکان دروست دەکات. 10.    تێکچوونی خاک: پیسبوونی خاک بە ماددە کیمیاییەکان و پاشماوەی ئۆتۆمبێلەکان کاریگەری نەرێنی لەسەر بەپیتی خاک و بەرهەمهێنان هەیە. 11.    کاریگەرییە تەندروستییەکان: پیسبوونی هەوا و ژاوەژاو دەبێتە هۆی کێشەی تەندروستی، لەوانەش نەخۆشییەکانی هەناسەدان و دڵ و خوێنبەرەکان. چارەسەرەکان: 1.    ئۆتۆمبێلی کارەبایی: ئۆتۆمبێلی کارەبایی چارەسەرێکی بەڵێندەرە بۆ کەمکردنەوەی پیسبوونی هەوا، چونکە هیچ دەردانی بۆرییەکانی دواوە لە کاتی کارکردندا بەرهەم ناهێنن. 2.    گواستنەوەی گشتی: هاندانی بەکارهێنانی گواستنەوەی گشتی بەشدارە لە کەمکردنەوەی ژمارەی ئۆتۆمبێلەکان لەسەر شەقامەکان، بەمەش دەردانی گازی ژەهراوی و قەرەباڵغی کەم دەبێتەوە. 3.    باشترکردنی جۆری سووتەمەنی: باشترکردنی کارایی بزوێنەری ئۆتۆمبێل و تەکنەلۆژیای سووتەمەنی، بەکارهێنانی سووتەمەنی و دەردانی گازی ژەهراوی کەمدەکاتەوە. 4.    فڕێدانی پاشماوەی دروست: فڕێدانی دروستی پاشماوەی ئۆتۆمبێل و پاتری پیسبوونی ژینگە کەمدەکاتەوە. 5.    هۆشیاری ژینگەیی: بەرزکردنەوەی ئاستی هۆشیاری گشتی سەبارەت بە کاریگەرییە زیانبەخشەکانی پیسبوونی ئۆتۆمبێل و پێویستی گرتنەبەری ڕەفتاری ژینگە دۆستانە بەشدارە لە کەمکردنەوەی ئەم کێشەیە. قەبارەی سووتەمەنی بۆ نێو ژینگەوە بەپێی زانیارییەکان، هەرێمی کوردستان رۆژانە پێویستی بە نزیکەی (6 بۆ 7.5 ملیۆن) لیتر بەنزین هەیە بۆ پڕکردنەوەی پێداویستییە ناوخۆییەکان. لەو بڕە (5.5 ملیۆن) لیتری لەلایەن سێ پاڵاوگەی ناوخۆیی (کار، لاناز، و بازیان) بەرهەمدەهێنرێت و (2 ملیۆن) لیتری هاوردە دەکرێت. لێرەدا پرسیارێک سەرهەڵدەدات کە ئ ۆتۆمبیلێک چەند سووتەمەنی پێویستە ڕۆژانە؟، پێویستی رۆژانەی سووتەمەنی بۆ ئۆتۆمبێلێک بەندە بە چەندین فاکتەرەوە، وەک جۆری ئۆتۆمبێل، قەبارەی بزوێنەرەکەی، جۆری سووتەمەنی (بەنزین، گازۆیل، یان کارەبا)، وەرزی ساڵ، شێوازی شۆفێری، و مەودای رۆژانەی شۆفێری. لێرەدا هەندێک زانیاری گشتی دەدەین: -    ئۆتۆمبێلی بچووک (بەنزین): ئەگەر ئۆتۆمبێلەکە بزوێنەری (1.2 بۆ 1.6) لیتری هەبێت، بە رۆژانە نزیکەی (5-8) لیتر بەنزین بەکاردەهێنێت، ئەگەر مەودای شۆفێری نزیکەی (50-100) کیلۆمەتر بێت. بەگشتی، ئەم جۆرە ئۆتۆمبێلانە لە هەر (100) کیلۆمەترێک (6-8) لیتر سووتەمەنیان پێویستە (لە شار و دەرەوەی شار). -    ئۆتۆمبێلی گەورە (وەک SUV یان پیک ئاپ):ئەم جۆرە ئۆتۆمبێلانە کە بزوێنەری (2.0) لیتر یان زیاترە، دەکرێت لە رۆژێکدا (10-15) لیتر یان زیاتر بەنزین یان گازۆیل بەکاربهێنن، ئەگەر مەودای شۆفێری نزیکەی (50-100) کیلۆمەتر بێت. بەگشتی، لە (100) کیلۆمەتر 8-12 لیتر سووتەمەنیان پێویستە. -    ئۆتۆمبێلی کارەبایی یان هیبرید: ئەگەر ئۆتۆمبێلەکە کارەبایی بێت، پێویستی بە سووتەمەنی نییە، بەڵام پێویستی بە کارەبا هەیە.  ئۆتۆمبێلێکی کارەبایی لە هەر (100) کیلۆمەتر (15-20) کیلۆوات/کاتژمێر کارەبا بەکاردەهێنێت. ئۆتۆمبێلە هیبریدییەکان کەمتر سووتەمەنی بەکاردەهێنن، لە (100) کیلۆمەتر (4-6) لیتر. فاکتەرە کاریگەرەکان:  1.    مەودای شۆفێری: ئەگەر رۆژانە 20-30 کیلۆمەتر شۆفێری بکەیت، پێویستیت بە سووتەمەنی کەمترە لە کەسێک کە (100) کیلۆمەتر یان زیاتر شۆفێری دەکات. 2.    شێوازی شۆفێری: شۆفێری خێرا سووتەمەنی زیاتر بەکاردەهێنێت. 3.    بارودۆخی شار یان دەرەوەی شار: لە شارەکاندا بەهۆی ترافیک و راوەستانەوە، سووتەمەنی زیاتر بەکاردەهێنرێت وەک لە دەرەوەی شار. بۆ نموونە:ئەگەر ئۆتۆمبێلێکی بچووک (وەک تۆیۆتا کۆرۆڵا) بەکاربهێنیت و رۆژانە (50) کیلۆمەتر شۆفێری بکەیت، بە بڕی (3-4) لیتر بەنزینت پێویستە. ئەگەر ئۆتۆمبێلێکی گەورە (وەک فۆرد ئێف-150) بەکاربهێنیت بۆ هەمان مەودا، دەکرێت (5-7) لیتر یان زیاترت پێویست بێت. یاسای ڕێکخستن و پارێزگاری لە ژینگە بەرامبەر ئۆتۆمبیل هەندێ یاسای جۆراوجۆر هەیە کە پەیوەندی بە ئۆتۆمبێل و ژینگەوە هەیە، ئامانج لێی کەمکردنەوەی پیسبوونی ئۆتۆمبێل و پاراستنی ژینگەیە. ئەم یاسایانە بریتین لە ستانداردەکانی دەردانی غازی غاز، دانانی ستانداردی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن، هاندانی بەکارهێنانی ئۆتۆمبێلی دۆستی ژینگە، سەپاندنی باجی ژینگەیی، پەرەپێدانی ژێرخانی گواستنەوەی بەردەوام. گرنگترین یاسا و ڕێوشوێنەکان بریتین لە: 1.    ستانداردەکانی دەردانی غازی دەرەوە: وڵاتان ستانداردی توند بۆ دەردانی غازی ئۆتۆمبێلەکان دادەنێن، لەوانە دووەم ئۆکسیدی کاربۆن، ئۆکسیدی نایترۆجین، گەردیلە و ئەوانی تر، ئەم ستانداردانە ئامانجیان کەمکردنەوەی پیسبوونی غازی ئۆتۆمبێلەکانە. 2.    ستانداردەکانی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن: هەندێک لە وڵاتان ستانداردی تایبەت بۆ دەردانی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن لە ئۆتۆمبێلەکانەوە، بەتایبەت ئۆتۆمبێلە قورسەکان، بۆ کەمکردنەوەی کاریگەرییەکانیان لەسەر گۆڕانی کەشوهەوا دادەنێن. 3.    ئۆتۆمبێلی ژینگەدۆست: بەکارهێنانی ئۆتۆمبێلی کارەبایی و هایبرید و سووتەمەنی بەدیل وەک ئیتانۆل لە ڕێگەی هاندانەکانی باج و پاداشتی داراییەوە هاندەدرێت. 4.    باجی ژینگەیی لەسەر ئاستی وڵاتان؛ هەندێک وڵات بە پشتبەستن بە دەردانی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن باجی ئۆتۆمبێلەکان دەسەپێنن و ئۆتۆمبێلە پیسکەرەکانی زیاتر باجی زیاتر دەدەن. 5.    ژێرخانی گواستنەوەی بەردەوام: ژێرخانی گواستنەوەی گشتی و پاسکیل و پیادە پەرەی پێدەدرێت بۆ کەمکردنەوەی پشتبەستن بە ئۆتۆمبێلی تایبەت و هاندانی گواستنەوەی ژینگەدۆست. 6.    چاککردنەوەی ئۆتۆمبێل: پێویستە ئۆتۆمبێلەکان بە بەردەوامی پارێزگارییان لێ بکرێت بۆ دڵنیابوون لە کارکردنی کارا و کەمکردنەوەی دەردانی گازی ژەهراوی، و پشکنینی بەردەوام. 7.    شۆفێری: زۆر پراکتیزە هەیە کە شۆفێران دەتوانن بیگرنەبەر بۆ کەمکردنەوەی بەکارهێنانی سووتەمەنی و دەردانی گازی ژەهراوی، وەک لێخوڕینی ئۆتۆمبێل بە خێرایی مامناوەند، دوورکەوتنەوە لە خێراکردنی لەناکاو و دوورکەوتنەوە لە بێکاربوونی بۆ ماوەیەکی زۆر. 8.    مەترسییەکان: جێبەجێکردنی یاسا و ستانداردە ژینگەییەکانی پەیوەست بە ئۆتۆمبێل دەتوانێت تێچووی زۆری هەبێت، بەتایبەتی بۆ بەرهەمهێنەران و خاوەن ئۆتۆمبێلەکان. 9.    هەماهەنگی:  ڕەنگە هەماهەنگی لە نێوان دەزگا جیاوازەکانی حکومەت و بەرهەمهێنەران پێویست بێت بۆ دڵنیابوون لە جێبەجێکردنی کاریگەرانەی یاساکان. 10.    هۆشیاری: پێویستە هۆشیاری گشتی بەرز بکرێتەوە سەبارەت بە گرنگی پاراستنی ژینگە و کاریگەرییەکانی ئۆتۆمبێل لەسەر پیسبوون، هەروەها هاندانی شۆفێران بۆ وەرگرتنی شێوازی لێخوڕینی ژینگەدۆستانە. نموونەی یاساکان:  لە ئەوروپا: ستانداردی توند بۆ دەردانی غازی غازی ئۆتۆمبێلە قورسەکان جێبەجێ دەکرێت، هەروەها هاندەری بەکارهێنانی ئۆتۆمبێلی کارەبایی و هایبرید دەدرێت. لە ئەمریکا: یاسا و ڕێسای فیدراڵی و ویلایەتەکان هەن کە دەردانی گازی ژەهراوی ئۆتۆمبێلەکان و ڕێکخستنی بەکارهێنانی سووتەمەنی بەدیل ڕێکدەخەن. لە هەندێک وڵاتی عەرەبی: یاسا هەیە کە ڕسومات بەسەر ئەو ئۆتۆمبێلانەدا دەسەپێنێت کە دووەم ئۆکسیدی کاربۆنی زۆر دەردەدەن و هاندەری بەکارهێنانی ئۆتۆمبێلی دۆستی ژینگەیە. بەکورتی، لە سەرانسەری جیهاندا یاساگەلێک لە زیادبووندایە بە ئامانجی کەمکردنەوەی کاریگەرییەکانی ئۆتۆمبێل لەسەر ژینگە، ئەم یاسایانە بریتین لە ستانداردەکانی دەردانی گازی ژەهراوی، هاندانی ئۆتۆمبێلی دۆستی ژینگە، پەرەپێدانی ژێرخانی گواستنەوەی بەردەوام و سەپاندنی باجی ژینگەیی. چەند زانیارییەک لەسەر مەترسییەکانی پیسبوونی هەوا   بەپێی راپۆرتێک لە ساڵی 2022  لەنێو ئەو (حەوت هەزار) شاری جیهان لەڕووی پیسبوونی هەوا بەغدا لە پلەی سێزدەمین و هەولێر لە پلەی (336) مین دێت. هەوای بەغدا زیاتر لە (10) هیندە و هەولێر (پێنج بۆ حەوت) هێندە کوالیتییەکەی خراپترە لەوەی رێکخراوی تەندرووستی جیهانی دایناوە. بەپێی راپۆرتێکی بانکی جیهانی، مەزەندەی تێچووە ئابوورییەکان و زیانە تەندرووستییەکانی پەیوەست بە بەرکەوتن بە پیسبوونی هەوا کە بەهۆی دووانەئۆکسیدی کاربۆن روویداوە ساڵانە زیاد دەکات، لەڕووی ئابوورییەوە گەیشتووەتە (8.1 تریلۆن) دۆلار، کە یەکسانە بە (6.1%) گەشەی بەرهەمی نێوخۆیی جیهان. بەپێی لێکۆڵینەوەی باری نەخۆشییەکان، پیسبوونی هەوا لە (2019)دا بووەتەهۆی مردنی پێشوەختەی (6.4) ملیۆن کەس لە جیهان. لە شارێکی وەک بەسرە، بەپێی راپۆرتێکی وەزارەتی تەندرووستی عێراق لەماوەی (2015-2018)دا، نەخۆشیی شێرپەنجە بەهۆی پیسبوونی هەواوە بەڕێژەی (20%) بەرزبووەتەوە.  لە هەرێمی کوردستانیش، بەتەنیا لەماوەی (6) مانگدا (3 هەزار) تووشبووی شێرپەنجە تۆمارکراوە. ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی ئاماری شۆککەری ئاشکرا کرد کە ساڵانە (٧ ملیۆن) گیانلەدەستدان لە جیهاندا دەگەڕێنێتەوە بۆ بەرکەوتن بە پیسبوونی هەوا. ئامارەکانی ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی سەبارەت بە پیسبوونی هەوا  ژمارەی گیانلەدەستدان بەهۆی پیسبوونی هەواوە: -    زیاتر لە (2 ملیۆن) مردن لە هەرێمی باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا. -    زیاتر لە (2 ملیۆن) مردن لە هەرێمی ڕۆژئاوای زەریای هێمن. -    نزیکەی (یەک ملیۆن) مردن لە هەرێمی ئەفریقا. -    نزیکەی (500 هەزار) مردن لە هەرێمی ڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاست. -    نزیکەی (500 هەزار) مردن لە  ئەوروپا. -    لە ئەمریکا (300 هەزار) گیانلەدەستدان. بە کورتی لە ئێستادا لەسەر ئاستی جیهان، بە گشتی و بە تایبەتی هەرێمی کوردستان یەکێک لە هۆکارەکانی پیسبوونی ژینگە و خراپکردنی هەوا ئۆتۆمبیلە، هەروەها ئەو پاشماوانەی کە ساڵانە فڕێدەدرێت لە ئۆتۆمبیلەکان یەکێکی ترە لە هۆکارەکانی پیسبوون، بە تایبەتی پاتری و تایەکانیان، کە وەک پێویست ڕیسایکڵ ناکرێنەوە، بەشێکی یا دەسوتێنرێن یا تێکەڵ بە زەوی و سەرچاوەکانی ئاو دەبن. باشترین کار بۆ دەربازبوون لەو مەترسییە، هۆکاری گواستنەوەی گشتی یا ئۆتۆمبیلی دۆستی ژینگەیە.  

درەو: لە كۆنگرەی پێنجەمی كۆمەڵی دادگەری كوردستان عەلی باپیر بە سەرۆكی كۆمەڵی دادگەری هەڵبژێردرایەوە. شێوازی هەڵبژاردنی سەرۆكی كۆمەڵ لە كۆنگرەی پێنجدا ، عەلى باپیر وەك كاندیدی سەرۆك لەﻻیەن ئەندامانى كۆنگرەوە پێشنیاز كراو  دواتر لەﻻیەن زۆرینەى رِەهاى ئەندامانى كۆنگرەوە دەنگی پێدرایەوە و وەك سەرۆك هەڵبژێدرایەوە.  عەلی باپیر لە ساڵی 2001 ەوە تا ساڵی 2021 بۆ ماوەی (20) ساڵ ئەمیری كۆمەڵی ئیسلامی بوو، دوای گۆڕینی ناوی كۆمەڵ و پۆستی ئەمیر، بوو بە سەرۆكی كۆمەڵی دادگەری، ئەمڕۆش لە كۆنگرەی پێنجەمی كۆمەڵی دادگەری كوردستان بۆ دووەم جار بە سەرۆكی كۆمەڵی دادگەری هەڵبژێردرایەوە. كۆمەڵی دادگەری كوردستان تا ئێستا پێنج كۆنگرەی بەستووە: -    كۆنگرەی یەكەم: 10-11-12/11/2005 لە سلێمانی ( كۆمەڵی ئیسلامی كوردستان)  -    كۆنگرەی دووەم: 15-16-17/2010 لە هەولێر  ( كۆمەڵی ئیسلامی كوردستان)  -    كۆنگرەی سێیەم: 30-31/5 و 1/6/2015 لە هەولێر  ( كۆمەڵی ئیسلامی كوردستان)  -    كۆنگرەی چوارەم: 18-19/2/2021 لە سلێمانی  ( كۆمەڵی دادگەری كوردستان)  -    كۆنگرەی پێنجەم: 19-20/2025 لە هەولێر  ( كۆمەڵی دادگەری كوردستان) 

  راپۆرت: درەو  ئەمڕۆ لە شاری هەولێر كۆمەڵی دادگەری كوردستان كۆنگرەی پێنجەمی دەبەستێت بە بەشداری زیاتر لە (900) ئەندام، كۆنگرەی پێنجەمی كۆمەڵی دادگەری كۆنگرەی پێداچوونەوەیە بە چوارساڵی رابردووی خۆیدا، بەوەی لە دوو هەڵبژاردنی رابردووی پەرلەمانی كوردستان و عێراق كورسی و دەنگەكانی كەمی كردووە. كۆمەڵی دادگەریی ئەم حزبە لە بنەڕەتەوە ناوی كۆمەڵی ئیسلامی كوردستان بوو، دوای جیابونەوە لە بزوتنەوەی ئیسلامی لە 31/5/2001 دامەزرا، لەدامەزراندنیەوە تائێستا (عەلی باپیر) سەرۆكایەتی دەكات،  واتە ماوەی (24 ساڵ)ە سەرۆكەكەی نەگۆڕدراوە.  شوباتی  2021 كۆمەڵی ئیسلامی كۆنگرەی (چوارەم)ی خۆی لە سلێمانی بەست، لەو كۆنگرەیەدا وەكو یەكەمین حزبی ئیسلامی لە هەرێمی كوردستان پاشگری "ئیسلامی"ی لەخۆی كردەوە‌و ناوی خۆی لە (كۆمەڵی ئیسلامی)یەوە گۆڕی بۆ (كۆمەڵی دادگەریی كوردستان)، سەرباری ئەمە ناوی "ئەمیر"ی لە كەسی یەكەمی حزبەكە كردەوە‌و لەبری ئەوە ناوی "سەرۆك"ی بۆ دانا. كۆمەڵی دادگەری كوردستان تا ئێستا پێنج كۆنگرەی بەستووە: -    كۆنگرەی یەكەم: 10-11-12/11/2005 لە سلێمانی -    كۆنگرەی دووەم: 15-16-17/2010 لە هەولێر -    كۆنگرەی سێیەم: 30-31/5 و 1/6/2015 لە هەولێر -    كۆنگرەی چوارەم: 18-19/2/2021 لە سلێمانی  -    كۆنگرەی پێنجەم: 19-20/2025 لە هەولێر لەماوەی دوو كۆنگرەدا كۆمەڵی دادگەری كورسی و دەنگەكانی كەمیكرد، لە هەڵبژاردنی رابردوو كورسیەكانی پەرلەمانی كوردستان لە (7) كورسیەوە بۆ (3) كورسی كەمكردەوە، لە پەرلەمانی عێراق كورسیەكانی لە (2) كورسیەوە بۆ (9 ) كورسی كەمكردەوە.  •    كۆمەڵی دادگەری كوردستان لە هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان (64 هەزارو 864) دەنگ و (3) كورسی بەدەستهێنا، بەڵام سەركردایەتی كۆمەڵ بڕیاریدا نەچێتە پەرلەمانی كوردستان بەبیانووی ئەوەی هەڵبژاردن دیزایینكراوە. •    كۆمەڵی دادگەری كوردستان لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لە 2021دا (64 هەزارو 156) دەنگ و (1) كورسی بەدەستهێنا   

دەقی رێکكەوتنی نێوان هەرێم و بەغداد کە لە كۆبوونەوەی ئەمڕۆی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق خوێندرایەوە دەنگی لەسەردرا: یەكەم:  دۆسیەی رادەستكردنی نەوت 1-    حكومەتی هەرێم دەستبەجێ دەستدەكات بە رادەستكردنی تەواوەتیی نەوتی بەرهەمهێنراوی كێڵگە نەوتییەكانی هەرێم بە كۆمپانیای بەبازاڕكردنی نەوت (سۆمۆ)، بەمەبەستی هەناردەكردن، وەزارەتی دارایی فیدراڵیش پابەند دەبێت بە پێدانی پێشینەیەك بەبڕی 16 دۆلار (كاش بێت یاخود نا) بۆ هەر بەرمیلێكی رادەستكراو بەگوێرەی یاسای هەمواری یاسای بودجە، بەومەرجەی بڕی رادەستكراو كەمتر نەبێت لە 230 هەزار بەرمیلی رۆژانە لە ئێستادا، لەڕێگەی لیژنەی هاوبەشی پێوانەو قەبارەدانی هاوبەشەوە هەر زیادبوونێك لەبڕی بەرهەمهێنان بۆ ئەم بڕە زیاد دەكرێت؛ لە حاڵی راوەستانی هەناردەدا بە هەر هۆكارێك بڕی تەواوەتی نەوتی ناوبراو رادەستی وەزارەتی نەوتی فیدراڵی دەكرێت.  (رونكردنەوە: بڕی تەواوەتی بەرهەمهێنان لە ئێستادا 280 هەزار بەرمیلی رۆژانەیە بەگوێرەی راپۆرتەكانی هەرێم، بڕی 50 هەزار بەرمیلی رۆژانەی بۆ مەبەستی بەكارهێنانی ناوخۆ تەرخان دەكرێت و، ئەوەی دەمێنێتەوە 230 هەزار بەرمیلی رۆژانەیە، هەر زیادبوونێكی بەرهەمهێنان لە ئایندەدا رادەستی سۆمۆ دەكرێت بۆ مەبەستی هەناردەكردن).  2-    بڕی 50 هەزار بەرمیلی رۆژانە بۆ مەبەستی بەكاربردنی ناوخۆیی لە هەرێم تەرخاندەكرێت، بەو مەرجەی هەرێم پابەند بێت بە پێدانی تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی ئەم بڕەو؛ داهاتی فرۆشتنی بەرهەمە نەوتییەكانیش بگەڕێنێتەوە بۆ خەزێنەی گشتیی دوای لێدەكردنی تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەو پاڵاوتن، لە حاڵی پێویستیی هەرێمدا، وەزارەتی نەوتی فیدراڵ بەپێی یاسا بڕی بەرهەمە نەوتییەكان بۆ هەرێم دابین دەكات، بەجۆرێك  بەرهەمی پاڵاوتن لە رۆژێكدا لە 15 هەزار بەرمیل نەوتی خاو تێپەڕ نەكات، لیژنەی هاوبەشی وەزارەتی نەوتی فیدراڵ و وەزارەتی سامانە سرشتییەكان لە هەرێم هەڵدەستن بە هەڵسەنگاندنی پێویستی راستەقینەی هەرێم بۆ بەرهەمە نەوتییەكان بەمەبەستی تەرخانكردنی، بەو مەرجەی لەماوەی دوو هەفتەدا راپۆرتی خۆی بۆ ئەنجومەنی وەزیران بەرزبكاتەوە بەمەبەستی بڕیارلێدانی.  دووەم: دۆسیەی داهاتە نانەوتییەكان 1-    حكومەتی هەرێمی كوردستان هەڵدەستێ بە رادەستكردنی بڕی (120) ملیار دینار بە وەزارەتی دارایی فیدراڵ، وەكو بڕە پارەی سەرەتایی خەمڵێندراو بۆ پشكی خەزێنەی گشتیی دەوڵەت لە داهاتە نانەوتییەكانی مانگی ئایار، بۆ ئەوەی دوای وردبینی بەپێی بڕگەی (2)ی خوارەوە، پاكتاو بكرێت.  2-    تیمێكی كار لە وەزارەتی دارایی فیدراڵ و دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ بە هەماهەنگیی لەگەڵ وەزارەتی دارایی و دیوانی چاودێری دارایی لە هەرێم پێكدەهێنرێت، بۆ مەبەستی پۆلێنكردنی داهاتە نانەوتییەكان و وردبینیكردنیانن و دیاریكردنی پشكی حكومەتی فیدراڵ لەم داهاتانە لە مانگی ئایاری 2025وە، بەلەبەرچاوگرتنی بەهای تێكڕای داهاتە نانەوتییەكان بەپێی تەرازووی پێداچوونەوە بەوشێوەی لە راپۆرتی هاوبەشی هەردوو دیوانی چاودێریی دارایی فیدراڵ و دیوانی چاودێری دارایی هەرێمدا هاتووە لەوكاتەوە كە یاسای بودجەی گشتیی فیدراڵ چوەتە بواری جێبەجێكردنەوە، تیمەكە دەبێت لە ماوەی دوو هەفتەدا راپۆرتی خۆی پێشكەشی ئەنجومەنی وەزیرانی فیدراڵ بكات بەمەبەستی بڕیاردان لەسەری.  3-    لیژنەیەكی هاوبەش لەنێوان حكومەتی فیدراڵ و حكومەتی هەرێم دروستدەكرێت بۆ تەواوكردنی تەوتینی موچە لە هەرێم بەگوێرەی بڕیاری دادگای فیدراڵی، بەمەرجێك لە ماوەیەكدا كە لە سێ مانگ زیاتر نەبێت ئەركەكەی تەواو بكات و لە كۆتایی ئەم ماوەیەدا تەمویلكردن تەنیا بۆ ئەو موچانە دەبێت كە تەوتین كراون.  4-    تیمێك لە وەزارەتی دارایی فیدراڵ و دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ بە هەماهەنگیی لەگەڵ وەزارەتی دارایی و دیوانی چاودێری دارایی هەرێم پێكدەهێنرێت بەمەبەستی دیاریكردنی بڕی ئەو پارەی كە زیاترە لە پشكی هەریم لە خەرجی راستەقینەو چۆنیەتی چارەسەركردنی بەپێی یاسای بودجەی گشتیی فیدراڵ بۆ ساڵەكانی (2023-2024-2025)، بەمەرجێك ئەوپەڕی لەماوەی دوو هەفتەدا راپۆرتی خۆی بۆ ئەنجومەنی وەزیرانی فیدراڵ بەرزبكاتەوە.  5-     وەزارەتی دارایی دەستدەکات بە خەرجکردنی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم بۆ مانگی ئایار وەک دەستپێکێک بۆ جێبەجێکردنی رێککەوتنەکە دوای ئەوەی وەزارەتی نەوتی فیدراڵی/ سۆمۆ رەزامەندی دەربڕی لەسەر وەرگرتنی تەواوی ئەو بڕە نەوتەی کە لە بڕگەی یەک/1دا ئاماژەی پێکراوە (لە ئێستادا 230 هەزار بەرمیل لە رۆژێکدا). لە بەندەری جەیهان بەپێی یاسا. 6-    ئەو ماوانەی کە لەم بڕیارەدا ئاماژەیان پێکراوە لە رێكەوتی پەسەندکردنی لەلایەن ئەنجومەنی وەزیرانەوە دەستپێدەکات.  

درەو: ئەمڕۆ ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق بە سەرۆكایەتی محەمەد شیاع سودانی كۆبوونەوەیەكی نائاسایی رێكخست بۆ پەسەندكردنی رێككەوتنەكەی نێوان هەولێر و بەغدادو دەستدەكرێت بە دابەشكردنی موچە. خالید شوانی وەزیری دادی عێراق بە رووداوی راگەیاند: رێككەوتنەكە بۆ ماوەی یەك ساڵە تا یاسای بودجەی 2026، سەرەتا موچەی مانگی پێنج خەرج دەكرێت دواتر مانگەكانی دیكە. رێككەوتنەكە بەم شێوەیەیە: - 230 هەزار بەرمیل نەوتی هەرێم رادەستی سۆمۆ دەكرێت - 16 دۆلار كۆمپانیاكانی نەوت خەرجدەكرێت، بۆ هەر بەرمیلێك   - 52 هەزار بەرمیل نەوت بۆ بەكاربردنی ناوخۆیی هەرێم - 120 ملیار دیناری داهاتی ناوخۆی هەرێم رادەستی بەغداد دەكرێت  

درەو: كونسوڵی گشتی ئەڵمانیا لە هەرێمی كوردستان سەردانی دامەزراوەیی میدیایی درەوی كرد، گفتوگۆ لەسەر پرسی نەوت و موچە، هەڵبژاردن و ئازاداری رادەربڕینكرا. ئەلبڕێست فۆن ڤتكە، كونسولی گشتی ئەڵمانیا لە هەرێمی كوردستان و ئیحسان وەڵزی راوێژكاری كاروباری سیاسی و پەیەوەندییە گشتییەكان سەردانی  (دامەزراوەی میدیایی درەو)یان كرد، بۆ پرسی ئازادی رادەربڕین و دۆخی ئێستا هەرێمی كوردستان. لە دامەزراوەی میدیایی درەو، بە داتا و گرافیك پرسی نەوت و داهاتی نەوت لە هەرێمی كوردستان، پرسی موچەو كێشەكانی، پرسی هەڵبژادنەكان خرایە روو.  

درەو: لە كۆی گشتی حكومەتی عێراق بە خەرجی موچەو كرێی كۆمپانیاكانەوە مانگانە بڕی (ترلیۆنێك و 100 ملیار) دینار بۆ هەرێم خەرج دەكات، هەرێمی كوردستانیش بە داهاتی (230) هەزار بەرمیل نەوت و (120) ملیار دیناری ناوخۆوە  (270) ملیار دینار داهاتی بۆ عێراق دەبێت، سەرەتا موچەی موچەخۆران مانگەكانی (ئایار و حوزەیران ) خەرج دەكرێت و بە "هەژماری من" تەوتینی موچە دەكرێت  رێككەوتنەكەی كراوە لە هەولێرو بەغداد، بۆ دوو مانگی رابردوو (ئایار و حوزەریان) هەرێمی كوردستان مانگانە (120) ملیار دینار لە داهاتی ناوخۆ رادەستی بەغداد دەكات، دواتر لیژنەیەكی هاوبەش نێوان هەرێم و بەغداد پێداچوونەوە دەكەن و لەسەر ژمارەیەك رێك دەكەون بۆ داهاتی ناوخۆ بۆ ئەوەی مانگانە هەرێم لە چوارچێوەی (50%) رادەستی بەغدادی بكات. سەبارەت بە نەوت، هەرێمی كوردستان رۆژانە بۆ ماوەی مانگێك بڕی (230) هەزار بەرمیل نەوت رادەستی سۆمۆ دەكات و (52) هەزار بەرمیلیش بۆ بەكاربردنی ناوخۆ، دواتر پێداچوونەوەی پێدەكرێت بەوەی بەشی ناوخۆ چەند بێت، بۆ هەر بەرمیلێك نەوتیش (16) دۆلار خەرج دەكرێت. بەپێی لێدوانی ئەو سەرچاوانەی (درەو) قسەی لەگةڵ كردوون لەبەرامبەردا حكومەتی هەرێمی كوردستان موچەی مانگی (5 و 6)ی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان بەزوویی خەرج دەكات، موچەش دەبێت تەوتین بكرێت، بەڵام تەوتینەكە لە رێگای "هەژماری من"ەوە دەكرێت، بەرپرسێكی حكومەتی هەرێم ئاماژەی بەوەكرد، موچەكە راستەوخۆ وەزارەتی دارایی هەرێم لە رێگای هەژماری منەوە دابەشی دەكات، واتا لە رێگای بەغدادەوە نابێت.   ئەوەی هەرێمی كوردستان رادەستی دەكات:  -    (230) هەزار بەرمیلی رۆژانە -    (120) ملیار داهاتی ناوخۆ. ئەوەی حكومەتی عێراق رەوانەی هەرێمی دەكات: -    (16) دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك نەوت -    ناردنی موچەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان مانگانە (ترلیۆنێك و 30 ملیار) دینار، بەڵام مانگانە (60 -65) ملیار دیناری بۆ قەرز و باجی موچە دەبڕێت نزیكەی (958) ملیار دینار لە بەغدادەوە رەوانەی هەرێم دەكرێت.   ئەگەر لێكدانەوەیەك بۆ داهاتی نەوت و موچەی موخۆرانی هەرێمی كوردستان بكرێت بەم شێوەیە دەبێت -    هەرێمی كوردستان بڕی (230) هەزار بەرمیل نەوت رادەستی سۆمۆ دەكات -    سۆمۆ بەرمیلی نەوت بە (65) دۆلار دەفرۆشێت -    كۆی داهاتی رۆژێكی نەوتی هەرێم دەكاتە (230،000 بەرمیل X  65 دۆلار = 14 ملیۆن و 900 دۆلار) -    بۆ مانگێك دەكاتە ( 14،900،000 دۆلار  30 رۆژ = 448 ملیۆن و 500 هەزار دۆلار) بەواتای نزیكەی (600 ) ملیار دینار -    واتا بەغداد بڕی (600) ملیار دیناری لە نەوتی هەرێمی كوردستان دەست دەكەوێت. كۆی پارەی بەرهەمهێنانی نەوتی (16) دۆلار بەغداد دەیداتە كۆمپانیاكان دواتر پێداچوونەوەی بۆ دەكرێت. -    (230) هەزار بەرمیلی رۆژانە X 16 دۆلار= 3 ملیۆن و 680 هەزار دۆلار -    مانگانە دەكاتە ( 9 ملیۆن و 900 هەزار بەرمیل X 16 دۆلار= 110 ملیۆن و 400 هەزار دۆلار  نزیكەی (150 ) ملیار دینار واتا بۆ حكومەتی عێراق:  -    (600) ملیار دیناری لە موچە دەست دەكەوێت -    (120) ملیار دیناری لە داهاتی ناوخۆ دەست دەكەوێت -    (150) ملیار بۆ كرێی كۆمپانیاكان خەرج دەكات -    (958) ملیار دیناریش بۆ موچە خەرج دەكات. •    واتا هەرێم (720) ملیار دینار داهاتی بۆ عێراق دەبێت •    عێراقیش (ترلیۆنێك و 108 ملیار) دینار بۆ هەرێم خەرج دەكات •    لە گشتیدا نزیكەی (400) ملیار دیناری دەستكەوت دەبێت. واتا بۆ حكومەتی هەرێمی كوردستان: -    بڕی (120) ملیار دینار رادەستی بەغداد دەكات -    بەبەهای (600) ملیار دینار نەوت رادەستی سۆمۆ دەكات -    (958) ملیار دیناری بۆ موچە بۆ خەرج دەكرێت  -    (150) ملیار دینار بۆ كرێی كۆمپانیاكان بۆ خەرجدەكرێت بەپێی وتەی وتەبێژی حكومەتی هەرێمی كوردستان رێككەوتنەكە سەرەتاییەو لێکتێگەیشتنەکە لەبارەی داهاتی نانەوتی و نەوتە و وەک دەستپێک، حکومەتی فیدراڵی مووچەی ئەم چەند مانگەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان دەنێرێت، دوای ئەم لێکتێگەیشتنە، هەردوو حکوومەت دەچنە نێو ڕێککەوتنێکی فراوانترەوە، ئەوەی کراوە ڕێککەوتنێکی سەرەتاییە.   

درەو: ئەمڕۆ ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان كۆدەبێتەوە، پرسی موچەی موچەخۆرانی هەرێم و گفتوگۆكان لەگەڵ بەغداد بۆ رێككەوتن تەوەری سەرەكی كۆبوونەوەكەی ئەمڕۆ دەبێت. گفتوگۆكە لەلاەن ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی و كەمال محەمەد وەزیری سامانەسروشتییەكانەوە بەڕێوە دەبرێت. گفتوگۆ لەسەر پرسی رێككەوتنی نێوان هەولێر و بەغداد دەكرێت كە گەیشتووەتە كوێ، ئەگەر نزیكبن لە رێككەوتن ئەوا لە كۆبوونەوەی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێم بڕیار لەسەر رێككەوتن دەدرێت و لەگەڵ بەغداد رێكدەكەون. ئەگەر لەگەڵ بەغداد رێكنەكەون ئەوا بڕیار دەدەن بەپێی ئەو داهاتەی لەبەردەستدا بڕیاری خەرجكردنی موچە بدەن. بەپێی زانیارییەكان ئەو داهاتەی لەبەردەستی حكومەتی هەرێمی كوردستاندایە لە نێوان (400 – 450) ملیار دینارە كە بەشی لە (50%)ی موچە دەكات. دوو پێشنیاز گفتوگۆی لەسەر دەكرێت بۆ دابەشكردنی موچە: -    دابەشكردنی موچە بە لێبڕین كە رێژەكەی هێندە زۆرە رەنگە نەتوانن بڕیاری لەسەر بدەن كە لە نێوان (50% - 60%) لێبڕین دەبێت -    پێشنیازی دووەم، ئەو پارەیەی لەبەردەستدایە وەكو (مینحە) دابەش بكرێت بەپێی پارەیە بەچەند بەشێك (500) هەزار دینار، (400) هەزار دینار، (250) هەزار دینار، بەو شێوەیە دابەشبكرێت و ناوی موچەی لێنەنرێت و وەكو مینحە دابەش بكرێت.  ماوەی زیاتر لە (75) رۆژە موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان موچەیان وەرنەگرتووە، بۆ موچەی مانگێك (998) ملیار دینار پێویستە، موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان (75) رۆژ واتا دوو مانگ و نیوە موچەیان وەرنەگرتووە، مانگانە بڕی پێویست بۆ موچە (998) ملیار دینارە كۆی گشتی ئەو (75) رۆژە دەكاتە ( 2 ترلیۆن و 495 ملیار) دینار، واتا ئەگەر موچەخۆرێك مانگانە (ملیۆنێك) دینار موچەكەی بێت ئەوا بۆ ئەو (75) رۆژە بڕی ( 2 ملیۆن و 500 هەزار) دینار موچەی لای حكومەتە. بەئەژماركردنی راپۆرتی وەزارەتی دارایی عێراق و هەردوو دیوانی چاودێری دارایی هەرێم و بەغداد بۆ چوارمانگی 2025 ، داهاتی (75) رۆژی ناوخۆی هەرێم (730) ملیار دینار و داهاتی نەوت (980) ملیار و پارەی هاوپەیمانانیش (50) ملیار دینار بووە، بەڵام كۆی خەرجییەكانی حكومەتی هەرێم لە (75) رۆژدا بەبێ موچە تەنیا (395) ملیار دیناربووە. راپۆرتی پەیوەندیدار  

شیكاری: درەو هەولێر و بەغداد نزیكن لە رێككەوتن لەسەر نەوت و داهاتی ناوخۆ ، ئەگەر حكومەتی هەرێم و عێراق رێكبكەون لەسەر نەوت و داهاتی ناوخۆ، حكومەتی هەرێم مانگانە (900) ملیار دیناری دەستدەكەوێت، بەغداد بە نەوت و داهاتی ناوخۆی هەرێم (520) ملیار دیناری دەستدەكەوێت. ئەو نەوتەی هەرێم دەیەوێت رادەستی عێراقی بكات (217) هەزار بەرمیلی رۆژانەیە، ئەگەر لەناوخۆی هەرێم بیفرۆشێت بەرمیلی بە (33) دۆلار، داهاتەكەی مانگانە دەكاتە (290) ملیار دینار، بەڵام ئەگەر لە رێگای سۆمۆوە بیفرۆشێت بەرمیلی بە (65) دۆلار ئەوا داهاتی مانگانەی دەكاتە (560) ملیار دینار. فرۆشتنی نەوتی هەرێم لە ئێستادا داهات و فرۆشی نەوتی هەرێمی كوردستان بەپێی رەشنوسی ڕێککەوتنەكەی هەرێمی كوردستان بەرهەمی ئێستا رۆژانە (282 هەزار) بەرمیل نەوتە، هەرێم داوا دەكات لەو ژمارەیە (65 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا بۆ بەکارهێنانی ناوخۆیی بێت. لە ئێستادا بەپێی راگەیەندراوی رەسمی نەوتی هەرێم بە (33) دۆلار دەفرۆشرێت، بەو پێیە؛ -    رۆژانە (282 هەزار) بەرمیلی بە (33) دۆلار دەكاتە: (9 ملیۆن و 306 هەزار) دۆلار. -    مانگانە (8 ملیۆن و 460 هەزار) بەرمیلی بە (33) دۆلار دەكاتە: (279 ملیۆن و 180 هەزار) دۆلار. ئەگەر هەر ئەو نەوتە لەرێگای سۆمۆوە بفرۆشرێت -    رۆژانە (282 هەزار) بەرمیلی بە (65) دۆلار دەكاتە: (18 ملیۆن و 330 هەزار) دۆلار. -    مانگانە (8 ملیۆن و 460 هەزار) بەرمیلی بە (65) دۆلار دەكاتە: (549 ملیۆن و 900 هەزار) دۆلار بەپێی رەشنوسی ڕێککەوتنەكەی هەرێمی كوردستان، رۆژانە لەو (282 هەزار) بەرمیل نەوتە، (65 هەزار) بەرمیل نەوتی بۆ ناوخۆ پێویستە، (217 هەزار) بەرمیل نەوتی لە رێگای سۆمۆوە بفرۆشرێت بۆ هەر بەرمیلیك (16) دۆلار دەردرێت بە كۆمپانیاكان. داهاتی كۆمپانیاكان داهاتی كۆمپانیاكان (16) دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك: -    رۆژانە (217 هەزار) بەرمیلی بە (16) دۆلار دەكاتە: (3 ملیۆن و 472 هەزار) دۆلار. -    مانگانە (6 ملیۆن و 510 هەزار) بەرمیلی بە (16) دۆلار دەكاتە: (104 ملیۆن و 160 هەزار) دۆلار داهاتی نەوتی هەرێم دوای لێدەرکردنی پێداویستی ناوخۆ داهاتی  (217) هەزار بەرمیل نەوت ئەگەر لە رێگای سۆمۆوە بفرۆشرێت و بەرمیلی بە (65) دۆلار بدرێت: -    رۆژانە (217 هەزار) بەرمیلی بە (65) دۆلار دەكاتە: (14 ملیۆن و 105 هەزار) دۆلار. -    مانگانە (6 ملیۆن و 510 هەزار) بەرمیلی بە (65) دۆلار دەكاتە: (423 ملیۆن و 150 هەزار) دۆلار. داهاتی لەبەرهەمی نەوتی هەرێم بۆعێراق كۆی ئەو داهاتەی كە لەبەرهەمی نەوتی هەرێم دەستی عێراق دەكەوێت: -    مانگانە (423 ملیۆن و 150 هەزار) دۆلار واتا ( 560 ملیار) دینار -    بڕی ئەو پارەیەی عێراق دەیدات بۆ حەقی كۆمپانیاكان: (104 ملیۆن و 160 هەزار) دۆلار واتا (140 ملیار) دینار -    واتا بەغداد (560 میار) دیناری دەست دەكەوێت لە نەوتی هەرێم، (140 ملیار) دیناری دەداتە خەرجی كۆمپانیاكان دەمێنێتەوە: (420 ملیار) دینار لە نەوتی هەرێمی كوردستان بۆ عێراق. لەبەرامبەردا بڕی (ترلیۆنێك) دینار دەداتە هەرێمی كوردستان و (100 ملیار) دیناریشی لە داهاتی ناوخۆ لێوەردەگرێت واتا (900 ملیار) دینار بۆ هەرێمی كوردستان دەمێنێتەوە. -    عێراق بڕی (420 ملیار) دیناری نەوت و (100 ملیار) دیناری ناوخۆ دەكاتە: (520 ملیار) دیناری لە هەرێم دەستدەكەوێت. -    هەرێمی كوردستان بڕی (900 ملیار) دینارو چارەسەری كێشەی كۆمپانیاكان و موچەی موچەخۆرانی لەكۆڵ دەبێتەوە.

(درەو): محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق لە چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ رۆژنامەی (شەرقولئەوسەت) باس لە پەیوەندی نێوان خۆی و بارزانی دەكات و لەبارەی كێشەی موچەو نەوتەوە قسە دەكات، رەتیدەكاتەوە هەوڵی لێدان لە قەوارەی هەرێم هەبێت؛ بۆ ئەمەش بەڵگە بەوە دەهێنێتەوە كە بەغداد بودجەی سازدانی دواین هەڵبژاردنی لە كوردستان دابین كردووە. دەقی ئەو بەشەی چاوپێكەوتنەكەی كە پەیوەندی بە كوردەوە هەیە لە خوارەوە بخوێنەرەوە.  + شەرقولئەوسەت: بەغدا تۆمەتبار دەکرێت بەوەی هەوڵی برسیکردنی هەرێمی کوردستان دەدات... وەڵامی ئێوە چییە؟ - سودانی: ئەو تۆمەتە هیچ هۆكارو پاڵپشتییەكی یاسایی و دەستوریی نییە، رۆڵەكانی كوردستان بەشێكن لە گەلەكەمان و ئەم حكومەتە سورە لەسەر جێبەجێكردنی پابەندییە ئەخلاقی و دەستورییەكانی، هەروەها جێبەجێكردنی ئەو رێككەوتنە سیاسییەی كە چارەسەری كێشە هەڵپەسێردراوەكانی لەخۆگرتبوو؛ چارەسەریشمان بۆ دۆزیبووەوە، بەڵام ئێمە باس لە یاسای بودجە دەكەین؛ باس لە بڕیاری دادگای فیدراڵی دەكەین، ئەمانەش بنەمای یاسایی پابەندكەرن كە سەرۆك وەزیران ناتوانێت سەرپێچییان بكات.  ئەوەی لە پەسەندكردنی بودجەو هەمواركردنی بودجەوە رویدا، حكومەتی هەرێمی كوردستان پابەند نەبوو بە رادەستكردنی تەواوەتی نەوتی بەرهەمهێنراو لەناوخۆی هەرێم بەگوێرەی ئەوەی لە یاساكەدا هاتبوو، كە دادگای فیدراڵیش پشتیوانی كردبوو، هەروەها حكومەتی هەرێم پابەند نەبوو بە رادەستكردنی داهاتە نانەوتییەكان بە خەزێنەی گشتیی، ئەمەش پێشێلكردنی یاساو بڕیاری دادگای فیدراڵییە، بۆیە وەزارەتی دارایی ناتونێت هیچ بڕە پارەیەك تەمویل بكات بەبێ ئەوەی حكومەتی هەرێم پابەند بێت، لە ئەنجامی گەڕانمان بۆ چارەسەر لە ماوەی رابردوودا، پارەمان لە دەرەوەی پشکی تەرخانکراو بەپێی یاسای بودجە خەرجکرد، ئەمەش بەهۆی دەرچوونی یاسای دادگای فیدراڵییەو جیاوازی لێكدانەوەكان لەنێوان پابەندبوون بە خەرجكردنی موچەو پابەندبوون بە پشكی تەرخانكراو لە یاسای بودجە بەراورد بە خەرجی راستەقینە لە بودجەی گشتیدا.  ئەمانە بابەتی یاسایی تەكنیكی روونن، بڕیاری سیاسی نین، بەو بەڵگەیەی كە ئێستا باسەكە لەسەر بڕی ئەو نەوتەیە كە رادەستدەكرێت. + شەرقولئەوسەت: ئایا دەكرێت بوەترێت قەیرانەكە پەیوەندی بە خواستی لایەنە سیاسییەكانی بەغدادەوە نییە بۆ لێدان لە هەرێم؟ سودانی: هەرگیز. هەرێم قەوارەیەكی دەستورییە كە دەوڵەتی عێراقی بە هەموو پێكهاتەو دەسەڵاتەكانییەوە رێزی لێدەگرێت، ئێمە سورن لەسەر سەقامگیری هەرێم، بەو بەڵگەی كە ئێمە هاوكارو پاڵپشت و بەشداربووین لە سازدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی هەرێمی كوردستان كە بەر لە هەشت بۆ نۆ مانگ بەڕێوەچوو. بەداخەوە تائێستا هێزە سیاسییەكانی هەرێم نەیانتوانیوە حكومەت پێكبهێنن، حكومەتی فیدراڵی سوربوو لەسەر ئەوەی پشتیوانی كۆمسیۆن بكات و بودجەی بۆ تەرخان بكات. من خۆم دوای هەڵبژاردن سەردانی هەموو لایەنە سیاسییە براوەكانی هەرێمم كرد، هانمدان بۆ ئەوەی حكومەتی نوێی هەرێم پێكبهێنن و؛ پەرلەمان ئەرك و دەسەڵاتەكانی لەچوارچێوەی دەستوردا جێبەجێ بكات.  هەموو هێزە سیاسییەكان سورن لەسەر سەقامگیریی هەرێم، لەبەرئەوەی بەشێكە لە سەقامگیری عێراق و هیچ دەستوەردانێكی سیاسی لەم بابەتەدا نییە.  + شەرقولئەوسەت: چارەسەری خێرا بۆ پرسی موچە هەیە؟  -    سودانی: لە دانیشتنی رۆژی سێ شەممەی رابردووی ئەنجومەنی وەزیراندا بە وردی باس لەو بابەتە كرا، ئەو كارنامەی كە وەزارەتە فیدراڵییەكان و ئەو كارنامەی كە حكومەتی هەرێم پێشكەشیان كردبوو گفتوگۆیان لەبارەوە كرا، لیژنەیەكمان بە سەرۆكایەتی جێگری سەرۆك وەزیران (وەزیری ئاوەدانكردنەوە)و ئەندامێتیی پێنج وەزیر پێكهێنا بۆ ئەوەی بتوانن كۆدەنگییەك لەنێوان هەردوو كارنامەكەدا بدۆزنەوە بەو جۆرەی لەگەڵ دەستورو یاساو بڕیاری دادگای فیدراڵیدا بگونجێت، پاشان راسپاردەكانیان پێشكەشی ئەنجومەنی وەزیران بكەن بەمەبەستی پەسەندكردنی ئەمەش دوای دڵنیابوون لە پابەندبوونی فەرمی لەلایەن حكومەتی هەرێم بە كرۆكی ئەو كارنامەیەوە. + شەرقولئەوسەت: ئایا پەیوەندیت لەگەڵ سەرۆك مەسعود بارزانی تێكچووە یاخود تێگەیشتنی من هەڵەیە؟  -    سودانی: بەدڵنیاییەوە هەڵەیە... سەرۆك مەسعود بارزانی كەسایەتییەكی بەڕێزی نیشتمانییەو ئەوپەڕی رێزو پێزانینمان بۆی هەیە. پەیوەندییەكی باش لەنێوانماندا هەبوو بە درێژایی ماوەی رابردوو، باوەڕم بە شەراكەت هەیە لەگەڵیدا لە بەڕێوەبردنی دۆخی سیاسی. وەكو ئاماژەم پێدا جیاوازی یاخود ناكۆكی ئەمدواییە یاسایی تەكنیكییە نەك سیاسی، ئەویش باش دەزانێت ئێمە سورین لەسەر بەرژەوەندی رۆڵەكانی گەلەكەمان، چ لە هەرێمی كوردستان یان پارێزگاكانی تر. بەڵام بەدڵنیایی ئێمە دەسەڵاتی رەهامان نییە بۆ ئەوەی سەرپێچی دەستورو یاسا بكەین. ئێمە سامانی گشتی هەموو عێراقییەكانمان پێسپێردراوەو ئەركمانە بەبێ جیاكاریی دادپەروەریی و یەكسانیی بەدیبهێنین. + شەرقولئەوسەت: بۆچی یاسای نەوت و غاز پەسەند نەكراوە ؟ -    سودانی: بەشێک بوو لە بەرنامەی حکومەت. دەستمان کرد بە پێکهێنانی لیژنەیەکی تەکنیکی لەنێوان وەزارەتی نەوتی فیدراڵی و وەزارەتی سامانە سروشتییەکان لە حکومەتی هەرێمی کوردستان، لەگەڵ لیژنەیەکی سیاسی. دوو سێ کۆبوونەوەمان ئەنجامداو هەرێم ناردنی وەفدی راگرت، سەرەڕای داواکارییەکانمان بۆ تەواوكردنی رەشنوسی ئەم پرۆژەیە؛ چونکە ئێمە پێمانوایە ئەم ماوەیە گونجاوە، وە بەشێکی جەوهەری و بنەڕەتییە لە چارەسەرکردنی کێشەی نەوت و گرێبەستەکانی و دەسەڵاتەکانی هەرێم و پارێزگاکان.  

(درەو): وەزارەتی نەوتی عێراق چاوەڕێی رونكردنەوەی حكومەتی هەرێم دەكات لەبارەی بڕی نەوت بۆ پێداویستی ناوخۆی هەرێم، لیژنەكەی حكومەتیش سبەینێ راپۆرتی خۆی دەخوێنێتەوە. ئەمڕۆ حەیان عەبدولغەنی وەزیری نەوتی فیدراڵ چووە بەردەم لیژنەی نەوت و غازی پەرلەمانی عێراق. بەپێی زانیارییەكان، لەم كۆبوونەوەیەدا كە تایبەت بووە بە پرسی تێكەڵكردنی نەوت عێراق لەگەڵ نەوتی ئێران و تۆمەتەكانی تایبەت بە قاچاخچێتیی، وەزیری نەوت لەبارەی كێشەی نەوت لەگەڵ هەرێمی كوردستان ئاماژەی بەوەكردووە" چاوەڕێی نوسراوی حكومەتی هەرێم دەكەن لەبارەی ئەوەی بۆچی بۆ بەكارهێنانی ناوخۆ، لەبری  46 هەزار بەرمیل نەوت داوای 65 هەزار بەرمی دەكەن، بۆ ئەوەی لەبەرەنجامی رونكردنەوەی حكومەتی هەرێمەوە بتوانن رێگەچارەیەك بۆ كێشەی هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێم بدۆزنەوە".  وەزیری نەوتی عێراق سەرەتای ئەم هەفتەیە ئاشكرایكرد، لەبارەی پرسی هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستانەوە لەرێگەی بۆری عێراق- توركیا كە لە 25ی ئازاری 2023وە راوەستاوە، لەگەڵ حكومەتی هەرێم لەسەر زۆربەی بابەتەكان گەیشتونەتە رێككەوتن و تەنیا بڕی نەوت بۆ بەكارهێنانی ناوخۆیی هەرێم كێشەی لەسەرە. هاوكات؛ سەرچاوەكان لەناو حكومەتی هەرێمەوە باسلەوە دەكەن، لە كۆبوونەوەی سبەینێی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراقدا، ئەو لیژنە وزارییەی كە هەفتەی رابردوو لەبارەی پرسی موچەو هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێم دروستكرا، راپۆرتی خۆیان دەخەنە بەردەم ئەنجومەنی وەزیران.  لەسەر بنەمای راپۆرتەكە، ئەنجومەنی وەزیران تەماشای پێشنیارو چاارەسەرەكان دەكات بەمەبەستی گەیشتن بە رەشنوسێكی كۆتایی رێككەوتن لەنێوان هەردوو حكومەتی بەغدادو هەرێم، بەمەبەستی ناردنی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم كە 75 رۆژە دواكەوتووە، هاوكات لەگەڵ رادەستكردنی نەوت بە كۆمپانیا بەبازاڕخستنی نەوتی عێراق "سۆمۆ" لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە. 

  درەو:  موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان (75) رۆژ واتا دوو مانگ و نیوە موچەیان وەرنەگرتووە، مانگانە بڕی پێویست بۆ موچە (998) ملیار دینارە كۆی گشتی ئەو (75) رۆژە دەكاتە ( 2 ترلیۆن و 495 ملیار) دینار، واتا ئەگەر موچەخۆرێك مانگانە (ملیۆنێك) دینار موچەكەی بێت ئەوا بۆ ئەو (75) رۆژە بڕی ( 2 ملیۆن و 500 هەزار) دینار موچەی لای حكومەتە. بەئەژماركردنی راپۆرتی وەزارەتی دارایی عێراق و هەردوو دیوانی چاودێری دارایی هەرێم و بەغداد بۆ چوارمانگی 2025 ، داهاتی (75) رۆژی ناوخۆی هەرێم (730) ملیار دینار و داهاتی نەوت (980) ملیار و پارەی هاوپەیمانانیش (50) ملیار دینار بووە، بەڵام كۆی خەرجییەكانی حكومەتی هەرێم لە (75) رۆژدا بەبێ موچە تەنیا (395) ملیار دیناربووە. راپۆرتێكی ژمارەیی لەو بارەیەوە داهاتی ناوخۆ هەرێمی كوردستان لە چوار سەرچاوەوە داهاتی دەست دەكەوێت: -    پارەی بەغداد -    داهاتی ناوخۆ -    داهاتی نەوتی  -    پارەی هاوپەیمانان یەكەم/ پارەی بەغداد دوایین مانگ لە ساڵی 2025 دا كە بڕی پارە لەلایەن حكومەتی عێراقەوە بۆ هەرێمی كوردستانی ناردووە خەرجی موچەی مانگی نیسانی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان بووە: -    بۆ موچەی مانگی چوار: بڕی (954،514،000،000)دینار  لە 13/5/2025 -    بۆ موچەی مانگی سێ: بڕی (954،880،467،779)  دینار  لە 26/3/2025 -    بۆ موچەی مانگی دوو: بڕی (957،925،880،078)  دینار  لە 12/3/2025 -    بۆ موچەی مانگی یەك: بڕی (958,012,332,759)  دینار  لە 4/2/2025 وەزارەتی دارایی عێراق بە راگەیەندراوی فەرمی دەڵێت بۆ چوار مانگەكەی (2025) بڕی ( 4،117،485،644،441) ترلیۆن دیناری ناردووە بۆ هەرێمی كوردستان، بەڵام بەشێكی قەرزی تی ئای و باجی موچەی لێبڕیوە. دووەم/ داهاتی نانەوتی  داهاتی نانەوتی هەرێمی كوردستان بە گوێرەی راپۆرتی وەزارەتی دارایی عێراق پشت بەست بە راپۆرتی چاودێری دارایی عێراق و هەرێم بۆ چوار مانگی 2025 واتا لە مانگانەكانی (1،2،3،4) دەكاتە (1،166،125،957،730) ملیار دینار واتا مانگانە دەكاتە (292) ملیار دینار، هەرچەندە بەپێی راپۆرت و راگەیەندراوی وەزارەتی دارایی فەرمی حكومەتی هەرێم  داهاتی ناوخۆ مانگانە (320) ملیار دینار، كە نزیكەی (65) ملیار دیناری بۆ مەقاسەو چەكە. كۆی داهاتی ناوخۆ بۆ شەش مانگ دەكاتە ( ترلیۆنێك و 752 ملیار) دینار داهاتی ناوخۆی شەش مانگی رابردووەو ( 730) ملیار دینار. ئەو پارەیەی حكومەتی هەرێمی كوردستان وەك داهاتی نانەوتی رادەستی بەغداد كراوە بەپێی راپۆرتی وەزارەتی دارایی عێراق بڕی (199،346،211،877) ملیار دینار، بۆ چوار مانگی 2025، كە مانگانە دەكاتە (49) ملیار دینار. كە دەكاتە (17%)ی كۆی داهاتی نانەوتی كە بەغداد داوای  (50%) دەكات. سێیەم/ داهاتی نەوتی بەپێی وتەی وەزیرەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان سفرە، بەڵام بەپێی راپۆرت و بەدواداچوونەكان هەرێمی كوردستان مانگی ئایار رۆژانە (299 هەزارو 705) بەرمیل نەوت بەرهەمهێندراوە لە كێڵگە نەوتییەكانی هەرێمی كوردستان و بە تێكڕا بەرمیلی بە (33) دۆلار فرۆشراوە، كۆی داهاتی مانگێك دەكاتە (297 ملیۆن) دۆلار بووە بە نزیكەی (400 ملیار) دینار. بەپێی راپۆرتی وەزارەتی دارایی عێراق لە چوارمانگی یەكەمی 2025 هەرێمی كوردستان بەبەهای (1،568،810،130،000) ملیار دینار نەوتی فرۆشتووە كە مانگانە دەكاتە (392) ملیار دینار دەكات، (بەڵام ئەمە بەشێكی بۆ كۆمپانیا و پاڵاوگەكانە). ئەگەر بەپێی راپۆرتەكەی وەزارەتی دارایی عێراق بێت مانگانە (392) ملیار دینار داهاتی نەوتە ئەوا بۆ شەش مانگی ئەمساڵ دەكاتە ( 2 ترلیۆن و 352 ملیار) دینارو بۆ (75) رۆژ داهاتی نەوت دەكاتە (980) ملیار دینار، كە بەشێكی بۆ كۆمپانیاو خەرجییەكانیەتی.  چوارەم/ پارەی هاوپەیمانان مانگانە هاوپەیمانان (20) ملیار دینار پارە وەك مینحە دەدەنە لیوا هاوبەشەكانی وەزارەتی پێشمەرگەو لە شەش مانگی رابردوو كۆی پارەكە دەكاتە (120) ملیار دینار.    بەپێی ئەو لێكدانەوانەی سەرەوە بێت كە پشت بەستە بە راپۆرتەكانی وەزارەتی دارایی عێراق و هەردوو دیوانی چاودێری دارایی عێراق و هەرێم: -    كۆی داهاتی شەش مانگی رابردوو ناوخۆی هەرێمی كوردستان : ( ترلیۆنێك و 752 ملیار) دینار. -    كۆی داهاتی شەش مانگی رابردوو نەوتی هەرێمی كوردستان : ( 2 ترلیۆن و 352 ملیار) دینار. -    كۆی پارەی شەش مانگی هاوكاری هاوپەیمانان: (120) ملیار دینار -    كۆی پارەی چوار مانگی پارەی بەغداد بۆ هەرێم: (4 ترلیۆن و 117 ملیار) دینار كۆی پارەی بەردەستی حكومەتی هەرێم واتا كۆی ئەو پارانەی لەبەردەستی هەرێمی كوردستاندا بووە لە شەش مانگی یەكەمی 2025دا: -    كۆی داهاتەكانی بەردەستی حكومەتی هەرێم: (8 ترلیۆن و 342 ملیار) دینار . -    كۆی خەرجی موچە لە شە مانگی رابردوو: (4 ترلیۆن و 117 ملیار) دینار. -    كۆی پارەی ماوە بەپێی راپۆرتەكانی وەزارەتی دارایی عێراق: (4 ترلیۆن و 225 ملیار) دینار. كۆی داهاتی (75) رۆژی هەرێم -    پارەی بەغداد: سفر -    داهاتی ناوخۆ: (730) ملیار دینار -    داهاتی نەوت: (980) ملیار دینار -    پارەی هاوپەیمانان: (50) ملیار دینار كۆی پارەی بەردەستی حكومەتی هەرێم بۆ (75) رۆژ: (ترلیۆنێك و 760 ملیار) دینار كۆی خەرجییەكانی حكومەتی هەرێم جگە لە موچە مانگانە: -    پێشینەی بەردەوام: 60 ملیار دینار -    كرێی وانەبێژی خوێندنی باڵاو پەروەردە : 24 ملیار دینار -    موچەی فەرمانبەرانی گرێبەست لەدوای 1/7/2024:  2 ملیار و 500 ملیۆن دینار -    زبڵ و خۆڵ و خاشاك : 10 ملیار دینار  -    خواردنی نەخۆشخانەكان و زیندانییان: 7 ملیار دینار -    سوتەمەنی : 8 ملیار دینار -    دەرمان و پێداویستی پزیشكی:7 ملیار دینار  -    كرێی گواستنەوە: 900 ملیۆن دینار -    كرێنی كەل و پەل و مەوادەی تەعقیمی ئاو: 800 ملیۆن دینار -    بەخشین (منح): 4 ملیار دینار  -    خەرجی جۆراوجۆر چاككردنەوەی كەل و پەلەكان: 30 ملیارو 800 ملیۆن دینار كۆی گشتی : (158) میار دینار كۆی خەرجییەكانی بۆ (75) رۆژ: (395) ملیار دینار  كۆی داهاتی نەوت و نانەوتی (75) رۆژ: (ترلیۆنێك و 760 ملیار) دینار كۆی خەرجی (75) رۆژ: (395) ملیار دینار كۆی خەرجی موچە بۆ مانگێك: (998) ملیار دینار   راپۆرتە پەیوەندیدارەكان - شێوازی خەرجکردنی موچە لە هەرێمی کوردستان  -پرسی موچەو داهاتەکانی حکومەتی هەرێم دوای راگرتنی نەوت - بەرهەم و داهاتی کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان - هەرێم چەندی لای بەغدایە، بەغداد چەندی لای هەرێمە - كۆی داهاتەكانی بەردەستی حكومەتی هەرێم لە (2023-2024) - لە سێ ساڵدا عێراق (12.5) ملیار دۆلاری بۆ هەرێم ناردووە - داهاتی نەوتی و نانەوتی هەرێم لەسێ ساڵدا (20 ترلیۆن) دینار بووە

درەو: ئەمڕۆ پارتی و یەكێتی لە پیرمام كۆدەبنەوەو سەرۆك و جێگرو بەرپرسە باڵاكانیان بەشدارن لە پارتی دیموكراتی كوردستان: -    مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان -    نێچیرڤان بارزانی  جێگری سەرۆكی پارتی -    مەسرور بارزانی  جێگری سەرۆكی پارتی  -    فازڵ میرانی بەرپرسی دەستەی كارگێری پارتی -    هۆشیار زێباری ئەندامی مەكتەبی سیاسی پارتی -    مەحمود محەمەد  وتەبێژی مەكتەبی سیاسی پارتی لە یەكێتی نیشتمانی كوردستان -    بافڵ تاڵەبانی  سەرۆكی یەكێتی  -    رەفعەت عەبدوڵا جێگری سەرۆكی یەكێتی -    قوباد تاڵەبانی ئەندامی مەكتەبی سیاسی یەكێتی   -    دەرباز كۆسرەت رەسوڵ ئەندامی مەكتەبی سیاسی یەكێتی -    خەسرەو گوڵ محەمەد ئەندامی مەكتەبی سیاسی یەكێتی  -    نزار ئامێدی ئەندامی مەكتەبی سیاسی یەكێتی   

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) هەموو پەیوەندییەکی سیاسیی لەنێوان دوو دەوڵەت، یان دوو یەکەی سیاسیدا، دووجۆر لە دەسەڵات ئاراستەی دەکات. یەکەمیان پێدەگوترێت «دەسەڵاتی رەق»، دووهەمیشیان « دەسەڵاتی نەرم». پرسیارەکە ئەوەیە ئایا حوکمڕانانی هەرێم هیچ یەکێک لەم دوو جۆرە دەسەڵاتەیان لە پەیوەندییاندا بە بەغداوە هەیە یاخود نیانە و ئەوان ململانێیەک دەکەن کە جگە لە هەڕەشەی زارەکیی بەتاڵ هیچ بنەمایەکی تری نییە؟  بەلام کاتێک باس لە دەسەڵات دەکەین، باسی چ شتێک و کام دیاردە دەکەین، چۆن دەسەڵات پێناسە بکەین؟ دەسەڵات پەیوەندیی بە تواناوە هەیە، توانای ئەوەی بتوانیت کاریگەریی لەسەر ئەوانیتر بەجێبهێڵیت بۆئەوەی ئەو شتانە ئەنجامبدەن، کە تۆ دەتەوێت و دەخوازیت ئەنجامیبدەن، یان دەرنجامی کارەکەیان ئەوەبێت کە تۆ دەخوازیت و دەتەوێت. بە کورتییەکەی دەسەڵات مانای توانای کاریگەریی بەجێهێشتن لەسەر لەوانیتر بەو شێوەیەی کە تۆ دەخوازیت و دەتەوێت. لە دۆخی هەرێم و بەغدادا دەسەڵاتی هەرێم مانای توانای هەرێم لەوەدا بتوانێت کاریگەریی لەسەر بەغداد بەجەبهێڵێت وابکات بەغداد بە جۆرێک بڕیارەکانی بدات، لەگەڵ خواست و ویستەکانی هەرێمدا یەکبگرێتەوە.   وەک وتمان دەسەڵات دوو جۆری هەیە، «دەسەڵاتی رەق» و «دەسەڵاتی نەرم». هەرچی «دەسەڵاتی رەق»ە هێما بۆ ئەو جۆرانە لە دەسەڵات دەکات، کە لایەنێک وەک هێزێکی رەق هەەیەتی، لەوانەش بۆنموونە، «دەسەڵاتی سەربازیی» کە زۆرجار دەتوانێت فشاری گەورە دروستبکات و رۆڵی یەکلاکەرەوەش لە بەلاداخستنی ناکۆکیی و قەیرانەکاندا بگێڕێت. بۆ نموونە، لە ڕێگای دەسەڵات و هێزی سەربازییەوە بەرامبەرەکەت ناچاربکەیت ئەو شتانە بکات کە تۆ دەخوازییت بکرێن. «دەسەلاتی ئابوریی»ش دەچێەتەوە ناو بواری «دەسەڵاتتی رەق»ەوە. ئابوریش دەتوانیت کاریگەری گەورە لەسەر بەرامبەر بەجێبهێڵێت، جا یان لەڕێگای کڕینی وەلائی بەرامبەرەکەوە، تا ئەو شوێنەی بیکەیتە پاشخانی ئابووری خۆت و وایلێبکرێت نەتوانێت دەست لە پشتبەستن بەو ئابورییە هەڵبگرێت. یاخود لە ڕێگای گەمارۆدان و بایکۆتی ئابورییەوە فشاری راستەوخۆ لەسەر بەرامبەر دابنرێت. «دەسەڵاتی دیپلۆماسیی»ش دەتوانێت وەک «دەسەڵاتی رەق» ئامادەبێت و کاربکات. بایکۆتی دیپلۆماسی، بۆ نموونە، دەتوانێت ئامرازێکی گرنگ و راستەوخۆی دانانی کاریگەریی و فشاربێت لەسەر هێزی بەرامبەر.  بە بۆچونی من لە پەیوەندیدا بە هەرێمەوە، هەرێم خاوەنی هیچ یەکێک لەم «دەسەڵاتە رەق»انە نییە لە پەیوەندیدا بە بەغداوە، کەچی بەپێچەوانەوە بەغدا خاوەنی هەر سێ جۆرەکەی دەسەڵاتی رەقە لە پەیوەندیدا بە هەرێمەوە. هەرچی «دەسەڵاتی نەرم»ە هێما بۆ شێوازێکی تری دەسەڵات دەکات جیاواز لە «دەسەلاتی رەق». «دەسەڵاتی نەرم» بریتییە لە هێز و توانای ئەو بەها و نرخە سیاسیی و ئەخلاقیی و کولتورییانەی لەناو مۆدێلی دەسەڵات و شێوازی حوکمڕانییەوە سەرچاوە دەگرێت و بڵاودەبێتەەوە. ئیشکردنی ئەو بەها و نرخ و مۆدێلە حوکمڕانییە وەک ئایدیالێک، کە شوێنی رێز و پێزانین و نرخ بۆدانان بێت. کولتوری ئەو مۆدیلەی حوکمرانییە، سیاسەتەکانی، هەلسوکەوتەکانی، ئەو بەهایانەی کە دروستیکردون و کاریان پێدەکات، خاوەنی قورسایی و نرخی تایبەتبن و جۆرێک لە ڕێزبۆدانان و بەرزنرخاندن بسەپێنن. ئەم شتانە دەتوانن تا ئەو شوێنە بڕۆن  بەرامبەر نەتوانێت پەلاماری ئەو مۆدێلە ئینسنایی و ئەخلاقیی و  فەرهەنگییە بدات کە دروستکراوە. «دەسەڵاتی نەرم» پەیوەندیی بە توانای کاریگەری دانان لەسەر کەسانی ترەوە هەیە تا ئاستی داڕشتنی حەز و ڕەفتارەکانیان. دروستکردنی ئەم کاریگەریەش لە ڕێگای هێزی سەربازیی و ئابوریی و دیبلۆماسییەوە نا، بەڵکو لە ڕێگەی سەرنج ڕاکێشان و ئیعجابەوە. لەوانەش بوونی بەهاکانی سیستمێکی دیموکراسی، رێزگرتنی مافەکانی مرۆڤ، سەروەری یاسا، سەربەخۆیی دەزگاکان، ئازادیی رادەربڕین و ویژدان، هتد.. ئەم جۆرە بەهایانە دەتوانن وەک سەرچاوەی بوونی شەرعییەت و وەک بەهای قابیلی ستایشکردن و سەرنج ڕاکێشان، ببینرێن و سەیربکرێن. بەکورتیی، هێزی نەرم بریتیە لە توانای بردنەوەی دڵ و دەروونی ئەوانیتر.  بێگومان باشترین شتێک دەسەڵاتێکی سیاسیی بتوانێت ئەنجامیبدات، بەکارهێنانی هەردوو شێوازەکەی دەسەڵاتە بەیەکەوە و بەهێزکردنی ئەمیانە بەویتریان.  بەڵام، لەم ئاستەشدا ئایا هەرێم خاوەنی «دەسەڵاتی نەرم»ە لە بەرامبەر بەغدادا؟ بەبۆچونی من هەرێم خاوەنی ئەم «دەسەڵاتە نەرم»ەش نییە و ئەوەی دروستکراوە هەڵگری هیچ یەکێک لەو بەها پۆزەتیڤانە نییە، کە توانای بردنەوەی دڵ و دەرونی کەسانیتری هەبێت. بە کورتییەکەی، هەرێم لە پەیوەندیدا بە بەغداوە خاوەنی هیچ فۆرمێک لە فۆرمەکانی «دەسەڵات رەق» و «دسەڵاتی نەرم» نییە. واتە نەهێزە سەربازییەکەی و نەهێزە ئابورییەکەی و نە هێزە دیبلۆماسییەکەی توانای دانانی فشاری راستەقینەیان لەسەر عێراق وەک دەوڵەت نییە. نە هێزە نەرمەکەشی هێزێکە بتوانێت رێز و ئیعجاب بەسەر بەغدا، یان بەسەر هەرشوێنێکی دیکەدا، بەسەپێنێت.  هێزە سەربازییەکەی هەرێم تەنها  دەرقەتی خەڵکە مەدەنییە بێچەک و نائومێدەکەی ناو هەرێم دێت. دەتوانێت ناڕەزاییە ناوەکییە نارێکخراوەکانی ناو هەرێم سەرکوت بکات. ئەم یان ئەو رۆژنامەنووس و چالاکەوان بفڕێنێت و بزربکات. لە دەرەوەی ئەمانەدا هێزە سەربازییەکەی هەرێم، هێزی دانانی فشار لەسەر هیچ یەکێک لە دەوڵەتانی ناوچەکە نییە. ئابوریی هەرێمیش بە هەمانشێوە ئابورییەک نییە بتوانێت فشار دروستبکات، لانیکەم لەو فۆرمەی ئێستایدا کە بووە بە ئابورییەکی حیزبیی و بنەماڵەیی و لۆژیکی قازانجی حیزب و بنەماڵە ئاراستەی دەکات. ئەوە با باسی دەسەڵات و هێزی دیبلۆماسی هەر نەکەین، کە بەشی هەرەزۆری قۆرخکراوەی نوخبە خێزانییە حوکمرانەکەی هەرێمە. کەچی بە پێچەوانەوە، دەوڵەتی عێراقی توانای بەکارهێنانی هەر سێ فۆرمەکەی «دەسەڵاتی رەق»ی بەرامبەر بە هەرێم و بنەماڵە حوکمڕانەکانی ناو هەرێم هەیە.  هێزی میلەتی ئێمە و هێزی بزاوتە سیاسییەکانی، لە بوونی ئەو دەسەڵاتە رەقانەدا نەبووە. بەڵکو هێزی میلەتی ئێمە هێزی بەرگریکردنی بووە لە پێگەی خۆی وەک «بەکەمینەکراوێکی چەوساوە و بێمافکراو» لەناو کۆمەڵەک دەوڵەتی هار و توندوتیژدا کە هەڵگری توانای پیادەکردنی جینۆسایدن. هێزی میلەتە هێزێکی رەمزیی بووە، کە لە بەگریکردنەوە لە ماف و لە دادپەروەریی و لە رێز و لە کەرامەتی ئینسانییەوە هاتوە. بەم مانایە هێزی میلەتی ئێمە لە فۆرمی «دەسەڵاتی نەرم»دا ئامادەبووە و کاریکردوە. ئەوەی لە دونیای دوای راپەریندا دەسڕدرێتەوە و وێران دەبێت، ئەوەی دەکەوێت و هەنگاو بە هەنگاو و بەشێوەیەکی سیستامتیکی بێنرخ دەبێت، ئەو «دەسەڵاتە نەرم»ەیە کە لە هەناوی «مەسەلەی کورد»ەوە وەک مەسەلەی گەلێکی چەوساوە و بێمافەوە، سەرچاوەی گرتوە.  مۆدێلی حوکمڕانیی قۆرخکراو بۆ بنەماڵەکان، ئەو فۆرمە لە سیاسەتی ناوەکییکە  پڕ لە ناکۆکیی خوێناویی،  ئەو عەقڵەیتی قۆرخکردنی سەرجەمی دەزگا بیرۆکراسییەکان و سەرجەمی پێگەکان، ئینجا ئەو هەموو دزیی و جەردەیی و گەندەڵیی و خراپ بەکارهێنانەی دەسەڵات، ئەو سیاسەتی نائومێدکردنە گەورەیەی دروستکراوە،  ئینجا هێنانەۆێشەوەی ئەو لەشکرە لە ئەمیر و ئەمیرەی گەنج کە خاوەنی تەلەفیزیۆن و رێکخراوە و زانکۆک و ناوەندی تری تایبەت بەخۆیانن، هتد.. هەموو ئەمانە بەشدارن لە بەسفرکردنی «دەسەڵاتی نەرم» لە هەرێمدا. ئەوە با واز  لە تەپینی دۆخی مافەکانی مرۆڤ و دۆخی ئازادییەکان و مەسەلەی دەستگۆڕکێی دەسەڵات و رێزنەگرتنی لانی هەرەکەمی بەها دیموکراسییەکان، بهێنین کە ئەزموونەکایان لەناوەوەڕا بنکۆل و بێنرخ و بێمانا کردوە و بەرلەوەی لەبەرچاوی دنیای دەرەکیدا بشکێت، لەبەرچاوی خەڵکی هەرێمەکە خۆیدا شکاوە.     هەموو ئەمانە وادەکەن ئەو «دەسەڵتە نەرم»ەی کە مەسەلەی کورد، وەک مەسەلەی بەرگریکردنی میلەتێک لە مافە سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و فەرهەنگییە سەرەتایی و سەرەکییەکانی خۆی، هەڵگری بوو،  بەتەواوی وێران ببن و وێنەیەکی تەواو پێچەوانە بەم مەسەلەیە ببەخشن. ئێستا وێنەی هەرێمەکە و حوکمڕان و دەسەڵاتدارە کوردەکانی، هەم لە بەغدا و هەم لە شوێنانی تردا، وێنەی هەرێم و حوکمڕانییەکی تەواو نادیموکراس و خۆسەپێنی کۆمەڵێک بنەماڵەی سیاسییە، کە هێندەی لاساییکردنەوەیەکی کۆمیدییانەی مۆدێلی شێخنشینە نەوتاوییەکانی خەلیجە، هێندە بەرجەستەکەری ئەزموونی میلەتێک نییە زیاد لە سەد ساڵ بۆ بەرگریکردنی لە ماف و ئازادیی و کەرامەت، خەباتی کردبێت . ئەوەی لە دوای راپەڕینەوە هەنگاو بە هەنگاو و وێستگە بە وێستگە دروستدەکرێت، هێما بۆ ئەزموونێکی سیاسیی دەکات کە نرخ و بەهای ئەخلاقیی نەماوە و  ناتوانێت شەڕی بردنەوەی دڵ و دەرونیی هیچ کەسێک بکات، بە زۆرینەی خەڵکی کوردستان خۆشیانەوە.  بۆیە هەڕەشەکردن و خۆگیڤکردنەوە و قۆڵ بادانی بەغداد، یان هەر هێزێکی دیکە لە ناوچەکەدا، جگە لە سەرچڵیی و موغامەرەیەکی ناعەقڵانیی و نابەرپرسیار، جگە لە هەڵچونێکی سایکۆلۆژیی بیمار، شتێکی دیکە نییە. هەموو گرژکردنەوەیەکی پەیوەندیی هەرێم لەگەڵ بەغدادا جگە لە لاوازبوونی زیاتری هەرێم و لەدەستدانی زیاتر و زیاتری مافە دەستورییەکان، هاوکات جگە لە بێنرخکردنێکی گەورەی دەسەڵاتی نەرمی «مەسەلەی کورد» وەک مەسەلەی میلەتێکی چەوساوە، شتێکی دیکەی لێ سەوز نابێت. ئەوەیش کە لەم دۆخەدا زیانی بەردەکەوێت و لەپێش هەمووانە دەپێکرێت، دانیشتوانی خودی هەرێمەکە خۆیانن، نەک بنەماڵە سوڵتانییە حومکڕانەکان. پرسی رادەستکردنی داهاتی نەوتی و نانەوتی هەرێم و دۆسییەی مووچەی فەرمانبەرانی و تەوتینكردنیان شتگەلێک نییە بە دەستڕاوەشاندن و هەرەشەی بێبنەما و خەونی سوڵتانیانە چارەسەربکرێت. دۆخی خراپی خەڵکی کوردستان بەتەنها ئەم یان ئەو سیاسیی لە بەغدا لێی بەرپرسیار نییە، بەڵکو بە پلەی یەکەم ئەو لۆژیکە سوڵتانیی و بنەماڵییە لێی بەرپرسیارە کە هەموو جومگەکانی حوکمڕانیکردنی لە هەرێمدا وێران کردوە و هەم شتێکی بەناوی «دەسەڵاتی رەق» و «دەسەلاتی نەرم»ی هەرێمەکەشەوە نەهێشتۆتەوە. گەشەدان بەم دوو فۆرمە گرنگەی دەسەڵات پێویستی بە عەقلانیەتی سیاسیی و شەفافیەت و لانی هەرەکەمی دادپەروەریی کۆمەڵیەتیی و متمانەی هەمەلایەنە هەیە، نەک بە دەستڕاوەشاندن و خۆگیڤکردنەوەی بۆش و بەتاڵ.   

درەو: بڕیارە سبەینێ مەكتەبی سیاسی پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستان لە پیرمام كۆببنەوە، كۆبوونەوەكە بەبەشداری مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان و بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی نیشتمانی كوردستان دەبێت. سەرچاوەیەك لە مەكتەبی سیاسی پارتی دیموكراتی كوردستان بە (درەو)ی راگەیاند: بۆ یەكخستنی هەڵوێست و یەكدەنگی سەبارەت بە كێشەكانی نێوان هەولێر و بەغداد و پرسی موچەو نەوت، سبەینێ هەردوو مەكتەبی سیاسی پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستان لە پیرمام كۆدەبنەوە، كۆبوونەوەكە بە ئامادەیی مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان و بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی نیشتمانی كوردستان دەبێت. ماوەی (73) رۆژە موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان موچەیان وەرنەگرتووەو هەرموو لیژنەو وەفد و كۆبوونەوەكان لەسەر ئەو پرسانە شكستی هێناوە هەرچەند دوێنێ شەو بارەگای بارزانی لە راگەیەندراوێكدا وتی هەوڵ هەیە بۆ چارەسەر، بەڵام بەپێی زانیارییەكان هەوڵەكان هەوڵی جدی نین بۆ رێككەوتن تەنیا هەوڵ هەیە بۆ ئەوەی موچەیەك رەوانە بكرێت.