درەو: 🔻 بەگوێرەی ڕاگەیەندراوی کۆمپانیای شاماران پترۆلیۆمی کەنەدی بۆ نیوەی یەکەمی ساڵی (2025)؛ 🔹 داهاتی گشتی کۆمپانیاکە لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2025) بریتی بووە لە (71 ملیۆن و 270 هەزار) دۆلار، لە کاتێکدا لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2024) داهاتی کۆمپانیاکە (45 ملیۆن و 218 هەزار) دۆلار بووە، بەم پێیە داهاتەکەی بڕی (26 ملیۆن و 52 هەزار) دۆلار بە ڕێژەی (58%) زیادی کردووە. 🔹 تێکڕای بەرهەم لە هەردوو کێڵگەی (ئەتروش و سەرسەنگ) لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2025) بریتی بووە لە (64 هەزار و 500) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە، لە کاتێکدا لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2024) تێکڕای بەرهەمی کێڵگەکان (56 هەزار و 100) بەرمیل نەوت بووە، بەم پێیە بەرهەمی نەوتی کێڵگەکان بەتێکڕای ڕۆژانە (8 هەزار 400) بەرمیل بە ڕێژەی (15%) زیادی کردووە، بە جۆرێک لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵ تێکڕای بەرهەمی نەوتی ڕۆژانەی ئەتروش (35 هەزار و 200) بەمیل و لە سەرسەنگ (29 هەزار و 300) بەرمیل نەوت بووە، بەڵام لە نیوەی یەکەمی (2024) تێکڕای بەرهەمی نەوتی ڕۆژانەی ئەتروش (22 هەزار و 500) بەمیل و لە سەرسەنگ (33 هەزار و 600) بەرمیل نەوت بووە. 🔹 بلۆکی ئەتروش نەکەتبووە ژێر هیچ کاریگەرییەکی هێرشە درۆنییەکانەوە لەئێستادا بەرهەمهێنان بە توانای تەواو دەستی پێکردووەتەوە، بەڵام لە بلۆکی سەرسەنگ بەرهەمهێنانی بە ڕێژەیەکی کەم دەستپێکردەوە بەهۆی ئەو زیانانەی کە تووشی بوو بوو، هەڵسەنگاندنی ئێستا ئەوەیە کە نزیکەی نیوەی توانای بەرهەمهێنانی سەرسەنگ تا کۆتاییەکانی ئۆکتۆبەری 2025 لە دەرەوەی هێڵ دەمێنێتەوە. داهاتی کۆمپانیای شاماران پترۆلیۆمی کەنەدی لە نیوەی یەکەمی (2025) بەگوێرەی ڕاگەیەندراوی کۆمپانیای شاماران پترۆلیۆمی کەنەدی: داهاتی گشتی کۆمپانیاکە لە چارەکی دووەمی ئەمساڵی بریتی بووە لە (35 ملیۆن و 385 هەزار) دۆلار لە کاتێکدا لە چارەکی دووەمی ساڵی (2024) داهاتی گشتی کۆمپانیاکە گەیشتبووە (22 ملیۆن و 630 هەزار) دۆلار، بەم پێیەش داهاتی کۆمپانیاکە لە چارەکی دووەمی ساڵی (2025) بەراورد بە هەمان ماوەی ساڵی ڕابردوو بڕی (12 ملیۆن و 755 هەزار) دۆلار بە ڕێژەی (56%) زیادی کردووە. هاوکات داهاتی گشتی کۆمپانیاکە لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2025) بریتی بووە لە (71 ملیۆن و 270 هەزار) دۆلار، لە کاتێکدا لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2024) داهاتی کۆمپانیاکە (45 ملیۆن و 218 هەزار) دۆلار بووە، بەم پێیە داهاتەکەی بڕی (26 ملیۆن و 52 هەزار) دۆلار بە ڕێژەی (58%) زیادی کردووە. بەرهەمی نەوتی کێڵگەکانی (سەرسەنگ و ئەتروش) لە نیوەی یەکەمی (2025) کۆمپانیای شامارانی پترۆلیۆمی کەندی کە پشکی لە هەردوو کێڵگەی نەوتی (سەرسەنگ و ئەتروش) هەیە، ڕاگەیاندووە؛ تێکڕای بەرهەم لە هەردوو کێڵگەی (ئەتروش و سەرسەنگ) لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2025) بریتی بووە لە (64 هەزار و 500) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە، لە کاتێکدا لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2024) تێکڕای بەرهەمی کێڵگەکان (56 هەزار و 100) بەرمیل نەوت بووە، بەم پێیە بەرهەمی نەوتی کێڵگەکان بەتێکڕای ڕۆژانە (8 هەزار 400) بەرمیل بە ڕێژەی (15%) زیادی کردووە، بە جۆرێک لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵ تێکڕای بەرهەمی نەوتی ڕۆژانەی ئەتروش (35 هەزار و 200) بەمیل و لە سەرسەنگ (29 هەزار و 300) بەرمیل نەوت بووە، بەڵام لە نیوەی یەکەمی (2024) تێکڕای بەرهەمی نەوتی ڕۆژانەی ئەتروش (22 هەزار و 500) بەمیل و لە سەرسەنگ (33 هەزار و 600) بەرمیل نەوت بووە. کۆمپانیاکە ئەوەشی ئاشکرا کردووە، لە 15ی تەمموزی 2025، کۆمپانیاکە لەلایەن کۆمپانیای HKN Energy Ltd. ("HKN")، بەڕێوەبەری بلۆکی سەرسەنگ، ئاگادارکرایەوە کە بەرهەمهێنان ڕاگیراوە دوای تەقینەوەیەک لە یەکێک لە دامەزراوەکان بەهۆی گومانی لێدانی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان. بەبێ ئەوەی هیچ زیانێکی گیانی لێکەوێتەوە، بەڵام سێ تانکی عەمبارکردن و بۆری پەیوەندیدار زیانیان بەرکەوتووە. هەرچەندە هیچ ڕووداوێک لە بلۆکی ئەتروش ڕووینەدا و هیچ هێرشێکی دیکەی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان بۆ سەر سەرسەنگ نەبووە، بەڵام بەرهەمهێنان لە هەردوو بلۆکەکە وەک ڕێکارێکی خۆپارێزی داخرا، دوای چەند ڕووداوێکی هاوشێوە لە کێڵگەکانی دیکەی هەرێمی کوردستان. HKN لە هەردوو بلۆکەکە دەستی بە بەرهەمهێنانی کردەوە کاتێک دۆخەکە ئاسایی بووەو بە سەلامەت زانرا، دوای ڕاوێژ لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان. بلۆکی ئەتروش نەکەتبووە ژێر هیچ کاریگەرییەکی هێرشەکانەوە و بەرهەمهێنان بە توانای تەواو دەستی پێکردەوە.  لە بلۆکی سەرسەنگ بەرهەمهێنانی بە ڕێژەیەکی کەم دەستپێکردەوە بەهۆی ئەو زیانانەی کە تووشی بوو بوو، و هەڵسەنگاندنی ئێستا ئەوەیە کە نزیکەی نیوەی توانای بەرهەمهێنانی سەرسەنگ تا کۆتاییەکانی ئۆکتۆبەری 2025 لە دەرەوەی هێڵ دەمێنێتەوە. خشتەکان   سەرچاوە ShaMaran Reports Second Quarter 2025 Results, August 6, 2025; https://shamaranpetroleum.com/news/shamaran-reports-second-quarter-2025-results-122873/    

  درەو: شاسوار عەبدولواجید سەرۆكی جوڵانەوەی نەوەی نوێ دەستگیركرا، جوڵانەوەی نەوەی نوێ رایان گەیاند لەلایەن هێزێكی یەكێتیەوە دەستگیركراوەو بۆ شوێنیكی نادیار رفێندراوە، سروە عەبدولواحید سەرۆكی فراكسیۆنی نەوەی نوێ لە پەرلەمانی عێراق: هێزێكی یەكێتی شاسوار عەبدولواحیدیان رفاندووە، هێزەكە بە فەرمانی بافڵ تاڵەبانیەو لەلایەن مەسرور بارزانیەوە ئەمریان پێكراوە، ئەوان لە هەڵوێستی شاسوار عەبدولواحید و هەڵبژاردن دەترسێن بۆیە دەستگیریان كردووە. دەنگانێكی شەو وتەبێژی پۆلیسی سلێمانی رایگەیاند:  شاسوار عەبدولواحید لەلایەن پۆلیسی سلێمانیەوە دەستگیركراوە، سبەینێ دەبرێتە بەردەم دادوەر. -    بەپێی نوسراوێكی دادگای سلێمانی شاسوار عەبدولواحید لە رۆژی 3/8/2025  شەش مانگ سزای بەندكردنی بۆ درەچووە، دادگا فەرمانی كردووە دەستگیربكرێت. -    بەپێی نوسراوێكی تر لەسەر سكاڵای بەرپرسێكی ئاساییشی سلێمانی سكاڵای لەسەر تۆماركراوەو فەرمانی دەستگیركردنی هەیە. -    هەروەها بەپێی سكاڵای شادی نەزاد پەرلەمانتاری پێشوو و بە تۆمەتی هەڕەشەكردن سزای بەندكردنی بۆ دەرچووەو دادگا داوای كردووە دەستگیربكرێت. بەپێی بەدوادچوونەكانی (درەو) كە لەگەڵ دادگا قسەی كردووە، شاسوار عەبدولواحید  چەند سكالایەكی لەسەربووەو ئاگاداركراوەتەوە بەڵام ئامادەی بەردەم دادگا نەبووە بۆیە لەسەر سێ سكاڵا بە غیابی حوكمدراوە، بە نزیكەی (3 ساڵ و 6 مانگ) بۆیە شاسوار عەبدولواحید دەبرێتە بەردەم دادوەر بەڵام دەبێت حكومەكانی تەواو بكات، ئینجا ئازاد دەكرێت.  شاسوار عەبدولواحید لە گرتەیەكی ڤیدیۆییدا كە پێش دەستگیركردنی تۆماركراوەو دوای دەستگیركردنی بڵاوكراوەتەوە دەڵێت: لەرێگای چەند كەسێكەوە زانیومە هەوڵی دەستگیركردنم هەیەو ئەوەی ئەوان هەیە بەرامبەر بە من ئەوەیە كە من قسە ئەكەم: بەڵێ پێمان وتوون دزن و كاتێك ئەم ڤیدیۆیە بڵاوكراوەتەوە نازانم گیراوم ماوم مردووم، ئامانجی ئەوان لەدەستگیركردنم سێ شتە، یەكێكیان بۆ ئەوەیە ئیدارەی هەڵمەتی هەڵبژاردن نەكەم، ئامانجێكی تر ئەوەیە فشار بخەنە سەر من بۆ ئەوەی تەسلیم بم، یەكێتی و پارتی رێككەوتوون و حكومەت پێكدێنن، دەیانەوێت هەرچی حزبی سیاسیە دەستەمۆ بكەن، ئەمەی دەیكەم بۆ خوای گەورەی دەكەم، دەیانەوێت سەریان بۆ شۆڕبكەم من ئەوە ناكەم، من هەرچیم لێهات كوشتیانم لە زیندان ئێوە سارد مەبنەوە.  ئەگەر راست دەكەن هەر تۆمەتێكیان لەسەرم هەیە با بێن بە ئاشكرا دادگاییم بكەن، ئەگەر زەڕەیەك شەرەف و ئەخلاقیان تێا بێت و جورئەتیان هەیە، بابێن بە ئاشكراو بەبەرچاوی خەڵكەوە دادگاییم بكەن.         

راپۆرتی: درەو  🔻 بەپێی دواین ڕاپۆرتی کۆمپانیای "گه‌نێڵ ئەنێرجی"ی تورکی لە نیوەی یەکەمی سالێ (2025)، لە سەرجەم ئەو کێڵگە نەوتیانەی هەرێمی کوردستان کە کۆمپانیاکە تێدا پشکدارە (پشکداربوو)، ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت بەم جۆرە بووە؛ 🔹 ئاستی بەرهەمی نەوتی ڕۆژانە لەناوچەی گرێبەستی تاوکێ بەتێکڕا لەنیوەی یەکەمی ئەمساڵ گەیشتووە بە (78 هەزار و 400) بەرمیل نەوتی رۆژانە، بە جۆرێک لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2025) تێکڕای بەرهەمی ڕۆژانە بریتی بووە لە (82 هەزار و 81) بەرمیل نەوت، بەڵام لە چارەکی دووەمی ساڵدا بە  تێکڕای ڕۆژانە بڕی (7 هەزار و 321) بەرمیل نەوت و بە ڕێژەی (9%) دابەزیوە بۆ (74 هەزار و 760) بەرمیک نەوتی ڕۆژانە. 🔹 بەتێکڕا هەر بەرمیلێک نەوت نیوەی یەکەمی ئەمساڵ بە (33) دۆلار فرۆشراوە، ئەمە لە کاتێکدایە تێکڕای نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە ماوەی ناوبراودا (72) دۆلار بووە بۆ هەر بەرمیلێک. 🔹 داهاتی کۆمپانیاکە لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2025) بڕی (35.8 ملیۆن) دۆلار بووە، لە کاتێکدا لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2024) بڕی داهاتی کۆمپانیاکە (37.6 ملیۆن) دۆلار بووە. 🔹 ڕاپۆرتەکەی کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی ئەوەی ڕاگەیاندووە، کە دەرچوون لە مۆڵەتی سارتا و قەرەداغ و تەق تەق لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە پەسەندکراوە بە کەمترین بەرکەوتنی پاشماوەی بەرپرسیارێتی.  داهات و بەرهەمی کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی لەکێڵگه‌ نه‌وتییه‌کانی هه‌رێمی کوردستان لە نیوەی یەکەمی (2025) بەپێی دواین ڕاپۆرتی کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی نیوەی یەکەمی ساڵی (2025)، لەو کێڵگە نەوتییانەی کاری تێدا دەکات، بە تایبەتیش کێڵگەی نەوتی تاوکێ تێکڕای ئاستی بەرهەمی کێڵگەکە گەیشتووە بە (78 هەزار و 400) بەرمیل نەوتی رۆژانە، بە جۆرێک لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2025) تێکڕای بەرهەمی ڕۆژانە بریتی بووە لە (82 هەزار و 81) بەرمیل نەوت، بەڵام لە چارەکی دووەمی ساڵدا بە  تێکڕای ڕۆژانە بڕی (7 هەزار و 321) بەرمیل نەوت و بە ڕێژەی (9%) دابەزیوە بۆ (74 هەزار و 760) بەرمیک نەوتی ڕۆژانە. هەروەها کۆمپانیاکە ئەوەشی ڕاگەیاندووە، کە داهاتی کۆمپانیاکە لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2025) بڕی (35.8 ملیۆن) دۆلار بووە، لە کاتێکدا لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2024) بڕی داهاتی کۆمپانیاکە (37.6 ملیۆن) دۆلار بووە. هەر بە پێی ڕاپۆرتەکەی گەنێڵ ئەنێرجی بەتێکڕا لە نیوەی یەکەمی ئەم ساڵدا بە تێکڕا هەر بەرمیلێک نەوت بە (33) دۆلار فرۆشراوە، ئەمە لە کاتێکدایە تێکڕای نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە ماوەی ناوبراودا (72) دۆلار بووە بۆ هەر بەرمیلێک. کۆمپانیاکە ئەوەشی ئاشکرا کردووە، دوای کۆتایی هاتنی نیوەی یەکەمی ئەمساڵ، هێرشی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان بۆ سەر ژمارەیەک کێڵگەی نەوتی هەرێمی کوردستان، لەنێویشیدا کێڵگەی نەوتی تاوکێ وایکرد بەشێوەیەکی کاتی بەرهەمهێنانی تێیدا ڕابگیرێت بەهۆی ئەو زیانانەی بەریکەوتبوو. دوای هەڵسەنگاندنی زیان، کار لەسەر پلانێکی گونجاو دەکەین بۆ زیادکردنی بەرهەمهێنان. ڕاپۆرتەکەی کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی ئەوەی ڕاگەیاندووە، کە دەرچوون لە مۆڵەتی سارتا و قەرە داغ و تەق تەق لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە پەسەندکراوە بە کەمترین بەرکەوتنی پاشماوەی بەرپرسیارێتی. هەردوو بڕەی پارەی وەرگیراو و خەرجکراو لەلایەن حکومەتی هەرێم لە ئەنجامی دەرچوون لە سارتە و قەرەداغ و تەق تەق کەمیکردووە و پوختەی پارەی وەرگیراو نزیکەی (50 ملیۆن) دۆلار بووە. جێی ئاماژەیە هەردوو کێڵگەکانی (تەق تەق و سارتە) کە کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی کاری تێدا دەکردن، لە دوای ڕاگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم لە (25/3/2023)ەوە بە پێی بڕیارەکەی دادگای نێوبژیوانی نێودەوڵەتی پاریس دەست بە بەرهەمهێنانی نەوت لەو دوو کێڵگەیە نەکراوەتەوە، بۆیە تا ئێستا هیچ بەرهەمێکیان نەبووە. گه‌نێڵ ئەنێرجی له‌ کێڵگه‌ نه‌وتییه‌کانی هه‌رێمی کوردستان حکومه‌تی هه‌رێمی کوردستان گرێبه‌ستی له‌گه‌ڵ کۆمپانیای "گه‌نێڵ ئەنێرجی"ی تورکی هه‌یه‌ له‌ هه‌ر یه‌ک کێڵگه‌کانی (تاوکێ، ته‌ق ته‌ق، سارتە و قه‌ره‌داغ)، سێ کێڵگەی یەکەمیان لە پێش بڕیاری ڕاگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم لە بەرهەمهێناندا بوون. بەڵام لە دوای (25/3/2023) بەرهەمهێنان لەو کێڵگانەش ڕاگیراوە، بەڵام تەنها کێڵگەی نەوتی (تاوکێ) بەرهەمێنانی تێدا دەکرێت.  یەکەم؛ کێڵگه‌ی تاوکێ هەریەک لە کۆمپانیاکانی دی ئێن ئۆی (DNO)ی نەرویجی و کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی (Genel Energy) تورکی لە کێڵگەی تاوکێ خاوەن پشکن. کۆمپانیای دی ئێن ئۆ(DNO)  خاوەنی (75%)ی پشکەکانەو گەنێڵ ئەنێرجی خاوەنی (25%)ی پشکەکانە. ناوچەی گرێبەستی تاوکێ لە پارێزگای دهۆکە. دووەم؛ کێڵگەی تەق تەق  ئەم کێڵگەیە ده‌كه‌وێته‌ ناحیه‌ی "ته‌ق ته‌ق"ەوە لە قه‌زای كۆیه‌، ڕووبه‌ره‌كه‌ی (951) كیلۆمه‌تر دووجایه‌، پشكه‌كانی کێڵگەی ناوبراو دابەشبوون بەسەر كۆمپانیای "ئەداکس پیترۆلیۆم" کە (36%)ی پشکەکان و "گه‌نێڵ ئەنێرجی" توركی (44%)ی پشکەکان و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە، لە ئێستادا کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی تورکی ڕایگەیاندووە دەرچوونیان لە مۆڵەتی تەق تەق لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە پەسەندکراوە. سێیەم؛ کێڵگەی سارتە کێڵگەی سارتا دەکەوێتە پارێزگای هەولێرەوە، "گەنێڵ ئەنێرجی" (30%)ی پشکەکان و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ لە ئێستادا کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی تورکی ڕایگەیاندووە دەرچوونیان لە مۆڵەتی سارتە لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە پەسەندکراوە. چوارەم؛ کێڵگەی قه‌ره‌داغ دەکەوێتە پارێزگای سلێمانییەوە لە ناوچه‌ی قه‌ره‌داغ و خۆرهه‌ڵاتی چیای سه‌گرمه‌ و ڕۆژئاوای ڕووباری سیروان ده‌گرێته‌وه‌ تا ده‌گاته‌ ده‌ربه‌ندیخان و ڕووبه‌ری ئه‌م بلۆكه‌ (846) كیلۆمه‌تر دووجایه‌، پێشتر (80%)ی پشكه‌كانی درا بە كۆمپانیای (ئیكسۆن مۆبایل)ی ئه‌مریكی و (20%)ی پشكەکانی بۆ (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستان مایەوە. بەڵام دوای کشانەوەی کۆمپانیا ئەمریکییەکە (40%)ی پشکەکانی درابوو بە‌ کۆمپانیای "گه‌نێڵ ئەنێرجی"ی تورکی. بەڵام تا ئێستا ئەم کێڵگەیە نەگەیشتووە بە بەرهەمهێنان و کۆمپانیا تورکییەکە ڕایگەیاندووە لە دەرچوونیان لە مۆڵەتی قەرەداغ لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە پەسەندکراوە. سەرچاوە Genel Energy PLC: Unaudited results for the period ended 30 June 2025, 05/08/2025; https://genelenergy.com/regulatory-news-press-releases/    

راپۆرت: درەو لەكاتێكدا توركیا فشارەكانی توندكردوەتەوە بۆ ئەوەی عێراق بەوپەڕی توانای بۆریی (جەیهان)ەوە نەوت هەناردە بكاتەوە، حكومەتی بەغداد چووە ناو گفتوگۆ لەگەڵ سوریا بۆ زیندوكردنەوەی هێڵی كەركوك- بانیاس، هێڵێك كە لە هەشتاكانی سەدەی رابردووەوە كاری پێنەكراوەو پێشبینی دەكرێت تێچووەی بەكارخستنەوەی لەسەر هەردوو وڵات قورس بكەوێت، ئایا نەوتی كەركوك رەوانەی سوریا دەكرێتەوە؟ چارەنوسی نەوتی كوردستان لەنێوان بەندەرەكانی (جەیهان)و (بانیاس) لەم راپۆرتەدا. سەردانێكی كتوپڕ محەمەد بەشیر وەزیری وزەی سوریا گەیشتە بەغدادو لەگەڵ حەیان عەبدولغەنی وەزیری نەوتی عێراق كۆبووەوە. بەپێی قسەی ئاژانسی هەواڵەكانی سوریا (سانا)، وەزیری وزەی سوریا لە دیدارەكەیدا لە بەغداد باسی لەوە كردووە سوریا مانگانە نزیكەی (3 ملیۆن) بەرمیل نەوت هاوردە دەكات، بۆ ئەوەی لە پاڵ بەرهەمی ناوخۆیدا بتوانێت پێداویستی خۆی دابین بكات.  ئەم سەردانە كتوپڕ بوو، لەسەر بانگهێشتی وەزیری نەوتی عێراق رێكخرا.  هێڵی بانیاس.. هەوڵێكی كۆن وەزیری وزەی سوریا باسی لە بایەخی بەستنەوەی هێڵی نەوتی نێوان عێراق و سوریای كردووەو وتویەتی:" هێڵی كۆنی نێوان كەركوك و بەندەری بانیاس تەمەنی گریمانەكراوی تەواو بووەو پێویستی بە هەڵسەنگاندنێكی هەمەلایەنە هەیە".  حەیان عەبدولغەنی وەزیری نەوتی عێراقیش ئارەزووی نیشانداوە بۆ كاراكردنەوەی هێڵی بۆری نەوتی عێراق- سوریا، بۆ ئەمە پێشنیاری كردووە "راوێژ بە لایەنێكی پسپۆڕ بكرێت بۆ هەڵسەنگاندنی دۆخی ئێستای هێڵەكەو ئەگەری دووبارە بەكارخستنەوەی هێڵە كۆنەكە یاخود دروستكردنی هێڵێكی نوێ". عەبدولغەنی وتویەتی: رووداوەكانی ئەمدواییەی ناوچەكە (مەبەستی لە شەڕی ئیسرائیل و ئێران و ئەگەری تێكچوونی رێڕەوە دەریاییەكانە) رەنگە كاریگەری لەسەر هەناردەی نەوتی عێراق هەبێت، ئەمە وا دەكات گەڕان بەدوای دەروازەی جێگرەوە ببێت بە كارێكی پێویست.  ئەمە هەوڵێكی كۆنە لە بەرگێكی نوێدا، ئۆكتۆبەری 2023 كە هێشتا حوكمی سوریا بەدەست (بەشار ئەسەد)ەوە بوو، حكومەتی عێراق بە پشتیوانی و رێنمایی ئێرانییەكان پرسی زیندوكردنەوەی هێڵی (كەركوك- بانیاس)یان خستە بەر باس، تەنانەت ئەوكات وەزارەتی نەوتی عێراق تیمی هونەری راسپارد بۆ نۆژەنكردنەوەی بۆری (كەركوك - بێجی - حەدیسە) كە نزیكەی (300) كیلۆمەتر دەبێت، وا بڕیار بوو لەناو خاكی سوریاش گفتوگۆ لەگەڵ لایەنی سوری بكرێت بۆ نوژەنكردنەوەی بۆرییەكە، كە بەهۆی شەڕو كێشە ناوخۆییەكانی سوریا لەكاركەوتبوو. ئەوكات راپۆرتەكان باسیان لەوە دەكرد، ئێران بۆ خۆدزینەوە لە سزاكانی ئەمریكا بەدوای رێگەی تردا دەگەڕێت بۆ هەناردەكردنی نەوت و بەدەستهێنانی داهات، هێڵی كەركوك- بانیاس بەو ناوچانەدا تێدەپەڕێت كە بەدەست هاوپەیمانەكانی تارانەوەن (حەشدی شەعبی و رژێمی ئەسەد)، بەڵام ئێستا ئیتر نەخشەی سیاسی گۆڕاوە، سوریا بەدەست نەیارەكانی ئێرانەوەیە، لەناوخۆی عێراقیش حەشدی شەعبی لەژێر فشاری توندی ئەمریكادایە.  ئایا هێڵی بانیاس زیندوو دەكرێتەوە؟  ئەندازیار (غەیاس دیاب) یاریدەدەری وەزیری وزەی سوریا بۆ كاروباری نەوت لە كۆبوونەوەكەدا قسەی كردووەو وتویەتی:" وێستگەکانی پەمپکردن بەدرێژایی رێگای بۆرییەکە نزیکن لە لەناوچوون و پێویستیان بە نۆژەنکردنەوەی گشتگیر هەیە، لەوانەش نوێکردنەوەی بۆری و تانکی و پەمپەکان، هەروەها ژێرخانی کارەباو کارە مەدەنییەکان. نۆژەنکردنەوەی بۆرییە کۆنەکە، لەگەڵ دروستکردنی بۆرییەکی نوێ، دەبێتە هۆی بەدیهێنانی كەڵكی زیاتری ئابوریی".  باس لە پرسی پرۆژەی راكێشانی كێبڵی ریشاڵی بینایی (فایبەر ئۆپتیك) كراوە هاوتەریب لەگەڵ هێڵی بۆری نەوتەكەو بەستنەوە بە لوبنانەوە.  هەردوو وەزیری وزەی سوریاو نەوتی عێراق لەسەر ئەوە رێككەوتوون تیمێكی تەكنیكی و راوێژكاری هاوبەش راسپێرن بۆ هەڵسەنگاندنی دۆخی ئێستا، هاوكات بڕیاریانداوە لیژنەیەكی سەرەكیش بەسەرپەرەشتی وەزیری وزەی سوریا دروستبكرێت بۆ بەڕێوەبردنی پرۆسەی هەماهەنگیی راستەوخۆی پرۆژەكانی هاوكاری نێوان هەردوو وڵات.   ئێستا پرسیاری جددی ئەوەیە لەكاتێكدا حكومەتی عێراق لە هەوڵدایە جگە لە رێڕەوی دەریایی باشور، دەروازی تری هەناردەكردنی نەوت بدۆزێتەوە، دەتوانێت هاوكات لەگەڵ بەگەڕخستنەوەی هێڵی عێراق- توركیا، هێڵی عێراق- سوریاش بەكاربخاتەوە؟ روانگەی (ئیكۆ عێراق) كە دامەزراوەیەكی تایبەتمەندی بواری ئابورییە، پێیوایە پرۆسەی نۆژەنكردنەوەی بۆری نەوتی كەركوك- بانیاس لەنێوان (400 بۆ 600 ملیۆن) دۆلاری تێدەچێت و عێراق و سوریا دوو دەوڵەتی موفلیسن و ئەم توانا ئابورییەیان نییە بۆرییەكە نۆژەنبكەنەوە یاخود بەتەواوەتی بیگۆڕن، بۆیە بەوتەی ئەم دامەزراوەیە (باشترین چارەسەر ئەوەیە بۆرییەكی نوێ بە توانایەكی زیاترەوە دروست بكرێت، ئەمەش لەرێگەی گرێبەستكردن لەگەڵ دەوڵەتی سێیەم كە هەم شارەزایی لە كارەكەدا هەبێت هەمیش توانای تەمویلكردنی پرۆژەكەی هەبێت).  نەبیل مەرسومی كە شارەزایەكی ئابورییەو خەڵكی پارێزگای دەوڵەمەند بە نەوتی بەسرەیە، رەشبینە لە پرۆژەی زیندوكردنەوەی هێڵی بانیاس، ئەم پیاوە كە مامۆستای زانكۆیە دەڵێ:  •    ئەزموونی عێراق لە هێڵی بۆری نەوتدا خراپە، سوریا ساڵی 1982 هێڵی بۆرییەكەی داخست، پاشان سعودیە بۆرییەكەی داخست، بەمدواییانەش توركیا هێڵی جەیهانی داخست، لە هەموو ئەم داخستنانەشدا عێراق زەرەرمەندی گەورە بووە. ئەمڕۆ سوریا دەیەوێت دووبارە هێڵەكە بنیاد بنێتەوە، كێ گەرەنتی ئەوە دەكات جارێكی تر دایناخاتەوە.  ساڵی 2007 عێراق و سوریا رێككەوتن بۆ دروستكردنەوەی هێڵی بۆری كەركوك - بانیاس و بڕیاربوو لەلایەن كۆمپانیایەكی سەربە كۆمپانیای گازپرۆمی روسییەوە دروستبكرێت، بەڵام لە 2009 ئەو رێككەوتنە هەڵوەشایەوە بەهۆی گرانی تێچوون و كۆمەڵێك كێشەی ترەوە، دەكرێت ئەمەش وەكە پێشینەیەكی خراپ بۆ زیندوكردنەوەی ئەم هێڵە تەماشا بكرێت.  دورنییە بانگهێشتكردنی وەزیری وزەی سوریا بۆ بەغدادو قسەكردن لەبارەی زیندوكردنەوەی هێڵی كەركوك- بانیاس، وەكو فشار بێت بۆسەر توركیا لەلایەن حكومەتی محەمەد شیاع سودانییەوە، بەتایبەتیش لەكاتێكدا توركیا بەمدواییە لایخۆیەوە كۆتایی هێنا بە رێككەوتنی كارپێكردنی بۆری بەندەری جەیهان و؛ بۆ درێژكردنەوەی تەمەنی ئەم بۆرییە مەرجی ئەوەیە عێراق بەتەواوی توانای بۆرییەكەوە نەوتی پێدا هەناردە بكات واتا رۆژانە زیاتر لە ملیۆنێك بەرمیل، بۆرییەك كە دەمێكە لە كاركەوتووەو حكومەتی هەرێمی كوردستان لەرێگەی سیاسەتی "ئابوری سەربەخۆ"وە لە ساڵی 2014وە زیندووی كردەوەو نەوتی خۆی پێدا هەناردە كرد، كە ئەمەش دواجار ناڕەزایەتی حكومەتی بەغدادی لێكەوتەوەو بەهۆی سكاڵای عێراقەوە لە دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی پاریس، لە 25ی ئازاری 2023وە توركیا هەناردەی نەوتەكەی راگرت و لەوكاتەوە تائێستا دەستی پێ نەكردوەتەوە.  وا دەردەكەوێت لە هەموو حاڵێكدا حكومەتی عێراق دەیەوێت لە ئایندەدا نەوتی هەرێمی كوردستان (ئەگەر رادەستی سۆمۆی بكات) لەرێگەی كەركوكەوە هەناردە بكات، چ هەناردەكردنی لەرێگەی بۆری كەركوك- جەیهان، یاخود لە ئایندەیەكی دووردا لەرێگەی بۆری كەركوك- بانیاس.    لەبارەی هێڵی (كەركوك- بانیاس)ەوە هێڵی كەركوك- بانیاس یەكێك لە گرنگترین پرۆژەكانی هەناردەی نەوتی عێراق بوو لە نیوەی دووەمی سەدەی بیستەمدا، ئەم بۆرییە كە ساڵی 1934 دروستكراوەو درێژییەكەی زیاتر لە (800 كیلۆمەتر)ە، یەكەمجار بۆرییەكی (12) ئینجی بووەو رۆژانە نزیكەی (85 هەزار) بەرمیلی پێدا هەناردە كراوە، بەڵام لە ساڵی 1952 بۆرییەكی (16) ئینجی و دواتر لە كۆتایی شەستەكاندا دوو بۆری (30 و 32) ئینجی تر دروستكراوە. لە ساڵی 1982 حكومەتی عێراق  رەوانەكردنی نەوتی عێراقی لە رێگای سوریاوە راگرت، بەبیانووی پشتیوانی سوریا لە ئێران. ئەم هێڵە كێڵگەكانی (كەركوك)ی دەوڵەمەند بە نەوتی بەستوەتەوە بە بەندەری (بانیاس)ی سوریاوە لەسەر دەریای ناوەڕاست، ئەمەش دەرفەتی ستراتیژیی بە عێراق بەخشیوە نەوتەكەی بگەیەنێتە ئەوروپا. بەشی بۆریی ئەم هێڵە زۆری دەكەوێتە ناو خاكی سوریاوە، بەهۆی ئەوەی هێڵەكە بۆ ماوەیەكی زۆر لە ناوچەی  شەڕدا بووە هەم لە دیوی عێراق و هەم لە دیوی سوریا، زیانی زۆری بەركەوتووە.  لە دیوی عێراقەوە بۆرییەكە دوو بەشە، لە كەركوك بۆ بێجی كە نزیكەی (120) كیلۆمەترە بۆرییەكە كێشەی نیەو بۆریەكی (42) ئینجەو توانای رەوانەكردنی (600) هەزار بەرمیل نەوتی هەیە، بەڵام لە بێجی بۆ حەدیسە كە نزیكەی (200) كیلۆمەترە بۆریەكی (30 و 32) ئینجی هەیە كە توانای رەوانەكردنی (150) هەزار بەرمیلی هەیەو پێویستی بە بۆرییەكی (40 بۆ 42) ئینجی هەیە كە توانای رەوانەكردنی (600) هەزار بەرمیلی رۆژانەی هەبێت.

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) سۆشیال میدیا توانای بەرکەوتن و بەیەکگەیشتنی مرۆڤەکانی بە هەموو جیاوازییەکانیانەوە بە شێوەیەکی بەرچاو فراوان و گەورەکردوە. خەڵکانێکی زۆر ئەمرۆ لەسەر تۆرەکانی دونیای دیگیتالی بەریەک دەکەون و لەگەڵ یەکدا دەچنە پەیوەندیی هەمەجۆرەوە. ئەمەش وایکردوە  ئەم سەرزەمینە دیگیتاڵییە تازەیە ببێت بە رووبەرێکی گرنگ بۆ بینین و تێڕامان، هەم لە فۆرمە جیاوازەکانی توندوتیژیی و بریندارکردنی هەمەجۆری مرۆڤەکان بۆ یەکتری، هەم لە شێوازە جیاوازەکانی پەیوەندیی ئینسانیی و میهرەبانیی و هاوڕێیەتی.  هەردوو دیوە ناکۆکەکەی پەیوەندییە ئینسانییەکان لەناو ئەو تۆڕانەدا بەسەختی ئامادەن. لەو دونیا دیگیتالیەدا هەم دۆست و یار و هاوڕێ دروستدەبێت و دروستدەکرێت، هەم نەیار و ناحەز و دوژمنیش. دونیاکە خۆیشی دەشێت هەم بمانباتە ناو جۆرێک لە قەسابخانەی ئەخلاقییەوە، هەم بشمانباتە ناو سەفەری جیاواز و هەمەجۆری ئینسانیی سەرنجڕاکێش، پر لە ئەزموونی هاوخەمیی و دۆستانەی تازە. بەم مانایە  سۆشیال میدیا وەک فەزایەکی ئەخلاقیی و کۆمەڵایەتیی ئاکارێکی دوولایەنەی دژ و ناکۆک بەیەکی هەیە. بۆیە بەریەککەوتنە دیگیتاڵییەکان دەتوانن پەیوەندییە ئینسانییەکان لە قاڵب بدەن و هۆکارێک بن بۆ گەندەڵیی ئەخلاقیی و شەرمەزاربوونی دەستەجەمعیی و سڕینەوەی هەستی هاوسۆزیی و هاودەنگیی، وەکچۆن دەشتوانن سەرزەمینێک بن بۆ بەدەمەوەچوون و هاریکاریی و بەیەکگەیشتنێکی دۆستانە و ئینسانی. هەردوو دیوەکەی ئەو دونیایە دوو دیوی راستەقینە و مادیی و رەمزیین و هەردووکیان لەناو ژیانی مرۆڤەکاندا ئامادەن و کاردەکەن.  وەک ووتم فۆرمە جیاوازەکانی توندوتیژیی بەشێکی گەورە و سەرەکیی گوتاری ناو سۆشیال میدیایە. ئەوەی مایەی زیاتر لەسەر وەستانە ئەو فۆرم و شێوازانەی توندوتیژیین کە دەشێت برێکی زۆریان لەژێر ناوی «لەمرۆڤخستنی مرۆڤ»دا کۆبکەینەوە. فۆرمێک کە بەشێوەیەکی بەرفراوان لەناو بەشە کوردییەکەی ئەو دونیا دیگیتاڵیەدا ئامادەیە، هەم لەلایەن تاکەکەس و هەم لەلایەن حیزب و گروپ و لایەنی رێکخراویشە ئاراستەدەکرێن.  لەمانا هەرە سادەکەیدا «لەمرۆڤخستنی مرۆڤ» مانای گۆڕینی ئەوانیتر، زۆرجار ئەوانەی لە خود خۆی ناچن، بۆ ئەهریمەن، بۆ خراپەکاری ڕەها، بۆ شتێکی بێنرخ و بێبەها، بۆ کەسێکی ناکەس، بۆ بوونەوەرێکی سوک و بێئەرزش، هتد... بەم هۆیەشەوە بەهانەهێنانەوە بۆ بەکارهێنانی هەموو جۆرەکانی توندوتیژیی، بەرامبەر بەو کەسانە، تا بە کوشتن و لەناوبردن دەگات. کێشەی «لەمرۆڤخستنی مرۆڤ»، بەر لە هەمووشتێک، کێشەیەکی ئەخلاقییە،هێما بۆ داڕمانێکی گەورە لە ئەخلاقدا دەکات تا ئەو شوێنەی وا لە کەسانێک بکات بەناوی ئەم یان ئەو هەقیقەت و موقەدەسی فەرهەنگیی و سیاسیی و دینییەوە، بەرامبەرەکەیان لەوەبخەن وەک مرۆڤ ببینرێت و وەک مرۆڤ مامەڵەبکرێت. کەسەکان بێنرخ و بێبەها و گرگن و گڵاوبکەن، تا ئەو شوێنەی پەل بهاوێت بۆ زەلیلکردنی بە کۆمەڵی ئەم یان ئەو بەشی کۆمەڵگا و پلانی سڕینەوە و لەناوبردنیشیان. لە پرۆسەی «لەمرۆڤخستنی مرۆڤدا» ئەویتر پێش هەمووشتێک لە رووی ئەخلاقییەوە وێراندەکرێت، لە خانەی مرۆڤبوون وەدەردەنرێت و دادەبەزرێنرێت بۆ ئاستێکی کەمتر لە مرۆڤ. وێرانکردنی ئەخلاقیی هەنگاوی یەکەمی ناو کردەی لەناوبردنی جەستەییە. ئازاردانی ئەخلاقیی دەکەوێتە پێش ئازاردانی جەستەییەوە.  لە دونیای ئێمەدا ئەم کردەی لەمرۆڤخستنەی مرۆڤ، بەتایبەتی لەناو پێگە جیاوازەکانی ناو سۆشیال میدیادا، دیاردەیەکی بەرفراونە. بەڕادەیەک هەندێکجار مرۆڤ ئەو هەستەی لای دروستدەبێت کە  پێداویستییە دەرونییە سادەکانی وەک ئارەزووی سەرکەوتن و دەوڵەمەندبوون و دڵخۆشبوون و بەرزبوونەوە، بەناو پەلاماردان و بریندارکردنی کەسانی دیکەدا تێدەپەرێت. سایکۆلۆژیایەک باڵادەستبووە  ئەوانی تر وەک کەمتر لە مرۆڤ دەبینێت و وێنادەکات. ئەم دۆخە تا ئەو شّوێنە رۆیشتوە بە دەگمەن ململانێیەک لەناو ئەو دونیا دیگیتالیەدا بدۆزینەوە لانی هەرەکەمی بەهای ئەخلاقیی تێدابێت و دووربێت لە کردەی  لەمرۆڤخستنی مرۆڤەوە.  بێگومان کولتوری سیاسیی و دینیی ئەم ساتەی ئێمە پڕە لە ئامراز و پیلانەکانی لەمرۆڤخستنی مرۆڤ. یەکەمیان بەناوی بە خائین و ناپاککردنی کەسەکانەوە ئەم کارە ئەنجام ئەدات، دووهەمیان بەناوی بە مولحید و موشریک و  بێدین کردنیانەوە. ئەم دۆخە هەم لەناو سیاسەت و هەم لەناو دیندا، بە پلەی یەکەم، لەناو ئەو زمانەدا جێگیرە کە سیاسەت و دین لەمڕۆدا قسەیپێدەکەن. زمانێک پڕ لە جنێو و ئیهانە و سوکایەتیکردن.  زمانێک، بینەران و بیسەرانی ئەو زمانە، بۆ ئەنجامدانی دڕندەیی هەمەجۆر ئامادەدەکەن. سەندنەوەی مرۆڤبوونیش لەو قوربانییانەی کە هێرشیان دەکرێتەسەر ستراتیژیەتی ژمارە یەکی بەکارهێنانی ئەم زمانە تایبەتەیە. ئەم زمانە تا ئەو شوێنە دەڕوات هەوڵى ئەوەبدات کەسانی ئاسایی، خاوەن هەستی ئەخلاقی، والێبکات، بەشداربن لەو کردەی لەمرۆڤخستنەی مرۆڤدا، بیانخەنە سەر ئەو باوەڕەی کە قوربانییەکان مرۆڤ نین، یان زۆر لە مرۆڤ کەمترن. ئەمیان ناپاک و خائین بە نیشتیمان، ئەویتریان بێدین و مولحید.  بەرەنگاربوونەوەی ئەم دۆخە هەم پێویستیی بە هۆشیارییەکی رەخنەگرانەیە کە تەسلیمی ئەو ستراتیژییە دیگیتاڵییە نائینسانییە نەبێت.  هەم پێویستی بە زمانێکە گرێدراو بە سادەترین پرنسیپە ئەخلاقییەکانی گفتوگۆ و راگۆرکێ و ئیدارەدانی ناکۆکییەوە. هەم ستراتیژیەتی گەشەدان بە هۆشیاریەکی رەخنەیی و هەم داهێنانی زمانێکی ئەخلاقیی دوو ستراتیژن وەک ئاوی ژیان بۆ وەرگرتنەوەی مرۆڤایەتی لەدەستچوی ناو دونیا دیگیتاڵییەکە و بۆ بەرگریکردنیش لە کەرامەتی ئەو کەس و  گروپانەی بە مەبەست کراون بە ئامانج، پێویستن.   بە کورتییەکەی ئەوەی لە ئێستادا بە قەد نان و ئاو پێویستە هەم هۆشیارییەکی رەخنەییە کە نەهێڵێت واقیع لەوە زیاتر داڕمێت. هەم  زمانێکی ئەخلاقییە کە لانی هەرەکەمی پەیوەندیی عەقڵانی نێوان مرۆڤەکان پێویستی پێیەتی.    

  درەو: (ئاییندەی ژینگە) گۆشەیەكی هەفتانەیە مەعروف مەجید سەرۆكی رێكخراوی ئاییندە بۆ پاراستنی ژینگە رۆژانی شەممە بۆ (درەو) دەینوسێت   🔹 ساڵانە، هەڵمەتی نەمام ڕواندن ئەنجام دەدرێ، نەمامگە حکومییەکان ڕۆڵیان لەو هەڵمەتانە چیە؟. 🔹 بۆیە کەمجار لە ساڵی 1948 لەسەر ڕووبەری (40) دۆنم زەوی یەکەم نەمامگەی حکومی جوانکاری و سێبەر لەسەر ئاستی عێراق لە شاری سلێمانی لە گەڕەکی سەرچنار دامەزرا. 🔹 گرفت و قەیرانی دارایی لە ماوەی 10 ساڵی ڕابردوودا دەیان کێشەی بۆ بەرهەمهێنانی نەمام درووست کردووە، بەهۆی نەبوونی بوودجەی تایبەت لە ئێستادا نەمامگە حکومییەکان ناتوانن وەکو پێویست کارەکانی خۆیان ئەنجام بدەن. 🔹 لە ئێستادا تەنها وەزارەتی کشتوکاڵی حکومەتی هەرێمی کوردستان خاوەنی زیاد لە (30) نەمامگە، (14) جوانکاری و سێبەر و (16) باخدارییە، بەڵام هاوردەکردنی نەمام و گوڵ لە دەرەوەی هەرێم بەردەوامی هەیە، و نەتوانراوە داواکاری ناوخۆیی پڕبکرێتەوە. نەمامگە حکومییەکانی هەرێمی کوردستان بە پێی چەند بەڵگەنامەیەک کە تایبەت بە گۆشەی( ئایندەی ژینگە)  کە لە بەڕێز، حوسێن حەمەکەریم بەڕێوەبەری گشتی پێشووی دارستان و پاوانی وەزارەتی کشتوکاڵ دەستی کەوتووە، لە پارێزگاکانی هەرێم  لە ساڵی 2009دا تەنها( 13) نەمامگەی دارستان بونیان هەبووە، کە تایبەتە بە بەرهەمهێنانی نەمامی دارستان، زیاتر لە (60) جۆری نەمام بەرهەم دەهێنرا، بەشێک لەم نەمامانە لە ناو پڕۆژەکانی دارستان دەچێندران و بەشێکی تر دابەش دەکرا بە سەر فەرمانگە فەرمییەکانی حکومەتی هەرێم و ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی کە چالاکیان هەبووە لە بواری چاندنی نەمام و بواری ژینگەیی، ژمارەیەکی تریش دابەش دەکران بە سەر جوتیاران و خاوەن پڕۆژەکانی کشتوکاڵی و ژمارەیەکی زۆریشیان بە خۆڕایی دابەش کراون بە مەبەستی پاڵپشتی کردنی جوتیاران و هاوڵاتیان و هاندانیان بۆ چاندنی نەمام و زیاد کردنی ڕووبەری سەوزایی و بەشداریکردنیان لە ئاوەدانکردنەوەی هەرێم.  لە ساڵی 2009 بۆ 2013 بەرهەمهێنانی نەمام لەسەر ئاستی پارێزگاکان بەم شێوەیە بووە؛ -    کۆی گشتی نەمامەکان؛ (12 ملیۆن و 292 هەزار و 798)بووە. -    ئەو نەمامانەی بێبەرامبەر دابەشکراون بەسەر فەرمانگە فەرمییەکان و ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی و هاوڵاتیان بریتی بوو لە؛ (6 ملیۆن و 308 هەزار و 148). ئەوەی شایەنی وتنە، تەنها لە ماوەی (4) ساڵدا زیاد لە (6 ملیۆن) نەمام دابەشکراون بەبێ بەرامبەر، ئاخۆ ئەو نەمامانە بەدواداچونیان بۆ کراوە یاخود نا، لە کاتێکدا ڕێژەی دانیشتوانی ئەوکاتی هەرێمی کوردستان هێندەی نەمامە دابەشکراوەکان نەبووە. بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی پلاندانانی عێراق ڕێژەی دانیشتوان لە عێراق لە ساڵی 2003، (25 ملیۆن 627 هەزار 362) کەس بووە، لەو ڕێژەیەش (4 ملیۆن و 864 هەزار و 241) کەس لە هەرێمی کوردستان بووە، بەڵام لە کۆتاییەکانی ساڵی 2017 ڕێژەی دانیشتوان لە عێراق بۆتە (37 ملیۆن و 139 هەزار و 519) کەس، لەو ڕێژەیەش (5 ملیۆن و 755 هەزار و 43) کەسیان لە هەرێمی کوردستانن، هەر بەپێی ئامارەکان زیادبوونی ڕێژەی دانیشتوانی عێراق بە بەراورد بە هەرێمی کوردستان لەساڵی 2009 بۆ 2013  ڕێژەی بەرهەمهێنانی نەمام لە پارێزگاکان بەم شێوەیە بووە؛ -    پارێزگای هەولێر؛ 2 ملیۆن و 659 هەزار و 272 نەمام. -    پارێزگای سلێمانی؛ 5 ملیۆن و 246 هەزار و 317 نەمام. -    پارێزگای دهۆک؛ 2 ملیۆن و 855 هەزار و 404 نەمام. -    ئیدارەی گەرمیان؛ 532 هەزار و 804 نەمام. ئامارەکانی بەرهەم هێنان و دابەش کردنی نەمام بەم شێوەیەی خوارەوەیە: دابەشکردنی نەمام بێ بەرامبەر بۆ فەرمانگە حکومییەکان و ڕێکخراوەکان بەم شێوەیە بووە؛ -    هەولێر؛ ملیۆنێک و 612 هەزار و 410 -    سلێمانی؛  2 ملیۆن و 902 هەزار و 672 -    دهۆک؛ ملیۆنێک و 425 هەزار و 56 -    گەرمیان؛ 268 هەزار و 10 -    کۆی گشتی دابەشکراو؛ 6 ملیۆن و 308 هەزار و 148 بەپێی ئەو خشتانەی دەست کەوتوون ڕێژەی بەرهەمهێنانی نەمامی باخداری و سێبەر لە نەمامگە حکومییەکان بەم شێوەیە بووە؛ -    ساڵی 2014؛ ملیۆنێک و 29 هەزار و 126 باخداری -    ساڵی 2015؛ 736 هەزار و 291 باخداری. -    ساڵی 2015؛ 633 هەزار و 730 سێبەر. -    ساڵی 2016؛ 530 هەزار و 348 باخداری -    ساڵی 2016؛ 582 هەزار و 895 سێبەر  -    ساڵی 2017؛ 665 هەزار و 979 باخداری -    ساڵی 2017؛ 581 هەزار و 158 سێبەر -    ساڵی 2018؛ 443 هەزار و 795 باخداری -    ساڵی 2018؛ 532 هەزار و 186 سێبەر -    ساڵی 2019؛ 314 هەزار و 759 باخداری -    ساڵی 2019؛ 628 هەزار و 814 سێبەر ناو و ناونیشانی نەمامگەی تایبەت بە (باخداری) حکومییەکان لە شاروشارۆچکەکانی هەرێمی کوردستان. نەمامگەكانی دارستان؛ (14) نەمامگەیە، بەجۆرێک؛ •    پارێزگای  هەولێر -    نەمامگەی دارستانی هەولێری ناوەند       -    نەمامگەی دارستانی كۆیە. •    ئیدارەی سۆران -    نەمامگەی دارستانی بەرزێوە •    پارێزگای سلێمانی -    نەمامگەی دارستانی سەرچنار -    نەمامگەی دارستانی دەربەندیخان -    نەمامگەی دارستانی بانی مەقان/ چەمچەماڵ -     نەمامگەی دارستانی دوكان. •    پارێزگای دهۆك -     نەمامگەی دارستانی ئاكرێ -     نەمامگەی دارستانی مالطا •    ئیدارەی زاخۆ -     نەمامگەی دارستانی زاخۆ •    پارێزگای هەڵەبجە  -    نەمامگەی دارستانی سیروان •    ئیدارەی  ڕاپەڕین -     نەمامگەی دارستانی شازاد صائب. •    ئیدارەی گەرمیان -     نەمامگەی دارستانی كفری -    |نەمامگەی دارستانی كەلار  نەمامگەكانی باخداری؛ (16) نەمامگەیە، بەجۆرێک؛ -     نەمامگەی باخداری گۆلان -     نەمامگەی دایكانەی بێستانە -     نەمامگەی زەیتونی خەبات -    هەولێر نەمامگەی باخداری كۆری -     نەمامگەی باخداری هەریر -     نەمامگەی باخداری كۆیە -     نەمامگەی باخداری سەرچنار  -     نەمامگەی باخداری بازیان -     نەمامگەی باخداری ناڵپارێز -     نەمامگەی باخداری كانی پانكە -     نەمامگەی باخداری بەكرەجۆ -    نەمامگەی باخداری ئاكرێ -    نەمامگەی باخداری زاخۆ -    نەمامگەی باخداری مالطا -    نەمامگەی باخداری سیروان -     نەمامگەی باخداری كەلار. هەرێمی کوردستان، هەڵمەتی چاندنی ملیۆنان نەمام  و ڕۆڵی نەمامگە حکومییەکان بەپێی ئامارێک  تەنها لە کابینەی د.بەرهەم ئەحمەد ساڵەح، لە ماوەی دوو ساڵدا بڕی (7 ملیۆن) نەمام ڕوێنراوە و بێ بەرامبەر دراون بە خەڵکی. هەڵمەتی ڕوواندنی دوو ملیۆن نەمام له بەرواری (7_11_2010)  وەرزی چاندنی نەمام بۆ ساڵی (2010_2011) هەڵمه‌تێكی نەمام ڕواندن ئەنجام درا لەسەر تاسەری  هەرێمی کوردستان، بە چاودێری د.بەرهەم ئەحمەد ساڵەح، سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان. بە پاڵپشتی وەزارەتی کشتوکاڵ و بەشێک لە وەزارەتەکانی تری حکومەت و پشتیوانی ڕێکخراوە ژینگەییەکان. لەو هەڵمەتەدا بڕی (2 ملیۆن و 301 هەزار و 593) نەمام چاندراون و دابەشکران. سەرەتای پڕۆژەکە لە دارستانی کەسنەران، لە بەرواری7_11_2010 بەچاندنی  (1600) نەمامی زەیتوون بە ئامادەبوونی سەرۆکی حکومەت دەستی پێکرد. هەڵمەتی دووەم، لە ژێر ناوی(چاندنی پێنج ملیۆن نەمام)  لە 2011/11/29 دەستی پێکرد و لە کۆتایی ساڵی 2012 کۆتایی پێهات.  لەو هەڵمەتە بڕی (2,087,802) نەمام چاندرا و دابەشکرا بەسەر فەرمانگەكانی فەرمی حکومەتی هەرێم و هاوڵاتیان و جوتیاران، سەرەتای هەڵمەتەکە لە شارۆچکەی قەزای (مەخمور) لە ڕێوڕەسمێکی شایستەدا لە ڕۆژی 29/11/2011 هەڵمەتەکە ڕاگەیەندراو دەستی بە کارکردن کرد بە ئامادەبوونی خودی بەڕێز سەرۆکی حکومەتی هەرێم.  توانای نەمامگە حکومییەکان بۆ پڕکردنەوەی داواکاری ناوخۆیی لە سەرەتای دروستکردنی نەمامگەکان لە کۆتایی ساڵی نەوەدەکان لەلایەن ڕێکخراوی فاو، بەپێی جوگرافیای کوردستان نەمامگەکان دابەشکران. بە ووتەی حوسێن حەمە کەریم بەڕێوەبەری گشتیی پێشووی باخداری ‌و دارستان ‌و پاوان لە ‏وەزارەتی ‏کشتوکاڵ، ئەو کات نەمامگە حکومییەکان پێویست بوون بۆ شار و شارۆچکەکان لەبەر ئەوەی نەمامگەی ئەهلی بوونیان نەبوو، بەڵام ئێستا بەهۆی زۆری نەمامگە ئەهلییەکان، ئەو شێوازە گۆڕاوە کە پێشتر بیرمان لێدەکردەوە، من خۆم خاوەنی بیرۆکەی ئەوە بووم بەشێک لە نەمامگە حکومییەکان بدرێ بە کەرتی تایبەت بەڵام لەژێر چاودێری وەزارەت و بەپێی کۆمەڵی مەرج، لەبەر ئەوەی لە ئێستادا نەمامگە حکومییەکان هیچ بودجە و پارەیەکی دیاری کراویان نیە. هەڵکەوت عەبدوولڕەحمان، بەڕێوەبەری گشتیی باخداری ‌و دارستان ‌و پاوان لە ‏وەزارەتی ‏کشتوکاڵ  لە بەرنامەی لەگەڵ ڕەنج، ئاماژە بەوە دەکات، لەو 30 ‏نەمامگەیەی وەزارەتی کشتوکاڵ هەیەتی، نەیاتوانیوە وەکو پێویست ‏سوودی لێببینن. 30 نەمامگەی حکومی هەیە ناتوانین ‏بیاندەینە کرێ‌، ناشتوانین وەکو پێویست کاریان تێدا بکەین ئەمەش ‏پەیوەندی بە کەمی مووچە ‌و خانەنشین بوونی بەشێک لە ‏فەرمانبەرانەوە هەیە.  سەرەڕای گرفتەکان ئاماژەی بەوە کرد، وەبەرهێنانی ‏بواری کشتوکاڵی لە 2% بۆ 10% بەرزبووەتەوە، "ئێمە وەک وەزارەت ‏دەخوازین وەبەرهێنان لە کەرتی کشتوکاڵ زۆر بێت، دەرگامان بۆ ‏هەموو ئەوانە ئاوەڵایە کە وەبەرهێنان لە بوارێکی کشتوکاڵی دەکەن."  هەڵکەوت عەبدووڕەحمان، بەڕێوەبەری گشتیی باخداری ‌و دارستان ‌و پاوان لە ‏وەزارەتی ‏کشتوکاڵ، دەڵێت؛"ساڵانە (22 ملیۆن) دۆلاری کوردستان دەچێتە ‏دەرەوە بۆ کڕینی نەمام ‌و داری جوانکاری، ئەو ژمارەیەش لەوەوە ‏هاتووە لە پێنج ساڵدا (56 ملیۆن) نەمام ‌و داری زینەمان هاوردەی ‏هەرێمی کوردستان کردوە" ڕۆڵی نەمامگە حکومییەکان لە درووستکردنی دارستانی دەستکرد ڕۆڵی نەمامگە  حکومییەکان لەبونیادنانی دارستانی دەستکرد لە پارێزگاکان. -    پارێزگای هەولێر، خاوەنی (27) پارک و پڕۆژەیە لەسەر ڕووبەری (8 هەزار و 988) دۆنم. -    پارێزگای سلێمانی، خاوەنی (35) پارک و پڕۆژەیە لەسەر ڕووبەری (15 هەزار و 980) دۆنم. -    پارێزگای  دهۆک خاوەنی (37) پارک و پڕۆژەیە لەسەر ڕووبەری (8 هەزار و68) دۆنم. -    پارێزگای  هەڵەبجە خاوەنی (9) پارک و پڕۆژەیە لەسەر ڕووبەری (هەزار و 905) دۆنم. -    ئیدارەی گەرمیان خاوەنی (6) پارک و پڕۆژەیە لەسەر ڕووبەری (531) دۆنم. کۆی گشتی ڕووبەری پارک و پڕۆژەکان (35 هەزار و 472)  دۆنم زەوییە. گرنگی نەمامگەکان لە عێراق تا ئێستا ئامارێکی فەرمی لەسەر ژمارەی نەمامگەکان لە عێراقدا نییە، بەڵام لە پارێزگا جۆراوجۆرەکاندا بوونیان هەیە و زۆرن. نەمامگەکان لە ناوچە کشتوکاڵییەکاندا بەربڵاون و ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕن لە دابینکردنی نەمام بۆ مەبەستی کشتوکاڵی و دیزاینکردنی زەوی. نەمامگە لە نێوان نەمامگە بۆ نەمامە کشتوکاڵییەکان و نەمامگە بۆ دارخورما و دارە ڕازاوەییەکان جیاوازن. 1.    دابینکردنی نەمام: نەمامگەکان ئەو نەمامە دابین دەکەن کە جووتیاران پێویستیان پێیەتی بۆ چاندنی بەرهەمی جۆراوجۆر، ئەمەش بەشدارە لە ئاسایشی خۆراک. 2.    پشتگیریکردن لە کشتوکاڵی دیمەنی سروشتی: نەمامگەکان دارە ڕازاوە و دارخورما دابین دەکەن کە بۆ جوانکردنی شارەکان و پارکە گشتیەکان و ماڵەکان بەکاردەهێنرێن. 3.    پشتگیریکردن لە ئابووری ناوخۆیی: نەمامگە سەرچاوەی بژێوی ژیانی زۆرێک لە خێزانەکانە و بەشدارن لە گەشەپێدانی ناوچە کشتوکاڵییەکان. 4.    پاراستنی ژینگە: چاندنی نەمام بەشدارە لە باشترکردنی ژینگە و کەمکردنەوەی پیسبوون. نموونەی جۆرەکانی نەمامگە: 5.    نەمامگەی دارخورما: لە ناوچەیەکی فراوانی عێراقدا دەبینرێن، بەتایبەتی لە پارێزگاکانی ناوەڕاست و باشوور، ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕن لە چاندنی خورما و هەناردەکردن. 6.    نەمامگەی دارە میوەکان: دابینکردنی نەمامەکانی پێویست بۆ چاندنی جۆرە جیاوازەکانی میوە، وەک بادەم و سێو و ئەوانی تر. 7.    نەمامگەی دار و درەخت: دابینکردنی ئەو نەمامانەی کە بۆ جوانکردنی شار و پارکەکان بەکاردێت. 8.    نەمامگەی گوڵ: دابینکردنی جۆرەها گوڵ کە بۆ ڕازاندنەوە و بۆنە و ئاهەنگەکان بەکاردێت. ئەوەی شایانی باسە، لەم شیکارییە بۆمان دەردکەوێ، جگە لە هەندێ وەزارەت و ڕێکخراوی بیانی و ناوخۆیی، کە هەڵمەتی ملیۆنان نەمام بەڕێوەچووە، تەنها وەزارەتی کشتوکاڵ لە ماوەی ساڵانی ڕابردوو هەڵمەتی ملیۆنان نەمام دابەشکردن و ڕواندن بەڕێوەچوونە، ئاخۆ مایەی پرسیار نیە، سەرەڕای ئەو هەڵمەتانە تاوەکو ئێستا  ڕێژەی سەوزایی لە زۆرینەی شارەکان لە خوار ستانداردی جیهانییەوەن.      

راپۆرتی: روونبین لە شەش یەکەمی ٢٠٢٥ دا کۆی (12 ملیۆن و 311 هەزار و 833) بەرمیل نەوت لە ناوچەی گرێبەستی تاوکی ( تاوکی- پیشخاپور) بەرهەم هاتوووە، نرخی بەرمیلێک نەوت بەتێکڕا بە (33) دۆلار فرۆشراوە بە بازاڕی ناوخۆ.   کۆی داهاتی کێڵگەکە بریتی بووە لە (472 ملیۆن و 290 هەزار و 473 ) دۆلار.  لەم بڕە کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی و دی ئێن ئۆ (142 ملیۆن و 112هەزار) دۆلار   داهاتیان بووە بە قازانج و خەرجیەوە.   ئەوەشی بۆ حکومەت ماوەتەوە لە شەش مانگی یەکەمی ٢٠٢٥ دا بریتی بووە لە (330 ملیۆن و (178 هەزار) دۆلار لە وێبنارێکدا کە روونبین تێیدا ئامادە بوو ئەمڕۆ بەیانی چوارشەممە ٦ی ئابی ٢٠٢٥،  کۆمپانیای گنێڵ ئەنێرجی راپۆرتی چالاکییەکانی هەرێمی کوردستانی لە شەش مانگی یەکەمی ٢٠٢٥ بڵاوکردەوە.    بەڕێوەبەری جێبەجێکاری کۆمپانیای گەنێڵ ئێنێرجی پول ویر  CEO  لەگەڵ لوک کلیمێنتس بەڕێوەبەری دارایی CEF  پریزێنتەیشنێکیان پێشکەش  کرد. کۆمپانیاکە  لە ئێستادا تەنها لە  ناوچەی گرێبەستی تاوکی بەرهەمهێنانی نەوتی هەیە لە کوردستان .  پۆڵ  باسی لەوەکرد " گرێبەستی هاوبەشکردنی بەرهەمهێنانی تاوکی ئەدایەکی بەرهەمهێنانی بەهێزی پێشکەش کردووە و وەڵامگۆی بەردەوامی خواستی ناوخۆیی لە ماوەی نیوەی  یەکەمی ساڵی 2025دابووە. هاوشان لەگەڵ کەمکردنەوەی تێچوون لە ساڵی 2024، جوڵەی کاشی ئازادی دروست کردووە".  هەروەها وتی : ئێستا باڵانسی نەختینەمان 225 ملیۆن دۆلارە. ئەم پێگە داراییە بەهێزە وادەکات هەم نەرمی دارایی و هەم ئەو پارەیەی کە پێویستە بۆ بەدەستهێنانی سەروەت و سامانی بەرهەمهێنەری نوێ و هەمەچەشنکردنی لە ڕووی جوگرافیاوە دابین بکات، کە ئەمەش وەک پێشینەی ستراتیژی کۆمپانیاکە دەمێنێتەوە. پۆل دەڵێت : لەماوەی دوو ڕۆژی مانگی تەمموزدا، چالاکییە نەوتییەکانی چەند کۆمپانیایەکی نەوتی نێودەوڵەتی لە هەرێمی کوردستان کەوتە بەر هێرشی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان و تاوکیش یەکێک بوو لەو ناوچەی مۆڵەتانەی زیانیان بەرکەوتووە. خۆشحاڵین پشتڕاستی دەکەینەوە کە هیچ زیانێکی مرۆیی نەبووە. ڕووداوەکانی ئەم دواییەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ئێستادا ئاستی ئاگاداری ئەمنی لە کوردستان بەرزکردۆتەوە و ژمارەی کارمەندانی شوێنی کارکردن بۆ کەمترین ئاست کەمکراوەتەوە. لە ئێستادا  کاریگەری هێرشەکان لە سەر چالاکییەکان هەڵدەسەنگێنرێت و پلانێکی گونجاوی بەرهەمهێنانی داهاتوو دادەڕێژێرێت، لە هەمان کاتدا بەردەوامن لە هەڵسەنگاندنی زیانەکان، کەمکردنەوەی تیمی کار لە کێڵگەکە، بەرزکردنەوەی پرۆتۆکۆڵەکانی سەلامەتی، و جێبەجێکردنی چاکسازییە پێویستەکان بۆ دەستپێکردنەوەی بەرهەمهێنانی تەواو. بەڕێوەبەری جێبەچێکاری گەنێڵ ئەنێرجی دەڵێت: پێشبینی دەکەین کاریگەری زیانەکان و دواکەوتنی بەرهەمهێنان لەسەر پێگەی نەختینەییمان کەم بکرێتەوە بە بەردەوامبوون لە گرنگیدان بە کۆنترۆڵکردنی خەرجییەکان و دابینکردنی بیمە((Insuranceبۆ ئەم جۆرە ڕووداوانە. ئێمە بەردەوامین لە پێشکەشکردنی ڕێنمایی بۆ ئەوەی هیچ گۆڕانکارییەکی بەرچاو لە پوختەی کاش لە کۆتایی ساڵدا روو نەدات. لە وێنبارەکەدا لوک باسی ئەوەیکرد کەبەڕەچاوکردنی بارودۆخی  ناسەقامگیری  سیاسی لە عێراق  و گۆڕانکارییە خێراکان ئاسان نییە پێشبینی بکەین کە کەی هێڵی بۆری هەناردەی عێراق تورکیا دەکرێتەوەو کەی رێکەوتنی تەواو دەکرێت.  بەڵام   وتی کە ئەوەی گەنێڵ و کۆمپانیا نەوتییە نێودوڵەتییەکان داوای دەکات روونە، ئێمە بەڵێنێکی نوسراومان دەوێت کە تیایدا مافە داراییەکانمان بە پێی ئەوگرێبەستەی هەمانە "گرێبەستی هاوبەشیکردن لەبەرهەم"   پارێزراوبێت ولە گرێبەستەکانماندا دیاری کراوە کە پشک و شایستەکانمان چەندە و چۆن دەبێت، هەروەها ،دیاری کردنی تێچوی راستەقینەی نەوت کە ئەوەی ئێستا رێکەوتنی کاتی لەسەر کراوە تا ئەوکاتەی نرخی راستەقینە دیاری دەکرێت ١٦$ وەکو تێچوی بەرمیلێک دیاری دەکرێت کە لە راستیدا تێچووی بەرمیلێک نەوت زۆر لەوە زیاترە.   لە وەڵامی پرسیارێکدا کە پێشتر روونبین بۆ ئامادەکەری وێبنارەکەی ناردبوو سەبارەت بە زیانەکان و ئاستی ئێستای بەرهەمی تاوکی پۆل  ووتی:   بەهۆی هێرشە درۆنییەکانەوە تەنکییەکی بچوکی ئەمبار لە تاوکی بەتەواوی زیانی پێ گەشتووە کە چاکناکرێتەوە، هەروەها یەکەیەکی بەرهەم هێنان لە پیشخاپور زیانی بەرکەوتووە. زیانەکان کاریگەری کەمی لەسەر  ئاستی بەرهەمهێنان هەیە بەڵام بەهۆی هێرشەکانەوە تا ئێستا بەرهەم هێنان لە کیڵگەکە راوەستاوە، و سەبارەت بە قەرەبووی ئە زیانانە ، وتی کە بیمەمان هەیە و لە هەڵسەنگاندانین لە گەڵ کۆمپانیای بیمە تاوکو قەرەبووی زیانەکان بکەینەوە، بیمەکەمان زیانەکانی کە لە کێڵگەکە کەوتووە لەگەڵ زیانی وەستانی بەرهەمێنانی ئەوماوەیە دەگرێتەوە،  بەڵام لەم قۆناغەدا ناتوانین هیچی زیاتر بڵێێن چونکە هێشتا لە ووتوێژداین .  ئاستی بەرهەمی کێڵگەی تاوکی:  کۆمپانیا گەنێڵ ئەنێرچی پشکی ٢٥٪ پشکەکانی ناوچەی گرێبەستی تاوکی هەیە ( کێڵگەی تاوکی و پیشخاپور) وە کۆمپانیای دی ئێن ئۆ پشکی ٧٥٪ی هەیە لەم ناوچەی گرێبەستەدا.  ئەم کێڵگەیە لەدوای خورمەڵي گەورەترین کێڵگەی بەرهەمهێنی نەوتی هەرێمی کوردستانە.  لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵدا تێکڕای بەرهەمی کێڵگەکە 82,081 بووە لە کاتێکدا لە چارەکی دووەمدا  ئاستی بەرهەم دابەزیەوە بۆ 74,760 بەرمیل بەمەش لە  نیوەی یەکەمی ٢٠٢٥دا تێكڕای بەرهەمی رۆژانە  78,421 بەرمیل بووە.   پشکەکانی گەنێڵ لە کێڵگەکە 19,605بەرمیل نەوت بووە رۆژانە هەروەها پشکی دی ئێن ئۆ  58,815 بەرمیل بووە. ئاستی بەرهەم بەتێکڕا لە چارەکی دووەمدا تۆزێک کەمی کردووەئەویش بۆ ١٢ رۆژی جەنگی ئێرن ئیسرائیل دەگەرێتەوە.  بەهای بەرمیلێک نەوتی کێڵگەکە کە لەبازاڕی ناوخۆدا فرۆشراوە بریتی بووە لە $33 لەکاتێکدا  نرخی تێکڕای نەوتی برێنت کە پێوەرێکی جیهانییە $72دۆلاربووە ، واتە $39 دۆلار لە ژێر نرخی برێنتەوە کە دەکاتە رێژەی کەمتر لە %54 . بەهای بەرمیلێک نەوت لە نیوەی یەکەمی ٢٠٢٤ دا $34 دۆلار بووە و تێکڕای ساڵی ٢٠٢٤ بریتی بووە لە $35 . تێچوی بەرهەم هێنانی بەرمیلێک نەوت (Opex) کەمترە لە $4. شیکردنەوەی روونبین  بەپێی شیکردنەوەکانی روونبین و  لە نیوەی یەکەمی ٢٠٢٥ دا کۆی 14,311,833 بەرمیل نەوت لە ناوچەیگرێبەستی تاوکی ( تاوکی- پیشخاپور) بەرهەم هاتوووە نرخی بەرمیلێک نەوت بەتێکڕا بە٣٣ دۆلار فرۆشراوە بە بازاڕی ناوخۆ.   کۆی داهاتی کێڵگەکە بریتی بووە لە  ٤٧٢ ملیۆن و ٢٩٠ هەزار و ٤٧٣ دۆلار.  لەم بڕە کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی  ٣٥ ملیۆن و ٨٤٦ هەزار دۆلار داهاتی بووە بە قازانج و خەرجیەوە. کۆی داهاتی کۆمپانیای دی ئێن ئۆش ١٠٦ ملیۆن و ٢٦٥ هەزار دۆلار بووە.  ئەوەشی بۆ حکومەت ماوەتەوە لە شەش مانگی یەکەمی ٢٠٢٥ دا بریتی بووە لە ٣٣٠ ملیۆن و ١٧٨ هەزار دۆلار . کوتەیەک لەسەر ناوچەی گرێبەستی تاوکی:  ناوچەی گرێبەستی تاوکی دەکەوێتە پارێزگای دهۆکەوە لە هەرێمی کوردستان. پێک دێت لە هەردوو کێڵگەی نەوتی تاوکی و پیشخاپور. هەریەک لە کۆمپانیاکانی دی ئێن ئۆی نەرویجی ٪٧٥ و گەنێڵ ئەنێرجی تورکی ٪٢٥ ی خاوەنداری پشکەکان دەکەن لەو کێڵگەیەدا. یەکەم جار لە ناوەڕاستی ساڵی ٢٠٠٤ دا گرێبەست لەگەڵ کۆمپانای دی ئێن ئۆ DNO کرا . بەرهەمهێنانی ئەم کێڵگانە )تاوکێ لە ساڵی ٢٠٠٧ دەستیپێکردووە و پیشخاپور لە ساڵی ٢٠١٧( بە تێکڕا بەرهەمی رۆژانە لەساڵ٢٠٢٥ دا نزیکەی ٨٠ هەزار بەرمیل نەوت بووە. لە ناوچەی گرێبەستی تاوکێ لە ساڵی ٢٠٠٦ تا ئەمڕۆ بەهەموو جۆرەکانییەوە کۆی ٨٣ بیری نەوت لێدراوە. لە کێڵگەی تاوکی ٦٨ بیر و لە پیشخاپوریش ١٥ بیر. بەڵام لە ئێستادا ٥٢ بیر لە بەرهەم هێناندان. لەساڵی ٢٠١٥ دا بە درێژت ٤٤ کیلۆمەتر هێڵی هەناردە تا پیشخاپور تەواو بوو. هەروەها تەواو بوونی دوو دامەزراوەی بەرهەمهێنانی نوێ لەگەڵیدا تەواو بوو. تائەوکاتە دامەزراوەی جارەسەریەکانی کە هەبوون لەکێڵگەکەدا توانای چارەسەری ١٢٠ هەزار بەمیلیان هەبوو، بە زیادبوونی یەکە نوێیکە توانای یەکەکانی چارەسەر بەرزبوویەوە بۆ ٢٠٠ هەزار بەرمیلی رۆژانە. • هەر لەساڵی ٢٠١٥ دا بەرهەم گەشتە ئاستی پێوانەیی ١٨٦،٠٠٠ بەرمیلی رۆژانە. لە هەمانساڵدا ١٠ بیری ئاسۆیی تر لێدرا کە بەرهەم هێنانی کرد بە دوو هێندە. بەشێوەیەکی گشتی تێکڕای بەرهەمهێنانی رۆژانەی نەوت لەکێڵگەکە لەساڵی ٢٠١٥ دا بریتی بوو لە ١٤٤،٤٩٠ بەرمیل. بەڵا م لەو کاتەوە بەرهەم هێنان بە بەردەوام لە دابەزیندایە. کێڵگەی تاوکی بە کێڵگەیەکی پێگەشتوو )پیر( ئەژمار دەکرێت. لە ساڵی ٢٠١٥دا بەرهەمی کێڵگەکە گەشتە ئاستی لوتکەی بەرهەم هێنانی. تاوکێ %65.38ی کۆی ئەو یەدەگەی کە دەتوانرێت دەربهێنرێت بەکارهێناوە. بە پشتبەستن بە گریمانە ئابوورییەکان، بەرهەمهێنان بەردەوام دەبێت تاوەکو کێڵگەکە دەگاتە سنووری ئابووری ، لە ساڵی 2043 دا چیتر بەرهەم هێنان ئابووری نابێت.  

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) رۆژی ٣ ئاب، رۆژی پەلاماردانی یەزیدییەکان بوو لە لایەن داعشەوە لە ناوچەی شەنگال لە ساڵی ٢٠١٤دا. بە هەزاران هەزار گەنج و پیاوی یەزیدیی گیران و بەشەکی زۆریان دەستبەجی کوژران، چەندان هەزار کچ و ژنی یەزیدیش وەک سەبایا و دیلی جەنگ گیران و داعشەکان وەک کۆیلەی سێکسی بەکاریاندەهێنان، بەسەدان هەزاریشیان ڕاونران و ئاوارە و بێماڵکران. ئەم تاوانی کۆمەڵکوژییە بەرامبەر بە یەزیدییەکان یەکێکە لە تاوانە هەرە ناشیرینەکانی بیست ساڵی یەکەمی سەدی بیست و یەکەم. لەم رووەوە، لە زیاد لەسەرێکەوە، هاوشێوەی تاوانەکانی ئەنفال و تاوانەکانی ئیسرائیلە بەرامبەر بە فەلەستینییەکان لە غەزەدا.  پاڵەونی سەرەکیی ئەم تاوانی کۆمەڵکوژییە، داعش و خەلافەتە ئیسلامییەکەیەتی. داعش، جۆرێکی تایبەتی بزاوتی ئیسلامی سیاسیی یان «ئیسلامیزم»ە کە بە «سەلەفیەتی جیهادیی» ناسراوە. سەلەفیەتی جیهادی ئایدۆلۆژیایەکی سیاسیی و دینیی  تەواو پەڕگیر و توندڕەوە. قاچێکی لەناو بزاوتی سەلەفیەتەتیدا، کە بزاوتێکی سونی مەزهەبی کۆنەپارێز و داخراوە و خواستی گەڕاندنەوەی جیهانی بۆ سەدەی حەوتەمی زاینی هەیە. قاچەکەی تریشی لەناو جیهادیزمدایە کە پێ لەسەر جیهاد دادەگرێت وەک ئامارازی سەرەکیی بڵاوکردنەوەی ئیسلام بە جیهاندا و وەک هێزی بەگژاچوونەوەی ئەوەی ئەم ئایدیۆلۆژیایەوەک کوفر و وەک کافر پێناسیدەکات. سەلەفیەتی جیهادی پێیوایە ئەوەی پێویستە تاقە حاکمی ڕەهای سەرزەوی بێت. ویست و خواست و هەڵبژاردەی کۆمەڵگا و هاوڵاتیان نییە، ئەم گرێبەستی کۆمەلایەتیی یان ئەو گرێبەستی تر نییە، بەڵکو حاکمیەتی رەهای خودایە، ئەوەی حاکمە خودایە نەک مرۆڤ، بێگومان بەو شێوەیەی ئەوان هەم لە خودا و هەم لە حاکمیەت تێگەیشتون. کە دوجار خۆی لە حاکمیەتی ئەبوبەکری بەغدادیدا بەرجەستەکرد کە بەناوی خوداوە لە موسڵ بە رەهایی حوکمڕانیی دەکرد.  لەناو ئەم جۆرە بزاوتەدا «تەکفیر»کردن یەکێک لە بیرۆکە هەرەسەرەکیی و بنەرەتییەکانە، ئەوان تەنها هەڵگرانی دین و باوەڕەکانی جیا لە ئیسلام، بۆ نموونە ئاینی یەزیدی، بە کافر نازانن، بەڵکو لەناو ئیسلام خۆیشیدا زۆرینەی موسڵمانانی جیهان، ئەوانەی ئیسلامبوونیان وەک ئیسلامبوونی داعش نییە، بە کافر و موشریک دەزانن. لەم ڕێگەیەشەوە مافی ئەوە بەخۆیان دەبەخشن هێرش بکەنە سەر ئەو زۆرینە موسڵمانە و سەر زۆرینەی هەرەزۆری مرۆڤایەتیی خۆیشی، تا ئاستی کوشتن و لەناوبردنیشیان بڕۆن. لە ئاستی سیاسیشدا خوازیاری دامەزراندنی «خەلافەتی ئیسلامی»ن و سەرجەمی سیستمە سیاسییەکانی تری جیهان، بە تەعەداکردنە سەر حاکمیەتی خودا دەزانن. هەم خەلیفە وەک تاقە دەسەلتدار و نوێنەری خودا وێنادەکەن، واتە دەیکەنە حاکمی موتڵەق، هەم شەریعەتیش، بێگومان لە دیدگا و تێگەیشتنی ئەوانەوە بۆ شەریعەت، بە تاقە یاسایەک دەزانن کە بەناوی خوداوە پیادەبکرێت. بە کورتییەکەی ئایدۆلۆژیای سەلەفی جیهادی شێوازێکی تەواو شەڕانگێز و توندوتیژیی ئیسلامی سیاسیی یان ئیسلامیزمە، پشتی بە لێکدانەوەیەکی بەرتەسک و موتڵەقی ئیسلام بەستوە کە تیایدا جیهاد دژ بە کافران، گۆراوە  بۆ خاڵی هەرە سەرەکیی و هەرە بنەڕەتی ئیسلام خۆی وەک دین. ڕقی دینیی لە جیهان و لە ئەوانیتری لە خودنەچوو ژێرخانە سایکۆلۆژییەکەی ئەم تێگەیشتنە لە دین دەستنیشاندەکات. بە مانایەک لە ماناکان داعش مارەکردنی ڕق و بوغزی دینییە لە چەک و خواستی کوشتن. وردتر بدوێم داعش بەچەکداریکردنێکی تەواوی رق و بوغزی دینییە بەرامبەر بە هەمووئەوانەی هەڵگری هەمان شێوازی دینداریی ئەو نین. توندوتیژیی، کە لەناو ئەم دیدگا سەلەفییە جیهادییەدا ناوی جیهادی لێنراوە، فرەجۆرە، لە کوشتن و بڕین و وێرانکردەوە بیگرە بۆ توندوتیژیی سێکسی، کە لە فۆرمی بە سەبی کردنی ئەو کچ و ژنانەدا بەرجەستەیە لە کاتی جەنگدا بە دیلی دەیانگرن. بەدیلگرتنی ژن و کردنیان بە سەبی و کۆیلەی سێکس یەکێکە لە ئامرازە سەرەکییەکانی ئەم جیهادە دینییە کە داعش و هێزی داعشئاسا ئەنجامیئەدەن. ئەوەی داعش بەرامبەر بە یەزیدیەکان ئەنجامیدا، جینۆسایدە بە مانای پربەپڕی وشەکە.  ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتوەکان پەلامارەکانی داعشی بۆسەر یەزیدییەکان وەک تاوانی جیۆساید ناساند.لەپاڵ نەتەوە یەکگرتوەکانیشدا پەرلەمانی زیاد لە چەند وڵتێکیش، لەناویاندا بۆ نموونە پەرلەمانی ئەڵمانیا، کەنەدا، بریتانیا و هۆڵەندا، ئەم تاوانەیان وەک جینۆساید ناساندوە. پەرلەمانی عێراق و پەرلەمانی کوردستانیش.  ئێستا، دوای ١١ ساڵ، کە ئاوڕ لەم تاوانە گەورەیە دەدەینەوە، ئەوەی لەناو ئەو تاریکستانە گەورەیەدا شوێنی دڵخۆشییەکی سنووردارە، دروستبوونی چەندان کەسایەتی یەزیدییە، کە نەک تەنها تەسلیمی خواستی داعش و پلانەکانی نەبوون، بەڵکو لەهەر شوێن  و جێیەکی ئەم هەسارەیەدا بۆیان کرابێت بەگژ ئەم هێزە و هاوشێوەکانیدا چوونەتەوە. لەناو ئەوانەشدا، بۆ نموونە، نادیە موراد. ئەم خانمە یەزیدییە گەنجە، کە یەکێک لە سەبی و  کۆیلە سێکسییەکانی پیاوانی داعش بوو، بووبە نوێنەرەکی دڵسۆزی مەسەلەی یەزیدیەکان و بە داکۆکیکەری ژمارە یەک لە قوربانییە یەزیدییەکانی دەستی داعش لە ئاستی جیهاند. ئەم خانمە بە ئیرادەیەکی ژنانەی پۆڵایینەوە قوربانیبوونەکەی خۆی گۆریی بۆ بکەربوون و بە سەبیکردنەکەی گۆڕی بۆ چالاکبوونێکی ماندونەناسی کەم وێنە. نادیە موراد، لە ئاستی جیهانیدا، پەنجەرەیەکی گەورە و گرنگیی بەرووی کارەساتی یەزیدییەکاندا کردەوە. پرسی یەزیدییەکان و قوربانییەکانی گەیاندە ناوەندە  نێودەوڵەتییە گەورەکان، لەنێویاندا ئەنجوومەنی ئاسایشی سەر بە نەتەوە یەکگرتووەکان. وەک دەرەنجامی بوێریی و پشودرێژیی و ئیمانی نەپساوی ئەم خانمە بە رەوایەتی مەسەلەکەی خۆی و هاودینەکانی، خەڵاتی نۆبڵی بۆ ئاشتی پێبەخشرا.  کارەسات لەوەدایە تا ئەم ساتەش هێشتا هەزاران یەزیدیی بێشوێن و ڕێن و لەناو کەمپەکاندا لە هەرێمی کوردستاندا دەژین. هێشتا چەندان هەزار ژن و منداڵی یەزیدی بێسەروشوێنن. ژمارەیەکی زۆریان ئاوەرن و ناتوانن بگەڕێنەوە ناو ماڵى خۆیان. هاوکات هەڵدانەوەی گۆڕە بەکۆمەڵەکان و هەوڵدانی ناسینەوەی شوناسی قوربانییەکان هێشتا هەر بەردەوامە. ئەمە جگە لەوەی بڕێکی زۆری یەزیدییەکان وەک پەناهەندە بە وڵاتە ئەوروپیەکاندا بڵاوبوونەتەوە و ژینگە رەسەن و سەرەکییەکەی خۆیان لەدەستداوە.  شەنگال خۆیشی، وەک زادگای سەرەکیی بەشەکی گەورەی یەزیدییەکان، تا ئەم ساتەش ناوچەیەکی نائارام و ناسەقامگیرە، ناکۆکییە سیاسییەکانی نێوان لایەنە جیاوازەکان لە شەنگالدا بەردەوامەوە و بەسەریەکیشەوە رێگرن لە ئاوەدانکردنەوە و گەڕاندنەوەی یەزیدییەکان بۆ ناوچەکە. وانەیەکی سەرەکیی شایانی ئەوەبێت هەموو منداڵێک لەم وڵاتەدا فێربکرێت، ئاشکراکردنی ئەو رقە دینییە چەکدارەیە کە لەناو تێگەیشتنێکی دیاریکراوەوە بۆ دین و بۆ خودا و بۆ موقەدەسەوە دێت. دەبێت هەموو منداڵێکی ئەم وڵاتە فێری ئەوەبکرێت کە جۆرێکی تایبەت لە دینداریی و تێگەیشتنێکی دیاریکراو لە دین دەشێت، بیانکات بە مرۆڤکوژێکی بەربەری، بە جەلادێک بەناوی بەرگریکردن لە دین و لە خوداوە سڵ لە کوشتنی کەسانیدیکە نەکەنەوە، بیانکات بە جیهادیستێکی داعشی کە کردەی بە کۆیلەکردنی ژنان و کجان ڕایاننەچڵەکێنێت و بەناوی دین و خوداوە، قێزەونترین دەستدرێژیی بکەنە سەر ژنان: دەستدرێژیی سێکسی.  وانەیەکی دیکە کە پێویستە لە جینۆسایدی یەزیدیەکانەوە فێریببین، بریتییە لە تێگەیشتن لەو راستییە سادەیە کە دەشێت لەناو دیندا، وەک لەناو زۆرێک لە ئایدیۆلۆژیا نادینییەکاندا، بڕێکی گەورە لە  بەربەریەت و نائینسانیەت بوونی هەبێت. پاککردنەوەی دین لە پۆخڵەواتە مێژووییە کەڵەکەبووەکەی ناوی، بەر لە هەموو کەسێک، ئەرکی کەسە دینییەکان خۆیانە، نەک نکوڵیلەکردن لەو بەربەریەت و پۆخڵەواتە ناوەکییە، بەناوی بەرگریکردن لە دین و لە خودا و بەرپەرچدانەوەی کەسانی نادینییەوە.  تاوانی جینۆسایدی یەزیدییەکان، وەک تاوانی جینۆسایدی ئەنفال، پێویستە ببێت بە بەشێک لە سیستمی خوێندن و پەروەردە لە کوردستاندا. لەبیرنەکردن و هەوڵدان بۆ تێگەیشتن لە پاشخانە دینیی و ئایدیۆلۆژیی و دەزگاییەکانی ئەو تاوانە، تاکە رێگای دروستکردنی سەرەتایەکی تازە و پاکژە بۆ دروستکردنی دونیایەکی پاکتر و ئینسانیتر.     

درەو:  🔹 داتا فەرمییەکانی دەستە گومرگییەکانی (چین، یابان و کۆریای باشوور) دەریانخستووە کە ژمارەی ئەو ئۆتۆمبێلانەی ڕاستەوخۆ لە ماوەی نیوەی یەکەمی ساڵی (2025)دا هەناردەی عێراق کراون گەیشتووەتە نزیکەی (40 هەزار) ئۆتۆمبێل، لەکاتێکدا لە هەمان ماوەی ساڵی (2024)دا نزیکەی (32 هەزار و 500) ئۆتۆمبێل هەناردە کرابوو. 🔹 کۆی بەهای ئەو ئۆتۆمبێلانەی لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2025) لەو سێ وڵاتەوە هەناردەی عێراق کراون گەیشتووەتە (903 ملیۆن) دۆلار، لە کاتێکدا بەهاکەیان لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2024)دا (713 ملیۆن) دۆلار بووە. 🔹 داتاکان ئاماژە بە گەشەکردنی ئۆتۆمبێلە هایبریدەکان دەکەن، کە بە بەنزین و کارەبا کاردەکەن، چونکە پشکی هەناردەکردنیان بۆ (10%)ی کۆی هەناردەکردن زیادیکردووە. 🔹 تێکڕای نرخی ئۆتۆمبێلی هەناردەکراو بۆ عێراق، بەپێی وڵاتەکە بە جۆرێکە کە: تێکڕای ئۆتۆمبێلێکی چینی (13 هەزار و 300) دۆلار بووە، تێکڕای ئۆتۆمبێلێکی یابانی (34 هەزار و 500) دۆلار بووە، تێکڕای ئۆتۆمبێلێکی کۆری (26 هەزار و 500) دۆلار بووە. ژمارەی ئۆتۆمبێلی هەناردەکراوی (چین، یابان و کۆریا باشور) بۆ عێراق داتا فەرمییەکانی دەستە گومرگییەکان (چین، یابان و کۆریای باشوور) دەریانخستووە کە ژمارەی ئەو ئۆتۆمبێلانەی ڕاستەوخۆ لە ماوەی نیوەی یەکەمی ساڵی (2025)دا هەناردەی عێراق کراون گەیشتووەتە نزیکەی (40 هەزار) ئۆتۆمبێل، لەکاتێکدا لە هەمان ماوەی ساڵی (2024)دا نزیکەی (32 هەزار و 500) ئۆتۆمبێل هەناردە کرابوو. هەناردەی ئۆتۆمبێل بەپێی وڵات لە ماوەی نیوەی یەکەمی ئەمساڵدا ژمارەی ئەو ئۆتۆمبێلە چینیانەی ڕاستەوخۆ لە چینەوە هەناردەی هەناردەئ عێراق کراون بۆ (18 هەزار) ئۆتۆمبێل زیادیکردووە، لەکاتێکدا لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2024)دا ژمارەی ئۆتۆبێلە هەناردەکراوەکانی ئەو وڵاتە (10 هەزار و 500) ئۆتۆمبێل بووە، بەو مانایەی بە ڕێژەی (75%) زیادیکردووە. ژمارەی ئەو ئۆتۆمبێلانەی کە ڕاستەوخۆ لە یابانەوە هەناردەی عێراق کراون گەیشتووەتە نزیکەی (12 هەزار) ئۆتۆمبێل، لەکاتێکدا لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2024)دا (9 هەزار و 300) ئۆتۆمبێل بووە. ئەو ئۆتۆمبێلانەی ڕاستەوخۆ لە کۆریای باشوورەوە لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵ هەناردەی عێراق کراون گەیشتووتە (9 هەزار و 500) ئۆتۆمبێل لە کاتێکدا لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2024)دا هەناردەی ئۆتۆمبێلی ئەو وڵاتە بۆ عێراق (12 هەزار و 700) ئۆتۆمبێل هەناردە دەکراوە. بەهای ئۆتۆمبێلی هەناردەکراو کۆی بەهای ئەو ئۆتۆمبێلانەی لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2025) لەو سێ وڵاتەوە هەناردەی عێراق کراون گەیشتووەتە (903 ملیۆن) دۆلار، لە کاتێکدا لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2024)دا (713 ملیۆن) دۆلار بووە، بە جۆرێک؛ -    بەهای هەناردەی ئۆتۆمبێلی یابانی زۆرترین پشکی پێکهێناوە کە (400) ملیۆن دۆلار بووە -    بەهای هەناردەی ئۆتۆمبێلی کۆریای باشوور (252 ملیۆن) دۆلار بووە. -    بەهای هەناردەی ئۆتۆمبێلی چینی (244 ملیۆن) دۆلار بووە. تێکڕای نرخی ئۆتۆمبێلی هەناردەکراو بۆ عێراق، بەپێی وڵاتەکە بە جۆرێکە کە: -    تێکڕای ئۆتۆمبێلێکی چینی (13 هەزار و 300) دۆلار بووە. -    تێکڕای ئۆتۆمبێلێکی یابانی (34 هەزار و 500) دۆلار بووە. -    تێکڕای ئۆتۆمبێلێکی کۆری (26 هەزار و 500) دۆلار بووە. دابەشکردنی ئۆتۆبێلەکان بەپێی توانای بزوێنەرەکانیان -    ئەو ئۆتۆمبێلانەی کە بزوێنەری بەنزینیان لە نێوان (1500 بۆ 3000) سی سی بووە، (34%)ی کۆی هەناردەکردنیان پێکهێناوە. -    بەدوایدا ئەو ئۆتۆمبێلانە دێن کە بزوێنەرەکانیان (3000) سی سی و سەرووترە کە (30%) پێکدەهێنن. -    پاشان، ئەو ئۆتۆمبێلانەی توانای بزوێنەرەکانیان کەمترە لە (1500) سی سی (20%)یان پێکهێناوە. گەشەی ئۆتۆمبێلی هایبرید داتاکان ئاماژە بە گەشەکردنی ئۆتۆمبێلە هایبریدەکان دەکەن، کە بە بەنزین و کارەبا کاردەکەن، چونکە پشکی هەناردەکردنیان بۆ (10%)ی کۆی هەناردەکردن زیادیکردووە. ئۆتۆمبێلی هەناردەکراو لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2025)، بە بەراورد کۆی ئۆتۆمبێلی هەناردەکراو لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2024) کە پشکی (8%)ی پێکهێناوە، ئەمە بەڵگەی بوونی خواستە لەسەر ئەو جۆرە ئۆتۆمبێلانە لە بازاڕەکانی عێراقدا. تێبینی گرنگ لەسەر داتاکان ئەم داتایانە تەنها هەناردەکردنی ڕاستەوخۆی ئەم وڵاتانەن بۆ عێراق، بەبێ گوێدانە مارکە و ساڵی دروستکردن. ئاماژە نین بۆ پشکی بازاڕ و هەموو جۆرەکانی ئۆتۆمبێل، بەو پێیەی زۆرێک لەو ئۆتۆمبێلانەی هاوردە دەکرێن بۆ عێراق لە وڵاتانی دیکەوە هەناردە دەکرێنەوە، وەک ئیماراتی یەکگرتووی عەرەبی و ئوردن. زۆرێک لە بەرهەمهێنەرانی سەر بە وڵاتان کە خاوەنی کارگەن لە سەرانسەری جیهان لەوانەیە هەندێک جۆری ئۆتۆمبێل لەو وڵاتەوە هەناردەی عێراق بکەن کە کارگەکانی لێیە، نەک لە سەرچاوەی مارکەکەوە. جگە لەوەش ئەگەری ئەوە هەیە ئەم ئۆتۆمبێلانە لە عێراقەوە هەناردە بکرێنەوە بۆ وڵاتانی دیکە بە مەبەستی پەیوەندیدار، بە جیاوازی نێوان نرخی هاوتەریب و فەرمی بازاڕی دۆلار، ئەمەش ڕێژەی قازانجێک دابین دەکات کە دەتوانرێت لە کارەکانی دووبارە هەناردەکردنەوە لە عێراقەوە بقۆزرێتەوە. ئەمە شتێکە کە ناتوانرێت پشتڕاست بکرێتەوە، بەڵام پێویستە بەدواداچوونی زیاتر لەوە بارەیەوە بکرێت.  خشتەکانی خوارەوە هەناردەی ڕاستەوخۆی ئۆتۆمبێلی وڵاتانی (چین، یابان و کۆریان) بۆ عێراق دەردەخات، لەماوەی نیوەی یەکەمی (2025) بەراورد بە هەمان ماوەی ساڵی ڕابردوو.  خشتەکان

  درەو: (ئاییندەی ژینگە) گۆشەیەكی هەفتانەیە مەعروف مەجید سەرۆكی رێكخراوی ئاییندە بۆ پاراستنی ژینگە رۆژانی شەممە بۆ (درەو) دەینوسێت 🔹 عێراق پێنجەم وڵاتە لە جیهاندا بۆ تێکچوونی کەشوهەوا، بە لەبەرچاوگرتنی دیاردە توندوتیژەکانی کەشوهەوا، وەک بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی، کەمی باران بارین ، وشکە ساڵی و کەمی ئاو، هەروەها زوو زوو زریان و شەپۆلەکانی خۆڵ و خۆڵ و خۆڵ و خۆڵ. 🔹 زاراوەی "کۆچی کەشوهەوا" بۆ ئاماژەکردن بەو کۆچکردنە بەکاردەهێنرێت، کە لە ئەنجامی گۆڕانی کەشوهەوادا دروست دەبێت. 🔹 لە هەرێمی کوردستان، بەهۆی گۆڕانی کەشوهەواو وشکەساڵییەوە کۆچی پێچەوانە دروست بووە بەشێکی گوندنشیان بە دەست کەمی ئاوی خواردنەوەوە دەناڵێنن. زۆرینەی سەرچاوەکانی ئاو؛ بیر، کارێز، کانی، چەم و جۆگاکان ووشک بوون. 🔹 لە ساڵی 2021، عێراق نزیکەی (20 هەزار) ئاوارەی ناوخۆیی لە (10) پارێزگای عێراق تۆمارکراوە. دەرکەوتووە لە هەر (15) ماڵێک، یەک ماڵ بە ناچاری کۆچیان کردووە. تا ساڵی 2001، 90%ی ئەهوارەکان وێران بوون، ئەمەش بووەتە هۆی ئاوارەبوونی بەرفراوان لە عێراقدا. 🔹 لە ساڵی 2019 دا (5 هەزار و 922) کەس لە پارێزگاکانی کەربەلا، قادسیە، موسەننا، نەجەف و واسیت بەهۆی کەمی ئاو و کشتوکاڵ و پیسبوونەوە ئاوارە بوون. 🔹 ساڵی 2013 لە عێراق زیاتر لە (300) شەپۆلی خۆڵ و خاشاکی بەخۆیەوە بینیوە. 🔹 94%ی ئاوارەکان لە پارێزگاکانی باشووری عێراق، کەمی ئاویان وەک هۆکاری سەرەکی ئاوارەبوونیان ناوبردووە. هەرێمی کوردستان و کۆچی ژینگەیی کۆچی ژینگەیی بریتییە لە گواستنەوەی شوێنی نیشتەجێبوون بەهۆی گۆڕانی ژینگەییەوە، جا لەناکاو بێت بە هۆکارەکانی وەک لافاو و زەمین لەرزە، یان لەسەرخۆو درێژخایەن، وەک لەمبوونەوەی ئاوو بیابانبوون. لەدوای ساڵی (1988)ەوە کۆچکردن و ڕاگواستنی گوندنشیان دەستی پێکرد، بە ئامانجی گۆڕینی دیمۆگرافیای هەرێمی کورستان، لەلایەن دەسەڵاتدارانی ئەو کاتی عێراقەوە، ئەم کاریگەرییە تا ئێستاش ئاسەواری بەسەر گوندەکانەوە ماوە. ژمارەی ئەو گوندانەی ڕاگوێزران و وێران کران زیاتر لە (5 هەزار) گوند بوون، ئەمەش بووە هۆی شێواندنی ژینگەی سەرجەم ئەو گوندانە. تا پڕۆسەی ئازادی عێراق لە ساڵی (2003) بەشێک لەو گوندانە بەناوچەی قەدەغەکراو (منطقة محرمة) ناو دەبران.  دواتر لە ساڵی (1991) و (2003) نەتوانرا گوندنشیان بگەڕێنرێنەوە شوێنی باو و باپیرانیان، بگرە لە شار و شارۆچکەکان نیشتەجێ کران. لە ئێستادا جارێکی تر کۆچی پێچەوانە لە گوندەوە بۆ شار دەستی پێکردووە، بەڵام ئەمجار هۆکارەکەی سیاسی و ئەمنی و سەربارزی نییە، بەڵکو بەهۆی نەبوونی خزمەتگوزاری و گۆڕانی کەش وهەواوەیە. زۆرینەی گوندەکانی سنووری گەرمیان و خوارووی هەولێر و چەند ناوچەیەکی تر بەهۆی نەبوونی سەرچاوەکانی ئاو و پوش و پاوەن بۆ ئاژەڵەکانیان گوندەکانیان چۆڵ کردووە، هەر چەندە ئامارێکی دروستبەردەست نیە، بەڵام کۆچکردن بە هۆی گۆڕانی کەشوهەوا لە باشووری کوردستان بوونی هەیە. نەک تەنها گوندەکان، بەهۆی کەمی باران و نەبوونی ئاوی خواردنەوەی پێویست، بەشێک لە هاوڵاتیانی شارۆچکەکان ڕوو لە شارە گەورەکان دەکەن.  گۆڕانی کەشوهەوا و ئاوارەبوون لە عێراق  لە ڕاپۆرتێکی ڕێکخراوی نێودەوڵەتی کۆچبەراندا دەرکەوتووە، تا کۆتایی ساڵی (2021)، ڕێکخراوەکە نزیکەی (20 هەزار) ئاوارەی ناوخۆی لە (10) پارێزگای عێراق تۆمارکردووە بەهۆی تێکچوونی بارودۆخی کەشوهەوا و توانای سنوورداری دەوڵەت بۆ وەڵامدانەوەی قەیرانەکە.  لەلایەکی دیکەوە، توێژینەوەیەکی ئەنجومەنی پەنابەرانی نەرویج لە ساڵی (2021)دا دەرکەوتووە کە لە ناوچە زیانلێکەوتووەکانی وشکە ساڵی، لە هەر (15) ماڵێک، یەک ماڵ بە ناچاری کۆچیان کردووە بۆ گەڕان بەدوای کاردا. پارێزگاکانی بەسرە، میسان و زیقار لە باشووری عێراق زۆرترین ژمارەی ئاوارەبوونی ناوخۆیی پەیوەست بە ئاو یان لە ماوەی دەیەی ڕابردوودا بەخۆیەوە بینیوە. توێژینەوەکان دەریانخستووە کە (8%)ی ماڵەکانی ئەم سێ پارێزگایە بە تەواوی پشت بە کشتوکاڵ، ئاژەڵداری، یان ماسیگرتن دەبەستن.  لە پێنج ساڵی ڕابردوودا زۆرێک لەو خێزانانە بە تەواوی وازیان لە کشتوکاڵ هێناوە، وەک بژێوی ژیان. لە ڕاستیدا (20%)ی ئەو خێزانانەی لە باشووری عێراق وازیان لە کشتوکاڵ هێناوە، ڕایانگەیاندووە کە ئەندامێک لە ماوەی پێنج ساڵی ڕابردوودا کۆچی کردووە، ئەمەش ڕێژەیەکی بەرچاو زیاترە لە چاو ئەو خێزانانەی کە سەرقاڵی کشتوکاڵ نین. باشووری عێراق تاکە ناوچەی مەترسیدار نییە لەو وڵاتەدا. بۆ نموونە لە ساڵی (2019)دا (5 هەزار و 922) کەس لە پارێزگاکانی کەربەلا، قادسیە، موسەننا، نەجەف و واسیت بەهۆی کەمی ئاو و کشتوکاڵ و پیسبوونەوە ئاوارە بوون.  هاوکات لە کاتێکدا ناوچەکانی دیکەی عێراقیش مەترسییەکی زۆریان لەسەرە، بەهۆی تێکچوونی ژینگەوە، بەڵام داتای سنووردار لەسەر کۆچ و بارودۆخی ئاوارەکان لەبەردەستدایە، ئەمەش قەیرانەکە ناڕوون دەکات. لە ئەنجامدا ئاوارەبوون لە عێراق ئاماژەیە بۆ ئەو هەڕەشە ژینگەیی، کۆمەڵایەتی، ئابووری، سیاسی و دیمۆگرافی ڕووبەڕووی وڵات دەبێتەوە، بەتایبەتی کاتێک لەگەڵ کەمی داتای پێویستدا تێکەڵ دەکرێن، ئەمەش دۆخی عێراقی ناوازە و ئاڵۆز دەکات. ڕاستییەکان سەبارەت بە گۆڕانی کەشوهەوا لە عێراق. عێراق پێنجەم وڵاتە لە جیهاندا بۆ تێکچوونی کەشوهەوا، بە لەبەرچاوگرتنی دیاردە توندوتیژەکانی کەشوهەوا، وەک بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی، کەمی باران بارین ، وشکە ساڵی و کەمی ئاو، هەروەها زوو زوو زریان و شەپۆلەکانی خۆڵ و خۆڵ و خۆڵ و خۆڵ. لە ساڵی 2013 عێراق زیاتر لە (300) شەپۆلی خۆڵ و خاشاکی بەخۆیەوە بینیوە، لە کاتێکدا لە نێوان ساڵانی (1950 تا 1990) ژمارەی شەپۆلەکانی خۆڵبارین کەمتر بووە لە (25) لە ساڵێکدا.  (94%)ی ئاوارەکان لە پارێزگاکانی باشووری عێراق، کەمی ئاویان وەک هۆکاری سەرەکی ئاوارەبوونیان هێناوەتەوە. تا ساڵی (2001) بەڕێژەی (90%)ی ئەهوارەکان وێران بوون، ئەمەش بووەتە هۆی ئاوارەبوونی بەرفراوان لە عێراق. کۆچی کەشوهەوا: قەیرانێکی جیهانی بێدەنگ و فرەڕەهەند جیهان لە ساڵانی داهاتوودا ڕووبەڕووی گۆڕانکاری گەورە دەبێتەوە، بەهۆی دیاردەکانی پەیوەست بە گۆڕانی کەشوهەوا. پێشبینی دەکرێت تا ساڵی (2050) لە ئەفریقا نزیکەی (86 ملیۆن) کۆچبەری کەشوهەوا درووست بن. لە کاتێکدا جیهان لەگەڵ پەرەسەندنی کاریگەرییەکانی گۆڕانی کەشوهەوادا دەجەنگێت، قەیرانێکی بێدەنگ سەرهەڵدەدات: ملیۆنان کەس لە ماڵەکانیان ئاوارە دەبن، نەک بەهۆی شەڕ یان گۆشەگیرییەوە، بەڵکو بەهۆی بەرزبوونەوەی ئاستی دەریاکان و وشکەساڵی وێرانکەر و ڕووداوە توندەکانی کەشوهەوا.  کۆچی کەشوهەوا ئیتر کێشەیەکی دواخراو نییە؛ واقیعێکی بەپەلەیە کە پێویستی بە کردەوەی نێودەوڵەتی هەیە بەگوێرەی ئاماری ڕێکخراوی نێودەوڵەتی کۆچ، لە ماوەی دەیەی ڕابردوودا جیهان بە هۆی کارەساتەکانی پەیوەست بە کەشوهەوا زیاتر لە (218 ملیۆن) ئاوارەبوونی ناوخۆیی بەخۆیەوە بینیوە.  کۆی گشتی ئاوارەکانی ناوخۆ تا کۆتایی ساڵی (2023) گەیشتە (75.9 ملیۆن) کەس، لەو ژمارەیەش (7.7 ملیۆن) کەس بەهۆی کارەساتەکانەوە ئاوارە بوون. بەپێی داتاکانی ئەم دواییە، داتاکان ئاماژە بەوە دەکەن کە زیاتر لە (170 ملیۆن) کەس پێشبینی دەکرێ تا ساڵی (2050) لە لە کۆچی ناوخۆییدا لە جیهاندا ئاوارە ببن، بەهۆی کاریگەرییە خاوەکانی گۆڕانی کەشوهەواوە. ڕاپۆرتی "شەپۆلی جیهانی" ساڵی 2021ی بانکی نێودەوڵەتی، پێشبینی دەکات کە تا ناوەڕاستی سەدە  (216 ملیۆن) کەس بەهۆی گۆڕانی کەشوهەوا، لە شەش ناوچەی ئەفریقا، باشووری ئاسیا، ڕۆژهەڵاتی ئاسیا، زەریای هێمن، باکووری ئەفریقا، ئەمریکای لاتین، ئەوروپای ڕۆژهەڵات و ئاسیای ناوەڕاست، ئاوارەبوون لە ناوخۆدا، ئەگەر گەرمبوونی جیهان بەبێ وەستان بەردەوام بێت. پێشبینی دەکرێت لە ئەفریقا زۆرترین ژمارەی کۆچبەرانی ناوخۆیی تێدابێت، کە تا ساڵی (2050) بە (86 ملیۆن) کۆچبەر مەزەندە دەکرێت. ڕێکخراوی نێودەوڵەتی کۆچبەری سەر بە نەتەوە یەکگرتووەکان، مەزەندە دەکات کە ژمارەی کۆچبەرانی کەشوهەوا تا ساڵی (2050)  ملیار و نیوێک کۆچبەر تێدەپەڕێنێت. کاریگەرییە مرۆییەکانی زیادبوونی کۆچی کەشوهەوا قووڵن، ئەمەش دەبێتە هۆی قەرەباڵغی لە ناوچە شارییەکان و ناتەواوی بارودۆخی نیشتەجێبوون و ژێرخانی وێرانە، کە کاریگەری لەسەر گروپە لاوازەکان دەبێت، لەوانە ژنان، منداڵان، بەساڵاچووان و گەلانی ڕەسەن. ژمارەی پێوانەیی ئاوارەکانی ناوخۆ بەهۆی ململانێ و کارەساتەکانەوە ململانێ و کارەساتی سروشتی بووەتە هۆی ئەوەی کە ژمارەیەکی پێوانەیی نوێی ئاوارەبووەکانی ناوخۆ لە سەرانسەری جیهاندا تۆماربکەن، تا کۆتایی ساڵی 2024 ژمارەکە گەیشتووەتە (83.4 ملیۆن) کەس، کە بە بەراورد بە ساڵی پێشوو بە ڕێژەی (10%) زیادیکردووە، بەپێی ڕاپۆرتێکی ناوەندی چاودێری ئاوارەبوونی ناوخۆ لە جنێڤ. ژمارەی ئەو کەسانەی لە ناوخۆدا ئاوارەبوون بەهۆی ململانێ و توندوتیژییەوە گەیشتووەتە بەرزترین ئاستی بێ وێنە کە (37.5 ملیۆن) کەس بووە، کە تەنها لە ماوەی یەک ساڵدا (6.5 ملیۆن) زیادی کردووە.  ناوەندەکە ڕوونیشیکردووەتەوە، ئەو ژمارانە ئەو کەسانە دەگرێتەوە کە ساڵانێکە، یان تەنانەت دەیان ساڵە، لە وڵاتانی وەک ئەفغانستان، سوریا و یەمەن ئاوارە بوون، لە کاتێکدا ململانێکان و توندوتیژی سەرهەڵدەدات لە وڵاتانی وەک هایتی، لوبنان، میانمار و ئۆکرانیا ژمارەکەیان زیاتر کردووە. لە ڕاپۆرتەکەدا ئاماژە بەوە کراوە، کە کارەساتی سروشتی لە ساڵی 2024دا (45.8 ملیۆن) ئاوارەبوونی ناوخۆیی لێکەوتووەتەوە، ئەمەش بەرزترین ژمارەیە کە لە ساڵی 2008ەوە دەستی بە چاودێریکردنی ئەو دیاردەیە کردووە. سەنتەرەکە ئاماژەی بەوەشکردووە، هەندێک ئاوارەبوون ڕێوشوێنی فریاگوزاری کاریگەر بوون بۆ کەمکردنەوەی زیانە مرۆییەکان، ئاماژەی بەوەشکردووە، زریان ناسەقامگیری کەش و هەوا لە بەنگلادیش، چین، فلیپین و ئەمریکا هۆکاری زیاتر لە نیوەی ئاوارەبوونەکان بوون. لەسەر ئاستی جیهان، ژمارەی ئەو کەسانەی تا کۆتایی ئەمساڵ بەهۆی کارەساتی سروشتییەوە ئاوارەبوون، گەیشووتە (9.8 ملیۆن) کەس، ئەمەش ژمارەیەکی پێوانەیی نوێیە. هۆکارەکانی کۆچی ژینگەیی: 1.    گۆڕانی کەشوهەوا: ئەم گۆڕانکاریانە بریتین لە بەرزبوونەوەی ئاستی دەریاکان، زیادبوونی وشکەساڵی، بە بیابانبوون و زیادبوونی ڕووداوە توندەکانی کەشوهەوا وەک زریان و لافاو. 2.    تێکچوونی ژینگە: ئەمەش تێکچوونی زەوییە کشتوکاڵییەکان، پیسبوونی ئاو، لەدەستدانی جۆراوجۆری زیندوو دەگرێتەوە. 3.    کارەساتە سروشتییەکان: وەک بوومەلەرزە و گڕکان و لافاو. 4.    گۆڕانکارییە کۆمەڵایەتی و ئابوورییەکان:  گۆڕانکارییە ژینگەییەکان دەتوانن هەژاری زیاتر بکەن و کۆمەڵگاکان ئاوارە بکەن و خەڵک ناچار بکەن بە دوای بژێوی باشتردا کۆچ بکەن. نموونەی کۆچی ژینگەیی:  1.    لافاو: لافاو دەتوانێت ماڵ و کێڵگەکان وێران بکات و خەڵک ناچار بکات هەڵبێن. 2.    بە بیابانبوون: دەبێتە هۆی لەدەستدانی زەوییە کشتوکاڵییەکان و تێکچوونی بژێوی ژیان، خەڵک ناچار دەکات کۆچ بکەن. 3.    بەرزبوونەوەی ئاستی دەریا: لە دوورگەکان و وڵاتە نزمەکان هەڕەشە دەکات و دانیشتووانەکانیان ناچار دەکات هەڵبێن. 4.    وشکە ساڵی: دەبێتە هۆی کەمیی ئاو و لەکارکەوتنی بەروبوومەکان، خەڵک ناچار دەکات کۆچ بکەن. کاریگەرییەکانی کۆچی ژینگەیی: 1.    ئاوارەبوونی ناوخۆیی: جوڵەی مرۆڤەکان لەناو وڵاتەکانی خۆیاندا. 2.    کۆچی نێودەوڵەتی: گواستنەوەی مرۆڤەکان بۆ وڵاتانی دیکە. 3.    زیادبوونی دانیشتوانی شارەکان: لەوانەیە کێشە کۆمەڵایەتی و ئابوورییەکان زیاتر بکات. 4.    گرژی کۆمەڵایەتی و سیاسی: لەوانەیە بەهۆی کێبڕکێ لەسەر سەرچاوەکان یان لەبەر ئەوەی وڵاتان ناتوانن ژمارەیەکی زۆر لە کۆچبەران لەخۆبگرن و سەرهەڵبدەن.  زۆرجار دەستەواژەی "پەنابەری ژینگەیی" بۆ ئەو کەسانە بەکاردێت کە بەهۆی گۆڕانی ژینگەوە کۆچ دەکەن، بەڵام ئەم دەستەواژەیە جێگەی مشتومڕی یاسایی و سیاسییە، بەو پێیەی ڕێککەوتننامەی پەنابەرانی ساڵی 1951 بە ئاشکرا پەنابەرانی ژینگەیی ناگرێتەوە، بەپێی تێڕوانینی UNHCR  

درەو:  رۆژنامەی "زە ناشناڵ"، لە راپۆرتێكی بنكۆڵكاریدا، وردەکارییەکانی چۆنیەتی تێکەڵکردنی نەوتی ئێران لەگەڵ نەوتی عێراق لە بەندەرەکانی باشورو بە قاچاعبردنی ئاشکرا دەکات، بە سود وەرگرتن لە بەڵگەنامەی ساختە بەوەی كە نەوتی عێراقە، بۆ ئەوەی لە بازاڕە جیهانییەکاندا بفرۆشرێت. رۆژنامەکە، بە هاوبەشی لەگەڵ رێکخراوی رۆژنامەوانی یۆنانی، دەستیکردووە بە شوێن پێهەڵگرتنی "سەلیم ئەحمەد سەعید" (ئومێد) خاوەنكاری عێراقی-بەریتانی، کە لە سەرەتای مانگی تەمموزدا، بەهۆی تێوەگلانی لە چالاکییە گوماناوییەکان بە ئاسانکاریكردن بۆ هەناردەکردنی نەوتی ئێران، لەلایەن وەزارەتی خەزێنەی ئەمریکاوە سزای بەسەردا سەپێنرا. رۆژنامەکە بەدواداچوونی بۆ هۆتێلەكانی سەعید كردووە لە لەندەن، تێیدا هاتووە، دوای رۆشتن ماوەیەكی کورت لە وێستگەی میترۆی "ساوس کێنسنگتۆن"، لە گۆشەی بەرەو "کوینزبێری پلەیس"، لە کۆتایی شەقامەکەدا تاوەرە سەرنجڕاکێشەکانی مۆزەخانەی مێژووی سروشتی دەردەکەون، لەلای راستی رێگاكە هۆتێلی "زە گەینزبۆرۆیە"، راستەوخۆ بەرامبەر هۆتێل "زە ئەكزیبیشنیست" راستەوخۆ هۆتێلی تەنیشتنی، هەردووکیان لەلایەن یەك کۆمپانیاوە کە بنکەکەی لە "دبلن"ە بەڕێوەدەبرێن. رۆژنامەکە دەڵێت: بینای "گەینزبۆرۆ" لەلایەن کۆمپانیای رۆبنبست خاوەندارێتی دەكرێت ، کە لە ساڵی 2018 بە بڕی (8.6) ملیۆن دۆلار کڕیویەتی، کۆمپانیای رۆبنبست خاوەنی هۆتێل "ویلێت"یشە، كە سەعید خاوەندارێتی دەكات، سامانی کۆمپانیاکە بە (27) ملیۆن پاوەند مەزەندە دەکرێت.  رۆژنامەکە لەگەڵ یەکێک لە کارمەندانی "ئومێد" لە یەکێک لە هۆتێلەکانی قسەی کردووە، ئاماژەی بەوەکردووە، هۆتێلەکە بەشێکە لە ئیمپراتۆریەتەكەی ئومێدو، زۆر سەری سوڕماوە کاتێک ئاگادارکراوە لە سزاکانی ئەمریکا بۆ سەر ئەو دوو کۆمپانیایە، وتوشەیەتی: ئاگاداری تێوەگلانی ئەو نەبووین لە کەرتی نەوت، ئاگاداری هیچ سزایەک نین. ئەو کارمەندە راشیگەیاندووە:  کۆمپانیاکە تەنها مامەڵەی لەگەڵ کارمەندانی سەعیددا کردووەو، هەرگیز مامەڵەی لەگەڵ ئەو نەکردووە، هەموو بەڵگەنامەیەکی پێویستیان ناردووە بۆ پێشکەشکردنی حسابەکان، هیچ كێشەك لە ئارادنیەو کۆمپانیاکان باج دەدەن. رۆژنامەی "سەندەی تایمز"ی بەریتانی بڵاویکردەوە، سەعید خەڵکی شارۆچکەی رانیە لە هەرێمی کوردستانی نیمچە سەربەخۆی عێراق و، بۆ یەکەمجار لە ساڵی (2002)هاتۆتە بەریتانیا، دوای ئەوە مافی پەنابەری پێدراوە، یەکەم کاری بازرگانی فرۆشگایەک بووە بە ناوی "راین" لە شاری لیستەر، کە لە ساڵی ٢٠١٤ داخراوە، تا ئێستا نازانرێت کەی دەستی بە بازرگانی نەوت کردووە. پێشتر وەزارەتی خەزێنەی ئەمەریکا بە وردی باسی ئەو پرۆسە ئاڵۆزو پڕ لە نهێنیەی کرد، کە سەلیم ئەحمەد سەعید ئیدارەی داوە، لەڕێی یەکێک لە سەكۆ نەوتییەکانی بەندەری خۆر زوبەیر کاریكردووە، کە کۆمپانیایەک لەلایەن سەعیدەوە خاوەندارێتی كراوە شەش عەمباری نەوتی هەبووە.  بەندەرەکە دەکەوێتە سەر رێڕەوێکی ئاوی نزیکەی (٤٠) کیلۆمەتر لە بەسرەوە دوورە، بەڵام ئێران دەکەوێتە دیوەکەی تری روباری شەتولعەرەبی دراوسێی، بەهۆی نزیکی شوێنی سەعید لە ئێران کارئاسانی كردووە بۆ گواستنەوەی نەوتی ئێران ب  نهێنی بۆ خۆر زوبەیر بۆ تێکەڵکردن. رۆژنامەکە باس لەوە دەکات کە بۆ پێدانی تێچووی گەیاندنی ئەو بارانە، بە ئۆتۆمبێل و بارهەڵگر، دراوی قورسى بە قاچاغ بردووتە ناو ئێرانەوە، كە هەندێکیان ملیۆنان دۆلاریان هەڵگرتووە.  بەپێی ئەو تۆمەتانە، نەوتی ئێران دوای بەتاڵكردنی لە خۆر زوبەیر لەگەڵ نەوتی عێراق تێکەڵ دەکرێت، کەشتییە نەوتهەڵگرەکان کە نەوتی ئێرانیشیان هەڵگرتووە، لە کەشتیەكەوە بۆ کەشتییەکی تر دەیگۆزێنەوە كە نەوتی عێراقی هەڵگرتووە، لە دامەزراوەکانی وێستگەی "ڤی ئێس ئۆیل". بەدواداچوون بۆ کەشتیەکان دەریدەخات، کە کۆمپانیای ڤی ئێس ئۆیل لەلایەن چەند نەوتهەڵگرێكەوە سەردانی کراوە، کە بەرهەمە نەوتییەکانی ئێراني لەبری کۆمپانیای (Triliance Petrochemical) ئێرانی دەگوازێتەوەو لەلایەن ئەمریکاوە سزای بەسەردا سەپێنراوە.  هەروەها کەشتییەکانی سەر بە کۆمپانیای "سەحاری ساندەر" کە کۆمپانیایەکی رووكەشی سوپای ئێرانە، سەردانی کۆمپانیای ڤی ئێس ئۆیلیان کردووە، كۆمپانیای "سەحاری ساندەر" كە کۆمپانیای سەرەکییە لە پشتیوانیكردنی سوپای پاسداران بۆ شەڕی روسیا لە ئۆکرانیا، بە دیزاین و پەرەپێدان و دروستکردن و فرۆشتنی هەزاران فڕۆکەی بێفڕۆکەوانەیشەوە. دەوترێت ئەم چالاکییە لەسەر بنەمای بەرتیلدانی بەربڵاوە كە دراوە بە بەرپرسانی عێراق بەڕێوەبراوە، گوایە سەعید بە ملیۆنان دۆلار بەرتیلی داوە بە چەند ئەندامێکی دەستە سەرەکییەکانی حکومەتی عێراق، لەوانەش پەرلەمان، لەبەرامبەر فاكتۆری ساختە، كە رێگەی پێداوە نەوتی ئێران بفرۆشێت وەک ئەوەی سەرچاوەکەی لە عێراقەوە بێت. شارەزایەک بە رۆژنامەی (The National)ی راگەیاندووە:  ئەو کەشتیانەی نەوتی ئێرانیان هەڵگرتبوو، پێشتر وا خۆیان نیشانداوە کە لە بەندەرەکانی عێراق جێگیر دەبن بۆ دەربازبوون لە سزاکان، ئەمەش بە خۆدزینەوەو ساختەکردن ناسراوە، لەڕێی دەستکاریکردنی سیستەمی ناسینەوەی ئۆتۆماتیکی کەشتییەکان، ئەو پسپۆڕە دەڵێت: بۆیە ئەو بەشەی پەویوەستە  بە تێکەڵکردن شتێک بوو کە پێشتر نەمانبینیبوو. لە کاتێکدا ئەمریکا پۆلێنكردنی ئەو کەشتییانەى بەهێزتر کردووە کە گومان دەکرێت نەوتی ئێران بە قاچاع بەرن، كارپێكەرانی نەوت هەڵگرەكان زۆر خێرا خۆیان  دەگونجێنن، سەرچاوەكە ئاماژەی بەوەشکردووە: ئەوان خێرا شتەکان بە ناوی نوێ و کۆمپانیای نوێ و کەشتی نوێ و دەگوازنەوەو کەشتی دەکڕنەوە، بۆ پڕکردنەوەی ئەو بۆشاییەی کە کەشتییە دەستنیشانكراوەكان دروستی دەكەن. ئێران لە هەوڵێک بۆ خۆدزینەوە لە سزاکانی ئەمریکا بۆ سەر هەناردەکردنی نەوتی خۆی، کەڵک لە تۆڕێک نەوتهەڵگر وەردەگرێت کە بە ئەنقەست خاوەندارێتییان تەمومژاوی کراوە، كە بە كەشتیگەلی سێبەر ناسراوە. ئێران پشت بە کەشتییە سزانەدراوەکان دەبەستێت بۆ وەرگرتنی نەوتی ئێران لە کەشتییە سزادراوەکان، بە بەکارهێنانی پرۆسەی گواستنەوەی کەشتی بۆ کەشتی، پێش ئەوەی بارەکە بگوازێتەوە بۆ کڕیارانی ئاسیا بەتایبەت چین. دەوترێت کەشتییەکانی ئەم كەشتیگەلە نهێنیە لەلایەن ئەو کۆمپانیایانەوە خاوەندارێتی دەكرێن، كە سەلیم ئەحمەد سەعید بەڕێوەیان دەبات. بەگوێرەی وەزارەتی خەزێنەی ئەمەریکا، ئەو كۆنتڕۆڵی کۆمپانیایەکی كردووە بارەگاكەی لە ئیماراتە بە ناوی "ڤی ئێس تانکەرز"، هەرچەندە خۆی لە پەیوەندی فەرمی لەگەڵ ئەو کۆمپانیایە بەدوور گرتووە، کە نەوتی قاچاغ بۆ حکومەتی ئێران و سوپای پاسدارانی ئێران دەگوازێتەوە. پێشتر کۆمپانیای "ڤی ئێس تانکەرز" تەنها بەناوی کۆمپانیای کەشتیوانی و بازرگانی نەوتی عێراقی ناسرابوو، بەپێی زانیارییەکان، کۆمپانیاکە لە ساڵی 2020دا نێوەنگیری گرێبەستێکی گواستنەوەی نەوتی ئێرانی کردووە لە ڕێگەی بۆری عێراقییەوە، بە تێکەڵکردن و فرۆشتنی وەک نەوتی عێراق.  سەعید بە خاوەنی کۆمپانیای "رەین شیپینگ" دادەنرێت، کە بۆ یەکەمجار لە ساڵی ٢٠٢٢دا تێوەگلاوە لە تێکەڵکردنی نەوتی ئێران بۆ فرۆشتنی وەک نەوتی عێراقی. پێشتر ئاشکراكرا، کە کۆمپانیای "رەین شیپینگ" ئیدارەی کەشتیی نەوتهەڵگری "مولیکیول"ە، کە نەوتی لە کەنداوی عەرەبی لە تانکەرێکی ئێرانیەوە بارکردبوو، بۆ شاردنەوەی مامەڵەکە، ئامێری دیاریكردنی شوێنەكەی کوژاندبووەوە.

درەو:  🔻 وەزارەتی دارایی عێراق بە دوو ڕاپۆرتی مانگانەی یەک لەدوای یەک داهات و خەرجی خۆی بۆ پێنج مانگی یەکەمی ئەمساڵ بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکان؛ 🔹 تا کۆتایی مانگی ئایاری ساڵی (2025)، کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە) سەروو (46 ترلیۆن و 157 ملیار) دینار بووە. نزیک لە (41 ترلیۆن و 931 ملیار) دیناری بە رێژەی (91%) داهاتی نەوت و زیاتر لە (4 ترلیۆن و 226 ملیار) دیناری بە رێژەی (9%) داهاتی نانەوتی بووە. 🔹 کۆی گشتی خەرجییەکانی وەزارەتەکە بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، پتر لە (46 ترلیۆن و 979 ملیار) دینار بووە، کە (94%)ی بۆ خەرجی بەگەڕخستن و (6%) بۆ خەرجی وەبەرهێنان بووە. 🔹 وەزارەتەکە بە زیاتر لە (5 ترلیۆن و 166 ملیار و 760 ملیۆن) دینار تەمویلی حکومەتی هەرێمی کوردستانی کردووە، بەجۆرێک؛ بە بڕی نزیک لە (3 ترلیۆن و 916 ملیار و 670 ملیۆن) دینار بۆ موچەی فەرمانبەران و نزیک لە (4 ملیار و 768 ملیۆن) دینار بۆ بواری هاریکای و یارمەتی و خەرجی دیکە و زیاتر لە (ترلیۆنێک و 245 ملیار و 303 ملیۆن) دیناری موچەی چاودی کۆمەڵایەتی بۆ حکومەتی هەرێم بە نێردراوە. 🔹 دوای لێدەرکردنی سەرجەم خەرجییەکان لە کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی، بەڕێژەی (3%) خەرجی لە داهات زیاتر بووە و نزیکەی (822 ملیار و 146 ملیۆن) دینار و کورتهێنان ڕویداوە. 🔹 نزیکەی (3 ترلیۆن و 793 ملیار و 862 ملیۆن) دینار خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکە بووە، ئەنجومەنی نوێنەران زیاتر لە (214 ملیار و 710 ملیۆن) دینارو سەرۆکایەتی کۆمار پتر لە (19 ملیار و 496 ملیۆن) دینار و ئەنجومەنی وەزیران زۆرتر لە (3 ترلیۆن و 532 ملیار و 655 ملیۆن) دینار خەرجیان هەبووە. داهات و خەرجی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە پێنج مانگی یەکەمی (2025)دا وەزارەتی دارایی عێراق بە دوو ڕاپۆرتی مانگانەی یەک لەدوای یەک داهات و خەرجی خۆی بۆ پێنج مانگی یەکەمی ئەمساڵ بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکان یەکەم؛ تەمویلی وەزارەتی دارایی عێراق بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان لە پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2025)  بەپێی ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق کە بۆ پێنج مانگی یەکەمی (2025) بڵاوکراوەتەوە، لە سەرەتای ساڵەوە بۆ کۆتایی ئایاری (2025)، وەزارەتی دارایی عێراق لە چوارچێوەی خەرجییەکانیدا ئاماژەی بەوە کردووە، بە بڕی (5 ترلیۆن و 166 ملیار و 760 ملیۆن و 773 هەزار و 383) دینار تەمویلی حکومەتی هەرێمی کوردستانی کردووە، بەجۆرێک؛ 1.    بە بڕی (3 ترلیۆن و 916 ملیار و 689 ملیۆن و 567 هەزار و 289) دینار و بە ڕێژەی (75.8%)ی خەرجییەکانی وەزارەتەکە لە چوارچێوەی خەرجییەکانی هەرێمی کوردستان بۆ موچەی فەرمانبەران نێردراوە. 2.    بڕی (4 ملیار و 767 ملیۆن و 852 هەزار) دینار بە ڕێژەی (0.1%)ی خەرجییەکان بۆ بواری بەخشین و هاریکای و یارمەتی و خەرجی دیکە (المنح والاعانات والفوائد والمصروفات الاخری) نێردراوە. 3.    بڕی (ترلیۆنێک و 245 ملیار و 303 ملیۆن و 353 هەزار) دینار بە ڕێژەی (24.1%)ی خەرجییەکان بۆ چاودێری کۆمەڵایەتی (الرعایة الاجتماعیة) نێردراوە. بۆ وردەکاری زیاتر لە بارەی تەمویلە داراییەکانی عێراق بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان لە سەرەتای ساڵەوە تا کۆتایی خەرجییەکانی مانگی (5ی 2025) بەپێی مانگەکانی ساڵەکە، بڕوانە (خشتە و چارتی ژمارە (1)).     دووەم: داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە پێنج مانگی یەکەمی 2025 بەپێی ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، بۆ پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2025)، کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (46 ترلیۆن و 157 ملیار و 110 ملیۆن و 408 هەزار و 761) دینار، بەجۆرێک بڕی (41 ترلیۆن و 930 ملیار و 805 ملیۆن و 332 هەزار و 802) دیناری بەڕێژەی (91%)ی لە داهاتی نەوتەوە سەرچاوەی گرتووە، بڕی (4 ترلیۆن و 226 ملیار و 305 ملیۆن و 75 هەزار و 959) دیناری بەڕێژەی (9%)ی داهاتی نانەوتی پێکیهێناوە. سەبارەت بە وردەکاری مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات، ئازار، نیسان و ئایاری (2025) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (2)). خشتەو چارتی ژمارە (2) سێیەم: خەرجی گشتی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ی وەزارەتی دارایی عێراق لە پێنج مانگی یەکەمی 2025 هەر بەپێی بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە مانگی یەک، تا کۆتایی مانگی پێنجی ساڵی (2025)، کۆی گشتی خەرجییەکانی وەزارەتەکە بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (46 ترلیۆن و 979 ملیار و 256 ملیۆن و 244 هەزار و 693) دینار، بەجۆرێک بڕی (43 ترلیۆن و 951 ملیار و 426 ملیۆن و 645 هەزار و 150) دیناری بەڕێژەی (94%)ی لە لەبواری خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (3 ترلیۆن و 27 ملیار و 829 ملیۆن و 599 هەزار و 543) دیناری بەڕێژەی (6%)ی بۆ بواری خەرجی وەبەرهێنان تەرخان کراوە. سەبارەت بە وردەکاری مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات، ئازار، نیسان و ئایاری (2025) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (3)). خشتەو چارتی ژمارە (3) چوارەم: بوارەکانی خەرجی وەبەرهێنان لە وەزارەتی دارایی عێراق لە پێنج مانگی یەکەمی 2025 خەرجییە گشتییەکانی وەزارەتی دارایی عێراق لە بواری خەرجی وەبەرهێنان لە پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2025)، کەرتەکانی (کشتووکاڵ، پیشەسازی، گواستنەوەو گەیاندن، ڕێگاوبان و چاکسازی و پەروەردەو فێرکردن)ی گرتووەتەوەو بە سەرجەمیان بڕی (3 ترلیۆن و 27 ملیار و 829 ملیۆن و 599 هەزار و 543) دیناری بەڕێژەی (6%)ی خەرجییە گشتییەکانی بۆ تەرخان کراوە، بە جۆرێک؛ 1.    کەرتی کشتوکاڵ بڕی (67 ملیار و 537 ملیۆن و 661 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (2%) بۆ خەرج کراوە. 2.    کەرتی پیشەسازی بڕی (635 ملیار و 520 ملیۆن و 755 هەزار و 622) دیناری بە ڕێژەی (21%) بۆ خەرج کراوە. 3.    کەرتی گواستنەوە گەیاندن بڕی (590 ملیار و 828 ملیۆن و 392 هەزار و 444) دیناری بە ڕێژەی (20%) بۆ خەرج کراوە. 4.    کەرتی و خزمەتگوای و ڕێگاوبان بڕی (ترلیۆنێک و 490 ملیار و 912 ملیۆن و 43 هەزار و 916) دیناری بە ڕێژەی (49%) بۆ خەرج کراوە. 5.    کەرتی پەروەردەو فێرکردن بڕی (243 ملیار و 30 ملیۆن و 745 هەزار و 624) دیناری بۆ بە ڕێژەی (8%) بۆ خەرج کراوە. بۆ وردەکاری خەرجییەکانی وەبەرهێنان لە کەرتە جیاوازەکان لە پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2025) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (4)). خشتەو چارتی ژمارە (4) پێنجەم: بەراوردکردنی کۆی داهات و خەرجی وەزارەتی دارایی عێراق لە پێنج مانگی یەکەمی 2025 لە پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2025)، کۆی گشتی خەرجییەکانی عێراق بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (46 ترلیۆن و 979 ملیار و 256 ملیۆن و 244 هەزار و 693) دینار. لە کاتێکدا کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (46 ترلیۆن و 157 ملیار و 110 ملیۆن و 408 هەزار و 761) دینار. واتە بڕی (822 ملیار و 145 ملیۆن و 835 هەزار و 932) دیناری بەڕێژەی (3%) لە داهاتی گشتی کورتهێنان ڕویداوە. سەبارەت بە وردەکاری مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات، ئازار، نیسان و ئایاری ساڵی (2025) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (5)). خشتەو چارتی ژمارە (5) شەشەم: خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق لە پێنج مانگی یەکەمی 2025 لە پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2025)، کۆی خەرجییەکانی هەر سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق (ئەنجومەنی نوێنەران، سەرۆکایەتی کۆمار و ئەنجومەنی وەزیران)، بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (3 ترلیۆن و 793 ملیار و 861 ملیۆن و 971 هەزار و 758) دینار. بە جۆرێک؛ 1.    ئەنجومەنی نوێنەران بڕی (241 ملیار و 710 ملیۆن و 33 هەزار و 638) دیناری خەرجکردووە، لەو بڕەش تەنها (165 هەزار) دیناری لە بواری خەرجی وەبەرهێنان بووە.  2.    سەرۆکایەتی کۆمار بڕی (19 ملیار و 496 ملیۆن و 81 هەزار) دیناری خەرجکردووە، لەو بڕەش (57 ملیۆن و 159 هەزار) دیناری لە بواری خەرجی وەبەرهێنان بووە. 3.    ئەنجومەنی وەزیران بڕی (3 ترلیۆن و 532 ملیار و 655 ملیۆن و 857 هەزار) دیناری خەرجکردووە، بڕی (3 ترلیۆن و 191 ملیار و 204 ملیۆن و 849 هەزار و 737) دیناری بە ڕێژەی (90%) لە چوارچێوەی خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (341 ملیار و 451 ملیۆن و 7 هەزار و 384) دیناری بە ڕێژەی (10%) بۆ وەبەرهێنان بەخەرج دراوە.  بۆ وردەکاری خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکە لە پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2025) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (6)). خشتەی ژمارە (6) سەرچاوەکان؛ ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق -    حساب الدولة لغایة کانون الثاني لسنة 2025 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة شباط لسنة 2025 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة آذار لسنة 2025 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة نیسان لسنة 2025 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة آیار لسنة 2025 للموازنە الاتحادیة https://www.mof.gov.iq/pages/MOFPublicReports.aspx    

(درەو): لە كۆبوونەوەی رۆژی چوار شەممەی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان، كە باسی موچەی مانگی شەش و حەوت كراو دانا عەبدولكەریم موداخەلەی كرد و ئامانج رەحیم وەڵامی دایەوە، سەرۆكی حكومەت وتی"بەپێی بڕی نەوتی بەرهەمهێندراوی هەرێم، بڕی نەوت رادەستی بەغداد دەكەین؛ ئێستا (120) هەزار بەرمیل نەوت بەرهەمدەهێندرێت (50) هەزاری بۆ ناوخۆ و (70) هەزار بەرمیلی رادەستی (سۆمۆ) دەكەین. (درەو) پێشتر بڵاویكردەوە، لە كۆبوونەوەكەدا (دانا عەبدولكەریم) وەزیری ئاوەدانكردنەوەی حكومەتی هەرێمی كوردستان رایگەیاندووە "زەمانەت چیە ئێمە 120 ملیار دینارەكە بنێرین، بەغداد موچەی مانگی حوزەیران بنێرێت"؛ بەڵام وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە لە رونكردنەوەیەكدا دەڵێت:" ئەو هەواڵەی درەو بڵاویكردووەتەوە سەرلەبەری ناڕاستەو چەواشەكارییە". (درەو) بە پاڵپشت بەسەرچاوەكانی ناو ئەنجومەنی وەزیران، ئەو هەواڵەی بڵاوكردووەتەوە، بەڵام بۆ دڵنیابون جارێكی تر لەگەڵ چەند بەرپرسێكی بەشداری كۆبوونەوەكەی ئەنجومەنی وەزیران قسەی كردەوەو دڵنیابووەوە لە راستی و دروستی زانیارییەكانی، بەوەی لە كۆبوونەوەی رۆژی چوارشەممەی ئەنجومەنی وەزیراندا لە باسی رادەستكردنی بڕی (120) ملیار دینارو موچەی مانگی شەش و حەوتی موچەخۆراندا، چەندین وەزیر موداخەلەیان كردووە، لە كاتی گفتوگۆكان و موداخەلەی وەزیرەكاندا (دانا عەبدولكەریم) قسەی لەسەر بابەتەكە كردووەو وتی:" ئێمە رێككەوتنمان كردووە بۆ هەردوو مانگی ئایارو حوزەیران بڕیار بوو  240 ملیار دینار واتا دوو 120 ملیار دیناری ناوخۆ بنێرین، بۆچی ئێستا كێشەی تێكەوتووە، ئەگەر ئێستا ئەم 120 ملیارە بنێرین زەمانەت چیە بەغداد موچەكە دەنێرێت. ئێمە بۆ جارێ بینێرین تا زەمانەتەكە نەبێت، ئەی بڕیار نەبوو موچەی مانگی ئایارو حوزەیران پێكەوە بێت و كێشەی نەبێت؟. د. ئامانج رەحیم سكرتێری ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێم وەڵامی پرسیارو موداخەلەكەی دانا عەبدولكەریمی داوەتەوەو رایگەیاندووە:"ئێمە لە كۆبوونەوەی ئەنجومەنی وەزیراندا لێكتێگەیشتنەكەمان ئیمزا كردو ناردمان بۆ بەغداد، بەڵام بەغداد دەستكاری دوو بڕگەیان كردووە: یەكێكیان ئەوە بوو مەرجی رادەستكردنی نەوتیان دانا بوو واتا هەتا نەوت رادەست نەكرێت بە (سۆمۆ) موچە نانێرن، ئەوەی دووەمیش: مانگی حوزەیرانی لێدەركرابوو تەنیا نوسیوبیان موچەی مانگی ئایار. (درەو) پاڵپشت بە زانیاری و قسەكردنی لەگەڵ چەند بەرپرسێكی ناو كۆبوونەوەكەی ئەنجومەنی وەزیران ئەو هەواڵەی بڵاوكردووەتەوە، جێگەی سەرەنجە وەزیری ئاوەدانكردنەوە حاشای لە قسەكانی خۆی دەكات.  لە كۆبوونەوەی پێشتری ئەنجومەنی وەزیرانیش چەندین وەزیری حكومەتی هەرێم باسی زەمانەتی ناردنی 120 ملیارەكەیان كردو زۆربەیان جەختیان لەسەر ئەوە كردەوە ئەگەر ئێمە 120 ملیارەكەمان ناردوو بەغداد نەینارد ئیتر هیچ بڕە پارەیەكمان لەبەردەست نامێنێت. هەر لە كۆبوونەوەكەدا لە باسی رادەستكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان كراوە لەلایەن وەزیری سامانە سروشتییەكانەوەو ئاماژەی بەوە كردووە، لە ئێستادا هەرێم رۆژانە (120) هەزار بەرمیل نەوت بەرهەمدەهێنێت و بەپێی رێككەوتنەكە دەبێت (50) هەزار بەرمیل نەوت بۆ ناوخۆیەو ئەتوانین (70) هەزار بەرمیل نەوت رادەستی سۆمۆ بكەین. هەندێك لە وەزیرەكانی لە كاتی موداخەلەكاندا جەختیان لەسەر ئەوە كردوووەتەوە" ئەو نەوتەی رادەستی بەغداد دەكرێت،  دەبێت دەستی هەرێمی كوردستانی تێدا بێت، بەڵام مەسرور بارزانی جەختی لەسەر ئەوە كردووەتەوە نەوتەكە رادەستی (سۆمۆ) دەكەن و ئەوان چۆن بیانەوێت خۆیان لەوەدا ئازادن، "ئێمە هەموو بیانوویەكیان دەبڕین، ئیتر خۆیان چی لە نەوتەكە دەكەن بابیكەن".

شیكاری: درەو  🔻 سەرەڕای ئەوەی لەماوەی ساڵانی (2015 - 2024)، موچەخۆران (16) موچەی تەواویان وەرنەگرتووە، (44) موچەشیان بە لێبڕینەوە بۆ خەرجکراوە، بەڵام بە بڕیاری وەزارەتی دارایی موچەخۆران لەماوەی (36) مانگ و خانەنشینان لە ماوەی (60) مانگدا، ناچارن لەو موچانەی وەریان نەگرتووە یان بە لێبڕینەوە بۆیان خەرجکراوە، (3%)ی موچە بنەڕەتییەکانیان بۆ سندوقی خانەنشینی بگەڕێنەوەو بە قەرز لە سەریان هەژمار کراوە، بە جۆرێک؛ لەماوەی (1/1/20214 – 31/12/2024)؛ 🔹 هەر فەرمانبەرێکی پلە (1) بڕی (4 ملیۆن و 149 هەزار و 300) دینار قەرزی لەسەر هەژمار کراوە دەبێت لە ماوەی (36) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (115 هەزار و 285) دینار لە موچەکەی دەبڕێت، ئەگەر خانەنشینیش بووبێت دەبێت لە ماوەی (60) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (69 هەزار و 155) دینار لە موچەکەی دەبڕێت، 🔹 هەر فەرمانبەرێکی پلە (2) بڕی (3 ملیۆن و 337 هەزار و 900) دینار قەرزی لەسەر هەژمار کراوە دەبێت لە ماوەی (36) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (92 هەزار و 719) دینار لە موچەکەی دەبڕێت، ئەگەر خانەنشینیش بووبێت دەبێت لە ماوەی (60) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (56 هەزار و 310) دینار لە موچەکەی دەبڕێت...... قەرزی سندوقی خانەنشینی لە سەر موچەخۆران ئەگەرچی لە نوسینێكدا د. یوسف محەمەد شارەزایی سایی و ئەندامی پێشووی پەرلەمانی عێراق، "شێوازی لێبڕینی (3%)ی لێبڕینی خانەنشینی بەو شێوەیەی لەو نوسراوەدا هاتوە، دەردەکەوێت کە ئەو لێبڕینە هیچ پەیوەندییەکی بە حکومەتی فیدڕاڵییەوە نییە، بەڵکو لەسەر خواستی دەسەڵاتدارانی هەرێمە. بەڵام ئەگەر لەسەر خواستی حکومەتی فیدڕاڵیش بێت، ئەوا داواکارییەکی ناڕەوایە و، لە ڕوی یاساییەوە هەڵەیە و لە هەمان کاتیشدا ستەمێکی گەورەیە لەفەرمانبەران و خانەنشینانی هەرێم " پاڵپشت بە گشتاندنی دارایی ژمارە (4)ی ساڵی 2025 ی وەزارەتی دارایی و ئابووری حکومەتی هەرێمی کورستان؛ سەرەڕای ئەوەی لەماوەی ساڵانی (2015 - 2024)، موچەخۆران (16) موچەی تەواویان وەرنەگرتووە، (44) موچەشیان بە لێبڕینەوە بۆ خەرجکراوە، بەڵام بە بڕیاری وەزارەتی دارایی موچەخۆران لەماوەی (36) مانگ و خانەنشینان لە ماوەی (6) مانگدا، ناچارن لەو موچانەی وەریان نەگرتووە یان بە لێبڕینەوە بۆیان خەرجکراوە، (3%)ی موچە بنەڕەتییەکانیان بۆ سندوقی خانەنشینی بگەڕێنەوەو بە قەرز لە سەریان هەژمار کراوە، بە جۆرێک؛ لەماوەی (1/1/20214 – 31/12/2024)؛ -    هەر فەرمانبەرێکی پلە (1) بڕی (4 ملیۆن و 149 هەزار و 300) دینار قەرزی لەسەر هەژمار کراوە دەبێت لە ماوەی (36) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (115 هەزار و 285) دینار لە موچەکەی دەبڕێت، ئەگەر خانەنشینیش بووبێت دەبێت لە ماوەی (60) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (69 هەزار و 155) دینار لە موچەکەی دەبڕێت. -    هەر فەرمانبەرێکی پلە (2) بڕی (3 ملیۆن و 337 هەزار و 900) دینار قەرزی لەسەر هەژمار کراوە دەبێت لە ماوەی (36) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (92 هەزار و 719) دینار لە موچەکەی دەبڕێت، ئەگەر خانەنشینیش بووبێت دەبێت لە ماوەی (60) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (56 هەزار و 310) دینار لە موچەکەی دەبڕێت. -    هەر فەرمانبەرێکی پلە (3) بڕی (2 ملیۆن و 696 هەزار و 200) دینار قەرزی لەسەر هەژمار کراوە دەبێت لە ماوەی (36) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (74 هەزار و 894) دینار لە موچەکەی دەبڕێت، ئەگەر خانەنشینیش بووبێت دەبێت لە ماوەی (60) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (44 هەزار و 936) دینار لە موچەکەی دەبڕێت. -    هەر فەرمانبەرێکی پلە (4) بڕی (2 ملیۆن و 208 هەزار) دینار قەرزی لەسەر هەژمار کراوە دەبێت لە ماوەی (36) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (61 هەزار و 333) دینار لە موچەکەی دەبڕێت، ئەگەر خانەنشینیش بووبێت دەبێت لە ماوەی (60) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (36 هەزار و 800) دینار لە موچەکەی دەبڕێت. -    هەر فەرمانبەرێکی پلە (5) بڕی (ملیۆنێک و 837 هەزار) دینار قەرزی لەسەر هەژمار کراوە دەبێت لە ماوەی (36) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (51 هەزار) دینار لە موچەکەی دەبڕێت، ئەگەر خانەنشینیش بووبێت دەبێت لە ماوەی (60) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (30 هەزار و 616) دینار لە موچەکەی دەبڕێت. -    هەر فەرمانبەرێکی پلە (6) بڕی (ملیۆنێک و 552 هەزار و 300) دینار قەرزی لەسەر هەژمار کراوە دەبێت لە ماوەی (36) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (43 هەزار و 119) دینار لە موچەکەی دەبڕێت، ئەگەر خانەنشینیش بووبێت دەبێت لە ماوەی (60) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (25 هەزار و 871) دینار لە موچەکەی دەبڕێت. -    هەر فەرمانبەرێکی پلە (7) بڕی (ملیۆنێک و 290 هەزار و 860) دینار قەرزی لەسەر هەژمار کراوە دەبێت لە ماوەی (36) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (35 هەزار و 857) دینار لە موچەکەی دەبڕێت، ئەگەر خانەنشینیش بووبێت دەبێت لە ماوەی (60) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (21 هەزار و 514) دینار لە موچەکەی دەبڕێت، -    هەر فەرمانبەرێکی پلە (8) بڕی (ملیۆنێک و 48 هەزار و 550) دینار قەرزی لەسەر هەژمار کراوە دەبێت لە ماوەی (36) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (29 هەزار و 126) دینار لە موچەکەی دەبڕێت، ئەگەر خانەنشینیش بووبێت دەبێت لە ماوەی (60) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (17 هەزار و 475) دینار لە موچەکەی دەبڕێت. -    هەر فەرمانبەرێکی پلە (9) بڕی (831 هەزار) دینار قەرزی لەسەر هەژمار کراوە دەبێت لە ماوەی (36) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (23 هەزار و 100) دینار لە موچەکەی دەبڕێت، ئەگەر خانەنشینیش بووبێت دەبێت لە ماوەی (60) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (13 هەزار و 860) دینار لە موچەکەی دەبڕێت. -    هەر فەرمانبەرێکی پلە (10) بڕی (633 هەزار و 400) دینار قەرزی لەسەر هەژمار کراوە دەبێت لە ماوەی (36) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (17 هەزار 594) دینار لە موچەکەی دەبڕێت، ئەگەر خانەنشینیش بووبێت دەبێت لە ماوەی (60) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (10 هەزار و 556) دینار لە موچەکەی دەبڕێت. رێنمایى ژمارە (4)ى سالى 2025 وەزارەتى دار ایى و ئابوورى هەرێم   خشتەى لێبڕینى 3% راگیراوەکانى خانەنشینى   شێوازی دابەشکردنی موچە لە 2014 - 2024  

د. یوسف محەمەد سادق دوابەدوای سەرکەوتنی داواکەمان لە دادگای باڵای فیدڕاڵی بە ژمارە (212/ فیدڕاڵی/ 2022) و، دەرچونی بڕیاری دادگا سەبارەت بە هاوتاکردنی موچەی سەرجەم خانەنشینانی هەرێم لەگەڵ خانەنشینانی عێراق و، جێبەجێ کردنی یاسای خانەنشینیی یەکگرتو ژمارە (9)ی ساڵی 2014ی هەموار کراو، دەسەڵاتدارانی هەرێم پاش دەستی دەستییەکی زۆر دواجار لەمانگی 7ی ساڵی رابردوەوە دەستیان کرد بەجێبەجێ کردنی بڕیارەکەی دادگای فیدڕاڵی. یەکێک لەو کێشانەی لەجێبەجێ کردنی یاسای ژمارە (9)ی ساڵی 2014 هاتۆتەکایەوە، نەبونی سندوقی خانەنشینییە لە هەرێم، هەرچەندە بەم دواییانە بڕیاری دروست کردنی سندوقەکە دراوە، بەڵام بەهۆی نەبونی ئەم سندوقە لە رابردودا، کۆی لێبڕینی خانەنشینیی فەرمانبەرانی هەرێم و بەشداریی دەوڵەت بۆ سندوقی خانەنشینی لە هەرێمی کوردستان دیار نییە و نازانرێ چیی لێکراوە!؟ لەم ڕۆژانە لە میدیاکانەوە بابەتی لێبڕینی خانەنشینی بە بڕی (3%)ی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم بۆ هەموو ساڵەکانی دوای (1/ 1/ 2014) وروژێنرا، گوایا لەسەر داوای حکومەتی فیدڕاڵییە، دواتریش «نوسراوێکی وەزارەتی دارایی»ـی هەرێمم بەدەست گەیشت کە رێنمایی ئەم لێبڕینەیە و لەخوارەوە وێنەیەکی دادەنێم.  دوای لێکۆڵینەوەی ئەم شێوازە لە لێبڕین و بەو شێوەیەی لەو نوسراوەدا هاتوە، دەردەکەوێت کە ئەو لێبڕینە هیچ پەیوەندییەکی بە حکومەتی فیدڕاڵییەوە نییە، بەڵکو لەسەر خواستی دەسەڵاتدارانی هەرێمە. بەڵام ئەگەر لەسەر خواستی حکومەتی فیدڕاڵیش بێت، ئەوا داواکارییەکی ناڕەوایە و، لە ڕوی یاساییەوە هەڵەیە و لە هەمان کاتیشدا ستەمێکی گەورەیە لەفەرمانبەران و خانەنشینانی هەرێم لەبەر ئەم چەند خاڵەی خوارەوە: 1. ئەوە راستە کە بە جێبەجێ کردنی یاسای ژمارە (9)ی ساڵی 2014، پێویستە بەپێی (مادەی 17/ یەکەم)ـی یاساکە لێبڕینی خانەنشینیی فەرمانبەران لە (7%)ەوە بگۆڕێت بۆ (10%)، بەڵام ئەی (7%)ەکەی کە لە پێشوتر لە موچەی فەرمانبەران بڕدراوە کوا!؟ ئەی باشە هەر بەپێی هەمان مادەو بەند ئەبێت بەشداریی خەزێنەی گشتی لە لێبڕینی خانەنشینی (15%) بێت، ئەی بۆ باس لەمە نەکراوە و ئەمەش نەکراوەتە قەرز لەسەر «حکومەتی هەرێم» و مانگانە (15%)ی موچەی بنەڕەتیی فەرمانبەران وەک قەرز لەسەر خۆیان هەژمار بکەن بۆ هەمو ساڵەکانی دوای (1/ 1/ 2014) و بیدەنەوە!؟ 2. لەو نوسراوەدا ئاماژە بەوە نەدراوە کە ئەم پارەیە لە موچەی مانگەکانی داهاتوی فەرمانبەران و خانەنشینان ئەبڕێت، ئەچێ بۆ کوێ!؟ خۆی لێبڕینی خانەنشینی لە فەرمانبەر و لە دەوڵەت کە ئەکاتە (25%)ی موچەی بنەڕەتیی فەرمانبەر، بەپێی یاسای خانەنشینی ئەبێت بە داهات بۆ سندوقی خانەنشینی. ئایا وەک هەمو لێبڕینی خانەنشینییەکانی پێشوی فەرمانبەرانی هەرێم ون ئەکرێت و کەس نازانێت چیی لێدێت!؟ ئایا چی ئەکەن بۆ بەستنەوەی لێبڕینی خانەنشینیی فەرمانبەرانی هەرێم بە سندوقی خانەنشینیی عێراق!؟ 3. باشە ئێستا کە بە (أثر رجعی) لێبڕینی خانەنشینیی فەرمانبەران بەپێی یاسای خانەنشینیی یەکگرتوی ئاماژەپێدراو وەک قەرز ئەبڕن، ئەی ئایا ئەو هەمو فەرمانبەرەی لە (1/ 1/ 2014)ەوە خانەنشین بوون و شایستەی خانەنشینییەکی زیاتر بون بەپێی ئەو یاسایە، یان ئەوانەی پێش 2014 خانەنشین بون و بەپێی یاساکە دەبو لە 1/ 1/ / 2014ەوە موچەکەیان هەموار بکرێتەوە، ئایا قەرەبوی هەمو ئەو ماوەیەیان بۆ ئەکەنەوە و موچەکانی ئەو ماوەیەیان هاوتا ئەکەنەوە لەگەڵ یاساکە!؟ 4. لە ڕوی یاساییەوە و بەپێی مادەی (37/ یەکەم)ی پەیڕەوی ناوخۆی دادگای باڵای فیدڕاڵی ژمارە (1)ی ساڵی 2022، بڕیارەکانی ئەو دادگایە لە رۆژی دەرچونیانەوە ئەچنە بواری جێبەجێ کردنەوە. بڕیاری (212/ فیدڕاڵی/ 2022) سەبارەت بە خانەنشینانی هەرێم و پابەند کردنی دەسەڵاتدارانی هەرێم بە جێبەجێ کردنی یاسای ژمارە (9)ی ساڵی 2014ی هەموارکراو، لە رۆژی (23/ 11/ 2022) دەرچوە. واتە لەو بەروارەوە ئەو یاسایە بەرکارە بۆ پرسی خانەنشینی بە لێبڕینی خانەنشینی و بە موچەشەوە. واتە لەو بەروارەوە پێویستە لێبڕینی خانەنشینیی فەرمانبەر و دەوڵەت وەک یاسا بەرکارەکەی لێبکرێ و، بە هەمان شێوە لەو بەروارەوە موچەی سەرجەم خانەنشینانی هەرێم هاوتا بکرێت، نەک لێبڕینی خانەنشینی هەموار بکرێ بەڵام موچەی خانەنشینی هاوتا نەکرێت! ئەگەر دەسەڵاتدارانی هەرێم ئەیانەوێت یاسای خانەنشینیی بەرکار لە 2014ەوە بە (أثر رجعی) جێبەجێ بکەن ئەوا پێویستە هەموی جێبەجێ بکەن نەک تەنها لێبڕینی خانەنشینی! 5. هەموان ئەزانین دەسەڵاتی هەرێم لەماوەی 10 ساڵی رابردودا دەیان ملیۆن دیناری هەمو فەرمانبەران و خانەنشینان و موچەخۆرانی تری هەرێم قەرزارن. دەبو بەپێی مادەی (13) لەو یاسای «چاکسازی»یەی هەڵایەکی گەورەی بۆ کرا، «وەزارەتی دارایی»ـی هەرێم سەرجەمی ئەو پاشەکەوت و لێبڕینانە کە لە موچەدا کراون هەژماریان بکات و بیانخاتە سەر ژمارە حسابێک، بۆ ئەوەی بەپێی رێنماییەک موچەخۆران سودمەند بن لێی، ئەی ئەم «وەزارەتی دارایی»یە بۆ ئەم ئەرکە یاساییەی خۆی جێبەجێ نەکردوە!؟ باشە بە هۆی «پاشەکەوت»ـی زۆرەملێ و «لێبڕنەوە»ەوە موچەی هەندێک مانگی فەرمانبەران هەر نەدراوە، یانی چۆن ئەیانەوێت لێبڕینی خانەنشینی لە موچەیەک ببڕن کە هەر نەدراوە!؟ پێویستە ئەو قەرزەی فەرمانبەران و خانەنشینانی هەرێم لە لێبڕینی خانەنشینیی ئەم سێ ساڵەی رابردوش بخرێتە سەر دەسەڵاتدارانی هەرێم کە سەدان قاتی ئەو لێبڕینی خانەنشینییە قەرزاری فەرمانبەرانی هەرێمن.  لە کۆتایی دا جێی سەرسوڕمانێکی گەورەیە کە چۆن دەسەڵاتدارانی هەرێم بیریان لەو جیاوازیی لێبڕینی خانەنشینییەی فەرمانبەران کردەوە، بەڵام بیریان لە بەشەکەی خۆیان لەو لێبڕینە نەکردەوە یان بیریان لە هاوتاکردنەوەی موچەی خانەنشینان نەکردەوە لەو کاتەوە!؟ یان چۆن بیریان لەو هەمو موچەیە نەکردەوە کە نەیانداوە بە موچەخۆران، یان بیریان لەو هەمو لێبڕینەی تر نەکردەوە کە بەهۆی وەستاندنی نایاسایی پلەبەرزکردنەوەوە لە فەرمانبەرانی هەرێمی دەبڕن و، هەر بە هۆی ئەمەشەوە لە کاتی خانەنشین کردنیشیان دا ستەمێکی گەورەیان لێئەکەن!؟ ئەمانە هەر لێبڕین ئەزانن، بەڵام ئامادە نین ئەرک و بەرپرسیارییەتەکانی خۆیان جێبەجێ بکەن.  هەر بۆیەش ئەو نوسراوە، نایاساییە و پێویستە هەڵبوەشێنرێتەوە، وەگەرنا فەرمانبەران و خانەنشینان ئەتوانن لە دادگای کارگێڕی تانەی لێبدەن.