درەو: راپرسی كۆمپانیای شیكار بۆ توێژینەوە و راپرسی بەپێی راپرسیەكی دیكەی كۆمپانیای شیكار بۆ توێژینەوە و راپرسی (65%) هاوڵاتیانی بەشداربوارنی راپرسیەكە شانازی بە عێراقی بوونی خۆیانەوە دەكەن، هەر بەپێی راپرسیەكە ئەوانەی ئامادەن بەرگری لە خاكی كوردستان و نیشتمان بكەن لە پارێزگای دهۆك (72%) و پارێزگای هەولێر (67%) و پارێزگای سلێمانی - هەڵەبجە (46%) واتا لە پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە (54%) ئامادەنین بەرگری لەخاك و نیشتمان بكەن.  بەپێی راپرسیەكی دیكەی كۆمپانیای شیكار بۆ توێژینەوە و راپرسی لە مانگی ئازاری 2023 ئەنجامدراوەو (1250) كەس بەشداریان تێداكردووە، ٦٣% و رەگەزی نێرو ٣٧%ی رەگەزی مێ بووە،  هەولێر ٣٣%، سلێمانی - هەڵەبجە ٤١% و دهۆک ٢٦%، ٦٨% نموونەکە بوون. -    86%ی بەشداربوانی راپرسیەكە شانازی بە كوردبوونەوە دەكەن -    65% شانازی بە عێراقی بوونەوە دەكەن -    62% ئامادەی بەرگرین لە خاكی نیشتمان تا ئاستی خۆبەكوشتدان -    94% بەرگریكردن لە ئایینەكەیان تا ئاستی گیانفیدایی -    82% منداڵەكەیان لەسەر بیری نەتەواویەتی پەروەردە دەكەن -    96% لەسەر بیری ئایینی ئیسلام پەروەردە دەكەن كۆمپانیای شیكار بۆ توێژینەوە و راپرسی ساڵی ٢٠١٠ دامەزراوە. بنكەی سەرەكی لە شاری هەولێرە  لەلایەن (مراد حكیم، رابەر تەڵعەت و مەهدی حەسەن)ەوە خاوەندارێتی دەكرێت.   🔹دوای 20 ساڵ لە روخانی بەعس، سێکوچکەی؛ کوردبوون، ئیسلامگەرایی و عێراقچییەتی لای خەڵکی هەرێمی کوردستان ده‌روازه: ‌ له‌ئێستادا خەڵکی هەرێمی کوردستان بەدەست قەیرانی ناسنامەوە دەناڵێنێت، قەیرانێک کە سەرچاوەکەی دەگەڕێتەوە بۆ ناسکی ناسنامەی کوردبوون و نەبوونی ناسنامەیەکی توکمە و یەکگرتوو لە ئەنجامی نەبوونی قەوارەیەکی کوردستانی لە رابردوودا. خەڵکی لە هەرێم لە نێوان سێکوچکەی ناسنامەکانی کوردبوون، ئیسلامگەرایی و عێراقچییەتیدا تێداماون. ئەم سێ ناسنامەیە بە درێژایی سێ دەیەی رابردوو بەردەوام لە کێبڕکێدابوون، حزبە ناسیۆنالیستیە کوردستانیەکان زۆرتر کاریان بۆ ناسنامەی کوردایەتی کردووە، حزبە ئیسلامییەکان و رەوتی رابوونی ئیسلامیی جیهانی کاری بۆ ئیسلامگەرایی و هاوکێشە نێودەوڵەتی و ناوچەییەکان و هەندێک گروپی ناوخۆیی بە ئاراستەی عێراقچییەتی کاریان کردووە. بۆیە ئەم سێکوچکەیە لە دوای راپەڕینەوە هیچ کات سێگوشەیەکیان پێکنەهێناوە کە گوشەکانی یەکسان بن، بەڵکو هەمیشە گوشەیەک لەسەر حیسابی گوشەکانی دیکە کشاوە یان بچووکبووتەوە، ئەو سێ ناسنامەیە ناتوانن تەواوکەری یەکتر بن، بەڵکو لە ململانێدان و دەکرێ یەکێکیان ئەوانی دیکە بکات بە پاشکۆی خۆی یان پشتیوانی خۆی، وەکو ئەوەی کە لە وڵاتانی دەوروبەر ئیسلامگەرایی کراوە بە پشتیوانێک بۆ گوتاری ناسیۆنالیستی.  لەسەرەتای راپەڕینەوە خەریک بوو عێراقچییەتی لەو سێگوشەیەدا نەدەما و گوتاری زاڵ کوردبوون بوو، بەڵام لەدوای هەڵگیرسانی شەڕی ناوخۆ، گوتاری ئیسلامگەرایی هاتە پێشەوەو جێگەی خۆی بە فراوانی کردەوە، هێشتاش مەیلی عێراقچییەتی هەر زۆر لاواز بوو. ئەوەش بە پلەی یەکەم دەگەڕایەوە بۆ لەسەر دەسەڵاتبوونی بەعس لە عێراق کە حزبەکان و جەماوەریش لە دژی راپەڕیبوون و کەس نەیدەویست، هەروەها نەوەی ئەوکاتیش لە هەرێم ئەو نەوەیە بوو کە لەگەڵ ئەو کارەساتە سامناکانە ژیابوو کە بەسەر کورد هاتبوون لە سەر دەستی بەعس، یادەوەرییە تاڵەکان هێشتا زیندوو و ئامادەبوون.  دوو گوتاری (کوردبوون و ئیسلامگەرایی) تا رزگاریی عێراق هەر لە بڕەوسەندندابوون. لەگەڵ رزگاری عێراق و لە ناوچوونی بەعس دەسەڵاتی کوردی لە سەر داوای رۆژئاوا و بە خەونی دروستبوونی عێراقێکی نوێی فیدرالی دیمۆکراتی یەکەمین هەنگاوەکانی هەڵهێنا بە ئاراستەی عێراقچییەتی. ئەم مەیلە زیاتر لای حزبەکان هەبوو نەک جەماوەر. وێڕای ئەوەی، لە رووی ئیدارییەوە (دوای ٢٠٠٤)، هەرێم بووەوە بە بەشێک لە عێراق، بەڵام مەیلی عێراقچییەتی لەو پەڕی لاوازیدابوو، هەڵبەت ئەوە تەنیا لای خەڵکی هەرێمی کوردستان بەو شێوەیە نەبوو، بەڵکو لای شیعەو سوونەکانیش ناسنامەی عێراقیبوون کەوتە ژێر پرسیارێکی گەورەوە و ناسنامەی تایفی و ناوچەگەرێتی جێگەی ناسنامەی عێرایبوونی گرتەوە. لە هەرێم، عێراقچییەتی بەرەبەرە لە ژێر کاریگەری یەکێتی نیشتیمانی کوردستاندا لە زۆنی سەوز خەریک بوو زیادی دەکرد، بەڵام ئەویش زۆر بە لاوازی. هۆکارەکەشی زیاتر دەگەڕایەوە بۆ ئامادەیی زیاتری یەکێتی نیشتیمانی لە بەغدا لە رێگەی سەرۆک کۆمارەوە. ئالای عێراق لەسەر فەرمانگە حکومییەکانی زۆنی سەوز بەرزکرایەوە لەپاڵ ئالای کوردستان و  جەخت لەسەر عێراقچییەتی دەکرایەوە لە بۆنەکان و خەڵکی شایەدی کۆمەڵێک هەنگاون بەو ئاراستەیە. لەولاشەوە پارتی، سەرەڕای داواکارییە بەردەوامەکانی بەغدا و رەنگە کۆمەڵگای نێودەوڵەتی، خۆراگری دەنواند و نەدەچووە ژێر ئەو بارەوە. بەدرێژایی ساڵەکانی ٢٠٠٥ -٢٠١٤ لە راپرسییەکاندا عێراقچییەتی لە هەرێمی کوردستان زۆر لاواز بوو، بە لەبەرچاوگرتنی ئەو جیاوازییە کەمەش کە لە نێوان هەردوو زۆنەکەدا هەبوو.  ئیسلامگەرایی لەگەڵ شەڕی ناوخۆ و خۆرێکخستنەوەی ئیخوانەکان لە ژێر ئاڵای رابیتەی ئیسلامی و یەکگرتووی ئیسلامیدا و دواتریش دامەزراندنی کۆمەڵی ئیسلامی، هاوشان لەگەڵ بەهێزبوونی ئیسلامی سیاسی و بڕەوسەندنی رابوونی ئیسلامی لە ئاستی جیهانی ئیسلامیدا، هەروەها چاوداخستنی دەسەڵاتی سیاسی هەرێم لە کاری رێکخراوە ئیسلامییەکان و پەیوەندییان بە جیهانی دەرەوە، دەتوانین بڵێین لە هەرێمی کوردستانیش ناسنامەی ئیسلامگەرایی بۆ یەکەمین جار بووە ناسنامەی سەردەست لای بەشێک (هەرچەند گروپێکی گەورەش نەبن) لە خەڵکی هەرێم. بۆیەشە رێکخراوێکی وەکو ئەنسار و لئیسلام سەریهەڵدا و ئیسلامییە توندڕەوەکان ژمارەیان زیادیکرد. لە ساڵانی دوای رزگاری عێراقیش لە ژێر کاریگەری راگەیاندنی جیهاد لە دژی داگیرکاری ئەمریکا تا دەهات توندڕەوەکان لە زۆر ناوچەی جیهانەوە روویان لە عێراق دەکرد و کوردەکانیش پشکیان لە ناو ئەو توندڕەوانەدا هەبوو.  لە باشووری عێراق هێزە شیعییە تایفییەکان لە زیادبووندابوون و ناسنامەی تایفەگەری لەو کاتەوە تا ئێستا ناسنامەی سەردەستی ئەوانە بە پشتیوانی ئێران و مەرجەعییەت و سروشتی تایفی و ئایینیانەی حزبە باڵادەستەکانیان، لە بەرامبەریشدا سوونەکانی عێراق وێڕای پەرتی و دابەشبوونە جیاجیاکانیان، لە  هێنانە پێشەوەی ناسنامەی سوونەگەرایی هاوڕابوون و وەقفی سوونیش لە شێوەی مەرجەعییەتی شیعە بووە دامەزراوەیەکی دیار، سوونەکان بوونە پاڵپشت و پشتیوانی هێزە ئیسلامییە توندڕەوەکان تا لە ٢٠١٤ داعشی لێ بەرهەم هات.  لە هەرێمی کوردستان لەدوای هاتنی داعش، حزبە ئیسلامییەکان و گروپە سەلەفییەکان خەریک بوو توشی ئیحراجی دەهاتن و ناسنامەی ئیسلامگەرایی بەرەو لاوازی دەچوو، بەڵام پشتیوانی دەسەڵات لە هەندێک بانگخواز و رەوتی سەلەفی مەدخەڵی وایکرد ژمارەی ئەوان زیاد ببێت و جورئەتی زیادتریش پەیدا بکەن، بۆیە لە ئێستادا زیاتر لە هەر کاتێک سەلەفییەکان ژمارەیان زۆربووە و نیقاب لە زیادبووندایە.  سەبارەت بە کوردبوون و هەستی نەتەوایەتی، لەدوای هاتنی داعش (٢٠١٤) ئەم گوتارە خەریک بوو هەردوو گوتارەکەی دیکە (عێراقچییەتی و ئیسلامگەرایی) لە مەیدانەکە وەدەرنێت و ئەمە تا ئەو رادەیە رۆیشت کە پەلی بۆ ریفراندۆم هاوێشت، بەڵام لە دوای ریفراندۆمەوە لە بەر کۆمەڵێک هۆکار : بەردەوامی زیاتر و بەهێزتری یەکێتی لەسەر گوتاری عێراقچییەتی،  بوونی گروپێکی کوردی عێراقچی دژە ریفراندۆم لە ناکۆکی لەگەڵ پارتی دیمۆکراتی کوردستان، کاری بەردەوامی حزبە ئیسلامییەکان  بەمەبەستی لاوازکردنی گوتاری کوردبوون، پاشەکشەی پارتی لە گوتاری ناسیۆنالیستی، کەمتەرخەمی حکومەتی هەرێم لە چاکسازی و بەدامەزراوەییکردن،  زیادبوونی ژمارەی عەرەب لە هەرێمی کوردستان، لاوازبوونی ئابووری حکومەتی هەرێم لەبەرامبەر بەغدا و گوشارەکانی دادگای فیدراڵی، هەموو ئەو هۆکارانە یارمەتیدەروون لە بەرزبوونەوەی مەیلی عێراقچییەتی  و رەنگە زیادتریش ببێت. لە ئێستادا ئەو سێ گوتارە (کوردبوون، ئیسلامگەرایی و عێراقچییەتی) زیاتر لە هەر کاتێکی دیکە دەتوانین بڵێین لە رووی پاڵپشتی جەماوەرییەوە بۆشایی نێوانیان کەمبووتەوە. ئەوەش لە راپرسییەکەماندا لە مانگی شوباتی ٢٠٢٣ بە ڕوونی دەردەکەوێت کە لە خوارەوە وردتر باسی دەکەین. هەڵمەتی ئیمانیی و ئیسلامگەرایی:  هۆکارگەلێک هەن لە پشتی گەشەکردنی هەڵمەتە ئیمانیەکان و ئیسلامگەرایی لە هەرێمی کوردستاندا، لەوانە؛ ئامادەیی قوڵی ئاینی ئیسلامە لە مێژوو و کولتووری ناوچەکەدا، لەناویاندا کوردستان، بەشێک لە نۆرم و پراکتیک و بەها کۆمەڵایەتی و ئەخلاقیەکانی خۆی لە روانگەی ئیسلامەوە پەیڕەو دەکات. جوڵاندنی هەست و سۆزی ئاینیش بۆ خەڵکێکی باوەڕدار، رەنگە خێراتیرین رێگا بێت بۆ زۆر لەو هێز و کەسایەتیانەی کە بە مەرامی سیاسی پەنا بۆ ئیمان دەبەن. لەپاڵ ئەوەشدا، لە دەیەکانی رابردوودا ململانێ و ناسەقامگیریی سیاسی و سەربازی، کاریگەریی قوڵی بەسەر ئەم ناوچەیەدا جێهێشتووە، کە   وایکردووە خەڵکێکی زۆر ڕوو لە ئایین بکەن وەک سەرچاوەیەکی ئاسوودەیی و سەقامگیری لە کاتە نادیارەکاندا. کەواتە جەنگ و ناسەقامگیریی سیاسی، ئابووری و کۆمەڵایەتی؛ پەراوێزێکی فراوانی بۆ تەشەنەکردنی ئاین و ئیمان وەک ئاسوودەیی روحی بۆ تاکەکان رەخساندووە.  فاکتەرێکی دیکەی بەهێزبوونی ئیسلامگەرایی یان ئیسلامگەرایی و هەڵمەتە ئیمانییەکان لە هەرێمی کوردستاندا، دەگەڕێتەوە بۆ ڕۆڵی سەرکردە سیاسی و ئایینییەکان لە بەرەوپێشبردنی ئەو بزاوتە ئاینیەدا. حکومەتی هەرێمی کوردستان و حزبە ناسیۆنالیستییەکان هەوڵی پێشخستنی بەها و ناسنامەی ئیسلامییان داوە وەک ڕێگەیەک بۆ بەهێزکردنی کولتوور و ناسنامەی کوردی لە بەرامبەر هەڕەشە دەرەکییەکان، ئەمە لە لایەک و لە لایەکی دیکەشەوە وەک وڵامدەرەوەیەک بۆ خواستی گشتی، زۆرجار چوونەتە ژێر رکێفی خواستی بزوتنەوە و رەوتە ئاینییەکان بەدژی رەوتە لیبڕاڵی و مۆدێرنەکان، ئەمەش وەک بانگەشەی پاراستنی ئاشتی کۆمەڵایەتی و ئادابی عام و رازیکردنی جەماوەر. هەروەها سەرکردە حزبیەکان لەپاڵ سەرکردە ئاینییەکاندا ڕۆڵیان هەبووە لە بەرەوپێشبردنی ئیسلامگەرایی و هەڵمەتە ئیمانییەکان، زۆرجاریش بانگەشەیان بۆ لێکدانەوەیەکی کۆنەپەرستانەتر بۆ ئیسلام کردووە وەک ڕێگەیەک بۆ بەرەوپێشبردنی بەها تەقلیدییەکان و نۆرمە کۆمەڵایەتییەکان. لە گشتدا، دەتوانین رەوتی ئیسلامگەرایی یاخود ئیسلامگەرایی و هەڵمەتە ئیمانیەکان لە هەرێمی کوردستاندا وەک بەشێک لە ڕەوتێکی فراوانتر بەرەو بوژانەوەی ئایینی و کۆنسێرڤاتیزم لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باکووری ئەفریقا سەیر بکرێت. بەهێزبوونی ئەم ڕەوتە بەشێکی پەیوەندی هەیە بە شکستی ئایدۆلۆژیای ناسیۆنالیستی و عیلمانی لە چارەسەرکردنی ئەو ئاستەنگە کۆمەڵایەتی و ئابوورییانەی کە ڕووبەڕووی زۆرێک لە وڵاتانی ناوچەکە بووەتەوە، بەشەکەی تریشی پەیوەستە بە گەشەکردنی بزووتنەوە ئیسلامییە نێودەوڵەتیەکان و سەروو دەوڵەتیەکانەوە لە نمونەی (داعش و ئەلقاعیدە)، هەوڵەکانیان بۆ زیندووکردنەوەی خەونی خەلافەت و دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسلامیی لەسەر بنەمای لێکدانەوەیەکی کۆنەپەرستانەتر و تەقلیدیتر بۆ ئیسلام. سەرەنجام؛ گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە سەرهەڵدانی ئیسلامگەرایی و هەڵمەتە ئیمانییەکان لە هەرێمی کوردستاندا، دیاردەیەکی ئاڵۆز و فرەلایەنە، کە ناتوانرێت لە یەک فاکتۆر یان ڕوونکردنەوەدا کورت بکرێتەوە. پاڵنەر و بزوێنەرەکانی پشت ئەم بزووتنەوانە ئەگەری زۆرە بەپێی ئەزموون و زەمینەی تاکەکەسی جیاواز بن و لێکۆڵینەوەی زیاتری پێویستە بۆ ئەوەی بە تەواوی لە داینامیکی ئەم ڕەوتە تێبگەین. نموونە و داتا؛ میتۆدی راپرسی:   نموونەی ئەم راپۆرتە ١٢٥٠ کەسە لەسەرووی تەمەنی ١٧ ساڵەوە لە هەرێمی کوردستان. نموونەکە بە ئاستی متمانەی  ٩٥% و بە پەڕاوێزی هەڵەی -٣ و +٣ دیاریکراوە. بە مەبەستی کەمکردنەوەی پەڕاوێزی هەڵە نموونەیەکی گەورەمان هەڵبژاردووە، هەروەها هۆکارێکی دیکە بەشداری زیاتری خەڵکە لە قەزا جیاوازەکان لەلایەک و بەشداریپێکردنی خەڵکی یەکە ئیدارییە جیاوازەکانە لە گوند، شارەدێ، ناحیە و قەزاکان. بۆیە دەتوانین بڵێین نموونەکە لە زۆربەی هەرە زۆری قەزا و ناحیەکانی هەرێمی کوردستان وەرگیراوە، بەوەش دەتوانین باشتر بانگەشەی گشتاندنی ئەو نموونەیە بکەین بەسەر هەرێمدا. سەبارەت بە کۆکردنەوەی داتا، داتاکان لە رێگەی ئەپلیکەیشنی پرسیارەوە کۆکراونەتەوە، کە ئەم ئەپلیکەیشنە پلاتفۆرمی کۆمپانیای شیکار راپرسییە و یەکەم ئەپلیکەیشنی داتای مەیدانییە لە ئاستی عێراقدا. لە رێگەی ئەم ئەپلیکەیشنەوە پرسیارنامە بە شێوەیەکی هەڕەمەکی بۆ خەڵکی جیاوز لە خالە جیاوازەکانی ئەم هەرێمە دەچێت، بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە سیستەمی ئەپلیکەیشنەکە زیرەکە و دەتوانرێت پێشتر دیاربکرێت لە هەر رەگەزێک، قەزایەک، ئاستێکی خوێندن و تەمەنێک چەند کەس وەربگیرێت، کە ئەو رێژانەش بە پشت بەستن بە ئامارەکانی دەستەی ئاماری هەرێم و  لەلایەن ستافی پسپۆری کۆمپانیاکەوە دیاریدەکرێن. بۆ کۆکردنەوەی داتا پشت بە پرسیارنامەی داخراو دەبەسترێت و پرسیارەکان بە جۆرێک دادەڕێژرێن کە سادە و ساکار بن و خەڵکی لە ئاستی رۆشنبیری جیاوازدا لێی تێبگەن و پێویستیان بەوە نەبێت بۆیان روونبکرێنەوە.  تایبەتمەندییە دیمۆگرافییەکانی نموونەکە بەم شێوەیەن: رەگەزی نێر ٦٣% و رەگەزی مێ ٣٧%، هەولێر ٣٣%، سلێمانی - هەڵەبجە ٤١% و دهۆک ٢٦%، ٦٨% نموونەکە باری ئابوورییان ناوەند، ١٣% باش و ١٩% خراپ، هەروەها لە ئاستی خوێندنی جیاواز و پیشەی جیاجیا پێکهاتوون. شیکردنەوەی داتاکان:  i.    شانازیکردن لە نێوان کوردبوون و عێراقیبووندا:  لەپرسیاری تایبه‌ت به‌ شانازیكردن به‌ كوردبوون  دەردەکەوێت تێکڕا ٨٦% نموونەکەمان شانازی بە کوردبوونی خۆیانەوە دەکەن، لە بەرامبەریشدا نزیکەی ٦٥% نموونەکە شانازی بە عێراقیبوونی خۆیانەوە دەکەن. هەر دوو رێژەکە بەرزن. ئەگەر بەگشتی تەماشای ئەو شانازیکردنە بە عێراقیبوونەوە بکەین (٦٥%) هەندێک نائاسایی دەردەکەوێت، چونکە هەر ئەو خەڵکە بە رێژەی ٩٣% دەنگیان بە ریفراندۆمی سەربەخۆیی داوە لە لایەک و لەلایەکی دیکەوە پەیوەندی کورد بە عێراقەوە هەرگیز پەیوەندییەکی ئاسایی نەبووە و هەمیشە کوردەکان خەباتیان کردووە بۆ رزگاربوون لە عێراق. نەک تەنها ئەوە بەڵکو یادەوەری زۆر ناخۆشیشیان لەگەڵ عێراق هەیە لەو هەموو کارەساتانەی بەسەر کوردەکانیان هاتووە لە سەر دەستی دەوڵەتی عێراق.    ii.    بەرگری لە خاک و ئایین:  هەرچەندە بەپێی ئایینی ئیسلام بێت بەرگری کردن لە خاک یان نیشتیمان پێویستە، هەروەها بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە کورد کێشەی خاکی هەیە و نیشتیمانی داگیرکراوە لە لایەک و لە لایەکی دیکەشەوە لە سەردەمی شێخ مەحموودەوە کورد بەرگری لە خاکی خۆی دەکات و ئایینەکەی کەمتر رووبەڕووی مەترسی بووتەوە، بەڵام ئامادەیی بۆ بەرگریکردن لە ئایین زۆر بەهێزترە لە ئامادەیی بۆ بەرگریکردن لە خاک.  ئەوانەی هاوڕان لەگەڵ ئەوەی کە دەبێت مرۆڤ بەرگری لە خاک و نیشتیمانەکەی بکات تا ئاستی خۆبەکوشتدان وەک ئەو هەزاران شەهیدەی کە پێشتر لە پێناو کوردستان بوونەتە قوربانی رێژەیان نزیکەی ٦٢% دەبیت کە لە راستیدا رێژەیەکی بەرزە، بەڵام بە بەراور بەو رێژەیەی کە هاوڕایە لەگەڵ ئەوەی کە دەبێت بەرگری لە ئایین بکات تا ئاستی گیان فیداکردن جیاوازییەکە زۆرە، چونکە ئەوانەی هاوڕان لەگەڵ بەرگری لە ئایین تا ئاستی گیانفیداکردن رێژەیان نزیکەی ٩٥% دەبیت.     هەروەها لە پرسیارێکی دیکەی نزیک لەوەی سەرەوە بەڵام راستەوخۆتر لە نموونەکەمان پرسیوە ئەگەر هەرێمی کوردستان کەوتە بەر شاڵاوێکی دوژمنکارانەی سەربازی ئامادەی بەرگری لێ بکەی؟ لە وەڵامدا ٥٠.٨% نموونەکە دەڵێن بەڵێ بە دڵنییاییەوە بەرگری دەکەین، رێژەیەکی بەرزی دیکەش کە دەکاتە ٣٢% دەڵێن لەوانەیە، بەڵام هەمان پرسیار سەبارەت با بەرگریکردن لە ئایین، ئەوانەی وەڵامیان بەڵێ بەدڵنیاییەوەیە رێژەیەکی یەکجار بەرزە کە دەکاتە ٨٧%.  iii.    پەروەردەی منداڵ لەسەر بیری ئایینی یان نەتەوەیی:  خێزانەکان منداڵ لەسەر بیری نەتەوەیی، ئایینی یان ئایدیۆلۆجیایەک یان فەلسەفە و جیهانبینیەک پەروەردە دەکەن. لەم راپۆرتەدا بۆ ئێمە گرنگ بوو بزانین چەندە خەڵکی هەرێم دەیانەوێت منداڵەکانیان لە سەر هەردوو بیری نەتەوەیی و ئایینی پەروەردە بکەن نەک هیچ ئایدیۆلۆجیا یان جیهانبینییەکی دیکە. دەرکەوت ئەوانەی لەگەڵ ئەوەدان منداڵەکانیان لە سەر بیری ئایینی پەروەردە بکەن رێژەیان نزیکەی ٩٦% دەبیت کە نزیکە لە ١٠٠%. لە بەرامبەردا ئەوانەی لەگەڵ ئەوەدان لە ئێستا و لە داهاتوودا منداڵەکانیان لەسەر بیری نەتەوایەتی (کوردایەتی) پەروەردە بکەن رێژەکەیان دەکاتە ٨٢%. دەردەکەوێت جیاوازی لە نێوان ئەو دوو رێژەییەدا هەیە و هەستی ئایینی بەهێزتر دەردەکەوێت لە هەستی نەتەوایەتی.    iv.    موسڵمانبوون، عێراقیبوون و کوردبوون:  سەبارەت بە سێ ناسنامەکە بەپێی وەڵامەکانی نموونەکە بێت خەڵکی هەرێم زۆریان پێ باشترە کە موسڵمانن لەوەی کە سەر بە هەر ئاینێکی دیکە بن، چونکە ئەوانەی لەگەڵ ئەوەدان رێژەیان ٩٤% دەبێت کە ئەمەش دەکرێ بڵێن هەمان ئەو رێژەیەیە کە ئامادەن تا ئاستی گیانفیداکردن بەرگری لە ئایینەکەیان بکەن. سەبارەت بەوەی کە پێیان باشترە کورد بن لەوەی لە هەر نەتەوەیەکی دیکە بن رێژەکە نزیکەی ٨٠% دەبێت، لێرەدا رێژەکە بەرزترە لەگەڵ ئەو رێژەیەی هاوڕابوون لەگەڵ بەرگری لە خاک تا ئاستی خۆبەکوشتدان (٦٢%). هەرچی ئەوانەن کە دەڵێن: بوونم وەک هاوڵاتیەکی عێراقی پێ باشترە لە بوونم وەک هاوڵاتی هەر وڵاتێکی تر رێژەکەیان ٦٥% دەبیت واتە هەمان ئەو رێژەیەی کە شانازی بە عێراقیبوونەوە دەکەن، لێرەدا پێویستە  مرۆڤ هەڵوەستەیەک بکات و بپرسێت چی وادەکات خەڵکی هەرێم پێیانباش بیت سەر بە عێراق بن لە کاتێکدا عێراق لەو پاشەگەردانیەدایە، بەدەر لە هەستی تایفی و جیاکاری نەتەوەیی و بەعەرەبکردنی ناوچەکانی مادەی ١٤٠ و بڕینی بودجەی هەرێم و هەوڵدان بۆ داگیرکردنەوەی هەرێم لە ٢٠١٧ و پێشتر و هەوڵدان بۆ وشککردنی سەرچاوە داراییەکانی هەرێم! هەمیشە باسی ئەوە دەکرێت کە کوردەکان یادەوەرییان لاوازە، بەڵام ئەوەی ئێستا لەگەڵ عێراق روودەدات هێشتا بەردەوامە و مێژوو نییە تا ببێتە یادەوەری.    v.    مانەوە لە وڵات لە هەموو بارودۆخێکدا:  ئایا خەڵکی هەرێم ئامادەن لەم وڵاتە بمێننەوە یا دەیانەوێ وڵاتەکەیان بەجێ بهێڵن؟ دیارە کە خەڵکێکی زۆر دەیانەوێ کۆچ بکەن و ئەو مەیلەش نەشاردراوەتەوە، هەروەها بە پراکتیکیش هەر کاتێک دەرفەتێکیان دیتبێت کۆمەڵ کۆمەڵ خەڵکی کۆچیان کردووە بۆ نموونە کۆچ بۆ ئەلمانیا لە ٢٠١٥ و گردبوونەوە لەسەر سنوورەکانی بێلاڕووس-پۆڵەندا لە ٢٠٢٠. پرسیارەکەی ئێمە لێرەەدا ئەوەیە: چەندە هاوڕای لەگەڵ ژیان و مانەوەت لە وڵات لە هەر بارودۆخێکدا بێت؟ دەردەکەوێت ئەوانەی دەیانەوێت لە هەموو بارودۆخێکدا لە وڵات بمێننەوە و لە وڵات بمرن رێژەیان ٦١% دەبێت و لەبەرامبەریشدا نزیکەی ٣٩% ئەو ئامادەییەیان تێدا نییە.     هەروەها لە پرسیارێکی هاوشێوەی دیکەدا کە دەڵێت: ئایا تاچەند لەگەڵ ئەم دەربڕینە هاوڕای؛ من منداڵەکانم لە ئێستا و داهاتووشدا لەسەر ئەوە هاندەدەم کە لەم وڵاتەدا بژین و بمێننەوە؟ دەردەکەوێت ٧٣% لەگەڵ ئەوەدان و ٢٧% لەگەڵ ئەوەدا نین. ئەگەر پرسیاریش بکرێت لەوەی بۆ رێژەی ئەمانە زیاترە هۆکارەکەی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کەوا لەم پرسیارەدا تەنیا باسی هاندان دەکرێت، لە کاتێکدا لە پرسیاری پێشوو ئەگەری ئەوە هەیە کە بارودۆخێکی ناڵەبار رووبدات وەکو شەڕ یان کارەساتی سروشتی یان قەیرانێک لە قەیرانەکان. ئەوەی لە ئەنجامی ئەو دوو پرسیارەدا دەردەکەوێت ئەوەیە کەوا زیاتر لە ٢٥% هاوڵاتییان هاوڕانین لە مانەوە یان هاندان بۆ مانەوە لە وڵات، رێژەیەکی بەرزە.    vi.    هەڵمەتی ئیمانیی:   وەک لە سەرەتادا ئاماژەمان بەوە کرد کە هەڵمەتێکی ئیمانی هەیە لە هەرێمی کوردستان و بە جیددی کار بۆ ئەوە دەکرێت لەلایەن هەندێ گروپ و لایەنی جیاجیاوە کە رەنگە لە مێژووی ئێمەدا هەوڵی بەو شێوەیە نەدرابێت . یەکێک لە نیشانەکانی چەقاندنی ئەو هەموو تابلۆیانەیە لەسەر رێگا سەرەکییەکانی نێوان شارەکان کە لەسەریان نووسرایە (سبحان الله، الحمد لله ولا إله إلا الله). دوو حاڵەتی دیکەی دیاری ئەو هەڵمەتە بەحیجابکردنی بەکۆمەڵی کچانە و پێشبڕکێی لەبەرکردنی قورئانن. هەروەها بۆ ئەوەی ئەو هەڵمەتە کاریگەرتر بێت لە راگەیاندنەکاندا پیشاندەدرێت و لە سۆشیال میدیادا بانگەشەی بۆ دەکرێت و بە شێوەی جیاواز دەخرێتە بەرچاوان. ئێمە لە راپرسییەکەماندا لەبارەی ئەو دوو دیاردەیە پرسیارمان کردبوو کە خەڵکەکە نەک تەنیا چەندە لەگەڵ ئەو دوو دیاردەیەدان، بەڵکو لەگەڵ ئەوەشن کە لە راگەیاندندا پیشاندەدرێت؟ دەردەکەوێت بەرێژەی زۆر بەرز لەگەڵ ئەوەدان. نزیکەی ٩٧% لەگەڵ پێشبڕکێیەکانی لەبەرکردنی قورئاندان و هەروەها نزیکەی ٨٥% لەگەڵ حیجابکردنی بەکۆمەڵی کچان و پیشاندانیانن لە میدیا.   vii.    رێوڕەسمی ئایینی دیکە: کۆمەڵێک رێوڕەسمی ئایینی دیکە هەن  کە بە گرنگمان زانی پرسیاریان لەبارەوە بکەین . سێ لەو دیاردانە ئەوانەن کە لە کۆمەڵگادا پێشتر باوبوون، ئەوانیش مەولوودی پێغەمبەر، پرسەی مردوو و سەردانی مەزاری پیاوچاکان، لە دیاردە نوێیەکانیش پرسیارمان لە عومرەکردن کرد. عومرەکردن و هاندان بۆ عومرە کە تەنیا سونەتێکە بەشێکە لە هەڵمەتی ئیمانی لەلایەک و بۆ خەڵکانێکی بازرگانیش کە سەرقافڵەن سەرچاوەی پارەپەیداکردنە. هەرسێ رێورەسمەکەی دیکە (مەولوودی پێغەمبەر، پرسەی مردوو و سەردانی مەزاری پیاوچاکان) کە سێ رێوڕەسمی ئایینی ئیسلامی کۆنن لە ناو کورداندا لە ژێر کاریگەری ئیسلامی سیاسیدا لە پاشەکشەدان. دوو  رێوڕەسمی مەولوودی پێغەمبەر و  پرسەی مردوو بە بیدعە لەقەڵەم دراون و سێیەمیش سەردانی مەزاری پیاوچاکان کە هەندێ جار و لای هەندێ کەس تا ئاستی کوفر بەرزکراوەتەوە، بەڵام عومرە، چونکە بەشێکە لە هەڵمەتی ئیمانی بەردەوام هاندەدرێت، بۆیە نزیکەی ٩١% نموونەکە دەلێن ئەگەر دەرفەتیان هەبێت دەیانەوێت عومرە بکەن. هەڵبەت بەشێکی ئەوە رەنگە بگەڕێتەوە بۆ کەمی خەرجی عومرە لەلایەک و سەفەر لە لایەکی دیکە کە زۆربەی هەرە زۆری خەڵکی هەرێم ئەو دەرفەتەیان نەبووە سنوورەکانی هەرێم ببڕن، بۆیە ئەو سەفەرە بۆ ئەوان رەنگە گرنگ بێت.        viii.    پارێزگاکان و سێکوچکەی ناسنامە:  سەبارەت بە چوار پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان کە دوو پارێزگا دوو پارێزگا بەسەر دوو زۆنەکەدا دابەشبوون، لەبەر ئەوەش کە لە نێوان دوو زۆنەکەدا وەکو پێویست پرۆسەی تێکەڵبوونەوەکە بە ئەنجام نەگەیشت، لە زۆر بابەتدا هەست بە جیاوازییەکان دەکرێت . هەوڵماندا بزانین ئەو پرسانەی سەرەوە لە پەیوەندیدا بەو پارێزگایانە هیچ جیاوازییەک پیشاندەدەن دەرکەوت لە بابەتی شانازیکردن بە عێراقیبوون هەست بە جیاوازی ناکرێت بەڵکو رێژەکانیان لە نێوان %٦٤ و ٦٦% دایە، بەڵام لە بابەتی شانازیکردن بە کوردبوون هەست بە جیاوازی دەکرێت وەک لە وێنەی خوارەوەدا دیارە. پارێزگای دهۆک لە شانازیکردن بە کوردبوونەوە لە پێش پارێزگاکانی دیکەیە و ئەو هەستە نزیکەی ٩٥% دەبیت، لە پارێزگای هەولێر دەگاتە نزیکەی ٨٨% و لە پارێزگاکانی سلێمانی-هەڵەبجەش ٨٠%  سەبارەت بە دوو برگەی هاوڕابوون لەگەڵ بەرگریکردن لە نیشتیمان تا ئاستی خۆبەکوشتدان و بەرگریکردن لە ئایین تا ئاستی گیانفیداکردن، دەبینین سەبارەت بە بڕگەی تایبەت بە ئایین جیاوازی هەست پێناکرێت لە نێوان پارێزگایەکانی هەرێم، بەڵام کاتێک بەرگریکردن لە خاک و نیشتیمان دێتە پێش پارێزگای دهۆک بە پێش پارێزگایەکانی دیکە دەکەوێت و بە ڕێژەیەکی بەرزتر کە دەکاتە نزیکەی ٨٢% هاوڕان لەگەڵ بەرگریکردن لە خاک، لە کاتێکدا ئەو هاوڕابوونە بۆ بەرگریکردن لە خاک لە سلێمانی-هەڵەبجە دەکاتە کەمتر لە ٥٠% و  پارێزگای هەولێریش دەکەوێتە نێوان دهۆک و  سلێمانی-هەڵەبجە بە ڕێژەی ٦٦%.  ئەنجامگیری 1.    ناسنامەی کوردبوون ئەگەرچی هێشتا بەهێزە (بە لەبەرچاگرتنی ئەو جیاوازیەی لە پارێزگا جیاوازەکان هەیە)، بەڵام دوو ناسنامەکەی دیکە (عێراقچییەتی و ئیسلامگەرایی) لە گەشەسەندنێکی خێراو بەهێزدان. 2.    بەهێزبوونی ناسنامەکانی عێراقچییەتی و ئیسلامگەرایی دەبنە هۆی لاوازبوونی ناسنامەی کوردبوون و دواکەوتنی پرسی کورد.  3.    بەهێزبوونی ناسنامەی عێراقچییەتی کاریگەری دەبێت لەسەر باڵادەستبوونی زیاتری ناوەند و دەستبردن بۆ هەمواری دەستوور بەمەبەستی کاڵکردنەوەی فیدرالیەت و سەربەخۆیی هەرێم. 4.    بەهێزبوونی ناسنامەی ئیسلامگەرایی و سەلەفیزم دەبێتە هۆی دواکەوتنی کۆمەڵایەتی و کولتووری و بەرتەسکبوونەوەی ئازادی تاکەکەسی و بەهای پێکەوەژیان و لێبووردەیی.      

  شیكاری: درەو ئەگەر قەبارەی فرۆشتنی نەوت و داهات ساڵی (2022)ی هەرێم بە نمونە وەربگرین، کۆی بەهاکەی بریتی بووە لە (12 ملیار و 331 ملیۆن) دۆلار؛ # بە هەمان رێوشوێن و نرخی فرۆشتنی حکومەتی هەرێم بڕی (5 ملیار و 709 ملیۆن) دۆلار لە پرۆسەی نەوتی هەرێم دەگەڕێتەوە بۆ خەزێنەی گشتی. # بە هەمان رێوشوێنەکانی و حکومەتی هەرێم و بە نرخی فرۆشتنی کۆمپانیای سۆمۆ بڕی (6 ملیار و 346 ملیۆن و) دۆلار لە پرۆسەی نەوتی هەرێم دەگەڕێتەوە بۆ خەزێنەی گشتی. # بە هەمان رێوشوێنەکان و نرخی کۆمپانیای سۆمۆ نەوتی هەرێم بفرۆشرێت لەبری ئەوەی (5 ملیار و 709 ملیۆن) دۆلار بگەڕێتەوە بۆ خەزێنەی حكومەت بڕی (11 ملیار و 37 ملیۆن) دۆلار لە پرۆسەی نەوتی هەرێم دەگەڕێتەوە بۆ خەزێنەی گشتی. سەرەتا دادگای ناوبژیوانی ژووری بازرگانی نێودەوڵەتی لە پاریس رۆژی 23/3/2023 لە بەرژەوەندی حكومەتی عێراق و دژی بەرژەوەندییەكانی هەرێم تایبەت بە دۆسیەی فرۆشتنی نەوت سکاڵایەکی حکومەتی عێراقی یەکلاکردەوە. كە عێراق لە دژی توركیا تۆماریكردبوو، بەهۆی پێشێلكردنی بڕگەكانی ڕێككەوتنی بۆری عێراق و توركیا كە لە ساڵی (1973) واژۆكراوە، كە تێیدا هاتووە، حكومەتی توركیا دەبێت پابەندی ڕێنماییەكانی عێراقی بێت سەبارەت بە گواستنەوەی نەوتی خاو كە لە عێراقەوە هەناردە دەكرێت بۆ سەرجەم ناوەندەكانی هەڵگرتن و گواستنەوەی و وێستگەی كۆتایی. هەر ئەم بڕیارەش بووە هۆی ڕاگرتنی هەناردەکردنی نەوتی هەرێم بۆ بەندەری جەیهانی تورکی، وا بڕیارە لە رۆژانی داهاتوودا حکومەتی هەرێم و حکومەتی ناوەندی دەست بە دانوستان و گفتوگۆ بکەن، لەبارەی چۆنییەتی دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوتی هەرێم، تا گەیشتن بە لێکتێگەیشتنی و هاوبەش. بەڵام هەر چۆنێک بێت، تا ڕادەیەک ئەوە روون بووەتەوە کە جارێکی دیکە دۆخەکە ناگەڕێتەوە پێش بڕیارەکەی دادگای پاریس، لێرەدا تەنها شیکاری چارەنوس و ئەو بژاردانە دەکەین کە لە رووی قەبارەی داراییەوە لە شێواز و فرۆشتنی نەوتی هەرێم دەکەوێتەوە، ئەوانیش بریتین لە؛ یەکەم؛ بە هەمان رێ وشوێنەکانی و ئێستا نەوتی هەرێم لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە بفرۆشرێت و تەنها داهاتەکەی بگەڕێتەوە بۆ ناوەند بۆ بەرچاو ڕوونی زیاتر، ئەگەر داتاکانی تەواوی ساڵی (2022)ی کۆمپانیای دیلۆیت لە بارەی فرۆش و نرخ و داهات و خەرجی نەوتی هەرێم لە رێگەی بۆری نەوتی کوردستان – جەیهانی تورکی بە نمونە وەربگرین ئەوا؛ -    حکومەتی هەرێم بڕی (144 ملیۆن و 404 هەزار و 412) بەرمیل نەوتی لە رێگەی بۆرییەوە فرۆشتووە. -    بە تێکڕا بەرمیلێک نەوتی بە (84.99) دۆلار فرۆشتووە. -    کۆی بەهای نەوتی خاوی فرۆشراوی هەرێم زیاتر بووە لە (12 ملیار و 331 ملیۆن و 417 هەزار) دۆلار. بەڵام ئەوەی لێرەدا دەبێتە ئاستەنگ و جێگەی پرسیار ئەوەیە؛ ئایا خەرجییەکانی پرۆسەی نەوتی هەرێم لە کۆی داهاتی نەوت دەردەکرێت؟ پاشان دەخرێتە سەر هەژمارێکی بانکی، تایبەت بە حکومەتی ناوەند؟ یان سەرجەم داهاتەکان دەچێتە سەر ئەو هەژمارەو دواتر هەرێم لە پشکی بودجە و داهاتی خۆی خەرجی و تێچووی نەوت و کرێی کۆمپاناکان خەرج دەکات. ئەگەر خەرجی پرۆسەکە لە داهاتی گشتی نەوت دەربکرێت و پاشان بکرێتە سەر هەژمارەی تایبەت بە حکومەتی ناوەند، ئەوا بەپێی داتاکانی دیلۆیت لە ساڵی (2022)دا (54%)ی داهاتی گشتی نەوت بۆ خەرجی رۆیشتووە و (46%)ی گەڕاوەتەوە بۆ خەزێنەی گشتی حکومەتی هەرێم. بەم پێیەش لە کۆی (12 ملیار و 331 ملیۆن و 417 هەزار) دۆلار، تەنها (46%)ی بڕی (5 ملیار و 709 ملیۆن و 704 هەزار) دۆلاری دەگەڕێتەوە بۆ حکومەتی ناوەند و زیاتر لە (6 ملیار و 712 ملیۆن و 556 هەزار) دۆلاری دەڕوات بۆ خەرجی (بڕوانە خشتەی ژمارە (1))   دووەم؛ کۆمپانیای سۆمۆ نەوتی هەرێم بفرۆشێت و داهاتەکەی بگەڕێتەوە بۆ ناوەند لەم سیناریۆیەدا دوو بژاردە لە بەردەستە، کە ئەوانیش بریتین لە؛ 1.    نەوتی هەرێم لە بە هەمان رێوشێنەکانی حکومەتی هەرێم هەناردە بکرێت و کۆمپانیای سۆمو نەوتی هەرێم بفرۆشێت؛ وەک پێشتر ئاماژەمان پێدا، ئەگەر  توانای بەرهەمهێنان و فرۆشتنی نەوتی هەرێم لە ساڵی (2022) بە نمونە وەربگرین؛ -    حکومەتی هەرێمی بڕی (144 ملیۆن و 404 هەزار و 412) بەرمیل نەوتی لە رێگەی بۆرییەوە فرۆشتووە. -    ئەگەر سۆمۆ هەر بەرمیلێکی نەوتی هەرێم بە (95.54) دۆلار بفرۆشێت هاوشێوەی عێراق. -    کۆی بەهای نەوتی خاوی فرۆشراوی هەرێم بە نرخی سۆمۆ زیاتر دەبوو لە (13 ملیار و 700 ملیۆن و 307 هەزار) دۆلار. -    بە گوێرەی ڕێوشوێنەکانی هەرێم (54%) دەچێت بۆ خەرجی بە قەبارەی زیاتر لە (7 ملیار و 450 ملیۆن و 54 هەزار) دۆلار -    (46%)ی داهات دەمێنێتەوە بۆ خەزێنەی گشتی بە قەبارەی زیاتر لە (6 ملیار و 346 ملیۆن و 342 هەزار) دۆلار. بڕوانە خشتەی ژمارە (2)   2.    نەوتی هەرێم بە سەرجەم رێوشێنەکانی کۆمپانیای سۆمۆ هەناردە بکرێت و هەر کۆمپانیاکەش نەوتی هەرێم بفرۆشێت  لەسەر بنەمای هەمان گریمانەکانی پێشوو ئەگەر  توانای بەرهەمهێنان و فرۆشتنی نەوتی هەرێم لە ساڵی (2022) بە نمونە وەربگرین؛ -    حکومەتی هەرێمی بڕی (144 ملیۆن و 404 هەزار و 412) بەرمیل نەوتی لە رێگەی بۆرییەوە فرۆشتووە. -    ئەگەر سۆمۆ هەر بەرمیلێکی نەوتی هەرێم بە (95.54) دۆلار بفرۆشێت هاوشێوەی عێراق. -    کۆی بەهای نەوتی خاوی فرۆشراوی هەرێم بە نرخی سۆمۆ زیاتر دەبوو لە (13 ملیار و 700 ملیۆن و 307 هەزار) دۆلار. -    بە گوێرەی ڕێوشوێنەکانی سۆمۆ ئەو کێڵگە نەوتیانەی عێراق کە لەلایەن کۆمپانیا بیانییەکانەوە بەڕێوە دەبرێن (20%) داهاتی بەرهەمی کێڵگەکان دەچێت بۆ خەرجی بەرهەمهێنان و (80%) داهاتەکەی دەمێنێتەوە بۆ خەزێنەی گشتی بەم پێیەش؛ -    بە گوێرەی ڕێوشوێنەکانی سۆمۆ (20%) داهات دەچێت بۆ خەرجی، بە قەبارەی زیاتر لە (2 ملیار و 759 ملیۆن و 279 هەزار) دۆلار. -    (80%)ی داهات دەمێنێتەوە بۆ خەزێنەی گشتی بە قەبارەی زیاتر لە (11 ملیار و 37 ملیۆن و 118 هەزار) دۆلار. بڕوانە خشتەی ژمارە (3)

راپۆرتی: هێمن خۆشناو  بزوتنه‌وه‌ی چه‌پ له‌ توركیا جه‌خت له‌وه‌ ده‌كاته‌وه‌ كه‌ له‌ وڵاته‌كه‌یان دیموكراسی نیه‌، ئازادی رواڵه‌تیه‌ و گوشار په‌یڕه‌و ده‌كرێت بۆ سه‌ركوتكردنی ئازادی. پێیوایه‌ ده‌وڵه‌ت و ده‌سه‌ڵاته‌ یه‌ك به‌دوای یه‌كه‌كان ئه‌م وڵاته‌یان به‌ سیسته‌م و شێوازی دیموكراتیانه به‌ڕێوه‌ نه‌بردووه‌ و مافی مرۆڤ له‌م وڵاته‌دا بوونی نیه‌. باس له‌ هه‌بوونی كۆنته‌رگه‌ریلا و ده‌وڵه‌تی شاراوه‌ له‌ناو ده‌وڵه‌تدا ده‌كه‌ن. چه‌پی تورك له‌ توركیادا دژ به‌ كوده‌تا سه‌ربازیه‌كان وه‌ستاوه‌ته‌وه‌ قوربانی داوه‌. به‌ڵام كاتێك مه‌سه‌له‌ ده‌گاته‌ سه‌ر كورد، ئه‌م بزوتنه‌وه‌یه‌ (چه‌پی تورك) ده‌بێته‌ بزوتنه‌وه‌یه‌كی پارادۆكسی و دژ به‌ دونیابینیه‌كه‌ی ده‌وه‌ستێته‌وه‌. كاتێك مه‌سه‌له‌ دێته‌ سه‌ر مافه‌ كۆمه‌ڵایه‌تی، سیاسی، كلتووری و مێژوویی كورد، ئه‌م بزوتنه‌وه‌یه‌ له‌ جیاتی ئه‌وه‌ی هه‌ڵوێستی دیموكراتیانه‌ی هه‌بێت دژ به‌ دیموكراسی هه‌ڵده‌گه‌ڕێته‌وه‌.  به‌ شێوه‌یه‌كی گشتی بزوتنه‌وه‌ی چه‌پی تورك بانگه‌شه‌ دژ به‌ داگیركاری ده‌كات، خۆی دژ به‌ ئیمپریالیست و فاشیزم ده‌ناسێنێت. بۆ نموونه‌ هه‌بوونی سوپای ئه‌مریكا له‌ سوریادا به‌ توندی ره‌خنه‌ ده‌كات و ئه‌مریكا به‌هێزێكی داگیركه‌ر له‌ قه‌ڵه‌م ده‌دات. بێ سنوور پشتگیری له‌ ململانێی فه‌ڵه‌ستینیه‌كان ده‌كات دژ به‌ ئسڕائیل، پێیوایه‌ فه‌ڵه‌ستینیه‌كان مافی دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌ت و به‌ده‌ستهێنانی هه‌موو مافه‌ سیاسی، كۆمه‌ڵایه‌تی و كلتووریان هه‌یه‌. پشتگیری له‌ بزوتنه‌وه‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كانی ئه‌مریكای لاتینی ده‌كات. بۆ نموونه‌، پشتگیری ئه‌و جوڵانه‌وه‌یه‌ ده‌كات كه‌ له‌ كۆڵۆمبیا بزوتنه‌وه‌ی (FARC)  به‌ڕێوه‌ی بردووه‌. به‌ توندی پشتگیری له‌و بزوتنه‌وه‌یه‌ كرد كه‌ (نیلسۆن ماندێلا) له‌ ئه‌فریقیای باشوور رێبه‌رایه‌تی بۆ كرد له‌دژی سیسته‌می ره‌گه‌زپه‌رستی. بێگومان ئه‌م هه‌ڵوێستانه‌ له‌جێی خۆیدایه‌ و مێژووش ده‌ینووسێته‌وه‌.  چه‌پی تورك له‌ به‌رامبه‌ر مه‌سه‌له‌ی كورد بزوتنه‌وه‌یه‌ك سۆسیال شوڤێنه‌‌! به‌شێكی گرنگ له‌ بزوتنه‌وه‌ی چه‌پی تورك كه‌ مه‌سه‌له‌ په‌یوه‌ست نیه‌ به‌ كورد دیموكراتخواز و سۆسیالیستخوازه‌، به‌ڵام كه‌ مه‌سه‌له‌ گه‌یشته‌ سه‌ر كورد سۆسیال شۆڤێنیسته‌. له‌دژی ئه‌و فۆڕمیله‌ چاره‌سه‌ریانه‌ ده‌وه‌ستێته‌وه‌ كه‌ بۆ چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌ی مافه‌ زه‌وتكراوه‌كانی كورد به‌ درێژایی مێژوو ده‌خرێــ‍ته‌ڕوو. كاتێك كێشه‌ی كورد دێته‌ به‌ر باس ئه‌م بزوتنه‌وه‌یه‌ هه‌ردوو وشه‌ی (به‌ڵام – نه‌وه‌كو) ده‌كاته‌ رۆژه‌ڤ. بۆ نموونه‌ی بزوتنه‌وه‌ی چه‌پی تورك له‌دژی خۆسه‌ری كورد، خوێندن به‌ زمانی دایك و قه‌بوڵكردنی مافی كلتووری كورد به‌ شێوه‌یه‌كی فه‌رمی ده‌وه‌ستێته‌وه‌. بیانووی دژ وه‌ستانه‌وه‌شی به‌م شێوه‌یه‌ فۆڕمیله‌ ده‌كات:  ئه‌گه‌ر مافه‌كانی كورد له‌ به‌رژه‌وه‌ندی چینی كرێكار و زه‌حمه‌تكێشاندا نه‌بێت له‌‌ دژی ده‌وه‌ستینه‌وه‌، ئه‌گه‌ر له‌ به‌رژه‌وه‌ندیشیاندا بێت پشتگیری ده‌كه‌ین.  ئه‌م هه‌ڵوێسته‌ی ئه‌م ره‌وته‌ سۆسیال شوڤێنه‌ كه‌‌ بێ‌ ئاگایه‌ له‌ زه‌حمه‌تكێش و كرێكار، به‌ناو ئه‌وانیش قسه‌ ده‌كات، له‌ رووی ستراتیژیه‌وه‌ پاراستنی هه‌ڵوێستی فه‌رمی ده‌وڵه‌ته كه‌ له‌ بنه‌مدا دژ به‌ كورد فۆڕمیله‌ كراوه‌‌. له‌ ئه‌مڕۆشدا ئه‌م هه‌ڵوێسته‌ هه‌مان هه‌ڵوێستی پارتی كرێكارانی توركیایه ‌(TİP). ئه‌م پارته‌ كه‌ هاوپه‌یمانی پارتی دیموكراتی گه‌لانه‌ (HDP)، هه‌ردووكیان له‌گه‌ڵ چه‌ند پارت و رێكخراوێكی دیكه‌ی چه‌پی له‌ناو بلۆكی ره‌نج و ئازادیه‌كان هاوچاره‌نووسن، چاره‌نووسیان بۆ كێشه‌ی كورد لێڵ و ناڕوونه‌. له‌ رووی سۆسیۆلۆژی، كلتووری و مێژوویی بۆ مافی كورد دیارنیه‌ بیر له‌چی ده‌كه‌نه‌وه‌؟ دیارنیه‌ له‌ رووی ستراتیژیه‌وه‌ بۆ كورد چیان پێباشه‌ و له‌دژی چی ده‌وه‌ستنه‌وه‌‌؟  بۆ زیاتر تێگه‌یشتن له‌ په‌یامه‌كه‌م ده‌رباره‌ی پارته‌ چه‌په‌ هاوپه‌یمانه‌كانی (HDP) ئه‌م چه‌ند پرسیاره‌‌ ده‌خه‌مه‌ڕوو: یه‌كه‌م: ئایا كورد وه‌كو نه‌ته‌وه‌یه‌ك ده‌بینن؟ ئایا بۆ كورد پشتگیری له‌ بنه‌مای دیاریكردنی مافی چاره‌ی خۆنووسین ده‌كات؟ دووه‌م: بۆ دامه‌زراندنی قه‌واره‌یه‌كی كوردی چی ده‌ڵێن؟ سێیه‌م: بۆ په‌روه‌رده‌ به‌ زمانی دایك بیر له‌ چی ده‌كه‌نه‌وه‌؟ پێیانوایه‌ كه‌ ده‌بێت هاوته‌ریب له‌گه‌ڵ زمانی توركی زمانی كوردیش به‌لانی كه‌م له‌ناوچه‌ كوردیه‌كاندا بخوێندرێت؟  چواره‌م: بزوتنه‌وه‌ی سیاسی كورد چۆن پێناسه‌ ده‌كه‌ن؟ وه‌كو بزوتنه‌وه‌یه‌ك كه‌ په‌نای بۆ خه‌باتی چه‌كداری بردووه‌ یان وه‌كو زمانی فه‌رمی ده‌وڵه‌ت به‌ بزوتنه‌وه‌یه‌كی تیرۆریستی ده‌یناسێنن؟  به‌رنامه‌ی (TİP) و پارته‌ چه‌په‌كانی دیكه‌، تا ئاستێكی دیار دیموكراتی و پێشكه‌وتخوازه‌، ناوه‌ڕۆكه‌كه‌شی پڕ كراوه‌ته‌وه‌. به‌ڵام كاتێك مه‌سه‌له‌ دێته‌ سه‌ر كێشه‌ی كورد ئه‌م پارته‌ هاوپه‌یمانانه‌‌ی كورد، تا ئاستێكی دیار ده‌بنه‌‌ سۆسیال شوڤێنست. زۆر ئاساییه‌ ئه‌گه‌ر (TİP) و پارته‌كانی دیكه‌ دژ به‌ چاره‌سه‌ری كێشه‌ی كورد به‌ رێگای زه‌بر و زه‌نگ بوه‌ستنه‌وه‌‌. چونكه‌ بۆ پارتێكی ناو سیسته‌می سیاسی نابێت پشتگیری له‌ زه‌بر و زه‌نگ بكات، به‌ڵكو پێویسته‌ ململانێی سیاسی دیموكراتیانه‌ و خه‌باتی په‌رله‌مانی به‌ بنه‌ما بگرێت. به‌ڵام هه‌ڵوێستی ئه‌م پارتانه‌‌ له‌ به‌رامبه‌ر كێشه‌ی كورد ناڕوونه‌، ئه‌م ناڕوونیه‌ش گومانی لێ ده‌كه‌وێته‌وه‌ و نیگه‌رانی دروست ده‌كات. چه‌پی تورك هه‌وڵده‌دات (HDP) وه‌كو بزوتنه‌وه‌یه‌كی لۆكاڵی قه‌تیس!  بۆ ئه‌وه‌ی مه‌سه‌له‌كه‌ روونتر بكرێته‌وه‌ زیاتر باسی هه‌ڵوێستی (TİP) كه‌ هاوپه‌یمانی (HDP) یه‌، بۆ هه‌ڵبژاردنی داهاتووی توركیا، له‌ په‌یوه‌ندیه‌كانیدا له‌گه‌ڵ (HDP) هیچ ره‌هه‌ندێكی سیاسی – ستراتیژی نیه‌. به‌ پێچه‌وانه‌وه‌ (HDP) وه‌كو ركابه‌رێكی سیاسی بۆ خۆی ده‌بینێت. هه‌روه‌ها (TİP) ده‌خوازێت  (HDP)په‌یوه‌ندیه‌كانی له‌گه‌ڵ هه‌رێمه‌كانی دیكه‌ی توركیا بپچڕێنێت و خۆی له‌ناوچه‌ كوردیه‌كانی باكووری كوردستان قه‌تیس بكات، له‌م رووه‌وه‌ هه‌وڵ ده‌دات (HDP) بكاته‌‌ پارتێكی لۆكاڵی. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا پشتگیری (HDP) یش بۆ (TİP) وه‌كو ئه‌ركێك پێناسه‌ ده‌كات. له ‌ماوه‌ی رۆژانی رابردووشدا ئه‌م پارته‌ سۆسیال شۆڤێنه‌ به‌چه‌ند رێگا و شێوازێك گوشاری له‌ (HDP) ده‌كرد تا له ‌چه‌ند هه‌رێمێكی توركیادا كاندید بۆ په‌رله‌مانی توركیا دیاری نه‌كات و له‌ جێگای ئه‌مه‌ش داوا له‌ ده‌نگده‌رانی بكات ده‌نگ بۆ كاندیدی (TİP) بده‌ن. له‌ رێگای میدیا گوشار له‌ (HDP) ده‌كه‌ن! میدیای سیسته‌می ده‌وڵه‌ت به‌ تایبه‌تی ئه‌وه‌ی پێی ده‌ڵێن میدیای ئۆپۆزسیۆنی ناو سیسته‌م، گرنگیه‌كی تایبه‌ت به‌ (TİP) ده‌دات. به‌ڵام هه‌مان ئه‌م میدیایه‌ گه‌ماڕۆ ده‌خاته‌ سه‌ر (HDP) كه‌ سێیه‌مین پارتی گه‌وره‌ی توركیایه‌ و رۆڵی ئۆپۆزسیۆنی كارا ده‌بینێـت. پێناچێت قه‌ڵه‌و كردنی (TİP) له‌ میدیادا به‌ تایبه‌تی له‌م قۆناخه‌دا شتێكی بێ به‌رنامه‌ بێت، به‌ڵكو به‌شێكه‌ له‌م ستراتیژیه‌ی دژ به‌ (HDP) په‌یڕه‌و ده‌كرێت. دوای مكوڕیبوون و جۆرێك له‌ هه‌ڕه‌شه‌ كردن ئیتر (TİP) به‌ ناسنامه‌ی خۆی به‌شداری له‌ هه‌ڵبژاردن ده‌كات له‌ناو هاوپه‌یمانی ره‌نج و ئازادیه‌كاندا. ئه‌و پارته‌ جه‌خت له‌وه‌ ده‌كاته‌وه‌ كه‌ ده‌توانێ له‌ ئیستانبۆڵ به‌ناوی خۆی نه‌وه‌كو ناوی هاوپه‌یمانی ره‌نج و ئازادیه‌كان به‌بێ هاوكاری (HDP)ده‌نگ بێنێت. ئه‌مڕۆ ئه‌م پارته‌ به‌ پشتگیری هه‌ندێك لایه‌نی نادیار له‌ قه‌باره‌ی خۆی زیاتر داوا ده‌كات، له‌سه‌ر ئه‌م بنه‌مایه‌ش ده‌خوازێ سه‌ودا بكات، ملكه‌چبوونیش بۆ داواكاری ئه‌م پارته‌ له‌م رۆژگاره‌دا ئه‌نجامی مه‌ترسیداری لێده‌كه‌وێته‌وه‌.  بۆ (HDP) تا دوێنێ ناچاری بوو ئه‌مڕۆ ناچاری نیه‌! له‌گه‌ڵ دامه‌زراندنیدا چه‌ندین هۆكار هه‌بوو پاڵی به‌ (HDP) نا بچێته‌ به‌ره‌ی چه‌پی تورك. له‌وانه‌ نزیكی دونیابینی و فكری له‌ رابردوودا تا ئه‌و ساتانه‌، هه‌روه‌ها ئاماده‌نه‌بوونی پارته‌كانی سیسته‌م به‌ ده‌سه‌ڵات و ئۆپۆزسیۆنه‌وه‌ تا له‌گه‌ڵ ئه‌م پارته‌ هاوپه‌یمانی ببه‌ستن. به‌ڵام له‌ هه‌موویان گرنگتر بۆ (HDP) ده‌رچوون بوو له‌ قاڵبی پارتێكی لۆكاڵی و خۆ ناساندن به‌ هه‌موو توركیا. (HDP) ویستی له‌ رێگای بزوتنه‌وه‌ی چه‌پی تورك به‌ توركیا بڵێت، ئێمه‌ پارتێكی جوداخوازنین، وه‌كو ده‌سه‌ڵات پێناسه‌مان بۆ ده‌كات، به‌ڵكو سیاسه‌تی ئێمه‌ هه‌موو هه‌رێمه‌كانی توركیا به‌ هه‌موو ره‌نگه‌كانیه‌وه‌ له‌ باوه‌ش ده‌گرێت. ده‌كرێت بڵێین (HDP) سه‌ره‌ڕای كه‌موكوڕیه‌كان و له‌ده‌ستدانی چه‌ندین ده‌رفه‌ت له‌ خۆناساندن و جێگرتن له‌ناو چه‌ندین هه‌رێمی توركیادا ئه‌نجامی باشی به‌ده‌ستهێناوه‌. به‌ڵام هه‌ڵوێست و گوشاره‌كانی بزوتنه‌وه‌ی چه‌پ بۆ له‌ قاڵبدانی (HDP) ئه‌گه‌ر ئه‌مڕۆش نه‌بێت ئه‌وه‌ سبه‌ی ئاسته‌نگ و كێشه‌ی گه‌وره‌ بۆ ئه‌م پارته‌ دروست ده‌كات.  له‌ هه‌مان كاتدا به‌شێكی زۆری جه‌ماوه‌ری (HDP) داوا له‌ پارته‌كه‌یان ده‌كه‌ن، تا له‌ به‌ره‌ی چه‌پی تورك بێته‌ ده‌ره‌وه‌، به‌م پێیه‌ی ئه‌م پارته‌ش وه‌كو پارتێكی جه‌ماوه‌ری خۆی ده‌ناسێنـێت ناچاره‌ گوێ به‌م داواكاریه‌ شل بكات. راسته‌ بۆ ئه‌وه‌ی به‌رفراوانترین به‌ره‌ی دیموكراسی دروست بكرێت، پێویسته‌ (HDP) له‌ سیاسه‌تدا نه‌رمی بنوێنێت، به‌ڵام هیچ كاتێك ناتوانێ چاو له‌ داواكاری جه‌ماوه‌ر و ده‌نگده‌رانی بگرێت.  ئه‌لته‌رناتیفی چه‌پی تورك بۆ (HDP) كێیه‌؟ بزوتنه‌وه‌ی سیاسی كورد، ناتوانێ تا سه‌ر چاو له‌و مه‌ترسیانه‌ بگرێت كه‌ له‌ چه‌پی توركه‌وه‌ سه‌رچاوه‌ ده‌گرن، ده‌بێت رێگای خۆی له‌م بزوتنه‌وه‌ ده‌وڵه‌ت په‌رست و بێ ناوه‌ڕۆكه‌ قه‌تیسكراوه‌ جیا بكاته‌وه‌.  ئه‌گه‌ر ئه‌م كاره‌ش تا پێش چه‌ند ساڵێك ئاسته‌م بوو، ئه‌وه‌ ئه‌مڕۆ ئاسته‌م نیه‌. چونكه‌ خه‌ریكه‌ له‌ ده‌ره‌وه‌ی ئایدیۆلۆژیای فه‌رمی ده‌وڵه‌ت بزوتنه‌وه‌ی سیاسی نوێ به‌ به‌رگی دیموكراتیانه‌ له‌ناو سیسته‌می سیاسی توركیادا دروست ده‌بێت، ئه‌گه‌ر له‌ چوارچێوه‌ی گوتاریشدا بێت، تێڕوانینیان بۆ مه‌سه‌له‌ی كورد ئه‌رێنیه‌. بۆ نموونه‌ ‌(Deva) كه‌ له‌لایه‌ن عه‌لی باباجان سه‌رۆكایه‌تی ده‌كرێت. له‌ ئه‌مڕۆدا هه‌موو ئاماژه‌كان پێمان ده‌ڵێن: هه‌رچه‌ند (HDP) خۆی له‌ بزوتنه‌وه‌ی چه‌پی تورك دووربخاته‌وه‌، ئه‌وه‌نده‌ قازانج ده‌كات. ئه‌نجامه‌كانی هه‌ڵبژاردنی 14 ئایاری داهاتووش له‌مباره‌یه‌وه‌ ده‌بنه‌ رێنوێیكار بۆ گۆڕینی ستراتیژی هاوپه‌یمانیه‌تی بزوتنه‌وه‌ی كورد له‌ باكووری كوردستان و توركیادا.

  راپۆرت: درەو بڕیاری دادگای پاریس دژی توركیا، دەستی حكومەتی محەمەد شیاع سودانی دەكاتەوە بۆ ئەوەی پێشنیازەكانی خۆی لە یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵدا بەسەر هەرێمی كوردستاندا بسەپێنێت، بەبێ ئەمە عێراق دەتوانێت هەناردەی نەوتی هەرێم رابگرێت كە رێژەی 77% داهاتی گشتی حكومەتی هەرێم پێكدەهێنێت، وردەكاری زیاتر لەبارەی چارەنوسی نەوتی هەرێم لەدوای بڕیارەكەی دادگای پاریسەوە، لەم راپۆرتەدا.  توركیا هەناردەی نەوتی هەرێم رادەگرێت ؟  كۆتاییەكانی كانونی دووەمی ئەمساڵ، دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی پاریس، دوای نزیكەی (9 ساڵ) چاوەڕوانیی، بڕیاری خۆی لەبارەی ئەو سكاڵایە یەكلاكردەوە كە حكومەتی فیدراڵی عێراق سەبارەت بە هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان لەسەر توركیا تۆماركردبوو.  دەرچوونی حوكمی دادگای پاریس دوای چەندین ساڵ دواخستن، هاوكات بوو لەگەڵ سەردانێكی محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق بۆ پاریس، هەروەك هاوكاتیش بوو لەگەڵ سەردانی كتوپڕی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم بۆ ئەنكەرەو كۆبوونەوەی لەگەڵ رەجەب تەیب ئەردۆغان سەبارەت بە كەیسی وزە. ئەوكات وردەكاری حوكمەكەی دادگای پاریس ئاشكرا نەكرا، بەڵام بەپێی هەواڵێك كە سایتی (ئارگۆس)ی تایبەتمەند لەبواری بازاڕی وزە ئاشكرایكردووە" دوێنێ شەو عێراق بەفەرمی لەلایەن توركیاوە ئاگاداركراوە لەوەی لە دۆسیەی هەناردەكردنی نەوتی خاوی هەرێمی كوردستاندا، دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی (پاریس)، لە بەرژەوەندی عێراق بڕیاریداوە".  سایتەكە لەزاری سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە رایگەیاندووە" توركیا لایەنی عێراقی لەوە ئاگاداركردووە چیتر رێگە نادات بەبێ رەزامەندی حكومەتی فیدراڵی عێراق، نەوتی هەرێمی كوردستان بگاتە بەندەری جەیهان". ئەم بڕیارەی توركیا، حكومەتی سودانی دەستكراوەتر دەكات بۆ ئەوەی لە یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵدا بۆچونەكانی خۆی بەسەر هەرێمدا بسەپێنێت، بەپێچەوانەوە لەسەر داوای عێراق دەكرێت توركیا هەناردەی نەوتی هەرێم رابگرێت.  ئەم بڕیارەی توركیا دژی هەرێمی كوردستان لەكاتێكدایە، بەمدواییە ناوچەكە جموجوڵێكی چڕی دیپلۆماسی بەخۆوە دەبینێت، ئێران‌و سعودیە دوای چەندین ساڵ ناكۆكی‌و دابڕان، بەنێوەندگیری چین رێككەوتنی ئاسایكردنەوەی پەیوەندییەكانیان ئیمزا كرد، ئێستا سعودییەكان سەرقاڵی ئاسایكردنەوەی پەیوەندین لەگەڵ رژێمی بەشار ئەسەد لە سوریا‌و توركیاش لەبەردەم هەڵبژاردنێكی چارەنوسسازدایە بۆ رەجەب تەیب ئەردۆغان.  نەوت بەرامبەر بە ئاو ! ئەم پەرەسەندنە دوای سێ رۆژدێت لە سەردانەكەی محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق بۆ توركیا، سەردانێك كە تێیدا رێككەوتن كرا سەبارەت بە دەستپێكردنی پرۆژەی بەستنەوەی (بەسرە) بە توركیاوە لەرێگەی هێڵی ئاسنەوە، پرۆژەیەك كە ئەگەر بكەوێتە بواری جێبەجێكردنەوە، زیانی گەورە بە داهاتەكانی گومرگی (ئیبراهیم خەلیل)  دەگەیەنێت.  سەرباری ئەوەی خۆیان هیچ ئاماژەیەكیان بۆ نەكردووە، بەڵام پێشبینی كراوە بابەتی بڕیارەكەی دادگای پاریس سەبارەت بە هەناردەی نەوتی هەرێم تەوەرێكی سەرەكی گفتوگۆی محەمەد شیاع سودانی بوبێت لەگەڵ رەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆكی توركیا.  هەر  لەم سەردانەدا بوو، كە رەجەب تەیب ئەردۆغان فەرمانیدا بەوەی بەشە ئاوی عێراق لە رووباری دیجلە زیاد بكرێت. پێشترو بەر لە دەرچوونی بڕیاری دادگای نێودەوڵەتی پاریس، بەرپرسانی توركیا هەوڵیان دەدا بۆ ئەوەی هەر بڕیارێك لەسەر نەوتی هەرێمی كوردستان ببەستنەوە بە چارەسەری ئەو كەیسەوە لەگەڵ عێراق، توركیا دەیەوێت لەبەرامبەر رادەستكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان بە بەغداد، حكومەتی عێراق لەچوارچێوەی رێككەوتنێكی نوێدا سكاڵاكەی لە دادگای نێودەوڵەتی پاریس لەسەر توركیا یەكلابكاتەوەو رێككەوتنێكی فراوانتر لەنێوان هەردوولا بكرێت كە جگە لە پەیوەندی ئابوری، كەیسی پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە)‌و چەندین دۆسیەی تر نێوان هەردوو وڵات لەخۆی بگرێت، لە نمونەی كەیسی بەردانەوەی ئاو لە توركیاوە بۆ عێراق، واتا توركەكان دەیانەوێت رێككەوتنی نەوت بەرامبەر بە ئاو لەگەڵ عێراقدا بكەن‌و بەمە كۆتایی بە مامەڵەی خۆیان لەگەڵ هەرێمی كوردستان بهێنن. لەبارەی دۆسیەكەی پاریسەوە لە پرۆژە بودجەكانی ساڵانی 2013و 2013دا، عێراق لەبەرامبەر پێدانی بەشە بودجەی هەرێم، داوای رادەستكردنی داهاتی (200 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانە هەرێمی كوردستانی دەكرد، ساڵی 2014 حكومەتی عێراق رەشنوسێكی نوێی بودجەی هێنایە پێشەوە، ئەمجارە لەبری داهاتی (200 هەزار) بەرمیل، داوای داهاتی (400 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانەی لە هەرێم دەكرد.  ساڵی 2014 حكومەتی هەرێم رەشنوسی بودجەی عێراق‌و رادەستكردنی داهاتی (400 هەزار) بەرمیل نەوتی بە حكومەتی فیدراڵ رەتكردەوە، ئەمە بوو بەهۆی ئەوەی رەشنوسەكە لە پەرلەمان پەكی بكەوێت‌و پەسەند نەكرێت، دواتریش شەڕی "داعش"ی بەسەردا هات‌و ئیتر یاسای بودجە لە 2014دا دەرنەچوو.  نوری مالیكی لە كۆتاییەكانی ولایەتی دووەمی سەرۆكایەتییەكەیدا‌و لەسەرەتاكانی 2014دا، ناردنی بەشە بودجەی هەرێمی كوردستانی راگرت، ئیتر لێرەوە حكومەتی هەرێمی كوردستان كە ئەوكات (نێچیرڤان بارزانی) سەرۆكایەتی دەكرد، بڕیاریدا سیاسەتی "ئابوری سەربەخۆ" جێبەجێ  بكات.  هەرێم كە لەساڵی 2003وە بە تانكەر نەوتی هەناردەی دەرەوە دەكرد، لەچوارچێوەی سیاسەتی "ئابوری سەربەخۆ"دا بەردەوامیدا بە هەناردەكردنی نەوت بە تانكەر بۆ توركیا‌و ئێران، هەناردە لەرێگەی تانكەرەوە تاوەكو 2013 بەردەوام بوو، حكومەتی هەرێم كە لە ساڵی 2010وە پرۆژەی دروستكردنی بۆری نەوتی كوردستانی دەستپێكردبوو، لە كۆتاییەكانی 2013دا پرۆژەكەی تەواوكرد، لەو كاتەوە بۆ یەكەمینجار نەوتی هەرێم بە بۆری گەیەندرایە ناو خاكی توركیا‌و لەوێوە لەرێگەی بۆری هاوبەشی عێراق- توركیاوە گەیەندرایە بەندەری "جەیهان"و رەوانەی بازاڕەكانی جیهان كرا، لێرەوە ناكۆكی لەنێوان حكومەتی عێراق‌و توركیا لەبارەی خاوەندارێتی بۆرییەكە سەریهەڵدا.  خشتەی بڕی ئەو نەوتەی كە حكومەتی هەرێم بە تانكەر فرۆشتویەتی حكومەتی عێراق لەسەردەمی حەیدەر عەبادیدا لە 2015دا، لەسەر كەیسی فرۆشتنی نەوتی هەرێمی كوردستان بەبێ رەزامەندی بەغداد‌و بەكارهێنانی بۆری عێراق لەم بابەتەدا، لە دادگای نێودەوڵەتی لە پاریس سكاڵای لەسەر توركیا تۆماركرد، داوای (26 ملیار) دۆلار قەرەبووی لە توركیا دەكرد. كەیسەكە لەسەر ئەوەیە توركیا رێگای داوە نەوتی هەرێم بە بۆری عێراق لەناو خاكی توركیاوە بۆ بەندەری جەیهانی بگوازرێتەوە، عێراق لە سكاڵاكەیدا ئەمەی بە پێشێلكردنی رێككەوتنی ساڵی 1973ی تایبەت بەو بۆریە هاوبەشە ناوبردووە، كە لەنێوان توركیاو عێراقدا هەیە. عادل عەبدولمەهدی 2019 پۆستی سەرۆك وەزیرانی عێراقی وەرگرت، بڕیاری دادگای پاریسی راگرت‌و دەرفەتێكی نوێی دا بە توركیا‌و هەرێمی كوردستان بۆ ئەوەی كەیسەكە بەلایەكدا بخەن. سەرباری ئەوەی پارتی‌و یەكێتیی وەكو دوو لایەنی سەرەكی دەسەڵاتداری هەرێمی كوردستان بەشدارن لە كابینەی محەمەد شیاع سودانیدا، بڕیاری دادگای پاریس دژ بە هەناردەی نەوتی هەرێم، لەسەردەمی كابینەی سودانیدا دەرچوو.  نەوتی هەرێم لەژێر گەمارۆدا  رۆژی 4ی شوباتی 2022 نێچیرڤان بارزانی  سەرۆكی هەرێمی كوردستان لەسەر داوای رەجەب تەیب ئەردۆغان بەشێوەیەكی كتوپڕو پێشتر رانەگەیەندراو گەیشتە ئەنكەرە. ئەردۆغان لەم سەردانەدا داوای لەنێچیرڤان بارزانی كرد، هاوشێوەی نەوت، غازی سروشتی هەرێم رەوانەی توركیا بكات، نێچیرڤان بارزانی كە بە ئەندازیاری رێككەوتنی (50 ساڵە)ی وزە لەگەڵ توركیا ناودەبرێت، بەڵێنی پێدا دوای گەڕانەوەی، لەسەر ئەم بابەتە گفتوگۆ لەگەڵ بەرپرسانی عێراقیدا بكات.  11 رۆژ دوای سەردانەكەی نێچیرڤان بارزانی بۆ ئەنكەرە، رۆژی 15ی شوباتی 2022 دوای (10 ساڵ) چاوەڕوانیی، دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بڕیاری خۆی لەبارەی سكاڵایەكەوە یەكلاكردەوە كە وەزارەتی نەوتی عێراق لەسەر وەزارەتی سامانە سروشتییەكان تۆماریكردبوو.  دادگای فیدراڵی یاسای نەوت‌و غازی هەرێمی كوردستانی هەڵوەشاندەوە‌و هەرێمی پابەند كرد بە رادەستكردنی نەوت‌و غازەكەی بە بەغداد، ئەمە قورسترین بڕیار بوو كە لەدوای روخانی رژێمی سەددامەوە لە بەغدادەوە دژی هەرێم دەبچێت، حكومەتی هەرێم بە سەرۆكایەتی مەسرور بارزانی سەرباری ئەوەی چەندجارێك وەفدی ناردە بەغداد بۆ مامەڵەكردن سەبارەت بە بڕیارەكەی دادگا، بەڵام بەشێوەی ئاشكرا بڕیارەكەی رەتكردەوە‌و بە بڕیارێكی "سیاسی" ناوی هێنا. رۆژی 24ی نیسانی 2022، وەزارەتی نەوتی عێراق لەبەر رۆشنایی ئەو گفتوگۆیانەی لەگەڵ وەفدی حكومەتی هەرێمی كردبووی سەبارەت بە چۆنیەتی جێبەجێكردنی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی، نوسراوێكی ئاڕاستەی حكومەتی هەرێم كردو تێیدا داوای رادەستكردنی گرێبەستەكانی نەوت‌و غازی هەرێمی كرد بۆ ئەوەی لەگەڵ گرێبەستەكانی عێراقیان بیانگونجێنێت، هەروەها وەزارەتی نەوت داوای پێكهێنانی كۆمپانیایەكی كرد بەناوی "KORC" بۆ بەڕێوەبردنی دۆسیەی نەوت‌و غاز لە هەرێمی كوردستان، بەجۆرێك كۆمپانیایە لەژێر چاودێری حكومەتی فیدراڵدا بێت، بەڵام بارەگا سەرەكییەكەی لە هەولێر بێت.  حكومەتی هەرێم داواكارییەكانی وەزارەتی نەوتی عێراقی رەتكردەوە، ئەمە وایكرد حكومەتی مستەفا كازمی دواتر چەند هەنگاوێك دژی هەرێم‌و لەبەر رۆشنایی بڕیاری دادگای فیدراڵی هەڵبگرێت، لەم چوارچێوەیەدا وەزارەتی نەوتی عێراق نوسراوی بۆ كۆمپانیاكانی نەوت‌و غاز لە هەرێم كرد، داوای لێكردن گرێبەستی كاركردنیان لەگەڵ بەغداد نوێ بكەنەوە، ئەگەرنا عێراق دەیانخاتە لیستی رەشەوە، هەندێك لە كۆمپانیاكان بەهۆی ئەم هەڕەشەیەوە لە هەرێمی كوردستان كشانەوە.  ئیمێڵە بەردەوامەكانی وەزارەتی نەوتی عێراق، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان خستە ژێر فشاری كۆمپانیاكانی نەوتەوە، مەسرور بارزانی لە تەموزی 2022دا بە ناچاری نامەیەكی بۆ جۆ بایدن سەرۆكی ئەمریكا نوسی (لەوكاتەدا بایدن بە گەشتێك هاتە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست).  نامەكەی مەسرور بارزانی كاریگەریی بەجێهێشت، لەسەر داوای ئەمریكییەكان، حكومەتی مستەفا كازمی رێوشوێنەكانی دژی كۆمپانیا نەوتییەكان لە هەرێمی كوردستان راگرت، تا ئەوكاتەی هەولێرو بەغداد لە پرۆژەیاسای بودجەی 2023دا چارەسەر بۆ بڕیارەكەی شوباتی دادگای فیدراڵی دەدۆزنەوە. تشرینی یەكەمی 2022 كابینەیەكی نوێی حكومەت لە عێراق دەستبەكاربوو، كابینەكە محەمەد شیاع سودانی سەرۆكایەتی دەكات، سودانی بەڵێنی دا بە كورد، لەماوەی شەش مانگ دوای دەستبەكاربوونی كابینەكەی، یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ دەربكات‌و لەم یاسایەدا چارەسەری ریشەیی بۆ ناكۆكی نێوان هەولێرو بەغداد سەبارەت بە نەوت‌و غاز بدۆزێتەوە. پێنج مانگی وادەكە تەواو بووە‌و هێشتا یاساكە دەرنەچووە. لە سەرەتای شوباتی ئەمساڵەوە هەولێرو بەغداد دەستیان بە دانوستانێكی نوێ كردووە لەبارەی ئامادەكردنی رەشنوسی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ، بەپێی ئەو زانیارییانەی كە لە سەرچاوەیەكی نزیك لە دانوستانەكانەوە لە  بەغداد دەست (درەو) كەوتووە، وەزارەتی نەوتی عێراق لە دانوستانەكاندا رەتیكردوەتەوە هەرێم یاسای نەوت‌و غازو ئەنجومەنی نەوت‌و غازو بۆری تایبەت بە هەناردەی نەوتی خۆی هەبێت، بەڵام دانوستانەكان هێشتا بەردەوامن‌و هیچ لایەك بە فەرمی شكستی دانوستانەكانی رانەگەیاندووە.  یاسای نەوت‌و غاز فیدراڵ یەكێك لەو یاسایانە بوو كە دەبوو ساڵی 2005 دوای پەسەندكردنی دەستوری هەمیشەیی عێراق دەربچێت، لەماوەی (18) ساڵی رابردوودا دووجارو لە ساڵانی 2007و 2011دا رەشنوسی ئەم یاسایە ئامادەكرا، بەڵام بەهۆی ناكۆكی هەولێرو بەغداد، یاساكە لە پەرلەمان پەسەند نەكرا.  بەرپرسانی عێراقی، هەرێمی كوردستان تۆمەتبار دەكەن بەوەی رێگر بووە لە تێپەڕاندنی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ، چونكە بەوتەی ئەوان هەرێمی بە سودوەرگرتن لە ماددەیەكی دەستور هەوڵیداوە دەسەڵاتی خۆی لە كەرتی نەوت‌و غازدا بەسەر دەسەڵاتی حكومەتی فیدراڵدا سەربخات، لەمەشدا بەدیاریكراوی مەبەستیان لە ماددەی (115)ی دەستورە كە دەڵێ" هەر شتێك لە سنوری دەسەڵاتە (حەصری)یەكانی حكومەتی فیدراڵدا ئاماژەی بۆ نەكرابێت، ئەوە دەبێت بە دەسەڵاتی هەرێم‌و پارێزگا رێكنەخراوەكان لەچوارچێوەی هەرێمدا، ئەگەر لەسەر دەسەڵاتە هاوبەشەكانی نێوان حكومەتی فیدراڵی‌و حكومەتی هەرێمیش ناكۆكی دروستبوو، ئەوا ئەولەویەت بۆ یاسای هەرێمە".  لەبەرامبەردا بەرپرسانی هەرێمی كوردستان، هۆكاری دەرنەكردنی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵی دەخەنە ئەستۆی حكومەتی فیدراڵ‌و ئەمەش بەهۆكاری دەركردنی یاسای نەوت‌و غازی هەرێم لە ساڵی 2007 دەدانێن.   ئێستا ئیتر دۆخەكە گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە، رەنگە حكومەتی هەرێمی كوردستان زیاتر لە لایەنە عێراقییەكان پێویستی بە دەرچوونی یاسای نەوت‌و غاز هەبێت، چونكە بەبێ دەرچوونی ئەم یاسایە، بەردەوام حوكمەكەی شوباتی ساڵی رابردووی دادگای فیدراڵی عێراق وەكو چەقۆیەك لەسەر گەردنی هەرێمی كوردستان دەبێت‌و گرفت بۆ بەرهەمهێنان‌و هەناردەی نەوتی هەرێم دروست دەكات، ئەمە پاڵ دەرچوونی حوكمی كۆتایی دادگای پاریس‌و دەستبەردابوونی توركیا لە هەناردەكردنی نەوتی هەرێم. دەرچوونی یاسای نەوت‌و غاز، جارێكی تر كەڤەری یاسایی بە پرۆسەی نەوتی هەرێمی كوردستان دەداتەوە، بەڵام رەنگە لەدوای پەسەندكردنی ئەم یاساوە، چیتر جڵەوی تەواوەتی نەوتی هەرێم لە دەستی حكومەتی هەرێمدا نەمێنێتەوە.  گرفتی گەورەی ئێستای بەردەم حكومەتی هەرێم، ناكۆكی پارتی‌و یەكێتییە وەكو دوو هێزی سەرەكی لەبارەی چۆنیەتی نوسینەوەی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ، پارتی لەم یاسا نوێیەدا دەیەوێت پارێزگاری لە قەوارەی هەرێمی كوردستان بكات‌و لەبەرامبەردا یەكێتی دەیەوێت لە یاساكەدا پەرە بە بابەتی لامەركەزی بدات، بەجۆرێك جگە لە هەرێمی كوردستانیش، پارێزگاكان بتوانن مامەڵەی راستەوخۆ لەگەڵ حكومەتی ناوەندیدا بكەن لە بابەتەكانی نەوت‌و غازدا. ئەم دۆخە نوێیە رەنگە پارتی وەكو دەسەڵاتداری یەكەمی هەرێم ناچار بكات هەندێك نەرمی بۆ یەكێتی بنوێنێت، رەنگە بەپێچەوانەشەوە لێكترازانی تەواوەتی لەنێوان هەردوو زۆنەكە دروستبكات.  نەوت وەكو سەرچاوەی سەرەكی داهات لە هەرێمی كوردستان حكومەت بەرێژەی 77% پشت بە فرۆشتنی نەوت دەبەستێت بۆ بەدەستهێنانی داهاتەكانی، رۆژانە نزیكەی (400 هەزار) بەرمیل هەناردە دەكات. لەكاتێكدا مانگی ئازار لە دواین رۆژەكانی خۆیدایە، حكومەتی هەرێم هێشتا بەتەواوەتی موچەی فەرمانبەرانی بۆ مانگی شوبات دابەش نەكردووە، بەگوێرەی راگەیەندراوێكی رۆژی پێنج شەممەی رابردووی وەزارەتی دارایی هەرێم، بۆ مانگی شوبات، وەزارەتی سامانە سروشتییەكان تەنیا رێژەی 50%ی داهاتی نەوتی رادەستی وەزارەتی دارایی كردووە، واتە لە كۆی (680 ملیار) دیناری داهاتی نەوت بڕی (340 ملیار) دینار دراوە بە وەزارەتی دارایی.  بەپێی هەواڵەكەی سایتی (ئارگۆس)، لە كۆتاییەكانی مانگی یەكدا، كۆمپانیای گەورەی (ترافیگۆر) پەیوەندییەكانی خۆی لەگەڵ هەرێمی كوردستان پچڕاندووە، ئەم كۆمپانیایە نەوتی هەرێمی دەگواستەوە بۆ بازاڕەكان. 

درەو: بە گوێرەی (9) راپرسی كە لە توركیا ئەنجامداراوە، رەجەب تەیب ئەردۆغان لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی توركیا شكست دەهێنێت، لە دواین ڕاپرسیدا كە كۆمپانیایەكی توركی ڕۆژی (14)ی ئەم مانگە ئەنجامیداوە, هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی توركیا دەچێتە خولی دووەم, كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ 46.2%ی دەنگەكان و ڕەجەب تەیب ئەردۆغان ڕێژەی 43.1% دەنگەكان بەدەستدەهێنێت, بەپێی لێكۆڵینەوەیەكی بنكۆڵكاریش كە لەومایەوەدا بڵاوبوتەوە ئەوە ئاشكرادەكات, كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ بە (9) خاڵ لەپێش ڕەجەب تەیب ئەردۆغانەوەیە, بەپێی لێكۆڵینەوەكە ڕێژەی دەنگەكانی قڵیچدار ئۆغلۆ 54.5% و ڕێژەی دەنگەكانی ڕەجەب تەیب ئەردۆغان 45.5%.  بەپێی ئەنجامی ڕاپرسیەكانی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی كۆماری توركیا, كە بڕیارە ڕۆژی (14)ی ئایاری (2023) لەو وڵاتە بەڕێوەبچێت و لەلایەن (9)كۆمپانیای جیاوازی تایبەت بەبواری ڕاپرسیەوە ئەنجامدراوە, كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ كاندیدی هاوپەیمانی میللەت(ئۆپۆزسیۆن) بەڕێژەی جیاواز لەپێش ڕەجەب تەیب ئەردۆغان كاندیدی هاوپەیمانی كۆمارەوەیە. خشتەی ڕاپرسیەكان و ڕێژەی دەنگی كاندیدەكان و ناوی كۆمپانیاكانی ڕاپرسی: كۆمپانیای) (AVRASYA: كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ 53.5%-ڕەجەب تەیب ئەردۆغان 39.7% كۆمپانیای (MAK): كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ 47%-ڕەجەب تەیب ئەردۆغان 42% كۆمپانیای (PAPORU): كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ 54.5%-ڕەجەب تەیب ئەردۆغان 45.5% كۆمپانیای (AR-G): كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ 46.2%-ڕەجەب تەیب ئەردۆغان 43.1% كۆمپانیای (AKSOY): كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ 55.6%-ڕەجەب تەیب ئەردۆغان 44.4% كۆمپانیای (PIAR): كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ 57.1%-ڕەجەب تەیب ئەردۆغان 42.9% كۆمپانیای (ALF): كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ 55.1%-ڕەجەب تەیب ئەردۆغان 44.9% كۆمپانیای (ORC): كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ 56.8%-ڕەجەب تەیب ئەردۆغان 43.6% كۆمپانیای (SAROS): كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ 45.5%-ڕەجەب تەیب ئەردۆغان 43.2% پێگەی (euronews)بڵاویكردووتەوە: پاڵشت بەلێكۆڵینەوەیەكی بنكۆڵكاری كە لەناوەڕاستی ئەم مانگەدا بڵاوبوتەوە, كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ بە (9) خاڵ لەپێش ڕەجەب تەیب ئەردۆغانەوەیە, دوای دابەشكردنی دەنگی ئەو دەنگدەرانەی دوودڵن و خۆیان یەكلانەكردووەتەوە لەڕاپرسییەكەدا, قڵیچدار ئۆغلۆ 54.5% دەنگەكانی بەدەستهێناوە, ئەردۆغانیش 45.5%ی دەنگەكانی بەدەستهێناوە.  بەپێی دواین ڕاپرسیەكان كە كۆمپانیای (AR-G Research) لەڕۆژی (14) ئازار ئەنجامیداوە, هەڵبژاردن دەچێتە خولی دووەم, ڕێژەی دەنگەكانی كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ 46.2% و دەنگەكانی ڕەجەب تەیب ئەردۆغانیش 43.1% دەبێت. هەر بەگوێرەی ڕاپرسی كۆمپانیاكە, موحەرم ئینجە 7.6% دەنگەكان و سینان ئۆغان 1.3% دەنگەگان لەهەڵبژاردنی سەرۆكایەتی كۆماری توركیا بەدەست دەهێنن. ركابەرێتی ئەمجارە ! ركابەرێتی هەڵبژاردنی داهاتووی پەرلەمان‌و سەرۆكایەتی توركیا لەنێوان چەند هاوپەیمانێتییەكدایە كە ئەمانەن:  هاوپەیمانی كۆمار ئەم هاوپەیمانێتییە لە 20ی شوباتی 2018 دامەزراوە، هاوپەیمانێتی نێوان پارتی (دادو گەشەپێدان)ی دەسەڵاتدارە لەگەڵ پارتی (بزوتنەوەی نەتەوەپەرەست). ئەم هاوپەیمانێتییە سیستەمی حوكمڕانی توركیای لە سیستەمی پەرلەمانییەوە (كە چەندین دەیە بوو بەركاربوو) گۆڕی بۆ سیستەمی سەرۆكایەتی، ئەمەش لەرێگەی هەمواركردنی دەستورەوە لە ساڵی 2017دا.  پارتی "یەكێتیی گەورە" سەرباری ئەوەی بەفەرمی نەبووە بەبەشێك لەم هاوپەیمانێتییە، بەڵام لەزۆرینەی وێستگەكاندا پشتیوانی خۆی بۆ هاوپەیمانێتییەكە راگەیاندووە‌و ئەم چەند هەفتەی دوایی هەوڵی بۆ ئەوە داوە بچێتە پاڵ پارتەكانی ترەوە.   هاوپەیمانێتی گەل لەسەر رەوتی (راستڕەوی میانڕەو) ئەژماردەكرێت، پێكدێت لە رەوتی پارێزگاری میانڕەو كە پارتی دادو گەشەپێدان نوێنەرایەتی دەكات لەگەڵ رەوتی نەتەوەپەرەستەكان كە دێرینترین رەوتن لەسەر گۆڕەپانی هاوچەرخی توركیا‌و تێڕوانینیان زۆر دور نییە لە تێڕوانینی كۆنەپارێزەكانەوە بەتایبەتیش لەبواری ناسنامەی كەلتوری توركیا‌و رێزگرتن لە میراتی ئیسلامی عوسمانییەكان.  لایەنەكانی ناو ئەم هاوپەیمانێتییە هاوڕان لەسەر دژایەتیكردنی (پارتی كرێكارانی كوردستان)‌و بزوتنەوەكەی (فەتحوڵا گولەن)‌و وازیان لە هەندێك لە تێزەكانی لیبرالیزم هێناوە.  ئەم هاوپەیمانێتییە یەكەمین هەڵبژاردنی لە 24ی حوزەیرانی 2018دا بردەوە كاتێك كاندیدەكەی (ئەردۆغان) لە گەڕی یەكەمدا هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی بردەوە‌و هاوپەیمانێتییەكەش زۆرینەی پەرلەمانی بەدەستهێنا بە رێژەی 53,7%ی كۆی ژمارەی كورسییەكانی پەرلەمان. ئەمجارەش ئەردۆغان دەبێتەوە بە كاندیدی ئەم هاوپەیمانێتییە بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی لە مانگی ئایاری داهاتوودا.   هاوپەیمانێتی میللەت.. مێزە شەشقۆڵییەكە ئەم هاوپەیمانێتییە لە شوباتی 2022دا لەدایكبوو، لەپێناو هەڵبژاردنەكەی ئایاری ئەمساڵ دروستكرا. ئەم هاوپەیمانێتییە (6) پارتی ئۆپۆزسیۆن لەخۆدەگرێت، لە میدیاكانی توركیادا بە "مێزە شەشقۆڵییەكە" ناودەبرێت، پارتەكانی ناو ئەم هاوپەیمانێتییە ئایدۆلۆژیایان جیاوازە‌و تێكەڵەیەكن لە "عەلمانی ئەتاتوركی"‌و "نەتەوەپەرەست"‌و "رەوتی راستڕەوی نەریتەوان". پارتەكانی ناو ئەم هاوپەیمانێتییە بریتین لە:  •    پارتی (گەلی كۆماری بە سەرۆكایەتی (كەمال كلیچدارئۆغلۆ) •    پارتی (چاكە) بە سەرۆكایەتی خانم (میراڵ ئەكشنەر) •    پارتی (سەعادەت) بە سەرۆكایەتی (تەمەل كەرەمولائۆغلۆ) •    پارتی (دیموكرات) بە سەرۆكایەتی (گوڵتەكین ئویساڵ) •    پارتی (دیموكرات‌و پێشكەوتن) بە سەرۆكایەتی (عەلی باباجان) كە لە پارتی دادو گەشەپێدانی دەسەڵاتدار جیابوەتەوە •    پارتی (ئایندە) بە سەرۆكایەتی (ئەحمەد داودئۆغلۆ) كە ئەمەش بە هەمان شێوەی باباجان لە پارتی دادو گەشەپێدانی دەسەڵاتدار جیابوەتەوە لە 13ی شوباتی رابردوودا، ئەم لایەنانە بەیاننامەیەكیان بڵاوكردەوە لەبارەی رێككەوتنیان سەبارەت بە دووبارە گەڕاندنەوەی سیستەمی پەرلەمانی بۆ حوكمڕانی توركیا.  ئەم هاوپەیمانێتییە شەشقۆڵییە سەرۆكی پارتی گەلی كۆماری (كەمال كلیچدارئۆغلۆ)ی بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی مانگی ئایاری داهاتوو كاندید كردووە. هاوپەیمانێتی رەنج و ئازادی كورد پارت‌و رێكخراوە مەدەنییەكانی كورد لە توركیا، مانگی ئۆكتۆبەری رابردوو یەكێتییەكیان لەژێر ناوی هاوپەیمانێتییەكی گشتگیردا دروستكردووە كە نوێنەرایەتی كورد بكات لە هەڵبژاردنی داهاتووی توركیادا.  هاوپەیمانێتییەكە پێكدێت لە:  •    پارتی گەلی دیموكرات (HDP) •    پارتی كار توركیا (TÎP) •    پارتی بزوتنەوەی كرێكاری (EHP) •    پارتی رەنج (EMEP) •    پارتی ئازادی كۆمەڵایەتی (TOP) •    یەكێتی ئەنجومەنە سۆسیالیستییەكان (SMF) تائێستا ئەم هاوپەیمانێتییە ناوی هیچ كاندیدێكی بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئاشكرا نەكردووە.  هاوپەیمانی "ئەتا" پارتی "سەركەوتن" بە سەرۆكایەتی (ئومیت ئوزداغ) رێبەرایەتی ئەم هاوپەیمانێتییە دەكات‌و چەند پارتێك لە نمونەی پارتی (حەقیقەت) لەخۆدەگرێت. ئەم هاوپەیمانێتییە بەوە ناسراوە زۆر دژایەتی بوونی پەنابەرانی سوری دەكات لەسەر خاكی توركیا‌و بە دژە عەرەب ناسراوە.  وشەی "ئەتا" دەبەسترێتەوە بە ناوی (كەمال ئەتاتورك)ەوە‌و ئەتاتوركیش بەواتای "باوكی تورك" دێت.  ئەم هاوپەیمانێتییە (سەنان ئۆغان)ی بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی كاندید كردووە.  ئەردۆغان بومەلەرزە هێنای؛ بومەلەرزە دەیخات ؟  زۆرینەی چاودێرانی دۆخی سیاسی توركیا، ئەم هەڵبژاردنە بە سەختترین هەڵبژاردن بۆ ئەردۆغان ناودەبەن لەدوای گەیشتنی بە دەسەڵات لەماوەی نزیكەی 20 ساڵی رابردوودا.  دواین راپرسییەكان لە توركیا ئاماژە بەوە دەكەن، كەمال كلیچدارئۆغلۆ كاندیدی لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان بە زیاتر لە 10 پۆینت لە پێش ئەردۆغانەوەیە.  راپرسییەكان دەڵێن هاوپەیمانێتی "میللەت" زۆرینەی كورسییەكانی پەرلەمان دەباتەوە. هاوپەیمانێتی میللەت بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی‌و پەرلەمانیی توركیا روبەڕووی پارتی "دادو گەشەپێدان"ی ئەردۆغان‌و هاوپەیمانە راستڕەوە توندڕەوەكەی دەبێتەوە كە پارتی "بزوتنەوەی نەتەوەپەرەست"ە‌و ئەگەر ئەم هەڵبژاردنە بباتەوە، روخساری سیاسی توركیا گۆڕانكاری گەورەی بەسەردا دێت.    راپرسییەكان باسلەوە دەكەن، پێناچێت ئەردۆغان بتوانێت بەسەر هاوپەیمانێتی "میللەت"دا سەربكەوێت، بەتایبەتیش دوای ئەو ناڕەزایەتییانەی لە ناوچەكانی باشوری وڵات (باكوری كوردستان) دروستبوون سەبارەت بە لاوازی حكومەت لە بەدەمەوەچوونەی خەڵك دوای بومەلەرزە وێرانكەرەكەی ئەمدواییە.  بومەلەرزەكە تائێستا نزیكەی 48 هەزار كوژراوی لەدوای خۆی بەجێهێشتووە، ئەمە ناڕەزایەتی لە توركیا دروستكردووە سەبارەت بە پلانەكانی حكومەت لە دروستكردنی بیناكانی نیشتەجێبووندا.  بومەلەرزە گەورەكەی پێشووی توركیا (بوڵنت ئەجەوید)ی سەرۆك وەزیرانی پێشووی توركیای خست‌و ئەردۆغان شوێنەكەی گرتەوە، رەنگە بومەلەرزەكەی ئەمدواییەش ئەردۆغان بخات‌و (كلیچدارئۆغلۆ) بخاتە شوێنەكەی.  ساڵی 1999 كاتێك بومەلەرزەیەكی بەهێز ناوچەی (ئیزمیت)ی لە نزیك ئیستانبوڵ هەژاند، رەخنەی توند لە (ئەجەوید) گیرا بەوەی شكستی هێناوە لە دابینكردنی فریاگوزاری بەشێوەیەكی خێرا بۆ خەڵكی ناوچەكە، بومەلەرزەكە نزیكەی (18 هەزار) كەسی كوشت، ناڵەو ئازاری كەسوكاری قوربانییەكان، پارتی دادو گەشەپێدان‌و رەجەب تەیب ئەردۆغانی گەیاند بە دەسەڵات، ئێستا لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكانی توركیا دەیانەوێت بەسەر شانی بومەلەرزەكەی ئەمدواییەوە هەمان سیناریۆی ئەردۆغان دووبارە بكەنەوە.  سەرباری بومەلەرزەكە، هاوڵاتیانی توركیا توڕەن لە شكستی سیاسی‌و ئابوری سیاسەتەكانی ئەردۆغان، بەتایبەتیش دابەزاندنی نرخی سود كە بوەتەهۆی بەرزبونەوەی ئاستی هەڵاوسان لە وڵاتدا.  پایزی رابردوو هەڵاوسانی ئابوری توركیا گەیشتە پلەیەكی پێوانەیی لەماوەی 24 ساڵی رابردوودا، كاتێك  ئاستی هەڵاوسانەكە گەیشتە 85%‌و ئێستا بۆ 55% دابەزیوە.  لە سەرەتای 2021وە بەهۆی رەشەبای پێچەوانەی ئابوری‌و سیاسەتەكانی ئەردۆغانەوە، دراوی توركی رێژەی 60%ی بەهای خۆی لەبەرامبەر دۆلاردا لەدەستداوە.  لەپاڵ ئەمەدا، لەڕووی بازرگانییەوە توركیا توشی كورتهێنانێك بوەتەوە كە رێژەكەی دەگاتە 38%‌و فشاری خەرجی بژێویش چینی ناوەندی خستووە‌و لەناو هەژاریدا توشی نائومێدییەكی قوڵ بوەتەوە.  لەماوەی دوو دەیەی حوكمڕانییەكەیدا، ئەردۆغان توركیایەكی نوێی دروستكردووە كە تێیدا سیستەمی "پەرلەمانیی" لاوازكراوە‌و گۆڕی بۆ سیستەمێكی "سەرۆكایەتیی" هاوشێوەی ئەو سیستەمانەی كە تێیاندا تاكە كەسێك حوكمڕانی دەكات،  ئەمە وایكردووە ئەردۆغان بە "سوڵتانی نوێی توركیا" ناوببرێت، بەتایبەتیش كە دادگاكان‌و دامەزراوەكانی جێبەجێكردنی یاسا‌و خزمەتی شارستانی‌و دامەزراوەكانی هەواڵگری‌و هێزە چەكدارەكان‌و میدیاكانی لە نەیارانی خۆی پاككردوەتەوە‌و خەڵكانی لایەنگری خۆی تێدا داناون، بۆ ئەمەش زیاتر لە هەوڵی كودەتا سەربازییە شكستخواردووەكەی 2016 سودی وەرگرت‌و سیستەمێكی سیاسی لە توركیا بەرپا كرد كە بەتەواوەتی دڵخوازی خۆیەتی. خاڵی هێزو لاوازی دوو ركارەبەر سەرەكییەكە  جگە لە ئەنجامی راپرسییەكان، خاڵی هێزو لاوازی تری هەردوو بەرە ركابەرەكەی توركیا بۆ هەڵبژاردن كاریگەری خۆیان لەسەر ئەنجامەكان دەبێت.  پەیمانگای واشنتۆن لە شیكارییەكدا دەڵێ" تاكە رێگەی بەردەم لایەنە ئۆپزسیۆنەكان ئەوەیە بچنە گەڕی دووەم هەڵبژاردنی سەرۆكایەتییەوە، چونكە لە گەڕی یەكەمدا كاندیدەكان زۆرن، لە گەڕی دووەمیشدا دەبێت كار بۆ ئەوە بكەن لەیادی 100 ساڵەی دامەزراندی كۆماری توركیادا، سەرەنجی ئەو دەنگدەرانە بەلای خۆیاندا رابكێشن كە ئەتاتوركیان خۆشدەوێت، لەگەڵ راكێشانی دەنگی ئەوانەی كە لایەنگری پارتی دادو گەشەپێدان‌و بزوتنەوەی نەتەوەپەرەستن، بەڵام توڕەن لە سیاسەتی ناوخۆیی پارتەكانیان". بەڵام شیكارییەكە باسلەوە دەكات، بەهۆی بەهێزی گوتاری میدیایی پارتی دادو گەشەپێدانەوە بەتایبەتیش "گوتاری دەرەوە"، زۆرێك لەو لایەنگرانەی پارتەكە كە توڕە بوون، گەڕێندراونەتەوە بۆ ئامێزی پارتەكەیان بۆ ئەوەی جارێكی تر چانسی سەركەوتنی پێببەخشنەوە.  لەپاڵ ئەمەدا، شیكارییەكەی پەیمانگای واشنتۆن وای دەبینێت، هاوپەیمانێتییەكەی ئەردۆغان‌و بزوتنەوەی نەتەوەپەرەست كێشەی ناوخۆیی نییە، ئەمە بابەتێكە كە بەسەر هاوپەیمانێتی پارتە ئۆپۆزسیۆنەكاندا "هاوپەیمانێتی میللەت" جێبەجێ نابێت، چونكە پێناچێت هاوپەیمانێتییەكەی پارتی گەلی كۆماری‌و پارتی (چاكە- İyi)و پارتە بچوكەكانی تر زۆر بەرگەی مانەوە بگرێت، بەتایبەتیش كە قسە دێتە سەر دابەشكردنی كورسییەكانی پەرلەمان‌و پۆستە وزارییەكان". ئەمە جگە لەوەی هێشتا هاوپەیمانێتی لەگەڵ پارتی دیموكراتی گەلان كە نوێنەرایەتی كورد دەكات، هێشتا ئاڵنگارییەكی گەورەیە لەبەردەم هاوپەیمانێتی لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان، بەوپێیەی پارتی دیموكراتی گەلان ئەجێندای كاركردنی لەگەڵ ئەو پارتانەی تر جیاوازە.

به‌دواداچوونی: هێمن خۆشناو له‌ ئێواره‌ی دووشه‌ممه‌ی رابردوو (20 ئاداری 2023) له‌و كاته‌ی خه‌ڵكی كوردستان خه‌ریكی ئاهه‌نگ گێران و پیرۆزكردنی نه‌ورۆز و هاتنی سه‌ر ساڵی نوێی كوردی بوو، له‌ناكاو هه‌واڵێك سۆسیال میدیای كوردی ته‌نیه‌وه‌، تا ده‌هات ده‌نگدانه‌وه‌ی رووداوه‌كه‌ زیاتر ده‌بوو، تا گه‌یشته‌ ئه‌وه‌ی زۆرترین رووبه‌ری میدیا و سۆسیال میدیا له‌ كوردستان و ئه‌وروپا داگیر بكات.  به‌ گوێره‌ی هه‌واڵه‌كه‌:" به‌ بیانووی هه‌ڵكردنی ئاگری نه‌ورۆز عه‌ره‌بێكی هاورده‌ چوار هاوڵاتی كوردی له‌ جه‌ندرێس خه‌ڵتانی خوێن ده‌كات."  (جه‌ندرێس) یه‌كێكه‌ له‌و هه‌شت شاره‌دێیه‌ی سه‌ر شارۆچكه‌ی (عه‌فرین)ﻩ، به‌دووری 22 كم ده‌كه‌وێته‌ رۆژئاوای ئه‌م شارۆچكه‌یه‌. به‌ گوێره‌ی سه‌رژمێری ساڵی 2015 ژماره‌ی دانیشتووانی 50 هه‌زار كه‌س بووه‌ كه‌ زیاتر له‌ 95٪ كورد بوو. به‌ڵام دوای داگیركردنی له‌لایه‌ن توركیا له‌ به‌هاری 2018 دا له‌ رووی دیمۆگرافیه‌وه‌ گۆڕانكاری گه‌وره‌ به‌سه‌ر جه‌ندرێس داهات، 65٪ دانیشتووانه‌كه‌ی له ‌ناوه‌ندی جه‌ندرێس له‌ ترسی ملیشیا چه‌كداره‌كانی سه‌ر به‌ توركیا زێدی باب و باپیرانیان به‌جێهێشت.  رووداوه‌كه‌ له‌ زمانی خه‌ڵكی جه‌ندرێس: به‌گوێره‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ی له‌ناوه‌ندی شارەدێی جه‌ندرێس قسه‌یان بۆ كردین‌، له‌و كاته‌ی جه‌ندرێسیه‌كان خۆیان ئاماده‌ ده‌كرد تا مه‌راسیمی كردنه‌وه‌ی ئاگری نه‌ورۆز ئه‌نجام بده‌ن، ده‌نگی چه‌ند ده‌ستڕێژی ته‌قه‌ ناوچه‌كه‌ ده‌ته‌نێته‌وه‌. دواتر هه‌واڵی كوشتی چوار كه‌س له‌ خانه‌واده‌ی (پێشمه‌رگه‌) كه‌ خانه‌واده‌یه‌كی دیاری جه‌ندرێسن به‌ شاره‌دێیه‌كه‌ بڵاوده‌بێته‌وه‌. به‌گوێره‌ی به‌دواداچوونەكانمان، خانه‌واده‌ی "پێشمه‌رگه‌ "له‌ ئه‌نجامی بۆمه‌له‌رزه‌ی 66ی شوباتی رابردوو خانووه‌كه‌یان رووخاوه‌. له‌ شوێنی خانووه‌ رووخاوه‌كه‌یان خێوه‌تێكیان هه‌ڵداوه‌ تیایدا ژیان ده‌به‌نه‌سه‌ر. له‌ ده‌وروبه‌ری كاتژمێر شه‌شی ئێواره‌، له‌ به‌رده‌م خێوه‌ته‌كه‌یان له‌ناو ته‌نه‌كه‌یه‌ك ئاگری نه‌ورۆز ده‌كه‌نه‌وه‌ و له‌ ده‌وری ئاگره‌كه‌ كۆده‌بنه‌وه‌.  له‌م ساته‌نه‌دا (عەلی حەبیب خەلەف) كه‌ عه‌ره‌بێكی هاورده‌ی دێره‌زوره‌ و سه‌ر به‌ ملیشیای (سوپای ئه‌لشه‌رقیه‌) یه له‌گه‌ڵ كوڕه‌كه‌ی به‌ناوی (حه‌بیب)‌ به‌ ئۆتۆمبێله‌كه‌ی به‌ به‌ر ئاگره‌كه‌دا ده‌ڕۆن، كه‌ ده‌بینێ ئاگر كراوه‌ته‌وه‌ و چه‌ند كه‌سێك ده‌وری ئاگره‌كه‌یان داوه‌،  ئۆتۆمبێله‌كه‌ی راده‌گرێت و داوایان لێده‌كات ئاگره‌كه‌ بكوژێنه‌وه‌. كاتێك ئه‌و بنه‌ماڵه‌یه‌ ئاگره‌كه‌ ناكوژێنه‌وه‌، عه‌لی حه‌بیب كه‌ به‌ (ئه‌بو حه‌بیب) ناسراوه‌ چه‌كه‌كه‌ی راده‌كێشێت و چه‌ند ده‌ستڕێژێك له‌و كه‌سانه‌ ده‌كات. له‌ ئه‌نجامدا ده‌موده‌ست چوار كه‌س له‌ خانه‌واده‌ی پێشمه‌رگه‌ به‌ناوه‌كانی (فه‌رحه‌دین عوسمان پێشمه‌رگه‌ له‌گه‌ڵ كوڕه‌كه‌ی به‌ناوی محه‌مه‌د فه‌رحه‌دین پێشمه‌رگه‌ و هه‌ردوو براكانی به‌ناوه‌كانی نه‌زمه‌دین عوسمان پێشمه‌رگه‌ و محه‌مه‌د عوسمان پێشمه‌رگه‌) گیان له‌ ده‌ست ده‌ده‌ن.  ئه‌بو حه‌بیب كێیه‌؟  چه‌كدارێكی سه‌ر به‌ كه‌تیبه‌ی (خشامه‌) له‌ناو سوپای (ئه‌لشه‌رقیه‌) كه‌ ملیشایێكی جیهادی سوننه‌ی سه‌ر به‌ توركیایه‌. خه‌شام ناوی گوندێكی دێره‌زوره‌، ئه‌م گونده‌ به‌ دڵره‌قی به‌رامبه‌ر به‌ كورد ناسراون، رۆڵیان هه‌بووه‌ له‌ سه‌ركوتكردنی كوردانی رۆژئاوا له‌ رووداوه‌كانی 12 ئاداری 2004 له‌ قامیشلۆدا. به‌گوێره‌ی به‌دواداچوونه‌كانمان عه‌لی حه‌بیب چه‌ندین پێشینه‌ی تاوانكاری هه‌یه‌. له‌ ساڵی 2018 دوای داگیركردنی عه‌فرین به‌ چه‌ند رۆژێك له‌ گوندی (چه‌قه‌لا جومێ) له‌ناو گۆڕه‌پانی یه‌كێك له‌ قوتابخانه‌كان دوو هاوڵاتی به‌ناوه‌كانی (حوسێن عه‌بدولڕه‌حمان حوسێن 24 ساڵی و وه‌لید جمیل ئه‌لسۆرانی 18 ساڵی) ده‌كوژێت. هه‌ر به‌گوێره‌ی به‌دواداچوونه‌كانی (دره‌و) عه‌لی حه‌بیب چه‌ندین جار ده‌ستی به‌سه‌ر به‌روبوومی دێهاتیه‌كانی جه‌ندرێس گرتووه‌. دواجار له‌ گوندی (حه‌مام) كه‌ له‌سه‌ر سنووری توركیایه‌، چه‌ندین ته‌نه‌كه‌ زه‌یتی دزیووه‌.  به‌گوێره‌ی زانیاریه‌كان، بێمنه‌تی ئه‌م كه‌سه‌ له‌ پشت ئه‌ستووری به‌ فه‌رمانده‌ باڵاكانه‌وه‌ سه‌رچاوه‌ ده‌گرێت. هه‌ریه‌ك له‌ (حوسێن حه‌ماده‌) فه‌رمانده‌ی سوپای ئه‌لشه‌رقیه‌ و (مه‌حمود خه‌له‌ف) فه‌رمانده‌ی كه‌تیبه‌ی (خشام) ده‌ست له‌ پشتی ئه‌بو حه‌بیب ده‌ده‌ن، ئامانجیش له‌م كاره‌دا ناچاركردنی كورده‌كانه‌ تا جه‌ندرێس و ده‌وروبه‌ری به‌جێبێڵن.  كاردانه‌وه‌ی دوای رووداوه‌كه‌! شه‌هیدكردنی ئه‌م چوار هاووڵاتیه‌ كورده‌ كاردانه‌وه‌ی گه‌وره‌ی لێكه‌وته‌وه‌. به‌هێزترینیشان كاردانه‌وه‌ی كوردانی عه‌فرین به‌ گشتی و جه‌ندرێس به‌ تایبه‌تی بوو به‌ پێشه‌نگی ژنان، كه‌ دوای رووداوه‌كه‌ یه‌كسه‌ر هاتنه‌ سه‌ر شه‌قامه‌كان و هوتافیان دژ به‌ توركیا و ملیشاكان گووته‌وه‌. له‌ رێگای كامیرای مۆبایله‌كانیان داوایان له‌ كۆمه‌ڵگای نێوده‌وڵه‌تی كرد پاراستنی نێوده‌وڵه‌تی بۆ ناوچه‌كه‌یان بگرێته‌به‌ر. له‌ رۆژی سێشه‌ممه‌شدا كه‌ ده‌كاته‌ رۆژی نه‌ورۆز، تا ناشتنی ته‌رمه‌كان خه‌ڵكی جه‌ندرێس له‌سه‌ر شه‌قامه‌كان به‌دیار ته‌رمه‌كانه‌وه‌ دروشمی دژی داگیركاریان ده‌گووته‌وه‌، خه‌ڵكی كوردیش له‌ ناوچه‌كانی دیكه‌ی عه‌فرین به‌ره‌و جه‌ندرێس ده‌هاتن. هه‌روه‌ها گووته‌بێژی سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێمی كوردستان له‌ به‌یاننامه‌یه‌كدا سه‌ركۆنه‌ی ئه‌م كرده‌وه‌یه‌ی كرد و بێ ئه‌وه‌ی ناویان بهێنێت داوای له‌ به‌رپرسانی ناوچه‌كه‌ كرد تاوانكاران بدۆزنه‌وه‌ به‌ سزای یاسایی بگه‌یه‌نرێن و ڕێگه‌ له‌ دووباره‌بوونه‌ی تاوانكاریی به‌م شێوه‌یه‌ بگیرێت. چاوه‌ڕێش ده‌كرێت له‌ رۆژانی داهاتوودا كاردانه‌وه‌ به‌رفراوانتربێت، بڕیاریشه‌ رۆژی چوارشه‌ممه‌ كوردانی ئه‌وروپا له‌دژی ئه‌م تاوانه‌ له‌چه‌ند وڵاتێك گردبوونه‌وه‌ و رێپێوان ئه‌نجام بده‌ن.  داوا ده‌كرێت عه‌لی حه‌بیب ده‌ستگیر بكرێت! پۆلیسی سه‌ربازی، كه‌ ناوه‌ندێكی ئیجرائیه‌ دوای داگیركردنی عه‌فرین له‌لایه‌ن سوپای توركیا دامه‌رزاوه‌، له‌ ئێواره‌ی رۆژی سێشه‌ممه‌دا  له‌ ڤیدیۆیه‌كدا رایگه‌یاند كه‌ ئه‌وان سێ كه‌سیان به‌هۆی تاوانی كوشتنی چوار هاووڵاتی ده‌ستگیركردووه‌. به‌بێ ئه‌وه‌ی عه‌لی حه‌بیب كه‌ تاوانباری سه‌ره‌كی رووداوه‌كه‌یه‌ ده‌ستگیركرابێت. به‌ گوێره‌ی زانیاریه‌كان، عه‌لی حه‌بیب له‌لایه‌ن فه‌رمانداره‌كانیه‌وه‌ داڵده‌دراوه‌، تا كاردانه‌وه‌كان خاو ده‌بنه‌وه‌. له‌ خۆپیشاندانه‌كانی ئه‌مڕۆی جه‌ندرێسیه‌كان له‌ كاتی ناشتنی ته‌رمی قوربانیه‌كاندا هوتافی ده‌ستگیركردنی عه‌لی حه‌بیب و له‌ سێداره‌دانی ده‌گووترایه‌وه‌. له‌ هه‌مان كاتدا تا ده‌چێت كاردانه‌وه‌كان به‌ فراوانتر ده‌بن و بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش چه‌ندین سه‌كۆ و كه‌مپین دروستكراوه‌، كه‌ گرنگترینیان سه‌كۆی جێبه‌جێكردنی دادپه‌روه‌ریه‌ له‌ جه‌ندرێس، كه‌ چه‌ندین رێكخراوی كۆمه‌ڵگای مه‌ده‌نی و كه‌سایه‌تی سیاسی و یاسایی له‌خۆ ده‌گرێت. ئایا كاردانه‌وه‌كان ده‌بنه‌ زه‌مینه‌ی سنوورداركردنی پێشڵكاریه‌كان؟ ناوه‌ندی راگه‌یاندنی پارتی (وه‌حده‌) كه‌ پارتێكی كوردی سوریه‌ به‌ر له‌ چه‌ند رۆژێك له‌ پێنجه‌مین ساڵیادی داگیركردنی عه‌فرین راپۆرتێكیان له‌باره‌ی پێشێلكاری ملیشیا چه‌كداره‌كانی سه‌ر به‌ توركیا له‌دوای داگیركردنی عه‌فرین بڵاوكرده‌وه‌. به‌گوێره‌ی ئه‌م راپۆرته‌، ئه‌م حزبه‌ توانیوویه‌تی له‌ ماوه‌ی پێنج ساڵی رابردوودا، شه‌هیدكردنی 280 هاووڵاتی عه‌فرین له‌سه‌ر ده‌ستی ملیشیا چه‌كداره‌كان به‌ به‌ڵگه‌ پشتڕاست بكاته‌وه‌. هه‌روه‌ها ناوه‌ندی راگه‌یاندنی ئه‌م حزبه‌ پێشبینی ده‌كات ژماره‌ی قوربانیان به‌ چه‌ند قات له‌م ژماره‌یه‌ی خراوه‌ته‌ڕوو زیاتر بێت. هاوته‌ریب له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا ماوه‌ی چه‌ند مانگێكه‌، پێشێلكاری گرووپه‌ چه‌كداریه‌كانی سه‌ر به‌ توركیا له‌ عه‌فرین له‌ رۆژه‌ڤی چه‌ندین ده‌زگای میدیایی و مافی مرۆڤ دایه‌. به‌ڵام ئه‌م به‌ رۆژه‌ڤبوونه‌ سنوورداره‌ و نه‌گه‌یشتۆته‌ ئه‌و ئاسته‌ی كۆمه‌ڵگای نێوده‌وڵه‌تی بێته‌ سه‌رخه‌ت و داوای سزادانی ملیشیاكان و تاوانباران بكات. سه‌ره‌ڕای ئه‌مه‌ كاردانه‌وه‌ی كۆمه‌ڵكوژی شه‌وی نه‌ورۆز جیاوازتر دیاره‌ له‌وانه‌ی پێشوو، چونكه‌ دوای داگیركردنی عه‌فرین یه‌كه‌م جاره‌ خه‌ڵكی ناوچه‌كه‌ دێته‌ سه‌ر شه‌قام و به‌ ئاشكرا داوای كۆتایی پێهێنان و ده‌سه‌ڵاتی ملیشاكان و ده‌ركردنیان ده‌كات. له‌م سۆنگه‌یه‌وه‌ كۆمه‌ڵكوژی جه‌ندرێس ده‌كرێت ببێته‌ وێستگه‌یه‌ك بۆ گه‌یاندنی ده‌نگی خه‌ڵكه‌كه‌ به‌ ناوه‌نده‌ نێوده‌وڵه‌تیه‌كان و زه‌مینه‌ی به‌ نێوده‌وڵه‌تیبوونی ئه‌م دۆسیه‌یه‌ بێنێته‌ ئاراوه‌.

درەو: چێنەر عەوڵا- ئەندازیاری چاككردنەوەی فڕۆكەوانی - كالیفۆرنیا 1  بەدواداچونەکان کۆمەڵێک زانیاری دوپات دەکەوە وە کۆمەڵیک پرسیاری لۆجيکیش بە خەیاڵدا دێن کە ڕەنگە رووی ڕاستی ئەم گەمە ئیستخباریەتیە زیاتر دەرخات! هەروەکو لە پۆستێکی پێشوتردا و لە سەرەتای ئەم ڕوداوە وردەکاریمان خستە ڕوو لە بارەی تەکنیکی فرۆکەکە وە دوو ئەگەرمان دوپاتکردەوە کە یان ئەوەتا هی کۆمپانیا سکوریەتیە تورکیەکان کە ئەوجۆرەیان هەیە و لە ناوچەکانی نزیک بیرەنەوتەکان کاریان هەیە. یان ئەوەتا لەو جۆرانەیە کە خاوەنداریەتی لای کۆمپانیای ئیرباس لەسەر سەرۆکایەتی کۆمار و یەکێتی تۆمار کرابوون واتە هی یەکێتیە و چۆن کەوتۆتە دەست لایەنی تر جێگای پرسیار بوو؟! لینکی بابەتەکەی پێشوترە  کە زانیاری زیاتری تێدایە لەو بارەیەوە  https://www.facebook.com/100000813880566/posts/5932441616792909/?mibextid=5zvaxg ئێستا کەمێک لێڵیەکان ڕونتر بونەوە و بەڵام گەمە هەواڵگریەکانی لەگەل ئەم ڕوداور قوڵتر بوون.  - ئەوە ڕوونبوەتەوە کە ئەم کۆپتەرانە لە ڕێی سەرۆکایەتی کۆماری عێراقی کە لەدەست یەکێتیدایە چەند ساڵێک بەر لەئێستا کڕدراون وە لە نێوان پارتی و یەکێتی دابەشکراون چەند دانەیەک بۆ هێزە ئەمنیەکانی سلێمانی و چەند دانەیەک بۆ هەولێر گواستراونەوە بەڵام خاوەنداری سەرەکیان ownership certificate یان لای کۆمپانیای ئیرباس هەر بەناوی دەوڵەتی عێراقەوەن بۆیە پێویستە لەگەل هەر ئاڵایەکی تر ئاڵای عێراقیشیان پێوە بێ . چونکە هەرێم و هێزی ئەمنی و ئەوانە ناتوانن راستەوخۆ خاوەنی فرۆکە و کۆپتەر بن. - ئەو زانیاریانەی کە گەشتون و پشت راستکراونەوە لە دوای کێشەکانی نێوان هاوسەرۆکەکانی یەکێتی و بێ پارە بونی ئیدارەی سلێمانی (یەکێتی حکومەتی مەسرور بارزانی تۆمەتبار دەکات بەوەی بودجەی سلێمانی بڕیوە) بۆیە ئەم دوو کۆپتەرانە کە لەدەست دژە تیرۆردا بوون لەلایەن پاڤێڵ تاڵەبانیەوە فرۆشراون بە هێزە کوردیەکانی ڕۆژئاوا بە پارەیەکی زۆر زیاتر لە نرخی خۆیان ئەم جۆرە فرۆشتنانە نایاساین بۆیە زیاتر وەکو بەکرێدان وایە چونکە تۆماری خاوەنداریەتیان ناگوازرێتەوە وە هێزە کوردیەکانی ڕۆژئاوا مافی بونی فرۆکە و کۆپتەریان نیە بەپێی یاسا دەولیەکانی فرۆکەوانی. کەواتە ئەم کۆپتەرانە هەر لە زممەتی عێراقی و هێزە ئەمنیەکانی  یەکێتیدا بوون کاتێک کوردانی سوریا بەکاریان هێناون. - زانیاریەکی تر کە لە داتا نارەسمیەکانی فلایت رادار و چەند دانەیەکی تر تەئکیدی لێ کراوەتەوە ئەم کۆپتەران لە ئاسمانی ناوچەی چیاکانی گارە بوون، کاتێک دانەیەکیان دەکەوێتە خوارەوە. - راگەیاندنەکانی هێزەکانی سوریای دیموکرات باسکردن لە گیان لە دەستدانی ٩ ئەندامیان لەگەل ئەوەی ناڕونە گومانەکانیش زیاتر دەکای چونکە زانراوە تەنها یەک کۆپتەر بەر بوەتەوە وە یەک کۆپتەریش ٩ کەسی تێدا جێگا نابێتەوە خۆی ٥ کورسی هەیە، ئەوەی لەسەرەتاوە ئاشکرا کرا کە ٧ تەرم دۆزراونەوە زیاتر ئەگەری راستی هەیە. بەدواداچونەکان لە ناسنامەی ٩ شەهیدەکە ئەگەری  ئەوە هەیە دووانیان  پێشتر لە شەری مینبەج شەهید بوبن. - بەربونەوەی دوو کۆپتەر بەهۆی کێشەی ئاو هەواوە زۆر دەگمەنە چونکە کۆپتەر خۆی بۆ حالەتی ئاوهەوای سەخت دروستکراوە شوێنێک کە فرۆکە بۆی نەچێ ئەوا کۆپتەر دەنێردرێن بە بەڵگەی ئەوەی هەمان چۆر کۆپتەر لە لایەن پارکە نیشتیمانیەکان و گاردی دەریاوانی ولایەتەکان لە ئەمریکا و تیمەکانی فریاگوزاری بۆ حالەتەکانی سەختی ئاو هەوا بۆ ڕزگارکردن بەکار دەهێنرێن بۆیە ناچێتە عەقلەوە دوو دانە بەهەمان هۆکار بەربنەوە.  - گومان دەکرێ کە بەم بیانوە هێزەکانی سوریای دیموکرات دانەکەی تریان گێرابێتەوە بۆ یەکێتی دوای ئاشکرا بوونی ئەم ڕوداوە هەر بۆیە دەڵێن هەردوکیان کەوتونەتە خوارەوە. - پارتی کە پارچەکان و تەرمەکانی لەبەردەستە لە ئێستادا ئەمە وەکو کارتێکی فشار بۆ سەر پاڤێڵ تالەبانی بەکار دەهێنێ تا تەنازولی زیاتری پێ بکات بەرامبەر حکومەتەکەی مەسرور بارزانی وازی پێ لەو بەربەرەکانیە بهێنیە کە ماوەیەکە دەستیان پێکردوە ئەمەش لە داهاتوو ڕونتر دەبێتەوە کە ئایە کاریگەرە یان نا؟ - پارتی تورکیای لەم ڕوداور ئاگادار کردۆتەوە بەڵام هێشتا پارچەکان و تەرمەکانی تەسلیمی تورک نەکردوە، بە حوکمی ئەوەی تورکیا بە ملیاران دۆلار و لە ئێستادا بایی ١٥٠ ملیار دۆلار ئۆردەری فرۆکەی لەگەل کۆمپانیای ئیرباس هەیە کە دروستکەری ئەم کۆپتەرانەشە لە بیانویەک دەگەرێ کە ئیرباس تۆمەتبار بکات بەوەی کە ئاسایشی تورکی خستۆتە خەتەرەوە بۆیە باس لەوە دەکرێ کە تورکیا داوا لەسەر ئیرباس و فەرەنسا تۆمار بکات یاخود داوای داشکاندن بکات لەو قەرزەی کە هەیەتی. بۆ ئەمەشیان پارچەکانی وەکو بەڵگە زۆر پێویستن و بەدور نازاندرێ پارتی ناچار بکات شتەکانی تەسلیم بکات. - هەموو ئەو وڵات و کۆمپانیایەنی کە خاوەنی ئەم جۆرە لە فرۆکەن بەدوای وەڵامی هۆکاری کەوتنەخوارەوەی ئەم دوو کۆپتەرەن چونکە ئەگەری ئەوە هەیە هەڵەیەک لە دیزاین یان فەتیگ لە ئیرفرەیمی fatigue in airframe کۆپتەرەکان هۆکاری بەربونەوە بوبن ئەمەش وادەکات هەموو ئەوانە مافی قەرەبویان هەبێ لە کۆمپانیای ئیرباس و وە دەبێ بەپەلە کێشە تەکنیکیە چارەسەر بکرێ.  - ئەوەی من زانیومە دەزگای سەلامەتی ئاسمانی نیشتمانی ئەمریکیش بەدوای ئەم وەڵامەدا خەریکی بەدواداچونن. - لێرەدا پێویستە ئەوە بڵێین جێگای سەر سوڕمانە کە هێزەکانی سوریای دیموکرات چۆن کەوتونەتە ئەم هەڵە ستراتیجیەوە کە کۆپتەری کۆن بە پارەیەکی زۆر و بە بێ رەزامەندی هاوپەیمانان لە پاڤێڵ و یەکێتی بکڕن لەکاتێدا  هاوپەیمانان و ئەمریکا بەتایبەت ساڵانە بە ئاشکرا بای دەیان ملیۆن دۆلار یارمەتی چەک و کەرەسەی سەربازیان دەدات بەڵام هۆکاری خۆی هەیە کە موشەکی دور هاوێژ و درۆنو و فرۆکەو کۆپتەریان پێ نادات، چونکە پاراستن و سیانە کردنی ئەم جۆرە چەکانە گرینگترە لە بونی چەکەکان کە ژێرخانی پێویست ئامادە نەبێ تا فرۆکەو کۆپتەر سیانە بکەی و pri flight check بکەی کەواتە بونیان کارەسات لێکەوتنەوەی حەتمیە. - ئەم روداوە گومان بێ متمانەی بەرامبەر پاڤێڵ و یەکێتی زیاتر دەکات لای هاوپەیمانانیش کاتێک بەو شێوەیە سەفەقاتی ژێر بەژێر لەگەل ئەم و ئەو بکات ئەی دەبێ لەگەل ئێران کە هاوسنوریەتی و گروپە شیعەکانی دژ بە ئەمریکا چ جۆرە بازرگانی و پەیوەندیەکی ژێر بەژێری گرێ دابێ وەڵامی ئەمەش لە هەڵوێستی ئەمریکا  لە داهاتوو زیاتر دەردەکەوێ. —————— وێنەکانیش هەمان جۆر کۆپتەرن لای هێزەکانی یەکێتی و سکێتچی ژمارەی کورسیەکان کە توانای ژمارەی سەرنیشینان ئاشکرا دەکات   2 کۆپتەری دروستکرووی کۆمپانیای ئیرباس هی کێ بوو لە دهۆک کەوتە خوارەوە؟ یەکسەر دوای ئەم ڕوداوە سەرەتا کەناڵی کوردستان ٢٤ ی نزیک لە سەرۆکی حکومەت راپۆرتێکی سەرڤیسی ناوەندە جیهانیەکان کرد کە فرۆکەکە تورکیە و ٧ سەربازی تێدا کوژراون بۆیە کەناڵی عەرەبیە و سەرەچاوە ئینگلیزیەکانی حکومەتی عێراقیش وایان بڵاو کردەوە کە هی تورکیە. چەند ناوەندێکی کەنەدیش هەمان شتیان بڵاو کردەوە. چەند سەعاتێک دواتر وەزارەتی بەرگری تورکیا ڕایگەیاند کە ئەوان هیچ کۆپتەرێکیان لە باکوری عێراق نەکەوتۆتە خوارەوە. هەر دوای راگەیاندنەکەی وەزارەتی شەڕی تورکی کەناڵێ ڕووداوی پارتی و باڵی نزیک لە تورکیا لەناو پارتی هەواڵەکەیان گۆڕی وایان بڵاو کردەوە کە دژە تیرۆرەکەیان لێکۆلینەوەی کردوە دەرکەوتوە کۆپتەرەکە هی پەکەکەیە و کوژراوانیش ٧ ئەندامی پەکەکەن ئەم هەواڵەشیان سەرڤیسی ئاژانسە جیهانیەکان کرد. لە ناوەندەکانی ئەلمۆنیتۆر و دەیان ناوەندی تر هەوالەکەیان گۆری کە سەرەتا پشتی بە کوردستان ٢٤ بەستبوو دواتر پشتیان بە روداو بەست بۆ گۆرینی هەواڵەکە. دواتر بەپێی راپۆرتی واشنتۆن پۆست و ناوەندی ئەی بی سی و ئەلمۆنیتۆر و هەمو وئەوانە باسیان کرد قسەکەری پەکەکە ئەم هەواڵەی رەتکردۆتەوە گوتویەتی ئێمە هیچ کۆپتەرێکمان نیە تا بەر بێتەوە. ئێستا: بەپێی ئەو وێنەی لە پاشماوەی تێکشکانی کۆپتەرەکە بڵاو بوتەوە کە رەقەم سریاڵی کۆپتەرەکە دیارە ئەمەش هەرچەند جێگای گومانە کە چۆن رەقەم سریالەکە دوای سوتان و تێکشکان وا ماوەتەوە! بەڵام با وا دابنێین وێنەی رەقەم سریالی کۆپتەرەکە راستیە، لەسەر ئەم ئەساسە بەدواداچونمان کردوە بە پشتبەستن بە aircraft blue book ی ئەوروپی و تۆماری دەزگای چاودێری ئاسمانی ئەمریکی FAA وە certificate data sheet ی خودی شەریکەی دروستکردنی کۆپتەرەکە بەم ئەنجامانە گوشتوین:- - ئەم کۆپتەرە دروستکراوی بەشی کۆپتەرسازی کۆمپانیای ئیرباسی ئەوروپیە و لە ساڵی ٢٠٠٨ لە فەرەنسا لاشەکەی بەستراوە پەروانەو مەکینە رۆتەریەکەی لە ئەڵمانیا بەستراوە. - تەنها وڵاتانی تورکیا، ئیسپانیا سوید، پورتوگال، بەریتانیا، ئیتالیا خاوەنی ئەم فرۆکەیەن بەم sequence serial number ریزبەندی ژمارەی سیریال، ئەمەش لەلایەن ئاژانسی سەلامەتی فرۆکەوانی ئەوروپی بۆیان دیاریدەکرێ. - ئەم فرۆکەیە سەربازی نیە بۆ بوارەکانی مەدەنی و فریاگوزاری لەلایەن کۆمپانیا ئەوروپی تورکیەکان بەکار دەهێنرێت و جێگای ٧ کەسی تێدا نابێتەوە کۆی گشتی هەستانی لە ٢٢٥٠ کیلۆ زیاتر بێ سەنتەری گراڤیتی بە پێشەوەدا دەچێ و هەڵناستێ. - وردەکاریەکانی ئەم فرۆکەیە: کێشی فرۆکەکە ١١٧٠ کیلۆیە و کۆی گشتی هەستانی نابێ لە ٢٢٥٠ کیلۆ زیاتر بێ. تەنها ٥ کورسی لە خۆ دەگرێ واتە ٥ کەس دەتوانێ سوار بێ. فیوسلاژەکەی درێژی ١٠ مەتر و بەرزی ٣ مەتر شتێک زیاترە. توانای ئەسپی پەروانەکە ٨٤٨ ە تا خێرای ٢٤٠ کلم لە سەعاتێکدا دەروا و تەنها دەتوانێ ٤ سەعات بفڕێ بۆ دەووری ٦٦٠ کلم. تەنها ٤٠٠٠ مەتر بەرز دەبێتەوە. پەپێی ئەو وردەکاریە بێ کە روداو باسی کرد ئەگەر هی کوردانی ڕۆژئاوا بێ واتە یەکێک لە وڵاتانی ئەوروپی پێیانداوە! وە ئەمریکا وەها فرۆکەیەکی نیە وە ئەم فرۆکەیە سەربازیش نیە تا سوپای ئەمریکا بەکاری بهێنێ! خۆ ئەگەر ئەندامانی لە سوریاوە گواستبێتەوە بۆ قەندیل ئەوا دوری ئەو دوو ناوچەیە لە ٦٦٠ کلم زیاترە واتە خاریجی توانای گەشتنی ئەم فرۆکەیە بۆیە ڕێی تێ ناچی و لۆجیکی نیە چونکە ٪١٠٠ دەزانی کە ناگاتە ناوچەکە و بەردەبێتەوە. کۆتا ئەنجام:- بەپێی ئەو زانیاریانەی ئێستا لەبەردەستە ! ئەوەی ئەم فرۆکەیە لە ناوچەیەکی نزیک کۆمپانیای نەوت کەوتۆتە خوارەوە وە فرۆکەکە دروستکراوی ئەوروپیە و کۆمپانیا ئەوروپی و تورکیەکان بەکاری دەهێنن، وە مانگی ١٠ی ساڵی پاریش فرۆکەیەکی هەمان جۆر کەوتە خوارەوە ( وێنەکەی لە خوارەوەیە) لەشاری ئیزمیری تورکیا کە هی کۆمپانیای تایبەتی سەربازی و سکیوریتی تورکی بوو بە ناوی (سادات) کە جەنەراڵی خانەنشینی سوپای تورکیا عەدنان تانریڤەردی لە ٢٠١٢ دامەزراوە بە نزیکیان لە ئەردۆغان ناسراون و کاری سەرەکیان پاراستنی کۆمپانیا تورکیەکان و بیرە نەوتیەکان و سەفارەتی تورکیە لە عێراق و کوردستان و ئیش و کاری گواستنەوە و کەلوپەلی لۆجستییان پێ سپێردراوە هەر لە سوریاو بنکەی سەربازی تورکی لە سودانەوە تا لیبیا. وە ئەم کۆمپانیا سکورتیانە هیچ چەکێکی راستەوخۆی تورکی یان سەربازی بەکار ناهێنن بەڵکو کەرەسە مەدەنیەکان دەکڕن و دەیانگونجێنن لەگەل ئەرکە سەربازیە نهێنیەکان. بۆیە لەوانەیە و پێدەچێ هەمان فرۆکە هی ئەوان بێ بۆ کارێکی نایاسایی بەپێی یاسا دەولیەکان نەدەبوایە لە خاکی عێراقیدابێ ئیتر کە کەوتۆتە خوارەوە وەزارەتی بەرگری تورکی ناچارە حاشایی بکات چونکە ئەمە ئابروچونێکی گەورەیە بەر لەئینتخابات بۆ دەسەڵاتی تورکی. پێویستە ئەم ئەگەرەش بخەمە ڕوو ئەگەر ئەم کۆپتەرە هی کۆمپانیای ساداتی پارا میلیتەری تورکی نەبێ ئەوە تەنها وڵاتێکی تر لە ناوچەکە کە کۆپتەری لەو شێوەیەی هەبێ هێزەکانی تایبەتی سەرۆکایەتی کۆماری عێراقیە کە لەبەردەستی یەکێتیە لەسەردەمی جەلال تالەبانی و وە وەزارەتی سەرچاوە ئاویەکانیش چەند کۆپتەرێکی لەو شێوەیان کڕی لە ٢٠١٠ بۆ مەبەستی کشتوکاڵی و وە وەزارەتی نەوتی عێراقیش لە ٢٠١٧ هەمان جۆر لە فەرەنسا کڕیوە بەپێی هەواڵی خودی ئیرباس. بۆیە لێرەدا ئەگەر ئەمانە کەوتبنە دەست هەر لایەنێکی تر ئەوا گومان لەوە دەکرێ لەم رێگایەوە بن، ئەمریکیەکانیش لێکۆلینەوە لەم روداوە دەکەن ئەگەر هەیە زانیاری زیاتر ئاشکرا ببێ بەو نزیکانە. لینکی ئەمەش لە کۆمێنتە ————————- لینک و وێنەکان وردەری باسەکە پشتراست دەکەنەوە بۆ زیاتر لە سەر ئەم کۆمپانیا تورکیە سەربازیە لینک لە خواروویە https://aircraftbluebook.com/Navigation.do?product=ABB... https://apnews.com/.../iraq-helicopter-crash-pkk-kurdish... https://beta.ctvnews.ca/.../2023/3/16/1_6315578.amp.html https://nationalinterest.org/.../turkish-private-military...      

(درەو): جۆرج بوشی كوڕ كە سەركردایەتی جەنگی كرد بۆ روخانی رژێمی سەدام، ئێستا زۆربەی كاتەكانی لە كێڵگەكەی لە تەكساس بەسەردەبات‌و سەرقاڵی وێنەكێشانە، مونتەزەر زەیدی ئەو رۆژنامەنوسە عێراقییەی كە پێڵاوەكانی لە جۆرج بوش گرت،  ساڵی 2018 خۆی بۆ پەرلەمانی عێراق كاندید كرد، دەرنەچوو، دیك چینی جێگری بوش، لەسەردەمی جەنگی عێراقدا سەرقاڵی راوكردن بوو، بەهەڵە فیشەكی بە هاوڕێیەكی خۆیەوە نا، رامسفێڵد وەزیری بەرگری بوش ژیاننامەی خۆی لە كتێبێكدا نوسیەوەو دوای ئەوە بە شێرپەنجە مرد، كۆڵن پاوڵ بە كۆر‌ونا مرد، خاتوو كۆندالیزا رایس وەزیری دەرەوەی بوش گەڕاوەتەوە بۆ سەر كارە ئەكادیمییەكەی لەزانكۆی ستانفۆرد، پۆل بریمەر حاكمی مەدەنی ئەمریكا لە عێراق، بووە بە راهێنەری یاری سەر بەفر لە یەكێك لە هاوینەهەوارەكان، محەمەد سەعید سەحاف كە نازناوی "عەلی كۆمیدی" لێنرا، شوێنەكەی نادیارە بەڵام دەوترێت ئێستا لە ئیماراتی عەرەبییە.  20 ساڵ دوای جەنگ بیست ساڵ تێپەڕی بەسەر هێرشی هاوپەیمانان بۆ سەر عێراق، كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا سەركردایەتی دەكرد، ئەو جەنگە بووە هۆی شڵەژاندنی سەقامگیری نەك تەنها لە عێراق بگرە لەناوچەكەش، كە تا ئەمڕۆ بەڕوونی پێوەی دیارە، بەدوایدا ململانێیەكی درێژی یاخیبوون‌و جەمسەربەندی سیاسی هاتە ئاراوە، سەدام توانی بۆ نزیكەی نۆ مانگ هەڵبێت، بەرلەوەی لەمانگی كانونی یەكەمی هەمان ساڵدا دەستگیربكرێت. بەڵام چی بەسەر یاریزانە سەرەكییەكانی تری جەنگدا هات، كە تا ئەمڕۆش مشتومڕ لەبارەیانەوە گەرمە؟   سەدام حسێن لەساڵی (1979) بۆ (2003) بەمشتێكی پۆڵاین حوكمی عێراقی كرد، لەهێرشی ئازاری (2003) دوای سێ‌ هەفتە لەهێرشی هاوپەیمانان، هێزەكانی هەرەسیهێنا. دیكتاتۆر خۆی شاردەوە، تا لە رۆژی (13) كانونی یەكەمدا لەلایەن هێزەكانی ئەمریكاوە دەستگركیرا، لەساڵی (2006)دا لەبەغداد لەسێدارەدرا.  جۆرج بوشی كوڕ لەساڵی (2003) جۆرج بوشی كوڕ بووە دووەم سەرۆك كە جەنگ دژی عێراق بەرپابكات، بەشوێنپێی جۆرج بوشی باوكیدا كە لەساڵی (1989-1993) سەرۆكی ئەمریكا بووە. بوشی (75)ساڵ لەدوای كۆتایهاتنی سەرۆكایەتییەكەیەوە پێگەیەكی لاوازی هەیە، بەڵام لەدەركەوتنە میدیاییە دەگمەنەكانیدا بەرگری لەبڕیاری هەڵگیرساندنی جەنگ دەكات دژی عێراق.  بوش تەنها لەبۆنە فەرمییەكانی وەك مەراسیمی دەستبەكاربوونی سەرۆكایەتی‌و پرسەدا دەردەكەوێت، زۆربەی كاتەكانی لە كێڵگەكەی لە تەكساس بەسەردەبات‌و سەرقاڵی خولیاكانێتی لەنمونەی وێنەكێشان، لەساڵی (2021) كتێبێكی وێنە تایبەتییەكانی بڵاوكردەوە.   دیك چینی جێگری سەرۆك جۆرج بوشی كوڕ بوو، لەسەرسەخترین پشتیوانەكانی ئەنجامدانی هێرشی سەربازی بوو بۆ سەر عێراق، لەچەندین لێدوانی ئاشكرادا رژێمی سەدام حسێنی بەوە تۆمەتباركردووە كە خاوەنی چەكی كۆمەڵكوژە، ئەوەش بانگەشەیەك بوو كە واشنتۆن كردی بە پاساو بۆ ئەنجامدانی جەنگ. لەكاتێكدا عێراق لەساڵی (2006)دا سەرقاڵی جەنگی تائیفی بوو، چینی بە ئەنجامدانی توندوتیژی تۆمەتباركرابوو كاتێك بەهەڵە لەكاتی ڕاودا فیشەكی نا بەهاوڕێكەیەوە، سەرەنجام هاوڕێكەی نەمردو چینیش ڕزگاری بوو. چینی تەمەن (82)ساڵ، بەپێچەوانەی سەردەمی بوش لەئێستادا قسە لەسەر پرسە سیاسییەكان‌و گردبونەوەكانی هەڵبژاردن دەكات، بەئاشكرا رەخنەی لە دۆناڵد ترەمپ گرت لەبارەی ئەو كارە تێكدەرانەیەی لەبارەگای كاپیتۆڵ لەساڵی (2021) رویدا.  دۆناڵد رامسفیڵد دۆناڵد رامسفیڵد وەزیری بەرگری بوش لە ساڵاَنی (2001-2006) رۆڵێكی دیارو جێی مشتومڕی هەبوو لەجەنگی ئەفغانستان‌و عێراقدا. رامسفیڵد بەوە تۆمەتباركرا هەڵسەنگاندنی نادروستی هەواڵگری پێشكەشەكردووە بۆ پشتیوانیكردنی روخاندنی سەدام حسێن‌و چاپۆشی كردووە لە ئەشكەنجەدانی بەدیلگیراوانی جەنگ لەلایەن هێزەكانی ئەمریكاوە.  رامسفیڵد لەساڵی (2006)، كاتێك پۆستەكەی جێهێشت ناڕەزاییەكی جەماوەری‌و سیاسی فراوان هەبوو لەبارەی مامەڵەكردنی ئەمریكا لە عێراق دوای جەنگ. لەگەڵ ئەوەشدا رامسفیڵد خۆی بەدورنەگرت، ژیاننامەی خۆی لە كتێبێكدا بڵاوكردەوە، بەشداریكرد لە فیلمێكی بەڵگەنامەیی لەبارەی ژیانی پیشەیی‌و چووە پاڵ وەزیرەكانی پێشووی بەرگری لە هۆشداریدان بە ترەمپ لە هەوڵەكانی بۆ گۆڕینی شكستەكەی لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی لەساڵی (2020)دا.  رامسفیڵد لەمانگی حوزەیرانی ساڵی (2021) بەنەخۆشی شێرپەنجە كۆچی دوایكرد.  كۆندۆلیزا رایس رایس وەك یەكەم ژنە راوێژكاری ئاسایشی نەتەوەیی دەستبەكاربووە، دواتر بووە بە وەزیری دەرەوە لەماوەی هەشت ساڵی سەرۆكایەتی بوشدا، یەكەم ژنی رەشپێست بووە لەمێژووی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ئەو پۆستە باڵایەی هەبێت. وێڕای ئەوەی لەوانەبوو پشتیوانی جەنگی دەكرد دژی عێراق، فشاری لەسەر میدیاكانی ئەمریكاش دروستدەكرد لەبارەی ئەو مەترسیانەی رژێمی سەدام حسێن هەیەتی. دوای كۆتایهاتنی سەرۆكایەتی بوش، رایس گەڕایەوە بۆ سەر كارە ئەكادیمییەكەی لەزانكۆی ستانفۆردو لەوێ‌ وەك بەڕێوەبەری دامەزراوەی هۆڤەری هزری كاردەكات. پۆل بریمەر بریمەر لەمانگی ئایاری (2003)دا لەلایەن جۆرج بوشەوە بە سەرۆكی كاتیی هێزەكانی هاوپەیمانان لە عێراق دیاریكرا، كە بووە باڵاترین دەسەڵات لە وڵاتدا.  بڕیارەكەی بەهەڵوەشاندنەوەی سوپای عێراق رووبەڕووی رەخنەی توندی كردەوە، ئەوەشی درایە پاڵ كە پارە تەرخانكراوەكانی بۆ ئاوەدانكردنەوەی عێراق خراپ بەكارهێناوە. بریمەری (81) ساڵ، لە ولایەتی فێرمۆنت ژیانێكی ئارام بەسەردەبات، لەساڵی (2018) مانشێتی رۆژنامەكانی ئەمریكای داگیركرد، كاتێك دەركەوت  وەك راهێنەری یاری سەر بەفر لە یەكێك لە هاوینەهەوارەكان كاریكردووە.  كۆڵن پاوڵ جەنەراڵ پاوڵ لەكاتی جەنگی عێراقدا وەزیری دەرەوە بوو، یەكەم رەشپێست بوو ئەو پۆستە وەربگرێت.بەپێچەوانەی ئەندامانی تری حكومەتەكەی بوشی كوڕ، پاوڵ دژی پلانی هێرشكردنە سەر عێراق بوو، بەڵام لەمانگی شوباتی (2003)دا داوای لە نەتەوە یەكگرتووەكان كرد دەستوەردانی سەربازی بكات، تەنانەت بەڵگەی ئەوەی خستەڕوو گوایە رژێمی سەدام حسێن چەكی كۆمەڵكوژی شاردووەتەوە.  لەساڵی (2004)دا دەستیلەكاركێشایەوەو لەبەردەم كۆنگرێسدا دانی بەوەدانا كە ئەو زانیارییە هەواڵگرییانەی بەر لە ساڵێك پێشكەشكراوە ورد نەبووە. لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی (2008)دا لەكۆمارییەكان جیابوەوەو پشتیوانی باراك ئۆباما كاندیدی دیموكراتەكانی كرد. لەساڵی (2021)داو لە تەمەنی (84) ساڵیدا بەهۆی تووشبونی بەپەتای كۆرۆنا گیانی لەدەستدا.  تۆنی بلێر دەكرێت بوترێت ناوبانگی سەرۆك وەزیرانی پێشووتری بەریتانیا زیانی زیاتری بەركەوت وەك لەناوبانگی جۆرج بوشی كوڕ بەهۆی پشتیوانیكردنی لەجەنگی عێراق. بلێر رووبەڕووی رەخنەی توندبووەوە لەلایەن لێكۆڵینەوەی فەرمی لەدۆسییەكە، كە لەساڵی (2016) ئاماژەی بەوەكرد بلێر زیادەڕۆیی كردووە لەقەبارەی ئەو هەڕەشەیەی رژێمی سەدام حسێن دروستیدەكات، لەگەڵ ناردنی هێزی سەربازی نائامادەكراو بۆ جەنگ‌و نەبونی پلانی پێویست بۆ دوای ئەوە. بلێری (69)ساڵ، لە (2007)دا دەستیلەكاركێشایەوە، لەوكاتەوە ژیانی تەرخانكردووە بۆ پەیمانگای تۆنی بلێر بۆ گۆڕانی جیهانی، كە ڕێكخراوێكی ناحكومییە، بەڵام بڕیاری جەنگ هێشتا باڵی بەسەر كەلەپوری بلێردا كێشاوە، ساڵی رابردوو زیاتر لە (500) هەزار كەس نوسراوێكیان واژوكرد دژی ئەوەی بلێر مەدالیای سوارچاكی حكومەتی بەریتانیا وەربگرێت. هانس بلێكس دیپلۆماتكارو سیاسی سویدی سەرۆكایەتی لیژنەی نەتەوە یەكگرتووەكانی كرد بۆ چاودێری‌و لێكۆڵینەوەو پشكنین، كە لە عێراق بەدوای چەكی كۆمەڵكوژدا دەگەڕا، هیچی نەدۆزییەوە پێش ئەو جەنگەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە (2003)دا سەركردایەتی كرد.   بلێكسی (94) ساڵ لەئێستادا لە ستۆكهۆڵم دەژی‌و هێشتا چالاكە لە گفتۆگۆكان لەبارەی سیاسەتی نێودەوڵەتی‌و لەسەروبەندی بڵاوكردنەوەی كتێبێكی نوێدایە. عەلی حەسەن مەجید "عەلی كیمیاوی" ئەو فەرماندە سەربازییەی پێشووی عێراقە كە نازناوێكی خراپی لێنرا "عەلی كیمیاوی"، بەهۆی ئەو رۆڵەی هەیبوو لەهێرش بۆ سەر كوردەكان بەغازی ژەهراوی، كە بەهۆیەوە هەزاران كەس كوژران. لەمانگی ئابی (2003)دا لەلایەن هێزەكانی ئەمریكاوە دەستگیركرا، بەتۆمەتی كۆمەڵكوژی‌و تاوانی دژی مرۆڤایەتی لە مانگی كانونی دووەمی (2010) لەسێدارەدرا. محەمەد سەعید سەحاف- عەلی كۆمیدی سەحاف لەكاتی هێرشەكەی ساڵی (2003)دا وەزیری راگەیاندنی عێراق بوو، هەر زوو میدیاكانی خۆرئاوا نازناوی "عەلی كۆمیدی"یان لێنا، بەهۆی دەركەوتنی بەجلی رەنگاو رەنگ لەكۆنگرە رۆژنامەوانییە رۆژانەكانیدا، وێڕای ئەوەی زانیاری ناڕاستی لەسەر دۆخی مەیدانی جەنگ بڵاودەكردەوەو بەڵێنی شكستپێهێنانی ئەمریكییەكانی دەدا. شوێنی نیشتەجێبونی ئێستا نەزانراوە، پێدەچێت هەڵاتبێت بۆ ئیماراتی عەرەبی. موقتەدا سەدر دوای هێرشی ئەمریكا بۆ عێراق ئەو پیاوە ئاینییە دەركەوت، گروپەكەی "جەیشی مەهدی" شەڕی هێزە بیانییەكانی كرد، بەوە تۆمەتباركراوە كە سەركردایەتی تیمە تائیفییەكانی مەرگی كردووە. لەوكاتەوە واخۆی نمایشدەكات كە پیاوێكی نەتەوەیی‌و چالاكێكی دژە گەندەڵییە، لیستەكەی لە هەڵبژاردنەكانی (2018و 2021)دا زۆرترین كورسی پەرلەمانی بەدەستهێناوە. نوری مالیكی یەكەم سەرۆك وەزیری عێراقە كە ماوەی تەواوەتی خۆی تەواوكردووە لەدوای روخاندنی رژێمی سەدامەوە، لەمانگی ئایاری (2006)دا پۆستی سەرۆك وەزیرانی وەرگرتووە. رەخنەگرانی تۆمەتباری دەكەن بەدورخستنەوەی سیاسییەكانی سوننەو كورد، لەساڵی (2007)دا، داوای لابردنی كرا بەڵام لە پۆستەكەی مایەوە تاساڵی (2014)، دوای زنجیریەك شكست لەشەڕی دژ بە رێكخراوی داعش.  مالیكی (72)ساڵ تائێستا سەرقاڵی سیاسەتە لە عێراق. ئایەتوڵا عەلی سیستانی بەوپێودانگەی باڵاترین دەسەڵاتی ئاینیی شیعەیە لە عێراق، سیستانی رۆلێكی سەرەكی گێڕاوە لە سیاسەت‌و ئاین لەدوای (2003)وە، بەپێچەوانەی سەدرەوە ئەم ئاڕاستەی سیاسی هەڵبژارد لەبری یاخیبوون.  تەمەنی (92) ساڵە، بەڵام هێشتا كەسایەتییەكی خاوەن كاریگەرییەكی گەورەیە لە عێراق.  مونتەزەر زەیدی مونەتەزەر زەیدی رۆژنامەنوسی عێراقی بووە خاوەنی ناوبانگێكی جیهانی لەمانگی كانونی یەكەمی (2008)دا، كاتێك پێلاوەكەی گرتە جۆرج بوشی كوڕ لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەوانی لە بەغداد كە بەبۆنەی دواین گەشتی سەرۆكی ئەمریكا رێكخرا بەسیفەتی داگیركەر لە عێراق.  زەیدی شەش مانگ زیندانی كراو بانگەشەی ئەوەیكرد كە رووبەڕووی ئەشكەنجە بووەتەوە، دوای ئازادكردنی روویكردە لوبنان‌و دواتر گەڕایەوە بۆ عێراق، لەهەڵبژاردنی (2018)ی پەرلەمانی عێراق شكستیخوارد. زەیدی بەمدواییانە بەئاژانسی رۆیتەرزی راگەیاندووە:" ئەو دیمەنە بەڵگەی ئەوەیە كەسێكی ئاسایی رۆژێك لەڕۆژان توانی بەو كەسە خۆسەپێنە (جۆرج بوش) بڵێت نا، سەرەڕای  ئەو هەموو هێزو تواناو چەك‌و پارەو میدیاو دەسەڵاتەی هەیەتی". سەرچاوە: بی بی سی  

 شیكاری: درەو پاڵپشت بە زانیارییەکانی بەردەست دەربارەی داهاتی گشتی (نەوتی و نانەوتی) بەشێک لە وڵاتانی (OPEC) لە ساڵی (2022)دا بەم شێوەیەیە؛ 🔹 داهاتی گشتی هەرێمی کوردستان زیاتر لە (16 ملیار و 42 ملیۆن) دۆلار بووە، (12 ملیار و 331 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (77%)ی داهاتی نەوت و بڕی (3 ملیار و 710 ملیۆن و 820 هەزار) دۆلاری بە رێژەی (23%) داهاتی نانەوتی بووە. 🔹 داهاتی گشتی عێراق زیاتر لە (120 ملیار و 750 ملیۆن) دۆلار بووە، (115 ملیار و 466 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (96%)ی داهاتی نەوت و بڕی (5 ملیار و 284 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (4%) داهاتی نانەوتی بووە. 🔹 داهاتی گشتی سعودییە (333 ملیار و 180 ملیۆن) دۆلار بووە، (227 ملیار و 340 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (68%)ی داهاتی نەوت و بڕی (105 ملیار و 840 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (32%) داهاتی نانەوتی بووە. 🔹 داهاتی گشتی قەتەر (80 ملیار و 352 ملیۆن) دۆلار بووە، (68 ملیار و 364 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (85%)ی داهاتی نەوت و بڕی (11 ملیار و 988 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (15%) داهاتی نانەوتی بووە. 🔹 داهاتی گشتی کوەیت (60 ملیار و 962 ملیۆن) دۆلار بووە، (53 ملیار و 138 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (87%)ی داهاتی نەوت و بڕی (7 ملیار و 824 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (13%) داهاتی نانەوتی بووە. 🔹 داهاتی گشتی لیبیا (28 ملیار و 224 ملیۆن) دۆلار بووە، (22 ملیار و 155 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (78%)ی داهاتی نەوت و بڕی (6 ملیار و 69 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (22%) داهاتی نانەوتی بووە. 🔹 داهاتی گشتی بەحرەین زیاتر لە (6 ملیار و 375 ملیۆن) دۆلار بووە، (4 ملیار و 21 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (63%)ی داهاتی نەوت و بڕی (2 ملیار و 354 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (37%) داهاتی نانەوتی بووە. یەکەم؛ داهاتی نەوتی و نانەوتی هەرێمی کوردستان و بەشێک لە وڵاتانی (OPEC) لە ساڵی 2022 بە دراوی نیشتمانی پاڵپشت بە زانیارییەکانی بەردەست دەربارەی داهاتی گشتی (نەوتی و نانەوتی) بەشێک لە وڵاتانی (OPEC) لە ساڵی (2022)دا بەم شێوەیەیە؛ 1.    داهاتی گشتی هەرێمی کوردستان (23 ترلیۆن و 249 ملیار و 620 ملیۆن و 69 هەزار و 565) دینار بووە، پاڵپشت بە ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت (17 ترلیۆن و 871 ملیار و 620 ملیۆن و 69 هەزار و 565) دیناری بە رێژەی (77%)ی داهاتی نەوت و بڕی (5 ترلیۆن و 378 ملیار) دیناری بە رێژەی (23%) داهاتی نانەوتی بووە. کە سەرچاوەی گرتووە لە؛ -    (200 ملیار) دینار پشکی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق کە تەنها یەک جار ڕەوانەی هەرێم کراوە. -    (1 ترلیۆن و 680 ملیار) دیناری داهاتی گومرگ. -    (720 ملیار) دیناری داهاتی باج. -    (2 ترلیۆن و 400 ملیار) دیناری داهاتی رەسم. -    (378 ملیار) دیناری هاریکاری هاوپەیمانان بووە 2.    داهاتی گشتی عێراق (175 ترلیۆن و 1 ملیار و 171 ملیۆن و 624 هەزار) دینار بووە، پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق (167 ترلیۆن و 342 ملیار و 384 ملیۆن) دیناری بە رێژەی (96%)ی داهاتی نەوت و پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی دارایی عێراق بڕی (7 ترلیۆن و 658 ملیار و 787 ملیۆن و 624 هەزار) دیناری بە رێژەی (4%) داهاتی نانەوتی بووە. 3.    داهاتی گشتی سعودییە (ترلیۆنێک و 234 ملیار) ریاڵ بووە، (842 ملیار) ریاڵی بە رێژەی (68%)ی داهاتی نەوت و بڕی (392 ملیار) ریاڵی بە رێژەی (32%) داهاتی نانەوتی بووە. 4.    داهاتی گشتی قەتەر (297 ملیار و 700 ملیۆن) ریاڵی قەتەری بووە، (253 ملیار و 200 ملیۆن) ریاڵی بە رێژەی (85%)ی داهاتی نەوت و بڕی (44 ملیار و 400 ملیۆن) ریاڵی بە رێژەی (15%) داهاتی نانەوتی بووە. 5.    داهاتی گشتی کوەیت (18 ملیار و 700 ملیۆن) دیناری کوەیتی بووە، (16 ملیار و 300 ملیۆن) دیناری بە رێژەی (87%)ی داهاتی نەوت و بڕی (2 ملیار و 400 ملیۆن) دیناری بە رێژەی (13%) داهاتی نانەوتی بووە. 6.    داهاتی گشتی لیبیا (134 ملیار و 400 ملیۆن) دیناری لیبی بووە، (105 ملیار و 500 ملیۆن) دیناری بە رێژەی (78%)ی داهاتی نەوت و بڕی (28 ملیار و 900 ملیۆن) دیناری بە رێژەی (22%) داهاتی نانەوتی بووە. 7.    داهاتی گشتی بەحرەین (2 ملیار و 405 ملیۆن و 881 هەزار) دیناری بەحرەینی بووە، (1 ملیار و 517 ملیۆن و 536 هەزار) دیناری بە رێژەی (63%)ی داهاتی نەوت و بڕی (888 ملیۆن و 345 هەزار) دیناری بە رێژەی (37%) داهاتی نانەوتی بووە. بۆ بەرچاوڕونی زیاتر بڕوانە خشتەی ژمارە (1)؛ خشتەی ژمارە (1) دووەم؛ بەهای دراوی نیشتمانی هەرێمی کوردستان و بەشێک لە وڵاتانی (OPEC) لە ساڵی 2022 بەرامبەر بە دۆلار 1.    تێکڕای بەهای (1) دیناری عێراقی بەرامبەر بە دۆلار لە ساڵی (2022)دا بریتی بووە لە (0.00069) دۆلار.  2.    تێکڕای بەهای (1) ریاڵی سعودی بەرامبەر بە دۆلار لە ساڵی (2022)دا بریتی بووە لە (0.27) دۆلار.  3.    تێکڕای بەهای (1) ریاڵی قەتەری بەرامبەر بە دۆلار لە ساڵی (2022)دا بریتی بووە لە (0.27) دۆلار.  4.    تێکڕای بەهای (1) دیناری کوەیتی بەرامبەر بە دۆلار لە ساڵی (2022)دا بریتی بووە لە (3.26) دۆلار.  5.    تێکڕای بەهای (1) دیناری لیبی بەرامبەر بە دۆلار لە ساڵی (2022)دا بریتی بووە لە (0.21) دۆلار.  6.    تێکڕای بەهای (1) دیناری بەحرەینی بەرامبەر بە دۆلار لە ساڵی (2022)دا بریتی بووە لە (2.65) دۆلار. سێیەم؛ داهاتی نەوتی و نانەوتی هەرێمی کوردستان و بەشێک لە وڵاتانی (OPEC) لە ساڵی 2022 بە دۆلار پاڵپشت بە زانیارییەکانی بەردەست دەربارەی داهاتی گشتی (نەوتی و نانەوتی) بەشێک لە وڵاتانی (OPEC) لە ساڵی (2022)دا بەم شێوەیەیە؛ 1.    داهاتی گشتی هەرێمی کوردستان (16 ملیار و 42 ملیۆن و 237 هەزار و 848) دۆلار بووە، (12 ملیار و 331 ملیۆن و 417 هەزار و 848) دۆلاری بە رێژەی (77%)ی داهاتی نەوت و بڕی (3 ملیار و 710 ملیۆن و 820 هەزار) دۆلاری بە رێژەی (23%) داهاتی نانەوتی بووە. بڕوانەی چارتی ژمارە (1) چارتی ژمارە (1) 2.    داهاتی گشتی عێراق (120 ملیار و 750 ملیۆن و 808 هەزار و 421) دۆلار بووە، (115 ملیار و 466 ملیۆن و 245 هەزار) دۆلاری بە رێژەی (96%)ی داهاتی نەوت و بڕی (5 ملیار و 284 ملیۆن و 563 هەزار و 461) دۆلاری بە رێژەی (4%) داهاتی نانەوتی بووە. بڕوانەی چارتی ژمارە (2) چارتی ژمارە (2) 3.    داهاتی گشتی سعودییە (333 ملیار و 180 ملیۆن) دۆلار بووە، (227 ملیار و 340 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (68%)ی داهاتی نەوت و بڕی (105 ملیار و 840 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (32%) داهاتی نانەوتی بووە. بڕوانەی چارتی ژمارە (3) چارتی ژمارە (3) 4.    داهاتی گشتی قەتەر (80 ملیار و 352 ملیۆن) دۆلار بووە، (68 ملیار و 364 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (85%)ی داهاتی نەوت و بڕی (11 ملیار و 988 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (15%) داهاتی نانەوتی بووە. بڕوانەی چارتی ژمارە (4) چارتی ژمارە (4) 5.    داهاتی گشتی کوەیت (60 ملیار و 962 ملیۆن) دۆلار بووە، (53 ملیار و 138 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (87%)ی داهاتی نەوت و بڕی (7 ملیار و 824 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (13%) داهاتی نانەوتی بووە. بڕوانەی چارتی ژمارە (5) چارتی ژمارە (5) 6.    داهاتی گشتی لیبیا (28 ملیار و 224 ملیۆن) دۆلار بووە، (22 ملیار و 155 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (78%)ی داهاتی نەوت و بڕی (6 ملیار و 69 ملیۆن) دۆلاری بە رێژەی (22%) داهاتی نانەوتی بووە. بڕوانەی چارتی ژمارە (6) چارتی ژمارە (6) 7.    داهاتی گشتی بەحرەین لە (6 ملیار و 375 ملیۆن و 584 هەزار و 650) دۆلار بووە، (4 ملیار و 21 ملیۆن و 470 هەزار و 400) دۆلاری بە رێژەی (63%)ی داهاتی نەوت و بڕی (2 ملیار و 354 ملیۆن و 114 هەزار و 250) دۆلاری بە رێژەی (37%) داهاتی نانەوتی بووە. بڕوانەی چارتی ژمارە (7) چارتی ژمارە (7)   سەرچاوەکان 1.    ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت بۆ وردبینی نەوتی هەرێم لە ساڵی (2022). 2.    داهات و خەرجی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە (2022)دا، (راپۆرتی درەو میدیا) لە 3/1/2022. 3.    ڕاگەیەندراوەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە بارەی بڕو داهاتی نەوتی هەناردەکراو لە ساڵی (2022). 4.    ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق تایبەت بە داهات و خەرجی عێراق لە ساڵی (2022). 5.    إكرامي عبدالله من الرياض، جریدة العرب الاقتصادیة الدولیة،392  مليار ريال الإيرادات غير النفطية في 2022 .. قفزت 209 % في 8 أعوام. 6.    وکالة الانبا‌ء القطریة، وزارة المالية: موازنة قطر للعام 2022 تحقق فائضا فعليا قدره 89 مليار ريال، 23 فبراير 2023. 7.    وزارة المالیة – دولة الکویت؛ وزارة المالية تصدر الحساب الختامي للدولة للسنة المالية 22/21. 8.    بوابة الوسط، أعلن مصرف ليبيا المركزي، تسجيل إيرادات عامة بقيمة 134.4 مليار دينار خلال العام الماضي، بينما بلغ الإنفاق العام 127.9 مليار دينار. 9.    مملکة البحرین، وزارة المالیة والاقتصاد الوطني، جدول رقم ن ن 2022 و 2021 الماليتي الإيرادات.

درەو: پێگەی (الجزیرة نت) قەتەری لەڕاپۆرتێكی بنكۆڵكاریدا, ئاماری مەترسیدار لەبارەی هەڵكشانی بازرگانی مادەی هۆشبەرو زۆربونی ژمارەی بەكارهێنەرانی لەهەرێمی كوردستان و عێراق ئاشكرادەكات: 🔹كۆمەڵگی كوردی لەعێراق پێش نەوەدەكانی سەدەی ڕابردوو ئاشنای مادەی هۆشبەر نەببوو,  بەڵام دوای ڕاپەڕینی (1991)و نەمانی چاودێری ئەمنیی لەسنورەكان, دۆخەكە گۆڕدرا. 🔹 بەكارهێنانی مادەی هۆشبەر لەعێراق و بەتایبەت لەهەرێمی كوردستان, بووتە گەورەترین هەڕەشەیە كە ڕوبەڕوی وڵاتەكە بووەتەوە, بەكارهێنەرانی تەنها لەچەند هەزار كەسێك و لەچەند ناوچەیەكی دیاریكراودا نەماوەتەوە, بەڵكو بەتەواوی ناوچەكانی وڵاتدا بڵاوبووتەوەو بووەتە سەنتەرێكی سەرەكی بۆ ڕەواجدان و بەكارهێنان, لەكاتێكدا دەیەكانی ڕابردوو كوردستان تەنها وەك ڕێڕەوێكی تێپەڕینی مادەی هۆشبەر ڕیزبەند دەكرا.  🔹بەگوێرەی ئامارەكان, كە سەرچاوەكەی بەرپرسێكی باڵای حكومەتی هەرێمە, زیاتر لە (75)هەزار كەس مادە هۆشبەر بەكاردەهێنن, زۆرینەیان لەنێوان تەمەنەكانی (18)بۆ(64)ساڵیدان, كە نزیكەی (23%)یان ئافرەتن.  🔹دیندار زێباری ڕێكخەری ڕاسپاردە نێودەوڵەتییەكانی حكومەتی هەرێم ئاشكرایكردووە: زیاتر لە(1100) بازرگان و بەكارهێنەر لەحەوت مانگی یەكەمی ساڵی (2022) سزادراون,(985)كەسیان لەگرتوخانەی چاكسازی هێڵدراونەتەوە, كە (231)كەسیان بازرگان بوون و (704)كەسیشیان بەكارهێنەرن. 🔹بەوتەی زێباری, پێگەی جوگرافی هەرێم وایكردووە ببێتە ڕێڕەوی مادە هۆشبەرەكان, لەڕێی سنوری وڵاتانی دراوسێیەوە, ئەوەش وایكردووە ژمارەی ئالودەبوان زیادبكات, بەجۆرێك لەنێوان ساڵانی (2019-2022), (3000) هەزار كەس لەپرسی پەیوەست بە مادەی هۆشبەر دەستگیركراون. 🔹پێدەچێت دیمەنەكە لەپارێزگاكانی ژێر دەسەلاتی حكومەتی عێراق هاوشێوەو ڕەنگە ئاڵۆزتریش بێت, بەوتەی وەزیری پێشوی ناوخۆی عێراق (50%) گەنجانی عێراق مادەی هۆشبەر بەكاردەهێننن. 🔹بەوتەی بەرپرسێك لەوەزارەتی دادی عێراق, ژمارەی ڕاگیراوان و سزادراوان تاكۆتایی (2022) گەیشتووەتە نزیكەی (60)هەزاركەس, جگە لەهەرێمی كوردستان, كە (1500)یان ئافرەتن, بەسەر (30)گرتوخانەدا دابەشبوون, نزیكەی(40%)یان بەتۆمەتی بەكارهێنان و بازرگانیكردن بەمادەی هۆشبەر سزادراون و ڕاگیراوان.   🔹ئامارەكان ئاماژە بەوەدەكەن, حاڵەتەكانی ئاڵودەبوون وردە وردە ڕووی لەبەرزبوونەوەكردووە, لەساڵی (2006)دا, لەسەرانسەری هەرێم كوردستان(30)كەس بەتۆمەتی بەكارهێنان و بازرگانیكردن بەمادەی هۆشبەر دەستگیركراون, لەساڵی (2011)دا ژمارەكە بۆ (88)كەس بەرزبووەتەوە, پاشان حاڵەتەكە چەند هێندەبووەو بازی گەورەیداوە لەساڵی (2016) ژمارەی دەستگیركراوان گەیشتووەتە (508)كەس, لەساڵی (2021)دا ژمارەكە بووە بە (1943)كەس, لە(6)مانگی یەكەمی ساڵی (2022)دا(1251)كەس دەستگیركراون. 🔹ئەفسەرێكی باڵا لەبەڕێوەبەرایەتی ئاسایشی سلێمانی ئاشكرایكردووە, لەساڵی (2022)دا (408)كەس لەپارێزگاكە بەتۆمەتی بەكارهێنان و بازرگانیكردن بەمادەی هۆشبەر دەستگیركراون, (80)كەسیان بازرگان بوون, (328)كەسیشیان بەكارهێنەر بوون,كە(51)كەسیان بیانی بوون. 🔹ئەفسەرێكی تر كە تایبەتمەندە لەبواری مادە هۆشبەرەكان, ژمارەی دەستگیركراوانی بەتۆمەتی بەكارهێنان و بازرگانیكردن بەمادەی هۆشبەر لەهەردوو پارێزگای هەولێرو دهۆك لەساڵی (2022)دا, بە (2500)كەس خەمڵاندووە.  🔹ئامارە فەرمییەكان دەستبەسەراگرتنی دەیان تۆن و ملیۆنەها پارچەی مادەی هۆشبەریان ئاشكراكردووە لەماوەی ئەم دووساڵەی دوایدا, زیاتر لە (43) هەزار كەسیش بەتۆمەتی پەیوەست بەمادەی هۆشبەر لەنێوان ساڵانی (2019بۆ2022) دەستگیركراون.  🔹ئەنجومەنی باڵای دادوەری, لەمانگی كانونی یەكەمی (2022)دا, لەناوبردنی نزیكەی (6)تۆن مادەی هۆشبەری هەڵگیراوی لەفەرمانگەی پزیشكی داد ڕاگەیاند. 🔹بەڕێوەبەری ڕاگەیاندنی بەڕێوەبەرایەتی نەهێشتنی مادەی هۆشبەر لەوەزارەتی ناوخۆی عێراق دەڵێت, دەزگا ئەمنییەكان لەساڵی (2019)دا (6074)كەسیان بەتۆمەتی بازرگانی و بەكارهێنانی مادەی هۆشبەر دەستگیركردووە, ژمارەكەش لەساڵی (2020) بۆ (7514) بەرزبووەتەوە, لەگەڵ دەستبەسەراگرتنی زیاتر (300) تۆن مادەی هۆشبەرو زیاتر لە (14) ملیۆن دەنك كیبتاگۆن.  🔹ژمارەكە لەساڵی (2021)دا بەرزبووتەوە, ئەوانەی دەستگیركراون ژمارەیان (12)هەزارو (822)كەس بووە, كە (60%)بازرگان بوون, لەگەڵ دەستبەسەراگرتنی (481)كیلۆگرام لە مادەی هۆشبەرو نزیكەی (2)ملیۆن دەنك كیبتاگۆن.  🔹بەرپرسەكەی وەزارەتی ناوخۆ ئاماژەی بەزیادبونێكی گەورەكردووە لەساڵی (2022)دا, كە ژمارەی دەستگیركراوان بەتۆمەتی بازرگانی و ڕەواجدان بەمادەی هۆشبەر گەیشتووەتە (16)هەزارو(851) كەس, تەمەنی زۆرینەیان لەنێوان (18بۆ30)ساڵیدا بووە, لەنێویاندا (500)كەسیان لەخوار تەمەنی (18) ساڵەوەن بوون, (250)شیان كچ و ئافرەت بوون, لەگەڵ دەستبەراگرتنی (490) كیلۆگرام لەمادەی كریستاڵ و (15) ملیۆن دەنك كیبتاگۆن. 🔹سەرچاوە ئەمنییەكان دەڵێن, هیرۆین و حەشیش و حەبی هۆشبەرو كریستاڵ, زۆرترین ئەو جۆرە باوانەی مادەی هۆشبەرن كە ئەمرۆ لەهەرێمی كوردستانی عێراق بڵاون. 🔹یاسای قەلاچۆكردنی مادەی هۆشبەر لایەنی تێوەگلاوی لەمادەی هۆشبەر (بەكارهێنەرو بازرگان) پۆلێن كردووە, بەكارهێنەران بەپێی مادەی (32) دادگایی دەكرێن, كە سزاكەیان لەنێوان (1)ساڵ بۆ (3)زیندانیكردندایە لەگەڵ پێدانی سزای (5)ملۆن دینار(دۆلار 3400), ئەگەر سزادراو پارەكە نەدات سزاكەی (6)مانگ بۆ درێژ دەكرێتەوە. 🔹سزای بازرگانیكردنیش بەپێی مادەی (28)كە سزادراو لەنێوان (5) ساڵ بۆ زیندانی هەتاهەتایی سزادەدرێت, لەگەڵ پێدانی سزای دارایی كە (10)ملیۆن دینارەوە دەستپێدەكات(6800دۆلار), تا دەگاتە (30)ملیۆن دینار(20هەزارو 400 دۆلار).

راپۆرتی: هێمن خۆشناو له‌ توركیادا سیاسه‌ت زۆر به‌خێرایی و له‌ چه‌ندین گۆشه‌وه‌‌‌ به‌ گۆڕانكاری خێرادا تێپه‌ڕ ده‌بێت. ده‌سه‌ڵات و په‌یوه‌ندیه‌كانی هێز سه‌رله‌نوێ داده‌ڕێژرێته‌وه‌. هه‌رسێ ئاراسته‌ی سیاسی جیاواز (هاوپه‌یمانی كۆمار/ده‌سه‌ڵات، هاوپه‌یمانی میلله‌ت/ئۆپۆزسیۆنی سیسته‌م و بلۆكی ره‌نج و ئازادیه‌كان كه‌ هاداپ سه‌ركێشی بۆ ده‌كات  ململانێ ده‌كه‌ن بۆ دیزاینكردنه‌وه‌ی دۆخی سیاسی و ئابووری.  كاندیدبوونی كه‌مال كلیچدارئۆغڵو بۆ سه‌ركۆماری! له‌گه‌ڵ لێدوانی كشانه‌وه‌ی مه‌ڕال ئاكشه‌نه‌ر سه‌رۆكی (İYİ PARTİ) له‌ ئۆپۆزسیۆنی شه‌ش قۆڵیدا ،له‌ناو هاوپه‌یمانی میلله‌ت قه‌یرانێك هاته‌ئاراوه‌. به‌ڵام كاردانه‌وه‌ی رای گشتی و به‌ تایبه‌تی فشاری ده‌نگده‌ری (İYİ PARTİ) ئاكشه‌نه‌ری ناچار كرد بگه‌ڕێته‌وه‌ ناو هاوپه‌یمانی میلله‌ت. سه‌ره‌ڕای ئه‌مه‌ش وه‌كو بانگه‌شه‌ی بۆ ده‌كرێت ئه‌م گه‌ڕانه‌وه‌یه‌ به‌ ویست و ره‌زامه‌ندی نه‌بووه‌، به‌ڵكو له‌ناچاری بووه‌. له‌م سۆنگه‌یه‌شه‌وه‌ گه‌ڕانه‌وه‌ی ئاكشه‌نه‌ر له‌سه‌ر حسابی سه‌نگ و پێگه‌ی ئه‌م سیاسه‌تمه‌داره‌ ژنه‌ نه‌ته‌وه‌په‌رسته‌ ده‌بێت.  دوای كۆتایهاتنی قه‌یرانه‌ چه‌ند رۆژیه‌كه‌ی هاوپه‌یمانی میلله‌ت، كه‌مال كلیچیدارئۆغڵو سه‌رۆكی پارتی گه‌لی كۆمار (CHP)‌ به‌ فه‌رمی بووه‌ كاندیدی هاوپه‌یمانی میلله‌ت بۆ هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆماری داهاتووی توركیا. ئه‌مه‌ش‌ گۆڕینی رێزبه‌ندی و كوتله‌به‌ندیه‌ سیاسیه‌كانی له‌ توركیادا زیاتر زه‌ق كرده‌وه‌. له‌دوای كاندید بوونی كلیچدارئۆغڵوش پێده‌چێت هه‌رسێ لایه‌نه‌ ركابه‌ره‌كه‌ی هه‌ڵبژاردن، بۆ ئه‌وه‌ی رێژه‌ و ژماره‌ی ده‌نگه‌كانیان زیاتر بكه‌ن، هه‌موو رێگا و میتۆدێك به‌سه‌ر بكه‌نه‌وه‌.  نموونه‌ی یه‌كه‌م: (HÜDA PAR) كه‌ هه‌ڵگری ناسنامه‌ی ئیسلامی كوردیه‌، داوای حوكمی شه‌ریعه‌ت ده‌كات، بۆ كورد داوای فیدڕالی ده‌كات و جه‌خت له‌ خوێندن به‌ زمانی دایك ده‌كاته‌وه‌، له‌سه‌ر داوای ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان ده‌چێته‌ پاڵ پارتی بزوتنه‌وه‌ی میللی (MHP‌) و هاوپه‌یمانی كۆمار. تاكه‌ مه‌رجی ئه‌م پارته‌ش ‌بۆچوونه‌ ناو هاوپه‌یمانیه‌كه‌ی ئه‌ردۆغان، ئازادكردنی دوو كه‌سه‌ كه‌ باوك و كوڕێكن، به‌ناوه‌كانی (شێخموس ئاڵپسۆی) و (محه‌مه‌د ئه‌مین ئاڵپسۆی).  ئه‌م دوو كه‌سه‌ له‌ ساڵی 2000 له‌لایه‌ن دادگای ئاسایشی ده‌وڵه‌ت، به‌ تۆمه‌تی ئه‌نجامدانی تاوانی بكه‌ر نادیار له‌گه‌ڵ 32 ئه‌ندامی دیكه‌ی (حزبولڵا) به‌ سزای له‌ سێداره‌دان مه‌حكوم كراون. شێخموس ئاڵپسۆی ته‌مه‌ن 75 ساڵ فه‌رمانده‌ی باڵی ئه‌م حزبه‌ بووه‌.   نموونه‌ی دووه‌م: پارتی هه‌ره‌ چه‌پی‌ سۆسیالیست و رادیكاڵ، پارتی كرێكارانی توركیا (TİP) به‌ مه‌به‌ستی خستنی ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كاندا، به‌بێ مه‌رج ده‌چێته‌ پاڵ (CHP)‌ و پشتگیری له‌ كاندیدبوونی كه‌مال كلیچدارئۆغڵو ده‌كات، كه‌ پارتی سیسته‌می كۆماری توركیایه‌ به‌ هه‌زاران چه‌پخواز و سه‌ركرده‌ی سۆسیالیستی ئه‌م وڵاته‌ له‌سه‌رده‌می ده‌سه‌ڵاتی (CHP) له‌ سێداره‌ دراون به‌ نامرۆڤانه‌ترین شێوه‌ له‌ زیندانه‌كاندا سه‌ریان ناوه‌ته‌وه‌.  (HDP) فیگوڕی یه‌كلاكردنه‌وه‌ی ململانێی سه‌رۆكایه‌تی كۆماره‌! له‌م قۆناغه‌دا ئاساییه‌ ئه‌گه‌ر زۆربه‌ی چاوه‌كان له‌سه‌ر پارتی دیموكراتی گه‌لان (HDP) بێت. زۆربه‌ی ناوه‌نده‌كانی راپرسی پشتڕاستی ده‌كه‌نه‌وه‌ كه‌ به‌بێ ده‌نگی ئه‌م پارته‌ هیچ كام له‌ كاندیده‌كان ناتوانن سه‌ركه‌وتن به‌ده‌ست بێنن. له‌م روانگه‌یه‌وه‌ پێگه‌ی (HDP) له‌ په‌یوه‌ندی و هاوسه‌نگیه‌ سیاسیه‌كاندا له‌ جاران زۆر زیاتر به‌هێزتر ده‌بێت. ده‌نگی كورد چ بۆ كاندیدی هاویه‌پمانی میلله‌ت بێ یان بۆ كاندیدی هاوپه‌یمانی كۆمار چاره‌نووسسازه‌. له‌م روانگه‌یه‌وه‌ بڕیاری سیاسی (HDP) و ئه‌م لایه‌نه‌ی پشتگیری لێ ده‌كات چاره‌نووسی هاوسه‌نگیه‌كان یه‌كلایی ده‌كاته‌وه‌.  بڕیاری داخستنی (HDP) له‌ لایه‌ن دادگای ده‌ستووریه‌وه‌ چی به‌سه‌ر دێت! له‌به‌ر ئه‌وه‌ی (HDP) بۆته‌ كلیلی داخستن و كردنه‌وه‌ی ده‌رگای سه‌ركۆماری داهاتووی توركیا، زۆربه‌ی نیگاكان ده‌چنه‌ سه‌ر بڕیاری دادگای باڵای ده‌ستووری توركیا له‌مه‌ڕ داخستنی ئه‌م پارته‌. بڕیاری دادگای ده‌ستووری توركیا له‌ مه‌ڕ (HDP) راسته‌وخۆ په‌یوه‌ندی هه‌یه‌ به‌ دواڕۆژی سیاسی له‌ توركیادا. ئایا دادگای ده‌ستووری له‌ نێوان ركابه‌ری سیاسی و پێوانه‌ یاسایی و مافه‌كاندا چ هاوسه‌نگیه‌ك دروست ده‌كات، كامه‌یان ده‌كاته‌ ئه‌وله‌ویه‌ت. له‌ ئێستادا له‌باره‌ی ئه‌و مه‌سه‌له‌یه‌دا زۆرترین گفتوگۆ ده‌كرێت.  له‌ ئه‌جندای دادگای باڵای ده‌ستووری ده‌رباره‌ی (HDP) دوو مه‌سه‌له‌ی گرنگ هه‌یه‌، كه‌ پێویسته‌ ئاماژه‌یان پێبكه‌ین: یه‌كه‌میان: هه‌ڵگرتنی بڕیاری بلۆك كردنی سه‌رچاوه‌ دارایه‌كانی (HDP) بوو،‌ كه‌ له‌ 9 ئه‌م مانگه‌ بڕیاری له‌سه‌ر دراوه‌. دووه‌مینیان: دواخستنی رۆژی پێشكه‌شكردنی پارێزبه‌ندی راسته‌وخۆی (HDP) له‌ به‌رده‌م دادگای ده‌ستووری بۆ 11 نیسانی 2023. ئه‌م هه‌ردوو بڕیاره‌ كه‌ له‌لایه‌ن دادگای ده‌ستووری توركیا ده‌ركراوه‌، راسته‌وخۆ په‌یوه‌ندی به‌ دواڕۆژی سیاسه‌تی توركیاوه‌ هه‌یه‌.   له‌ روانگه‌ی (HDP) دۆخێكی سیاسی نوێ هاتۆته‌ ئاراوه‌ چ پسپۆرانی بواری ده‌ستوور و یاسا چ پسپۆرانی دۆخی سیاسی پێیانوایه‌ ئه‌گه‌ری داخستنی (HDP) له‌م قۆناغه‌دا به‌ره‌و داكشانه‌وه‌ ده‌چێت و به‌لانی كه‌م تا دوای پڕۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن ئه‌م پارته‌ داناخرێت.   كه‌چی تا پێش چه‌ند مانگێك زۆربه‌ی چاودێران به‌و كه‌سانه‌شه‌وه‌ كه‌ نزیكن له‌ (HDP) پێیانوابوو كه‌ گوشاره‌كان له‌سه‌ر دادگای ده‌ستووری بۆ داخستنی ئه‌م پارته‌ به‌ره‌و هه‌ڵكشان ده‌چن و ئه‌گه‌ری داخستنی (HDP) له‌ زیادبوون دایه‌. به‌ڵام له‌ دۆخی سیاسی ئه‌مڕۆدا تا ئاستێكی به‌رچاو زه‌مینه‌ی داخستنی (HDP) له‌بارچووه‌. سه‌ردانی چاوه‌ڕوانكراوی كه‌مال كلیچدارئۆغڵو بۆ لای ئه‌م پارته‌ ئه‌وه‌نده‌ی دیكه‌ پێگه‌ی ئه‌م پارته‌ به‌هێزتر ده‌كات. له‌ دۆخێكی به‌م شێوه‌یه‌ بڕیاری داخستنی (HDP) له‌ (11 مانگی نیسانی) داهاتوودا له‌لایه‌ن دادگای ده‌ستووری بڕیارێكی یاسایی نابێت و وه‌كو بڕیارێكی سیاسی له‌ قه‌ڵه‌م ده‌درێت. له‌ كاتێكدا كه‌ یه‌ك مانگ ده‌مێنێت بۆ هه‌ڵبژاردن كه‌س ناتوانێ به‌رپرسیاریه‌تی بڕیارێكی له‌م شێوه‌یه‌ له‌ ئه‌ستۆدا بگرێت. ده‌نگده‌ری كورد، به‌شێكی گرنگ بوو له‌ ده‌نگده‌ری پارتی داد و گه‌شه‌پێدان (AKP)، به‌ڵام هاوپه‌یمانی (AKP) له‌گه‌ڵ (MHP‌) له‌ ساڵانی رابردوودا، بووه‌ خاڵی ره‌وینه‌ی ده‌نگده‌ری كورد له‌ پارتی ده‌سه‌ڵاتداری توركیا. به‌ له‌به‌رچاوگرتنی هاوسه‌نگیه‌ سیاسیه‌كان له‌ ئه‌مڕۆدا، داخستنی (HDP) به‌ رێنمایی و گوشاری هاوپه‌یمانی كۆمار له‌سه‌ر دادگای ده‌ستووریدا، ئه‌وه‌نده‌ی دیكه‌ ده‌نگده‌ری كورد به‌تایبه‌تی له‌ (AKP) ده‌ڕه‌وێنێته‌وه‌، به‌ گوێره‌ی ئه‌م راپرسیارانه‌ی (AKP) له‌ رێگای كۆمپانیای تایبه‌ت ئه‌نجامیداوه‌، داخستنی (HDP) كاریگه‌ری ده‌بێت له‌سه‌ر كه‌مبوونه‌وه‌ی ژماره‌ی ده‌نگ و كورسیه‌كانی ئه‌م پارته‌ له‌ په‌رله‌مانی داهاتووی توركیادا. هه‌روه‌ها لێدوانی به‌رپرسانی (AKP) له‌مه‌ڕ راسته‌وخۆ تاوانباركردنی (HDP) به‌ هه‌بوونی په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ رێكخراوی به‌ده‌ر له‌ یاسا له‌ راستی دووره‌ و ئه‌نجامی نابێت، ئاماژه‌یه‌ به‌ هه‌وڵی پارتی ده‌سه‌ڵاتداری توركیا بۆ ده‌ستگرتن به‌ ده‌نگده‌ری كورد و هه‌ڵمه‌تی رێگرتنه‌ له دووركه‌وتنه‌وه‌ی به‌شێكی دیكه‌ ده‌نگده‌ری كورد له‌ (AKP). له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا ئه‌گه‌ر (AKP) ده‌رهه‌ق به‌ كێشه‌ی كورد خۆی له‌ قسه‌ی سواوه‌ ده‌رباز نه‌كات و بڕیاری رشت و یه‌كلاكه‌ره‌وه‌ نه‌دات، ئه‌م جۆره‌ لێدوانانه‌ كاریگه‌ریان له‌سه‌ر ده‌نگده‌ری كورد نابێت. گرنگ و پێویسته‌ (HDP) به‌ ناسنامه‌ و ره‌نگی خۆی به‌شداری له‌ هه‌ڵبژاردن بكات! پێویسته‌ (HDP) كه‌ له داڕشتنه‌وه‌ی‌ هاوسه‌نگیه‌ سیاسیه‌كانی توركیادا رۆڵێكی گرنگ له‌ ئه‌ستۆ ده‌گرێت، سیاسه‌ت و ستراتیژی هه‌ڵبژاردن سه‌رله‌نوێ دابڕێژێته‌وه‌. له‌و كاته‌ی داخستنی ئه‌م پارته‌ ئه‌گه‌رێكی به‌هێز بوو سه‌ركردایه‌تی ئه‌م پارته‌ كۆمه‌ڵێك ئه‌لته‌رناتیفی خسته‌ڕوو، كه‌ ئه‌مه‌ش كاردانه‌وه‌یه‌كی ئاساییه‌. سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی له‌ ئێستادا دۆخه‌كه‌ وه‌كو جاران نه‌ماوه‌ و ئه‌گه‌ری داخستنی (HDP) كه‌متر بۆته‌وه‌، به‌ڵام دیسان هه‌بوونی ئه‌لته‌رناتیف له‌ به‌رامبه‌ر هه‌ر دۆخێكی نه‌خوازراودا پێویسته‌ و خۆ لادان لێی غه‌فڵه‌تێكی سیاسیه‌. ده‌بێت  (HDP) بۆ هه‌موو ئه‌گه‌ره‌كان ئاماده‌ بێت، هه‌رچه‌نده‌ زه‌مینه‌ی سیاسی، یاسایی و كۆمه‌ڵایه‌تی پێگه‌یشتووه‌ بۆ ئه‌وه‌ی (HDP) به‌ ناسنامه‌ی خۆی به‌شداری هه‌ڵبژاردنی داهاتوو بكات و زۆرینه‌ی وزه‌ی خۆی بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ ته‌رخان بكات، به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا به‌بێ ئه‌وه‌ی كات له‌ده‌ستبدات، ده‌بێت پڵانی (B و C) یشی هه‌بێت بۆ به‌شداریكردن. له‌وانه‌یه‌ ناوه‌ندی بڕیاری (HDP) گه‌یشتبێته‌ ئه‌و باوه‌ڕیه‌ی كه‌ ئه‌گه‌ره‌كانی داخستنی پارته‌كه‌یان له‌ ئه‌مڕۆدا له‌م په‌ڕی لاوازی دایه‌، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ناتوانن ئه‌م ریسكه‌ بكه‌ن و بڕیار بده‌ن به‌ناوی (HDP) به‌شداری له‌ هه‌ڵبژاردندا بكه‌ن.  بێگومان به‌شداری كردن له‌ هه‌ڵبژاردن به‌ناوی (HDP) دینامیكی ده‌نگده‌ر و جه‌ماوه‌ری ئه‌م پارته‌ ئه‌وه‌نده‌ی دیكه‌ به‌هێزتر ده‌كات. له‌ هه‌مان كاتدا به‌شداری كردنی هه‌ڵبژاردن به‌ناویكی جیاواز له‌ ناوی (HDP) ده‌بێته‌ هۆی له‌ده‌ستدانی ژماره‌یه‌ك ده‌نگ، به‌ڵام بارودۆخی سیاسی توركیا و ئه‌م گۆڕانكاریه‌ خێرایه‌ی له‌ سیاسه‌تدا رووده‌دات، تا ئاستێكی دیار ناوه‌ندی بڕیاری (HDP) ناچار ده‌كات په‌نا بباته‌ به‌ر بژارده‌ی دووه‌مین كه‌ به‌شداریكردنی هه‌لبژاردنه‌ به‌ناوێكی دیكه‌. ئایا سه‌ردانی كلیچدارئۆغڵو ته‌نیا بۆ سه‌ردان كردنه‌!؟ بڕیاره‌ كه‌مال كلیچدارئۆغڵو كاندیدی سه‌ركۆماری توركیا، رۆژی شه‌ممه‌ (18 ئاداری 2023) سه‌ردانی (HDP) بكات. مه‌ڕال ئاكشه‌نه‌ر سه‌رۆكی (İYİ PARTİ)، پێشتر رایگه‌یاندووه‌ كه‌ ئه‌و دژی سه‌ردانی كلیچدارئۆغڵو نیه‌ بۆ لای (HDP)، به‌ڵام له‌دژی هه‌موو سه‌ودایه‌ك له‌گه‌ڵ ئه‌م پارته‌ ده‌وه‌ستێته‌وه‌، هه‌روه‌ها له‌ دژی بانگهێشتنكردنی (HDP) ده‌بێت بۆ ناو ئۆپۆزسیۆنی شه‌ش قۆڵی. سه‌ره‌ڕای دۆخی له‌رزۆكی ناو هاوپه‌یمانی میلله‌ت، پێناچێت ته‌نیا بۆ سه‌ردان (HDP) میوانداری له‌ كلیچدارئۆغڵو بكات، به‌ پێچه‌وانه‌وه‌ كورد له‌ رێگای نوێنه‌ره‌كه‌یانه‌وه‌ چه‌ند مه‌رجێك به‌ به‌ر گوێی كلیچدارئۆغڵو ده‌چرپێنن. له‌ دۆخی ئه‌مڕۆی توركیادا كه‌س به‌ ئاشكرا ناوێرێت به‌ ئاشكرا له‌گه‌ڵ (HDP) رێككه‌وتن بكات، (HDP) یش له‌مباره‌یه‌وه‌ كێشه‌ی نیه‌، ئه‌وه‌ی گرنگه‌ سه‌ودا و قسه‌كردن بێ، ئه‌گه‌ر له‌ پشت ده‌رگا داخراوه‌كانیشدا بێت.  جه‌ماوه‌ر و ده‌نگده‌ری (HDP) به‌ ئه‌رێنی سه‌یری كه‌مال كلیچدارئۆغڵو و ئه‌كره‌م ئیمامئۆغڵو سه‌رۆكی شاره‌وانی گه‌وره‌ی ئیستانبۆڵ و كاندیدی جێگری سه‌ركۆماری داهاتووی توركیا ده‌كات. ئه‌گه‌ر هه‌ردووكیان به‌یه‌كه‌وه‌ رۆژی شه‌ممه‌ی داهاتوو سه‌ردانی (HDP) بكه‌ن، په‌یامی سه‌ردانه‌كه‌ به‌هێزتر و واتادارتر ده‌بێت. له‌م سۆنگه‌یه‌شه‌وه‌ نابێت پشتگیریكردنی (HDP) له‌ كلیچدارئۆغڵو ته‌نیا بۆ خستنی ئه‌ردۆغان بێت، پێویسته‌ داواكاری كۆمه‌ڵایه‌تی، كلتووری و سیاسی ده‌نگده‌ری (HDP) بگه‌یندرێته‌ كلیچدارئۆغڵو. ده‌بێت سه‌ردانی كلیچدارئۆغڵو بۆ لای (HDP) ته‌نیا بۆ نه‌زاكه‌تی هه‌ڵبژاردن نه‌بێت. له‌ رۆژانی رابردوودا سۆسیال میدیای نزیك له‌ پارتی ده‌سه‌ڵاتداری توركیا، بانگه‌شه‌ی ده‌كرد‌  كه‌ له‌كاتی سه‌ردانی كلیچدارئۆغڵو (HDP) داوای وه‌زاره‌تێك ده‌كات، به‌ڵام (HDP) ره‌تیده‌كاته‌وه‌ كه‌ داواكاریه‌كی له‌م شێوه‌یان هه‌بێت، به‌ڵكو ئه‌وان جه‌خت له‌ سازش ده‌كه‌نه‌وه‌ له‌باره‌ی كێشه‌ سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كاندا. به‌ كوورتی، پێكدادان و ناكۆكیه‌كانی ناو سیسته‌می سیاسی و ئیداری ده‌وڵه‌تی توركیا،  هێز و رۆڵی (HDP) له‌ناو هاوسه‌نگیه‌كاندا زیاتر ده‌كات. كات كه‌مه‌ و پڕۆسه‌كه‌ به‌ خێرایی ده‌ڕوات. له‌ناو ئه‌م تابڵۆیه‌دا ئایا (HDP) ده‌توانێ به‌ هه‌ڵمه‌تی راست ئیداره‌ی پڕۆسه‌كه‌ و سه‌رده‌مه‌كه‌ بكات؟ بێگومان هه‌ڵومه‌رجی سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تی له‌ به‌رژه‌وه‌ندی (HDP) دایه‌!

درەو: ئامادەكردنی: محەمەد كەریم محەمەد توێژەری پرۆژەی چاودێریی سیاسەتی باجی خانوبەرە لە هەرێمی كوردستان كە لەلایەن ئینستتیوتی پەی بۆ پەروەردەو گەشەپێدان و رێكخراوی (NDI) ئەمەریكی ئەنجامدراوە باجی خانوبەرە بەتایبەتی و باج بەگشتی، بە سەرچاوەیەكی گرنگ لە سەرچاوەكانی دارایی حكومەت ئەژمار دەكرێت بۆ داراییكردنی خەرجی و پێداویستیەكانی، پاش داهاتەكانی نەوت لە هەرێمی كوردستان، هەر لەبەر ئەوەشە كە، هەرێم لە ریزی حكومەتی كرێخۆردا پۆلێنكراوە. پاڵپشت بەو ڕاستیە، بوجەی هەرێمی كوردستان لە بناغەدا و بە پلەی یەكەم پشتبەستووبوو بە داهاتی كرێخۆری نەوت و ئەو بوجەیەی لە عێراقەوە بۆی دەهات و هاوكاری ووڵاتانی كۆمەكبەخش. بۆیە داهاتی باجەكان زۆر پلەدار نەبووە لە دروستكردنی كۆی بوجە و داهاتی حكومەت، هەر لەسەر ئەم بناغەیەشە كە، هاتنی داهاتی باجەكان بە تایبەتی باجی خانوبەرە بە ئاستێكی بەرچاو، شتێكی تازەیە و دەوروبەری ساڵی 2018 بوو بە بابەتی گرنگیپێدان لە حكومەتی هەرێمی كوردستان، بە تایبەتی پاش دابەزینی بەرچاوی نرخی نەوت لە بازاڕە جیهانیەكان و بەردەوامی تێچوونەكانی شەڕی داعش و بڕینی بەشە بووجەی كوردستان لە ناوەندەوە و زۆری ژمارەی ئاوارەی سوریا و ئێران و توركیا و عێراق لە كوردستاندا كە، ژمارەیان لە دوو ملیۆن كەس تێدەپەڕی. باجی خانوبەرە لە هەرێمی كوردستان بە ڕێژەی 10% داهاتی ساڵانەی خانوبەرە مەزەندە دەكرێت (بێجگە لە دەستكەوتی فرۆشتنی خانوبەرە) و زەوی كشتوكاڵی كە، باجی خانوبەرە نایانگرێتەوە. لەم بڕەش ڕێژەی 10% دادەبەزێندرێت لە داهاتی ساڵانەی خانوبەرەكە لەبری تێچوونی چاكسازی بیناكان و سوانیان پێش مەزەندەكردنی بڕی باجەكە. ئەم باجە، لە 2018 وە چۆتە بواری گرنگیپێدانەوە لە هەرێمی كوردستاندا، بە پێی یاسای ژمارە 162 ی ساڵی 1959 ی عێراقی. سیمای ئەم باجەش وەك باجێكی ڕستەوخۆ (مباشرە) و كەرەسەییە (عینیە) و ڕێژەییە (نسبیە) و ناوچەییە (اقلیمیە) دێتە جێبەجێكردن. كاتێك ئەم باجە، مەزەندە دەكرێت كە باجێكی ڕاستەوخۆیە، چونكە ڕاستەوخۆ لەسەر پوختەی داهاتی ساڵانەی زەوی و خانوبەرە دەسەپێندرێت، دەوترێت كەرەسەتەییە، بەو ئاڕاستەیەی كە، چاوپۆشی لە باروزروفی كەسێتی باجدەر ناكات، ڕێژەییە، چونكە بە ڕێژەیەكی دیاریكراو لە پوختەی داهاتی ساڵانەی خانوبەرە وەردەگیرێت، و ناوچەییە چونكە هەموو خاوەن مڵكێك دەگرێتەوە كە، لە چوارچێوەی سنووری جوغرافیای سیاسی عێراقدایە، بێڕەچاوكردنی ڕەگەزی خاوەن موڵك عێراقیە یان بیانی، و باجێكە بەسەر هەردوو لایەنی كەسی و سروشتیدا (گبیعیە) دەسەپێندرێت. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئەم باجە هەندێ‌ لایەنی كەسێتی ڕەچاو دەكات، بە تایبەتی لە مڵكە نیشتەنیەكاندا، وەك ئەگەر خاوەن مڵك خۆی بەكاریهێنا یان دایك و باوكی یان هەركامێكیان یان یەكێك لە كوڕە خێزاندارەكەی. باجی خانوبەرە، نە بڕی ساڵانەكەی، نە هاوكاریەكانی لە كۆی بووجەی كوردستاندا، نە بڕی تێچوونی كۆكردنەوەی لە هەرێمدا نازاندرێت، چونكە لە ساڵی 2013 وە و ئێستاشی لەگەڵدا بێت (2023)، بووجەی گشتی كوردستان لەلایەن حكومەتەوە ڕێكنەخراوە بۆ پەرلەمان، داهاتی باج ناڕونە، چونكە كۆكردنەوەی داهاتی بووجە و  سەرفكردنی ئەو داهاتانە لە كەشوهەوایەكی تەمومژاوی و ناڕوون ئەنجام دەدرێت، هەرچەندە هەموو حیزبە ئۆپۆزۆسیۆن و خەڵك و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی زۆر داوای ڕونگەرایی لە بووجەدا دەكەن و پێداگری لەسەر دەكەن.  ئەم نووسینە هەوڵدەدات وەكوەڵامدەرەوەیەك بێت بۆ هەندی لایەنی گرنگی باجی خانوبەرە و چۆنیەتی یان سیاسەتی جێبەجێكردنی لە ئابوری كوردستاندا. بۆیە پێویست دەكات چاودێری سیاسەتی باجی خانوبەرە بكرێت و هەڵوێستەكانی لە یاسا و ڕێنماییە تایبەتەكاندا  بخرێتەڕوو.  باجی خانوبەرە دیاریكراوە بە پێی یاسای ژمارە 162 لە 1959 كە، لە پەرلەمانی عێراق دەرچووە و تا ئێستا نزیكەی 27 جار هەموار كراوە. كاتێك یاسا لە پەرلەمان دەردەچێت، مەبەست پەرلەمانی كوردستان و عێراقە و زۆر جار، گرنگی یاساكە و چۆنیەتی جێبەجێكردن و پەیكەربەندی بەڕێوەبردنی لایەنی جێبەجێكار و پلەی وەزیفی كارمەندە سەرەكیەكانیش لە دامەزراوەكەدا دیاریدەكات، هەروەها دەسنیشانكردنی توێژی كۆمەلایەتی كە، بە ئامانجی دەگرێت و ...هتد. هەموو یاسایەك كە، دەردەچێت، زۆر لایەنی گشتگیری پێوە دیار دەبێت، بۆیە پێویست دەكات یاساكە زیاتر ئامانجدار بكرێت و زیرەكانەتر بێت لە جێبەجێكردندا، ئەمەش لەلایەن دەستەڵاتی جێبەجێكردنی پەیوەندیدارەوە (وەزارەت یان دامەزراوە یان دەستە یان ...هتد) بە كۆمەڵێك ئاماژەپێكردن ئەنجام دەدرێت كە، لە زمانی یاسادا پێیان دەوترێت ڕێنمایی (تعلیمات). بەڵام سیاسەت، دێت بۆ پیادەكردنی یاسا و ڕێنمایەكان پێكەوە، بە واتای پیادەكردن و جێبەجێكردنی كردەیی یاسا و ڕێنماییەكان لە جێگا و كاتی دیاریكراوی خۆیدا لە چوارچێوەی كەمترین كات و تێچوون و ماندوبووندا چ بۆ دامەزراوەكە و چ بۆ توێژی بە ئامانجگیراو. لەوانەیە یاسا و ڕێنمایی بە تەواوی لەلایەن دامەزراوەیەكەوە جێبەجێبكرێت بەڵام هەڵە لە سیاسەتی جێبەجێكردندا هەبێت. لەوانەیە كڕینی پەرتووكی قوتابخانە، بۆ نموونە، بە پێی یاسا و ڕێنمایی یاساییبن لە ڕووی بڕ و جۆر و نرخ ..هتد، بەڵام هەڵە هەیە لە گەیاندنیان بۆ قوتابخانەكان لە كاتی دیاریكرا و گونجاودا كە، بۆتە هۆی دواكەوتنی پرۆسەی خوێندن لەو قوتابخانانەدا هەرچەندە یاسا و ڕێنمایی بە تەواوی جێبەجێكراوە. بۆیە پێویستە ئاگامان لەو جیاوازیە بێت، لە هەمان كاتدا پێویستە جیاوازی بكرێت لە چاودێری سیاسەتی یاسایەك لەگەڵ سیاسەتی فەلسەفە كە، گشتگیرە بۆ هەموو یاساكان، بەڵام ئەوەكەی تر تەنها چاودێریە بۆ یاسایەكی دیاریكراو. لەسەر ئەم بناغەیە، ئەم نووسینە وەك توێژینەوەیەك دێت بۆ باڵاپۆشكردنی لایەنی زۆر و گرنگی جێبەجێكردنی یاسای باجی خانوبەرە و ڕێنماییەكانی لە هەرێمی كوردستان، بۆ نموونە ئایا سیاسەتی دیاریكردنی كارمەندەكانی باجی خانوبەرە لەو فەرمانگانەدا چۆنە؟ ئایا سیاسەتی فەرمانگەكانی باجی خانوبەرە لە ڕوانگەی گەشەپێدانی هۆشمەندیی باجدان چۆنە؟ چ بۆ كارمەندەكانی خۆیان یان توێژی باجدەری خانوبەرە؟ ئایا سیاسەتی فەرمانگەكانی باجی خانوبەرە چۆنە دەربارەی خەمڵاندنی بڕی باج لەسەر مڵكەكانی باجدەر؟ ئایا فەرمانگەكانی باجی خانوبەرە چیان كردووە بۆ هۆشمەندكردنی فەرمانبەرەكانیان بە یاسا و ڕێنماییەكانی باجی خانوبەرە كە، یەكانگیربن لە ڕاو و بیروبۆچونی یاسایی؟ ئایا سیاسەتی ئەو فەرمانگانە چۆنە بۆ ڕاگرتنی تۆمارەكانی تایبەت بە باجی خانوبەرە و فۆرمە تایبەتەكانی باج و چۆنیەتی مامەڵەكردن پێیانەوە؟  یاخود سیاسەتی ئەو فەرمانگانە چۆنە لە مامەڵەكردنیان لەگەڵ مامەڵەكانی باجدەری خانوبەرەوە و ئاستی ڕۆتین لەو فەرمانگانەدا چۆنە؟ هەروەها چەندین كێشەی تر كە، بە شێوەیەك لە شێوەكان كاردەكاتە سەر ڕێڕەوی مامەڵەكان لە جێبەجێكردنی یاسا و ڕێنماییە تایبەتەكانی. لە ئەنجامی باڵادەستی ناڕوونی و وونبوونی شەفافیەت لە ئابووری هەرێمدا چ لایەنی خەرجی چ لایەنی داهات بۆ ماوەی نزیكەی 9 ساڵی لەسەر یەك، بەهۆی ئامادەنەكردنی بووجە بۆ پەرلەمان، بۆیە دەستگەشتن بە هەردوولایەنی بووجە (داهات و خەرجی) لە دەرەوەی مومكیناتە و هیچ شتێكیان لێ نازاندرێت، هەمووشیان لە دەرەوەی ووردبینی و چاودێری ساڵانەدان تەنانەت لەلایەن پەرلەمانیشەوە. لەڕووی فەرمانبەرەوە، ئەو فەرمانگانە توانای مرۆیی زۆر باشیان هەیە لە ڕووی ئاستی خوێندەواری كە، نزیكەی نیوەیان ئاستی بڕوانامەی خوێندنی باڵان، ساڵانی ڕاژەیان بەرزەو لە 5 ساڵ كەمتر نیە ، تەمەنیان گەنجە و بەڵانسی ڕەگەزی كارمەندان بۆ ئاستێكی باش ڕەچاوكراوە. بەڵام دەربارەی ئاستی هۆشمەندی باجدان چ لای كارمەندان و چ لای باجدەری خانوبەرە، فەرمانگەكان كاریانەكردووە بۆ بەرزكردنەوەی ئەم هۆشمەندیە بۆ هەردوولایان، بۆیە ئەو فەرمانگانە نەیانتوانیوە سوودی گەورە لەو توانا گونجاوانە ببینن كە، لە بەردەستیاندایە. بەهەمان شێوە، لە ڕووی بەدواداچوون بۆ داهاتەكانی باجی خانوبەرە، ئەو فەرمانگانە ڕووبەڕووی ڕەخنەی زۆر بونەتەوە لەلایەن باجدەری خانوبەرەوە و هەست بە مەغدووری و نەبوونی شەفافیەت دەكەن، تەنانەت لە هەندێ لە جومگەكانی مەزەندەكردنی بڕی باجدا، فەرمانبەرانیش هاودەنگن لەگەڵ هەڵوێستی باجدەراندا، چ وەك ئاگادارنەكردنەوەی ساڵانەیان لە بڕی باجی سەر مڵكەكانیان یان مەزەندەكردنی بڕی باجەكان یان پێشكەشكردنی ناڕازیبوون (الاعتراچ) لە بڕی باجی سەپاو و چەندەها كێشەی تری پابەند بە سیاسەتی باجی خانوبەرە. لە هەمانكاتدا، گەورەترین گرفت (تحدی) كە، بەرەوڕووی كارمەندەكانی ئەو فەرمانگانە دەبێتەوە، بریتیە لە نەبوونی یەك ڕا و یەك بیروبۆچوونە دەربارەی ئاستی تێگەشتنیان لە یاسای باجی خانوبەرە و ڕێنماییەكانی و پەیوەندیان،  بە جۆرێك لە جۆرەكان، بە یاساكانی ترەوە ، بۆ نموونە، یاسای وەبەرهێنان 4/2006، یان یاسای باجی داهات و ..هتد، بەجۆرێك ئەم دووفاقیە لە ڕاو بۆچوونی باجدان لە نێو فەرمانبەراندا بە نەرێنی دەشكێتەوە بەسەر باجدەرەكاندا لە ئەنجامدانی مامەڵەكانی باجدانیان و دەیانخاتە نێو توولەڕێی تاریكی ڕۆتین و بەهەدەردانێكی زۆری كات و ماندوبوون و تێچوون لەو فەرمانگانەدا. لەلایەكی ترەوە، پشتگوێخستنێكی گەورەی ڕأی كارمەندان لەو فەرمانگانە بەدی دەكرێت، هەروەها پەراوێزخستنی ڕای توێژی باجدەران، بە جۆرێك باجدەران بێهیوابوون لە پێشكەشكردنی ناڕەزاییەكانیان (الاعتراچ) لە بڕی باجی مەزەندەكراو لەسەر مڵكەكانیان. تەنانەت هەندێكیان لەو بڕوایەدان كە، ئەو بڕی باجەی لەسەر مڵكەكانیان دەسەپێندرێت، هەڕەمەكیە و دیراسە بۆ نەكراوە و ئامانجی سەرەكی، تەنها،  لە كۆكردەنەوەی داهاتدا چڕكراوەتەوە بە هەرچ شێوەیەك بێت جا یاسایی بێت یان بە شێوەی هەڕەمەكی یان بە ئامانجی پێشكەشكردنی ناڕازیبوونە بۆ ئەوەی ڕێژەی 50% باجی ساڵەكە بەفەرمی بە پێشەكی لە باجدەر وەربگرن ئینجا مامەڵەكانیان بۆ ڕایبكرێت.  لەلایەكی ترەوە، مامەڵەكردن لەگەڵ تۆمارەكان و دۆكیومەنت و فۆرمەكانی تایبەت بە ئاگاداركردنەوەی ساڵانە لە باجی خانوبەرە یان تۆماری تایبەت بە (ڕەدیات) reimbursement ی مافی باجدەر، هەمووی ئەمانە مامەڵەیەكی تۆكمەی لەگەڵ ناكرێت و جێگای نیگەرانیە و كە، لە كۆتاییدا بە زیانی باجدەر كۆتایی دێت چ وەك سزای دواكەوتن یان گەڕانەوەی مافەكانی، یاخود دەستكاریكردن و كوژانەوە و كڕان و گۆڕینی داهاتەكانی كە، لە بەرژەوەندی حكومەت تۆماركراون لە تۆمارەكاندا بە تایبەتی تۆماری 5أ/داهات. دەربارەی سیاسەتی ئەو فەرمانگانە لە ڕۆتینی ناو فەرمانەگەكان، نووسینەكە، خاڵی نەرێنی زۆری لەسەری هەیە، چ وەك زۆری جومگەی ڕۆتین چ وەك سوودوەرنەگرتن لە تۆڕەكانی ئەلەكترۆنی بۆ بەستنەوەی فەرمانگەكانی باجی خانوبەرە بە ناوەندی هەرێم و لق و فەرمانگەكانی تری باجەوە یان فەرمانگە پەیوەندیداركانی تری حكومەتەوە لە پارێزگەكانی هەرێمدا. دەرئەنجام، كەڵكەبوونی ئەو كێشانە و بەردەوامبوونی بۆ ماوەی دوور و درێژ، وایكردووە باجی خانوبەرە بە چاوی شك و گومان و سەرچاوەی هەست بە غەدركردن سەیر بكرێت لە لایەن باجدەرانەوە، دواتریش وونبوونی تەواوی متمانە بە حكومەت و ئیجرائەتە داراییەكانی بەرامبەر بە هاووڵاتیان، بە جۆرێك هەستی نیشتیمان پەروەرییان بەرامبەر باج و باجدان لكەدار دەكات بۆ ئاستێك كە كار بۆ خۆدزینەوە لە باج بكرێت بە هەرشێوەیەك لە توانایاندا بێت. دواجاریش، ڕاپۆرتەكە تێبینی كرد ئەو قەرەبالغیەی لەو فەرمانگانە دروست دەبێت بەهۆی باجدەرەوە نیە، بەڵكو بەشێكیان بە كاری فەرمانگەی ترەوە هاتوون بۆ نموونە وەك فەرمانگەی كارەبا، ئاو، خۆڵ، پشتگیری بۆ فەرمانگەی تۆماری خانوبەرە و ...هتد كە، دەكرا لە فەرمانكە تایبەتكەندەكانی خیان كاریان بۆ ڕاییبكرایە. ئەنجامەكان 1.    سەرخانی فەرمانگەكانی باجی خانوبەرە بەهێز و تۆكمەن لە ڕووی چۆنایەتی فەرمانبەرەكانی، چ لە ڕووی ژمارەی فەرمانبەرەوە، چ لە ڕووی گروپی تەمەن، قۆناغەكانی خوێندن و بەڵانسی ڕەگەز و هتد، بەڵام وەكو پێویست بەگەڕنەخراون و سود لە تواناكانیان وەرنەگیراوە. 2.    ئیدارەی سیاسەتی هۆشمەندی باجی خانوبەرە لە كوردستاندا، لە ئاستی پێویستدا نیە، چ لەسەر ئاستی فەرمانبەران چ لەسەر ئاستی باجدەری خانوبەرە، بە نیشانەی زۆری ناڕەزایەتیەكان و دەستكاریكردنی تۆمارە بنەڕەتیەكان و دووفاقی لە ڕاوبیرو بۆچوون و دیدی فەرمانبەرانی باجی خانوبەرە بە تایبەتی لە كارە ستراتیژیە گرنگەكان لە جێبەجێكردنی یاسا و ڕێنماییەكانی باجی خانوبەرە. 3.    ڕۆتینی كارگێڕی فەرمانگەكان لە ڕوانگەی هەردوو لای باجدەرەكان و فەرمانبەرەكانەوە، بە جۆرێك ئاستی ناڕازیبوون و بێزاری كەڵەكە بووە، كە ڕەنگە ببێتە جێگای هەوڵدان بۆ خۆدزینەوە لە باجدان بە هەموو شێوازێكی یاسایی و نایاسایی. 4.    هەستكردنی باجدەری خانوبەرە لە هەرێمی كوردستان بە نادادپەروەری بڕی باجەكانی خانوبەرە و پێویستە ئەم ڕاستیە بەكەم نەزاندرێت، چونكە لە هەستكردن بە غەدر وناداپەروەریەوە سەرچاوەی گرتووە، و ڕەنگدانەوەی نێگەتیڤی دەبێت لەسەر ئاستی كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابوری. 5.    سیاسەتی باجی خانوبەرەی هەرێمی كوردستان، وادەردەكەوێت، هەموو تواناكانی لەسەر كۆكردنەوەی داهات لە باجدەر چڕكردۆتەوە ئەگەر لەسەر حسابی توانادارایەكانی باجدەری خانوبەرەش بێت، تەنانەت بە شێوازی نایاسایش، وەك نەگەڕاندنەوەی شایستەی باجدەر لە تۆماری ڕەدیات، پاكتاوكردنی ڕێژەی 50% پێشوەختەی باجی ساڵ بۆ ئەوەی مامەڵەكانی لە فەرمانگەكانی باجی خانوبەرە بۆ بەڕێ بكرێت، یان بتوانێ مامەڵەی ناڕازیبوونی لە بڕی باج پێشكەش بكات، یان ئاستی بەرزی بێهیوابوون لە دەرئەنجامی پێشكەشكردنی مامەڵەی ناڕازی بوون و هتد. 6.    كۆنی یاسای باجی خانوبەرە و هەمواركردنی بۆ نزیكەی 27 جار و نەگونجاوی بۆ ئێستای كوردستان، هۆكارێكی گرنگە بۆ سەرلێشێوانی فەرمانبەر و باجدەر، بە تایبەتی لە 1959 وە زۆر فاكتەری بنەڕەتی یاساكە گۆڕاوە وەك، ژمارەی باجدەری خانوبەرە، فراوانبوونی وەزیفەی عەقار و خانوو و هتد. 7.     پێدانی پێشوەختەی باجی خانوبەرە بەڕێژەی 50% وەك لە یاساكەدا هاتووە نەگونجاوە چ لە ڕووی یاساییەوە چ لە ڕووی زەمەنەوە، چونكە ڕەنگە داهاتی خانوبەرەكە كە پێشوەختە پاكتاوكراوە گۆڕانكاری بەسەردابێت و مافی باجدەر قەرەبووناكرێتەوە بەتایبەتی كە، ئێستا تۆماری ڕەدیات ڕاناگیرێت و ڕەتكراوەتەوە. 8.     نەبوونی شەفافیەت لە كۆی داهات و خەرجی باجی خانوبەردا بە تایبەتی بواری خەرجنەكردنەكەی بۆ نموونە بۆ گەشەی خزمەتگوزاری لە ناوچەكاندا وەك قیر و خاشاك و كارەبا و ئاو و ..هتد. 9.     دەستەڵاتەكانی بڕیاردروستكەر لە فەرمانگەكانی باجی خانوبەرە زۆر كەمە دەرئەنجام بۆتە هۆی لاوازكردنی پێگەی بڕیاردروستكەر لەو فەرمانگانەدا بۆ چارەسەری كێشە هەنوكەیی و ڕۆژانەكان.   10.     لە ساڵانی داهاتوودا  فەرمانگەكانی باجی خانوبەرە دەگۆڕێن بە فەرمانگەی بەساڵاچوان چونكە ماوەی زیاتر لە 5 ساڵە فەرمانبەری تازەی بۆ نەهاتووە، كە ئەمانیش پێویستیان بە فێربوون ڕاهێنان هەیە، ئەمە لە داهاتودا دەبێتە گرفت بۆ قوڵبونەوەی قەیرانەكانی ئێستای ئەو فەرمانگانە. 11.    وونبوونی كرۆكی هاووڵاتیبوونی باجدەر لە كۆی پڕۆسێسی سیستمی باجی خانوبەرەدا، بەو ئاڕستەیەی هەمیشە فەرمانبەر بە تایبەتی (لیژنەكان) خۆیان بە خاوەن ماف و لێزان و قسەڕۆشتوتر دەزانن لە باجدەر. ئەمەش لە كۆی پڕۆسێسی جێبەجێكردنی یاساكەدا ڕەنگی داوەتەوە بەشێوەیەك وەك دواندنی (مخاگبە) یەكتری بە دوو ئاستی جیاوازی بەرز و نزم، دەرئەنجام پەراوێزخستنی باجدەر و بەناوەندبوونی كارمەندی دروستكردووە لە سیستمەكەدا. بەشێكی زۆری كێشەكانی سیستمەكە لێرەوە سەرچاوەی گرتووە.  پێشنیارەكان 1.    لە بەرژەوەندی فەرمانگەكانی باجی خانوبەرەیە، كە گرنگی بدات بە ڕاهێنانی پیشەیی فەرمانبەرەكان بۆ كەمكردنەوەی دەلاقەی نێوان سیاسەتی باجی خانوبەرە و ناڕازیبوونی باجدەر.  2.    كەمكردنەوی ئاستی بەرزی ڕۆتین لە فەرمانگەكانی باجی خانوبەرەی هەرێمی كوردستان، كارێكی هەنوكەیی و سترایژی و گرنگە، چونكە بۆتە سەرچاوەی بەهەدەردانی كات و ماندوبوون و تێچوون بۆ هەردوولای هاوكێشەكە، فەرمانبەران و باجدەران، سەرەڕای لكەداركردنی متمانە و بڕوا و ڕاستگۆیی نێوانیان. بۆیە بەستنەوەی ئەلیكترۆنی فەرمانگەكان لە ناوخۆیان و لەگەڵ فەرمانگە پەیوەندیدارەكانی تری حكومەت كارێكی زۆر پێویست و هەنوكەییە بە تایبەتی، كە ئەو فەرمانگانە كادیری شیاوی بۆ دروستكردنی ئەم فەرمانگە ئەلیكترۆنیە هەیە، كە پەیڕەوكردنی ئەم سیستمە بەتەواوی فەرمانگەكان و باجدەر ڕزگار دەكات لە شێوازی كۆن و كلاسیكی لە تەبلیغكردن و سزا و دواكەوتن و نەبوونی شەفافیەت و مەزەندەكردنی بڕی باج و هتد. 3.    زۆر لە بەرژوەندی فەرمانگەكانە، كە بتوانن متمانە و ڕاستگۆیی و دڵنیایبوون بگێڕنەوە بۆ باجدەری خانوبەرە و بنەبڕكردنی هەستی بەنامۆبوون لەبەر دەم ئەو فەرمانگانەدا بۆ ڕایكردنی مامەڵەكانیان، ئەمەش دەكرێت ئەنجامبدرێت بە كردنەوەی خولی تایبەت كە، چۆن فەرمانبەر مامەڵە لەگەڵ باجدەر و هاووڵاتیدا بكات هەر وەك چۆن كەرتی تایبەت دەیكات، چونكە لە كۆتاییدا بڕیاردەرەكان نەنگی ئەم كەموكوڕیەی فەرمانبەر لە ئەستۆ دەگرن. بەواتایەكی تر، گێڕانەوەی دبلۆماسیەت و گفتوگۆ بۆ بە ناوەندكردنی هاووڵاتی لە سیستمی باجداندا نەك پەراوێزخستنی وەك لە هەموو جومگەكانی سیستمی باجدا تێبینی دەكرێت. 4.    گرنگی دان بە سیاسەتی ناڕازیبوون (الاعتراچ)، كە كرۆكی نەهێشتنی متمانەی نێوان باجدەر و فەرمانگەی باجە، ئەمەش تەنها بە كردنەوەی دەرگای گفتوگۆ و گرنگیدان بە ڕای باجدەر و شەفافیەت لە مەزەندەكردنی بڕی باجە لەسەر مڵكەكان و كەمكردنەوەی هەنگاوەكانی پڕۆسیجەرەكەیە. 5.    خاڵی وەرچەرخان لە سیستمی باج كاتێك دروست دەبێت كە، حكومەت بە شەفافی ساڵانە بووجە بنێرێت بۆ پەرلەمان و پێگەكانی خزمەتگوزاریش لە بووجەدا دیاریبكرێت، لێرەوە پێگەی حكومەت و متمانەی بۆ ئاستێك دەگەڕێتەوە و هاووڵاتی هیوای بە دامەزراوە و سەروەری یاسا دروستدەبێتەوە ئەمەش بناغەی تۆكمەی حكومەتی ڕەشیدە، لێرەشەوە باجەكان بۆ ئاستێكی باش دۆستایەتی باجدەری بۆ دروست دەبێت هەر وەك ووڵاتانی ئەوروپا كە، باجدان بە پایەیەكی نیشتیمانسازی سەیر دەكەن.   6.    هەمواركردنەوەی یاسای باجی خانوبەرە كە تەمەنی دەگاتە 63 ساڵ لە ووڵاتێكی تازە گەشەكردوودا كە، گۆڕانكاریە ئابووری و كۆمەڵایەتیەكان خێراتر تیایاندا ڕوودەدات، ئەمەش دەخوازێ یاسا و ڕێنماییەكان هەمیشە گونجاوبن لەگەڵ سروشتی ئەو گۆڕانكاریانە. 7.    زۆر گرنگە ئەندام پەرلەمان و بڕیاردروستكەرەكان، خولی ڕاهێنان ببینن بە پێی تایبەتمەندێتی لیژنەكانی پەرلەمان و كاری بڕیاردروستكەرەكان بۆ ئەوەی هۆشمەندی پیشەییان تیادروستبكرێت كە، تواناسازی پێویستیان هەبێت و بتوانن تێكەڵاوی سیستمی زانیاریوەرگرتن و زانیاریدان ببن بە تایبەتی كارەكانی ڕێكخراوە ناحكومیەكان، چونكە كارەكانی ئەم ڕێكخراوانە ئەو كەلەبەرانە پڕ دەكەنەوە كە، لە نێوان حكومەت و خەڵكدا هەیە و دەستی حكومەت نایانگاتێ‌ بۆ پڕكردنەوەیان بە تایبەتی لە بوارەكانی پەرەپێدانی كۆمەڵایەتی و ئابوری. 8.    گێڕانەوەی هاووڵاتی بۆ ناوەندی سیستم (بە ناوەنكردنی هاووڵاتی) نەك هەر لە فەرمانگەكانی باجی خانوبەرە بەڵكو لە هەموو فەرمانگەكاندا، چونكە ئەسڵ فەرمانگە بۆ خزمەتی هاووڵاتیە لە ڕێگەی نوێنەرەكانیەوە لە هەر سێ دەستەڵاتەكەدا. ئێستا ئەم خاڵە لە سیستمی كوردستاندا پێچەوانە بۆتەوە بۆیە نامۆبوون جێگای نیشتیمانسازی گرتۆتەوە.

(درەو):  پارتی‌و یەكێتیی رێككەوتوون لەسەر ئەوەی هەڵبژاردنی داهاتووی پەرلەمانی كوردستان بە (چوار بازنە) بەڕێوەبچێت، پێكهاتەكان دەڵێن 11 كورسییەكەی ئێمە دەبێت بە شێوەی (یەك بازنەیی) هەڵبژاردن یەكلابكرێتەوە، حزبی شیوعیش پێشنیازێكی كردووە‌و داوا دەكات (10) كورسی تری پەرلەمان تەرخان بكرێت بۆ شێوازی (یەك بازنەیی) بۆ ئەوەی دەنگی لایەنەكانی تریش لە شێوازی فرەبازنەیدا نەفەوتێت، یەكگرتوو و كۆمەڵ لە پەرلەمان كشاونەتەوە‌و ئامادەنین بەشداری كۆبونەوەكانی پەرلەمان بكەن لەبارەی هەمواری یاسای هەڵبژاردن، بەڵام لە دەرەوەی پەرلەمان بەشداری كۆبونەوەكان دەكەن لەگەڵ پارتی‌و یەكێتی و دواجار هەمواری یاساكەش دەبێت لەپەرلەمان دەنگی لەسەر بدرێت.  گفتوگۆی نێوان لایەنەكانی لەسەر چۆنیەتی هەمواركردنی یاسای هەڵبژاردن بۆ سازدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمان كوردستان چڕبووەتەوە.  پارتی‌و یەكێتیی وەكو دوو لایەنی سەرەكی لەسەر ئەوە رێككەوتوون هەڵبژاردن بەشێوەی (چوار بازنە) بەڕێوەبچێت، واتە هەر پارێزگایەكی هەرێم بازنەیەكی هەڵبژاردن بێت. بەڵام هەندێك لایەن دژی فرەبازنەیی  هەڵبژاردنن بەدیاریكراویش (شیوعی- سۆسیال دیموكرات- زەحمەتكێشان- پارتی رەنجدەرانی كوردستان). ئەم لایەنانە ترسیان هەیە بەهۆی فرەبازنەییەوە دەنگەكانیان بەسەر بازنەكاندا دابەش ببێت‌و كورسی لە پەرلەمانی داهاتوو بەدەست نەهێنن.  ئەبو كاروان ئەندامی مەكتەبی سیاسی‌و بەرپرسی مەكتەبی هەڵبژاردنی حزبی شیوعی كوردستان لە لێدوانێكدا بۆ (درەو) رایگەیاند" ئێمە پێشنیازمان كردووە 10 كورسی پەرلەمانی داهاتوو بەشێوەی یەك بازنەیی هەڵبژاردن یەكلابكرێتەوە‌و لەم بازنەیەدا (ماوەی بەهێز- باقی الاقوی) كورسییەكان بباتەوە". حزبی شیوعی كوردستان لە گفتوگۆی ژوری هەڵبژاردنی لایەنە سیاسییەكان لەبارەی چۆنیەتی هەمواری یاسای هەڵبژاردن كشایەوە، كاوە مەحمود سكرتێری حزبی شیوعی دەڵێ" پارتی‌و یەكێتی خۆیان رێككەوتوون‌و پرسە خەسوانە بە ئێمە دەكەن، بۆیە ئێمە لە كۆبونەوەكان كشاینەوە".  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، بڕیارە لە نزیكترین كاتدا سێ پارتە چەپەكە‌و حزبی سۆسیال دیموكرات كۆببنەوە بۆ گفتوگۆكردن لەپارەی پێشنیازەكەی حزبی شیوعی سەبارەت بە تەرخانكردنی 10 كورسی بۆ شێوازی یەك بازنەیی هەڵبژاردن.  لەپاڵ كێشەی ئەم لایەنانەدا، پرسی (11) كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان هێشتا لەنێوان پارتی‌و یەكێتیدا مشتومڕی لەسەرە، ئەمڕۆ سەرۆكایەتی پەرلەمان‌و نوێنەری پارتی‌و یەكێتی‌و بزوتنەوەی گۆڕان لەگەڵ حزبە توركمانی‌و مەسیحییەكان كۆبونەوە.  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لەم كۆبونەوەیەدا سەرجەم پارتی توركمان‌و مەسیحییەكان جەختیان لەسەر ئەوەی كردووە (11) كورسی پێكهاتەكان بەشێوەی (یەك بازنە)ی هەڵبژاردن یەكلابكرێتەوە.  ئەمە لەكاتێكدایە یەكێتی داوای ئەوە دەكات كورسی پێكهاتەكان هاوشێوەی كورسییە گشتییەكان دابەشبكرێت بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا، بەڵام پارتی ئەم داواكاریە رەتدەكاتەوە‌و دەڵێ دەبێت پێكهاتەكان خۆیان بڕیار لەسەر ئەم بابەتە بدەن.  یەكێتی‌و لایەنەكانی تر پارتی تۆمەتبار دەكەن بەوەی لە دەرەوەی دەنگدەرانی سەر بەو پێكهاتانە دەنگ بۆ كاندیدی پێكهاتەكان دەدات‌و لەم رێگەیەوە دەنگی پێكهاتەكانی لەبەرژەوەندی خۆی كۆنترۆڵكردووە، بۆیە ئێستا پێشنیازێك هێنراوەتە پێشەوە كە داوا دەكات لە دەنگدانی تایبەتدا دەنگ بۆ كاندیدی پێكهاتەكان نەدرێت، لەمەشدا هەڵبژاردنەكانی پێشتر لەبەرچاوگیراوە كە تێیدا كاندیدی پێكهاتەكان لەناو هێزە ئەمنییەكاندا دەنگیان بەدەستهێناوە‌و ئەم لایەنانە پێیانوایە لە دەنگدانی تایبەتدا بەدیاریكراویش لەناو هێزە ئەمنییەكاندا پارتی دەتوانێت دەنگدەران ئاڕاستە بكات بۆ دەنگدان بە كاندیدێكی دیاریكراو.  ئەمڕۆ لەبارەی هەڵبژاردنەوە دوو كۆبونەوە كراوە، یەكەمیان كۆبونەوەی سەرۆكایەتی پەرلەمان‌و نوێنەری پارتی‌و یەكێتی‌و گۆڕان بوو لەگەڵ حزبە توركمان‌و مەسیحییەكان، دووەمیش كۆبونەوەی بەرپرسی دەزگای هەڵبژاردنی لایەنەكان بوو لە بارەگای پارتی لە هەولێر، ئەم كۆبونەوەیە بۆ گەڵاڵەكردنی ئەو رێككەوتنە بوو كە تائێستا لەنێوان لایەنەكان كراوە. لە كۆبونەوەی یەكەمدا لەگەڵ نوێنەری حزبە توركمان‌و مەسیحییەكان، نوێنەرانی (كۆمەڵی دادگەریی‌و یەكگرتووی ئیسلامی) بەشدار نەبوون، ئەم دوو لایەنە یەكەمیان (بایكۆت)ی كۆبونەوەكانی پەرلەمانی كردووە‌و دووەمیشیان فراكسیۆنەكەی لە پەرلەمان (دەستی لەكاركێشاوەتەوە) ئەمە وەكو ناڕەزایەتی دژی درێژكردنەوەی تەمەنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان.  بەڵام ئەوەی جێگەی سەرەنجە، هەردوو لایەنەكە واتە (كۆمەڵی دادگەریی‌و یەكگرتووی ئیسلامی)، نوێنەرەكانیان بەشداری كۆبونەوەی دووەمی ئەمڕۆیان كرد كە كۆبونەوەی بەرپرسی دەزگای هەڵبژاردنی لایەنەكان بوو لە بارەگای پارتی.  كۆمەڵ‌و یەكگرتوو لە كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێم پشكیان هەیە‌و دەیانەوێت پارێزگاری لە پۆستەكانیان لەو دامەزراوە هەستیارەدا بكەن، بەتایبەتیش كە ئێستا پەرلەمانی كوردستان دەیەوێت كۆمسیۆنەكە كارا بكاتەوە‌و ئەركی بەڕێوەبردنی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی پێ بسپێرێت.  كۆمەڵ‌و یەكگرتوو دژی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان بایكۆت‌و كشانەوەیان لە پەرلەمان راگەیاندووە‌و پەرلەمان بە ماوە بەسەرچوو ناودەبەن، بەڵام بەشدارن لە گفتوگۆی پرۆژەی هەمواری یاسای هەڵبژاردن، هەموارێك كە دەبێت دواجار لە پەرلەمانە "ماوە بەسەرچوو"ەكەدا دەنگی لەسەر بدرێت‌و پەسەند بكرێت‌و ببێت بە بنەما بۆ سازدانی هەڵبژاردنی نوێ.    

  درەو: ڕاپۆرتی فەرمانگەی توێژینەوەی ئەنجومەنی نوێنەران  # تۆمارکردنی شێرپەنجە لەڕووی دابەشبوونی جوگرافی بەپێوەری دابەشکردنی دانیشتوان بۆ هەر (100 هەزار) کەسێک، ئەوا؛ پارێزگای کەربەلا پلەی یەکەم دەگرێت بە (107.92) حاڵەت، پارێزگای هەولێر (105) حاڵەت و سلێمانیش پلەی سێیەم دەگرێت بە (102.66) حاڵەت. #  تێکڕای توشبووان بۆ هەر (100 هەزار) کەسێک بۆ ڕەگەزی (نێر) سلێمانی بەرزترین ڕێژەی توشبووی بە جۆرەکانی شێرپەنجەی تێدا تۆمار کراوە، بە پێچەوانەی پارێزگای کەرکوک کەمترین ڕێژەی توشبووی تێدا تۆمار کراوە. # بەسرە زۆرترین بڕی شێرپەنجەی منداڵانی تێدا تۆمارکراوە، کەمترینیش لە پارێزگاکانی دهۆک و سلێمانی تۆمارکراوە. # پیاوان زۆتر توشی جۆرەکانی شێرپرنجەی (سییەکان، پرۆستات، قۆڵۆن و جگەر) دەبنەوە، ئافرەتانیش زیاتر توشی جۆرەکانی شێرپەنجەی (مەمک، خانە شێرپەنجەییەکانی قۆڵۆن، سییەکان و کۆئەندامی زاوزێ) دەبنەوە. پوختە شێرپەنجە، یەکێک لە ترسناکترین نەخۆشییەکانی سەردەم، گەورەترین ئاڵنگارییە کە تائێستا پێشکەوتن و گەشەسەندنە زانستی و تەکنۆلۆژییەکانی بواری زانستە پزیشکی و تەندوستییەکان لەبەرامبەریدا دۆشداماون. تەشەنەسەندنی نەخۆشییەکە یەکێکە لەو گرفتە سەرەکییانەی لە جیهاندا بەشێوەیەکی گشتی و لە عێراق بەتایبەتی لەم چەند ساڵەی دوایدا، لەڕووی رێژەی بەرزبوونەوەو فراوانبوونی ژمارەی توشبووان بۆ نێو سەرجەم ئاست و تەمەنە جیاوازەکان و بەتایبەتیش شۆڕبونەوەی بۆ نێو مناڵان، هەڕەشە لە تەندروستی مرۆڤەکان و کەرتی ته‌ندروستی دەکات.  لەم راپۆرتەدا ئاماژە دەدەین بە ڕێژەی گەشەو دابەشبوونی ئاستەکەی لەڕووی جوگرافییەوە لە پارێزگاکانی عێراق و  لەڕووی کات و بەربڵاوترین جۆرەکانی نەخۆشییەکە لەنێو ڕەگەزە جیاوازەکان. بەپێی داتاکان نەخۆشی شێرپەنجە لەنێو نەخۆشییە نەگواستراوەکان بە دووەم هۆکاری گیان لەدەستدان هەژماردەکرێت لە عێراقدا بەجۆرێک؛ رێژەی (11%)ی ئەوانەی بە نەخۆشی نەگواستراوە گیانیان لەدەستداوە هۆکارەکی شێرپەنجە بووە، بەتایبەتش لە ڕەگەزی مێدا. لەسەر ئاستی جیهانی دیسان شێرپەنجە پلەی دووەمی نێو نەخۆشییە نەگواستراوەکانی گرتووە، کە بەهۆیەوە مرۆڤەکان گیان لەدەستدەدەن، بەڵام سێ بەشی ئەوانەی بەهۆی نەخۆشییەکەوە مردوون دەکەونە ئەو وڵاتانەی داهاتی تاک تێیاندا نزمە. ئەوەشی جێگەی ئاماژەیە لە ساڵی (2020)دا حاڵەتەکانی مردن (10 ملیۆن) کەسی تێپەڕاندووە، زۆرترین مردنیش لە ڕەگەزی نێر بەهۆی شێرپەنجەی سییەکان و لەنێو ئافرەتانیشدا شێرپەنجەی مەمک بە بەربڵاوترین و کوشندەترین جۆرەکانی نەخۆشییەکە تۆمارکراون. بۆیە ئامۆژگارییەکان ئەوەن، لەئێستاوە ئامادەکاری بکرێت بۆ داڕشتنی پلان بە دەرکردن و داڕشتن و هەموارکردنی یاساو رێنماییەکان بۆ پاکڕاگرتنی ژینگەو پاراستنی ئاو و خاک و خۆراک لە پیسبوون، کە بەشێکن لە هۆکارەکانی پشت تەشەنەسەندنی جۆرەکانی نەخۆشییەکە. پاشان کاربکرێت بۆ بەرەوپێشبردنی خزمەتگوزارییە تەندروستییەکان، بە دروستکردنی نەخۆشخانەی نوێ و دابینکردنی ئامرازو کەرەستە پێشکەوتووەکانی بوارەکە، هاوکات پێگەیاندنی کادری شارەزاو ڕاهێنراو و ئاست بەرز بۆ روبەڕووبوونەوەی نەخۆشییەکە. یەکەم؛ توشبوون بە نەخۆشی شێرپەنجە لە عێراق و هەرێمی کوردستان (2003 - 2021) وەک لە چارتی ژمارە (1)دا رونکراوەتەوە بەردەوام ئاستی تەشەنەسەندی نەخۆشی شێرپەنجە لە ساڵانی (2003 - 2020) رووی لە بەرزبوونەوەیە. بە جۆرێک پاڵپشت بە داتاکانی "ئەنجومەنی شێرپەنجەی عێراقی" لە ساڵی (2003)دا ژمارەی توشبووان بە نەخۆشی شێرپەنجە (11 هەزارو 248) حاڵەت تۆمارکراوە، واتە بۆ هەر (100 هەزار) کەسێک لە دانیشتوانی عێراق (49.17) کەس توشی نەخۆشییەکە بوون. بەڵام لە ساڵی (2020)دا ژمارەی حاڵەتەکان بەرزبووتەوە بۆ (31 هەزارو 692) کەس، بەجۆرێک لە هەر (100 هەزار) کەسێک لە دانیشتوانی عێراق (78.93) کەس توشی یەکێک لە جۆرەکانی نەخۆشییەکە بوون. هەروەک لە چارتەکە دیارە تێبینی ئەوەی دەکرێت کە لە ساڵانی (2007، 2008و 2009) قەبارەی تۆمارکراو توشبووان بە نەخۆشییەکە دابزیوە بۆ (47.8، 44.46 و 48.16) کەس بۆ هەر (100 هەزار) کەسێک لە دانیشتوانی عێراق، ئەگەرچی بۆ ئەمە هۆکاری روون بەردەست نیە، بەڵام ڕەنگە حاڵەتەکان لەو ساڵانەدا وەک پێوست تۆمار نەکرابێتن. بەڵام بەگشتی ئەو بەرزبوونەوانە دەگەڕێتەوە بۆ گۆڕانکاری لە شێوازی ژیانی کۆمەڵایەتی و جۆرێتی خواردن و بەڕێکردنی ژیانێکی ناتەندروست و بەرزبوونەوەی ڕێژەی جگەرەکێشان و بەکارهێنانی ماددە بێهۆشکەرەکان پیسبوونی ئاوو هەواو خاک و ژینگە بەگشتی و لە سەرو هەمووشیانەوە دەڕانەگەیشتن بەچارەسەری پێویستی پێداویستییە پزیشکییەکان. چارتی ژمارە (1) دووەم؛ دابەشبوونی جوگرافی توشبووانی شێرپەنجە لە سەر ئاستی پارێزگاکانی عێراق لە ساڵی (2020) ئامار و داتا فەرمییەکان ئاماژە بەوە دەدەن کە لە ساڵی (2020)دا (31 هەزار 692) حاڵەتی نوێی توشبووان بە جۆرەکانی نەخۆشی شێرپەنجە لە پارێزگاکانی عێراق تۆمارکراون، لەو ژمارەیەش بەڕێژەی (25%)ی لە پارێزگای بەغداد تۆمار کراوەوە لەدوای ئەویشەوە پارێزگای موسڵ بە ڕێژەی (7.92%)و پارێزگای سلێمانیش بە ڕێژەی (7.36%) پلەی سێهەمی گرتووە. هەر یەک لە پارێزگاکانی (موسەنا، میسان و دهۆک) کەمترین ڕێژەیان تێدا تۆمار کراوە بە (1.55%، 2.32% و 2.46%) حاڵەتەکانی شێرپەنجەیان هەبووە. (بڕوانە چارتی ژمارە (2))  چارتی ژمارە (2)  بەڵام لە رووی دابەشبوونی جوگرافی بە پێوەری دابەشکردنی دانیشتوان بۆ هەر (100 هەزار) کەسێک، ئەوا؛ پارێزگای کەربەلا پلەی یەکەم دەگرێت بە (107.92) حاڵەت، پارێزگای هەولێر (105) حاڵەت و سلێمانیش پلەی سێیەم دەگرێت بە (102.66) حاڵەت بۆ هەر (100 هەزار) کەسێک لە دانیشتوانی پارێزگاکانیان. لە بەرامبەردا پارێزگاکانی (کەرکوک، موسەنا و دهۆک) کەمترین حاڵەتی شێرپرنجەیان تێدا تۆمارکراوە کە بۆ هەر (100 هەزار) کەسێک (56.80، 57.30 و 57.37) توشبووی شێرپەنجەیان تێدا تۆمارکراوە. (بڕوانە چارتی ژمارە (3)) چارتی ژمارە (3) سێیەم؛ دابەشبوونی توشبووانی شێرپەنجە بەپێی "تەمەن" لە سەر ئاستی عێراق لە ساڵی (2020) پاڵپشت بە داتاکان وەک لە چارتی ژمارە (4)دا رونکراوەتەوە، لەساڵی (2020)دا لەسەر ئاستی عێراق (31 هەزارو 692) حاڵەتی توشبوون بە جۆرە جیاوازەکانی شێرپەنجە تۆمارکراون، بە تێکڕای (78.93) حاڵەت بۆ هەر (100 هەزار) کەسێک، تێبینی ئەوە دەکرێت لەنێو هەردوو ڕەگەزەکەدا بەتەمەنەکان زیاتر توشی شێرپەنجە بوون، بەتایبەتیش ئەوانەی تەمەنیان لە نێوان (65 - 70) ساڵیدایە کە (6.11%) یان لە رەگەزی "نێر"و (5.5%)یان لە ڕەگەزی "مێ"ن. بەڵام بەپێی تۆمارەکان کەمترین حاڵەت لەنێو ئەو توێژەدا بڵاوبووتەوە کە تەمەنیان لەنێوان (10 بۆ 30) ساڵیدایە.   چارتی ژمارە (4) چوارەم؛ دابەشبوونی توشبووانی شێرپەنجە بەپێی "رەگەز" لە سەر ئاستی عێراق لە ساڵی (2020) حاڵەتە تۆمارکراوەکانی نەخۆشی شێرپەنجە لەنیو هەردوو ڕەگەزی "نێرو مێ" جیاوازە، بەتایبەت هەندێک لە جۆری نەخۆشییەکە لەنێو ڕەگەزی نێرو چەند جۆرێکشی لەنێو ڕەگەزی مێدا بەربڵاوە. وەک چۆن پیاوان زۆرتر توشی شێرپەنجەی پرۆستات دەبن، ئافرەتان زیاتر ڕوبەڕوی جۆرەکانی شێرپرنجەی مەمک و هێلکەدان و کۆئەندامی زاوزێ دەبن. بەپێی دواین ئاماری ئەنجومەنی شێرپرنجەی عێراق لە ساڵی (2003 - 2020) زۆرتر ئافرەتان توشی جۆرەکانی نەخۆشی شێرپەنجە بوون تا پیاوان. بڕوانە (چارتی ژمارە (5)) چارتی ژمارە (5) لەکاتێکدا لەسەر ئاستی پارێزگاکان، پارێزگای بەغداد پلەی یەکەمی گرتووە بەڕێژەی (25.35%)ی توشبووان و لەو ڕێژەیەش (15.25%)ی ئافرەت و (10.10%) لە ڕەگەزی نێرن، لە پارێزگای موسڵ (4.38%)ی مێ و (3.55%) نێرن، لە پارێزگای بەسرە بە ڕێژەی (4.04%) لە ڕەگەزی مێ و (3.34%)ی توشبووان لە ڕەگەزی نێرن، بەڵام بەڕێژەیەکی نزیک لە هاوسەنگ لە پارێزگاکانی موسەنا، دهۆک و میسان توشبوون بە شێرپەنجە تۆمارکراوە. بڕوانە (چارتی ژمارە (6)) چارتی ژمارە (6) لە کاتێکدا تێکڕای توشبووان بۆ هەر (100 هەزار) کەسێک بۆ ڕەگەزی (نێر) سلێمانی بەرزترین ڕێژەی توشبووی بە جۆرەکانی شێرپەنجەی تێدا تۆمار کراوە، بەپێچەوانەی پارێزگای کەرکوک کە کەمترین ڕێژەی توشبووی بۆ هەردوو ڕەگەزەکە تێدا تۆمار کراوە بە پێوەری دابەشکردنی دانیشتوان بۆ هەر (100 هەزار) کەسێک. بڕوانە (چارتەکانی ژمارە (7 و 8))   چارتی ژمارە (7) چارتی ژمارە (8) پێنجەم؛ دابەشبوونی توشبووان بە (10) بەربڵاوترین جۆرەکانی شێرپەنجە لە ساڵی (2020) زیاتر لە دەیان جۆری نەخۆشی شێرپەنجە لە جیهان بەگشتی و لە عێراق هەیەو (10) بەربڵاوترین جۆریان لە عێراق لە ڕەگەزی نێرەوە بۆ ڕەگەزی مێ دەگۆڕێت، بەربڵاوترینیان بریتین لە شێرپەنجەی مەمک بەڕێژەی (19.74%)و بە تێکڕای (15.58) توشبوو بۆ هەر (100 هەزار) کەسێک لە دانیشتوان. لەدوای ئەویشەوە شێرپرنجەی سییەکان بەڕێژەی (7.86%)و بەتێکڕای (6.2) توشبوو بۆ هەر (100 هەزار) کەسێک لە دانیشتوان. شێرپەنجەی قۆڵۆنیش پلەی سێهەمی هەیە بە ڕێژەی (6.97%)و بە تێکڕای (5.5) توشبوو بۆ هەر (100 هەزار) کەسێک لە دانیشتوان، دواتریش شێرپرنجەی مێشک و دەمار ڕێژەی (6.21%)و بەتێکڕای (4.9) توشبوو بۆ هەر (100 هەزار) کەسێک لە دانیشتوان. پاشان شێرپەنجەی خوێن دێت بە ڕێژەی (5.34%)و بە تێکڕای (4.22) توشبوو بۆ هەر (100 هەزار) کەسێک لە دانیشتوان. بەدوایدا شێرپەنجەی میزڵدان دێت بە ڕێژەی (4.58%)و بە تێکڕای (3.61) توشبوو بۆ هەر (100 هەزار) کەسێک لە دانیشتوان. ئینجا شێرپەنجەی غودەی لیمفاوی دێت بەڕێژەی (4.06%)و بە تێکڕای (3.21) توشبوو بۆ هەر (100 هەزار) کەسێک لە دانیشتوان. ئەوەشی دەمێنێتەوە شێرپەنجەی پرۆستاتە بەڕێژەی (3.25%)و بەتێکڕای (3.4) توشبوو بۆ هەر (100 هەزار) کەسێک لە دانیشتوان. بڕوانە (چارتی ژمارە (9)) چارتی ژمارە (9) بەپێی ئامارەکانی ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی پیاوان زۆتر توشی جۆرەکانی شێرپرنجەی (سییەکان، پرۆستات، قۆڵۆن و جگەر) دەبنەوە، ئافرەتانیش زیاتر توشی جۆرەکانی شێرپەنجەی (مەمک، خانە شێرپەنجەییەکانی قۆڵۆن، سییەکان و کۆئەندامی زاوزێ) دەبنەوە. شەشەم؛ دابەشبوونی حاڵەتەکانی گیانلەدەستدان بە جۆرەکانی شێرپەنجە لە ساڵی (2020) بەگوێرەی ئامارەکانی ئەنجومەنی شێرپەنجەی عێراقی لە ساڵی (2020)، کۆی ئەو حاڵەتەکانی گیانلەدەستدان بەهۆی نەخۆشییەکانی شێرپەنجەوە گەیشتووە بە (10 هەزار و 622) کەس، واتە لەسەر ئاستی گشتی عێراق (19.83) کەس لەکۆی (100 هەزار) کەسێک بەهۆی شێرپەنجەوە گیانی لەدەستداوە، لەگەڵ ئەوەشدا ڕێژەی مردنی پیاوان بە جۆرەکانی شێرپەنجە زیاتر بووە لە ڕێژەی مردنی ئافرەتان، هاوکات لەڕووی گیانلەدەستدان بەپێی تەمەنە جیاوازەکان زۆرتر بۆ کەسانی بەتەمەن کوشندەتربووە، تا ئەوانەی لە قۆناغی گەنجی و مناڵیدان. بڕوانە (چارتی ژمارە (10)) چارتی ژمارە (10) هاوکات وەک لە چارتی ژمارە (11) ئاماژەی بۆ کراوە، تێکڕای کۆی گیانلەدەستدانی توشبووانی شیرپەنجە بۆ ڕەگەزی نێر (21.26) کەس بووە بۆ هەر (100 هەزار) کەسێک لە دانیشتوان. ئەوانەی گیانیان لەدەستداوە بەهۆی شێرپرنجەی قوڕگ و سییەکانەوە بووە بریتی بووە لە (5.52) حاڵەتی گیانلەدەستدان بۆ ڕەگەزی نێر لەکۆی هەر (100 هەزار) کەسێک لە دانیشتوان. هاوکات (2.65) حاڵەتی گیانلەدەستدان بۆ ڕەگەزی نێر لە کۆی هەر (100 هەزار) کەسێک لە دانیشتوان بە هۆی شێرپەنجەی خوین و (2.43) حاڵەتی گیانلەدەستدان بۆ ڕەگەزی نێر لەکۆی هەر (100 هەزار) کەسێک لە دانیشتوان بەهۆی شێرپەنجەی مێشک و دەمارەوە بووە. چارتی ژمارە (11) تێبینی ئەوە دەکرێت تێکڕای کۆی گیانلەدەستدان بەهۆی تووشبوون بە بەربڵاوترین جۆرەکانی شێرپەنجە لەنێو ڕەگەزی مێدا گەیشتووە بە (20.68) حاڵەت بۆ هەر (100 هەزار) کەسێک لە ئافرەتان. تۆمارکردنی رێژەی مردن بەهۆی شێرپەنجەی مەمک بەرزترین ئاستی تۆمارکردووە بە (6.75) کەس بۆ هەر (100 هەزار کەسێک)، پاشان شێرپەنجەی قوڕگ و سییەکان بە تێکڕای (2.75) بۆ هەر (100 هەزار کەسێک) پاشان شێرپەنجەی مێشک و دەمار دێت بە تێکڕای (2.08) کەس بۆ هەر (100 هەزار) کەسێک لە ئافرەتان. بڕوانە (چارتی ژمارە (12)) چارتی ژمارە (12) لەکاتێکدا دابەشبوونی تێکڕای مردن بەهۆی شێرپەنجەوە بۆ (10) بەربڵاوترین جۆری شێرپەنجە لەسەر ئاستی عێراق، پارێزگای کەربەلا پلەی یەکەمی گرتووە، لە دوای ئەویش پارێزگای نەجەف و پاشان پارێزگای میسان و تا دەگات بە پارێزگاکانی هەولێرو موسەناو کەرکوک کە کەمترین مردنیان تێدا تۆمارکراوە. بڕوانە (چارتی ژمارە (13)) چارتی ژمارە (13) حەوتەم؛ بڵاوبوونەوەی بە (10) بەربڵاوترین جۆرەکانی شێرپەنجە لەنێو مناڵاندا لە ساڵی (2020) کۆی ژمارە حاڵەتە تۆمارکراوەکانی جۆرەکانی شێرپەنجە لەنێو مناڵانی خوار تەمەن (15) ساڵ لەسەر ئاستی عێراق لە ساڵی (2020) گەیشتووە بە (هەزار و 740) حاڵەت بە ڕێژەی (5.49%)ی کۆی توشبووان کە بۆ سەرجەم دانیشتوانی توشبووی نێو تەمەنە جیاوازەکان بریتییە لە (31 هەزار و 692) حاڵەتی تۆمارکراو. ئەو ژمارەیەش واتە توشبوونی (11.46) منداڵ بە نەخۆشییە شێرپەنجەییەکان بۆ هەر (100 هەزار) کەسێک لە دانیشتوان بۆ تەمەنی کەسانی کەمتر لە (15) ساڵ، بەشی زۆری ئەو ژمارەیەش لەنێو منداڵانی خوار (5) ساڵ تۆمارکراوە بە قەبارەی (12.13) حاڵەت بۆ هەر (100 هەزار) کەسێک لە منداڵانی خوار تەمەن (15) ساڵ. ئەوەی جێگای ئاماژەیە قەبارەی توشبووانی نێر زیاتر بەراورد بە ڕەگەزی مێ، زۆرترین ڕێژەی توشبوونی بە جۆرەکانی شێرپەنجەی نێو مناڵان بریتین لە شێرپەنجەی خوێن و لەدوای ئەویش شێرپرنجەی مێشک و دەمار لەنێو مناڵاندا پلەی دووەمی گرتووە. لەسەر ئاستی پارێزگاکانی عێراقیش پارێزگای بەسرە زۆرترین بڕی شێرپەنجەی منداڵانی تێدا تۆمارکراوە، کەمترینیش لە پارێزگاکانی دهۆک و سلێمانی تۆمارکردنی نەخۆشییەکە لە نێو مناڵاندا. کەمترین حاڵەتەکانیش لە پارێزگاکانی کەرکوک و هەولێرو سەڵاحەدین تۆمارکراون لەنێو مناڵانی خوار تەمەن (15) ساڵ. بڕوانە (چارتی ژمارە (14)) چارتی ژمارە (14)

(درەو): راپۆرتی: زریان محەمەد - گەرمیان  له‌ماوه‌ى 2 ساڵى رابردودا به‌هۆى وشكه‌ساڵیه‌وه‌، ژماره‌یه‌كى زۆرى جوتیارى گه‌رمیان كه‌ دانه‌وێڵه‌یان چاندبو، توشى زیان بون، بۆ تێپه‌ڕاندنى ئه‌و زیانانه‌ش رێگه‌یه‌كى نوێی كشتوكاڵ و ئاودێرییان گرتوه‌ته‌به‌ر، كه‌ سیسته‌مى ئاوپرژێن‌ (موره‌شه‌)یه‌‌، جه‌خت له‌وه‌ش ده‌كه‌نه‌وه‌ پرۆسه‌كه‌ سه‌ركه‌وتو بوه‌. عوسمان عه‌لى محه‌مه‌د، جوتیار له‌ گه‌رمیان، باس له‌وه‌ ده‌كات: ئه‌م سیسته‌مى موره‌شه‌یه‌ كه‌ دامان ناوه‌ به‌ رێژه‌ى  80 بۆ %90 سودمان لێبینیوه‌، چونكه‌ پارساڵ كه‌ به‌ موره‌شه‌ ئاومان داوه‌ له‌ به‌رامبه‌ر 1 ته‌ن گه‌نم 35 ته‌ن به‌رهه‌مى هه‌بوه‌، به‌ڵام كه‌ پێشتر ته‌نها پشتمان به‌ باران به‌ستوه‌ 1 ته‌ن ته‌نها 10 بۆ 12 ته‌ن به‌رهه‌مى هه‌بوه‌. ئه‌و سیسته‌مه‌ى عوسمان باسی ده‌كات، بریتییه‌ له‌ لێدانى بیر بۆ ده‌رهێنانى ئاوی ژێر زه‌وی و پرژاندنى ئه‌و به‌رهه‌می ئاوه‌یه‌ له‌ رێگه‌ى كۆمه‌ڵێك ئاوپرژێنه‌وه‌ به‌سه‌ر ئه‌و زه‌وییه‌ى كه‌ چێنراوه‌ به‌ دانه‌وێڵه‌. به‌وته‌ى خۆیشی، ئێستا 50 دۆنم زه‌وی به‌م سیسته‌مه‌ چاندوه‌ و تێكڕاش  نزیكه‌ى‌ 60 هه‌زار دۆلارى (6 ده‌فته‌ر) له‌سه‌ر كه‌وتوه‌. هه‌ندێك له‌ جوتیارانى دیكه‌، هه‌مان سیسته‌م بۆ ئاودێریی كێڵگه‌كانیان به‌كاردێنن، به‌ڵام سه‌رچاوه‌ى ئاوه‌كانیان ئاوی سه‌ر زه‌وییه‌. ئەشرەف نامیق حەسەن، جوتیار لە گەرمیان، وتی: بۆ ئەمساڵ جیاواز لە ساڵانی پێشتر کە وشکەساڵی بو، ٨٠ دۆنم زەویم کردوە بە بەراو بە شێوەی مورەشە ئاوی دەدەم کە پشت بە روباری سیروان دەبەستم، بۆ هەر ١ دۆنمیش ٣٥ کیلۆ گەنمم پێوە کردوە. به‌پێى ئامارێكى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى كشتوكاڵى گه‌رمیان، له‌ سنوره‌كه‌دا 1 ملیۆن و 433 هه‌زار و 221 دۆنم زه‌وی كشتوكاڵیى بونى هه‌یه‌، له‌و رێژه‌یه‌ش 111 هه‌زار و 202 دۆنمى به‌راوه‌، هاوكات 5 هه‌زار و 753 جوتیار له‌ سنوره‌كه‌ سه‌رقاڵى چاندنى به‌روبومى دانه‌وێڵه‌ و به‌تایبه‌ت گه‌نمن. به‌كاریگه‌ریی وشكه‌ساڵی و گۆڕانكاریی له‌ دابارین و كه‌مبونه‌وه‌ى، كشتوكاڵی ده‌یمی له‌ سنوره‌كه‌دا مه‌ترسی له‌سه‌ر دروست بوه‌. گۆران وەلی قادر، جوتیار لە گەرمیان، دەڵێت: ساڵانە ٢٥٠٠ دۆنم زەوی بەراو لەگەڵ ١٠٠ دۆنم زه‌وى دەیمى به‌ گەنم دەچێنم، لە ساڵی ٢٠٢١ دا ٣٠ تۆن لە زەویە دەیمەکانمدا چاند هیچ بەرهەمێکم لێ هەڵنەگرتەوە، بەڵکو ٧٥ ملیۆن دینار زەرەرم کرد. بۆ ئەشرەف نامیق حەسەن دۆخه‌كه‌ قورستر بوه‌، وه‌كخۆى وتی: لە ماوەی ٢ ساڵی وشکەساڵی دا ٢٧٠ ملیۆن دینار زیانم كرد. ئه‌م زیانه‌ى كه‌ جوتیاران ده‌یكه‌ن، به‌وته‌ى شاره‌زایه‌كى ئابوری به‌ته‌نها كاریگه‌ریی له‌سه‌ر ئه‌و كه‌سانه‌ دروست ناكات، به‌ڵكو لێكه‌وته‌ى له‌سه‌ر ته‌واوى كۆمه‌ڵگاش هه‌یه‌. د.ماردین مه‌حسوم فه‌ره‌ج، پسپۆرى ئابورى و مامۆستا له‌ زانكۆى سلێمانى، ده‌ڵێت: كه‌مبونه‌وه‌ى به‌رهه‌مى دانه‌وێڵه‌ له‌ بازاڕدا و به‌تایبه‌ت له‌ گه‌رمیان به‌هۆى وشكه‌ساڵیه‌وه‌، راسته‌وخۆ كاریگه‌ى ده‌بێت له‌سه‌ر پشكى داهاتى كه‌رتى كشتوكاڵ و داهاتى نیشتمانى، كه‌ ئه‌مه‌ش خاڵێكى مه‌ترسیداره‌. ده‌شڵێت: كاتێك به‌رهه‌مى گه‌نم كه‌م ده‌بێته‌وه‌، جوتیاران په‌نا ده‌به‌نه‌به‌ر كارى دیكه‌، به‌تایبه‌ت كارى بازرگانى، ئه‌مه‌ش واده‌كات كه‌رتى كشتوكاڵ په‌كى بكه‌وێت. شێوازی كشتوكاڵ له‌ زه‌ویه‌ ده‌یمه‌كان دا تائێستاش به‌ رێگه‌ ته‌قلیدییه‌كه‌ ئه‌نجام ده‌درێت، كه‌ ئه‌ویش ته‌نها پشت به‌ستنه‌ به‌ ئاوى باران، به‌ڵام ئه‌م رێگه‌یه‌ زامن نییه‌، ئه‌ویش به‌هۆی كه‌مبونه‌وه‌ى باران و دوباره‌بونه‌وه‌ى وشكه‌ساڵی. "لە ماوەی ٢ ساڵی وشکەساڵیدا ٥٢٠ دۆنم زەویم چاند بە بەرهەمی گەنم، بە هەردو ساڵەکەوە ٦٥ ملیۆن دینار توشی زەرەر بوم، لە کاتێکدا ساڵانی پێش وشکەساڵیەکە ٢٠٠ بۆ ٣٠٠ تۆن گەنمم هەڵدەگرتەوە". عەلی رەشید کەریم، جاوتیار لە گەرمیان، وای وت. به‌پێى ئامارێكى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى كشتوكاڵى گه‌رمیان له‌ ماوه‌ى ساڵانى 2016 بۆ 2022 بڕى به‌رهه‌مهێنانى گه‌نم كه‌مى كردوه‌، هاوكات له‌ هه‌مان ماوه‌دا ژماره‌ى جوتیاریش له‌ به‌رهه‌م هێنانى گه‌نم كه‌مى كردوه‌. جوتیاران باس له‌وه‌ ده‌كه‌ن كه‌ تاوه‌كو  ئێستا حكومه‌ت هیچ قه‌ره‌بویه‌كى نه‌كردونه‌ته‌وه‌ له‌به‌رامبه‌ر ئه‌و زیانیانه‌ى توشى بون له‌ ماوه‌ى 2 ساڵى رابردوى وشكه‌ساڵیدا، به‌ڕێوبه‌رى كشتوكاڵى گه‌رمیانیش بابه‌ته‌كه پستڕاست‌ ده‌كاته‌وه‌. گۆران وەلی قادر، جوتیار لە گەرمیان دەڵێت: "حکومەت هیچ قەرەبویەکی نەکردوینەتەوە نە بە مادی نە بە بنەتۆش". ئەشرەف نامیق حەسەن، جوتیار لە گەرمیان وتی: حکومەت ئەوەی کە پێشکەشی  جوتیاری كردبێت بنەتۆ بوە وەک پاڵپشتیەک کە تۆنی بە ٨٠٠ هەزار دینار پێماندراوه‌، ئەوەشی بە بێبەرامبەر پێمان درا تەنها ٢٠٠ کیلۆ بوە. شادیه‌ حسێن، به‌ڕێوبه‌رى گشتى كشتوكاڵى گه‌رمیان، جه‌ختى له‌وه‌كرده‌وه‌ ئه‌و جوتیارانه‌مان له‌ ماوه‌ى 2 ساڵى رابردودا به‌هۆی وشكه‌ساڵیه‌وه‌ توشى زیان بون، هیچ قه‌ره‌بویه‌ك نه‌كراونه‌ته‌وه‌. وتیشی: به‌ 2 راپۆرت ئاراسته‌ى سه‌روى خۆمانمان كردوه‌ له‌ هه‌ردو ساڵه‌كه‌دا داواى 12 ملیار دینارمان كردوه‌ به‌مه‌به‌ستى قه‌ره‌بوكردنه‌وه‌یان، كه‌چى تاوه‌كو ئێستا هیچ وه‌ڵامێك نه‌دراوینه‌ته‌وه‌ سه‌ربارى دروستكردنى بۆردێكى تایبه‌ت به‌ وشكه‌ساڵى له‌لایه‌ن وه‌زاره‌تى كشتوكاڵه‌وه‌. هێماى بۆ ئه‌وه‌شكرد: "ئه‌وه‌شى دراوه‌ به‌ جوتیار وه‌ك قه‌ره‌بو ته‌نها كارگه‌ى بنه‌تۆى به‌ڕێوبه‌رایه‌تیمان 1 هه‌زار 200 ته‌ن گه‌نمى داوه‌ به‌ جوتیاران وه‌ك پاڵپشتیه‌ك كه‌ بۆ هه‌ر ته‌نێك 214 هه‌زار دیناریان لێوه‌رگیراوه‌، هاوكات رێكخراوى فاو 28 هه‌زار و 200 ته‌ن گه‌نمیان دابه‌شكرد بۆ هه‌ر جوتیارێك 200 كیلۆیان به‌ركه‌وت كه‌ 141 جوتیار سودمه‌ند بون". ژماره‌ى ئه‌و جوتیارانه‌ى له‌ ساڵى 2020-2021دا به‌هۆی وشكه‌ساڵییه‌وه‌ توشی زیان بون، 4 هه‌زار و 430 جوتیار بون. جیاواز له‌ ناوچه‌كانى دیكه‌ كه‌ به‌ شێوه‌یه‌كى رێژه‌یی توشی وشكه‌ساڵی بون، ئیداره‌ى گه‌رمیان به‌ رێژه‌ى 100% وشكه‌ساڵی گرتویه‌تییه‌وه‌، ئه‌مه‌ش به‌وته‌ى به‌ڕێوبه‌رى گشتى كشتوكاڵی گه‌رمیان. ئه‌م دۆخه‌ى كه‌مبارانى و وشكه‌ساڵی، وایكردوه‌ چیتر كشتوكاڵكردن له‌ زه‌ویه‌ ده‌یمه‌كانى گه‌رمیان دا به‌و شێوه‌ ته‌قلیدییه‌ى كه‌ هه‌یه‌، زامن نه‌بێت، به‌ڵكو پێویست به‌ هێنانه‌ ئاراى چاره‌سه‌ر و سیسته‌مى جێگره‌وه‌ و نوێ بكرێت. عه‌بدولمته‌لب ره‌فعه‌ت، پسپۆرى بوارى ژینگه‌ و مامۆستا له‌ زانكۆى گه‌رمیان جەختی لەوەشکردەوە: یەکێک لە چارەسەرە گرنگەکان دروستکردنی بەنداوی ستراتیژیە بەشێوەی (گەورە و مامناوەند) کە گەرمیان پێویستی پێیەتی، چونکە قەرەبوی ئەو ئاوە دەکاتەوە کە لە ژێر زەوی بەکاردەھێنرێت، ھاوکات ئاوی سەرزەویش جوتیار دەتوانێت سودی لێببینێت و ئەتوانرێت کەناڵى داخراو دروست بکرێت بۆ گواستنەوەى ئاوى بەنداوەکە بۆ زەوییە کشتوکاڵیەکان بەمەبەستى فەراهەمکردنى ئاسایشى خۆراک لە ناوچەکە. پێیشیوایه‌ كه‌ گرنگه‌ بۆ سنوره‌كه‌ تەرزى نوێ لە دانەوێڵەکان هاوردە بکرێت یان بەرهەمبهێنرێت کە تواناى بەرگریکردنى هەبێت لە کەمبارانى و وشکەساڵى. له‌باره‌ى سیسته‌مى ئاوپرژاندنیش كه‌ ژماره‌یه‌ك جوتیار له‌ گه‌رمیان گرتویانه‌ته‌به‌ر، ئه‌و مامۆستایه‌ى زانكۆ وتى: ئه‌م رێگه‌یه‌ كه‌ له‌ روى زانستیەوە پێى دەوترێت (ئاودانى تەواوکاریی) یەکێکی دیکەیە لە چارەسەرەکان. به‌ڕێوبه‌رى كشتوكاڵى گه‌رمیانیش سیسته‌مه‌كه‌ به‌ سه‌ركه‌وتو ده‌زانێت، باس له‌وه‌شكرد: له‌ زۆربه‌ى ئه‌و وڵاتانه‌ى كه‌ بارانیان كه‌مه‌ پشتى پێده‌به‌ستن. شادیه‌ حسێن، وتیشی: پێویسته‌ له‌ گه‌رمیان چیتر پشت به‌ باران نه‌به‌ستین بۆ به‌رهه‌مى دانه‌وێڵه‌، چونكه‌ به‌ره‌و ئه‌وه‌ ده‌ڕۆین كه‌ ساڵانه‌ توشى وشكه‌ساڵى ئه‌بین، باشترین چاره‌سه‌ر له‌ ئێستادا رێگه‌ى زانستیه‌كانه‌ و‌ یه‌كێك له‌وانه‌ سیسته‌مى ئاوپرژاندنه‌. ئه‌وه‌ى وایكردوه‌ جوتیاران كه‌متر دودڵ بن له‌ به‌كارهێنانى ئه‌م سیسته‌مه‌، ئه‌وه‌یه‌ له‌ ناوچه‌ى دیكه‌ش په‌یڕه‌و ده‌كرێت، له‌وانه‌ش: پارێزگاى هه‌ڵه‌بجه‌. ستار مه‌حمود ساڵح، به‌ڕێوبه‌رى گشتى كشتوكاڵى هه‌ڵه‌بجه،‌ له‌مباره‌یه‌وه‌ ده‌ڵێت: سیسته‌مى موره‌شه‌ له‌ ئێستادا به‌كارئه‌هێنرێت له‌لایه‌ن جوتیارانه‌وه‌، ئه‌م سیسته‌مه‌ ته‌واوكارییه‌ بۆ به‌رهه‌مى گه‌نم سه‌ركه‌وتوه‌، ئه‌و شوێنانه‌شى كه‌ پشت به‌ ئاوى باران نابه‌ستن هه‌ر گرنگى به‌م سیسته‌مه‌ ئه‌ده‌ن، مه‌رجیش نیه‌ له‌ رێگه‌ى ئاوى ژێرزه‌ویه‌وه‌ بێت، به‌ڵكو ده‌توانرێت له‌ رێگه‌ى پۆند و به‌نداویشه‌وه‌ ده‌بێت و ده‌توانرێت به‌كاربهێنرێت. به‌ڵام له‌ گه‌رمیاندا زۆرترینی ئه‌و جوتیارانه‌ى سیسته‌مه‌كه‌یان به‌كارهێناوه‌، پشت به‌ ئاوى ژێرزه‌وی ده‌به‌ستن، كه‌ ئه‌مه‌ش رێگرى و ئاله‌نگاری خۆی هه‌یه‌، چونكه‌ به‌پێى رێنماییه‌كانى حكومه‌ت هه‌ر جوتیارێك زه‌ویه‌كه‌ى له‌ 20 دۆنم كه‌متربێت، ناتوانێت بیرى ئیرتیوازى لێبدات. حامد جومعه‌، به‌ڕێوبه‌رى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ئاوى ژێرزه‌وى گه‌رمیان، جه‌ختى له‌وه‌كرده‌وه‌ "به‌پێى رێنماییه‌كانى وه‌زاره‌تمان بۆ بیرى كشتوكاڵى ئه‌و زه‌ویانه‌ى كه‌ گرێبه‌ستى كشتوكاڵیان هه‌یه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌و زه‌ویانه‌ى كه‌ تۆماریان هه‌یه‌ و تاپۆن ده‌توانن بیری كشتوكاڵى لێبده‌ن به‌ مه‌رجێك زه‌ویه‌كانیان له‌ 20 دۆنم كه‌متر نه‌بێت، دورى نێوان بیره‌كانیش ده‌بێت له‌ 450 مه‌تر كه‌متر نه‌بێت به‌پێى رێنماییه‌كان". ئه‌مه‌ له‌ كاتێكدایه‌ به‌پێى ئامارێكى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ئاوى ژێر زه‌وى گه‌رمیان، له‌ سنوره‌كه‌دا 1 هه‌زار و 183 بیرى كشتوكاڵى بونى هه‌یه‌، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا 27 هه‌زار و 809 دۆنم زه‌وى ده‌یمی به‌ ئاوى ژێر زه‌وى بون به‌ به‌راو. بۆ چاره‌سه‌رى كێشه‌ى ئه‌و جوتیارانه‌ى كه‌ زه‌ویه‌كانیان كه‌متره‌ له‌ 20 دۆنم، حامد جومعه‌ ده‌ڵێت: ده‌توانن به‌ چه‌ند جوتیارێكه‌وه‌ بیرێك لێ بده‌ن و به‌هاوبه‌شى به‌كاریبێنن. ئەگەرچی بەکارهێنانی ئاوی ژێر زەوی کارێکە کە پێویستە بە وریاییەوە بکرێت، بەڵام پسپۆڕێک پێیوایە ئەم سیستەمی ئاوپرژاندنە باشترە لە سیستەمەکانی تر. عەبدولمتەلب رەفعەت، وتی: بەکارهێنانى مەرەشە بۆ ئاودێرى رێگایەکى زانستییە وزۆر باشترە بەبەراورد بە رێگاى (جۆگە) ورێژەى بەهەدەردانى ئاو کەمتر دەکاتەوە. وتیشی: لە روى زانستیەوە بەکارهێنانى سیستمى پرژاندن ٧٠% لە ئاوى بەفیڕۆچو کەمدەکاتەوە، بەڵام پێویستە جوتیاران رێنمایى بکرێن لە چۆنیەتى بەکارهێنانى، چونکە جوتیارى وا هەیە ٢٤ کاتژمێر ئەو مەرەشانە ئەکاتەوە ئیش لە کاتێکدا تەنها ١ کاتژمێر پێویستە. ئه‌م رێگایه‌ى هه‌ندێك له‌ جوتیارانى گه‌رمیان گرتویانه‌ته‌به‌ر، به‌ رای پسپۆڕێكى ئابوری، رۆڵی ده‌بێت له‌گه‌شه‌دان به‌ كه‌رتى كشتوكاڵی سنوره‌كه‌. د.ماردین مه‌حسوم فه‌ره‌ج، پسپۆڕى ئابورى و مامۆستا له‌ زانكۆى سلێمانى، وتى: ئەم سیستەمی ئاوپرژاندنە سەرکەوتو دەبێت ئەگەر حکومەت پاڵپشتی بکات، چونکە سیستەمێکی گونجاوە بۆ روبەروبونەوەی وشکەساڵی، ئەمەش ئەبێتە پاڵپشتیەک بۆ جوتیار.