یاسین تەها، خوێندكاری دكتۆرا لە مێژووی ئایین‌و ئایینزاكان، شارەزا لە كاروباری عێراق مانەوەی ئەردۆغان لە سەرۆكایەتیی كۆماری توركیا پاش 20 ساڵ لە وەرگرتنی جڵەوی دەسەڵات‌و بۆ خولی سێیەمی سەرۆكایەتیی، یەكێك لەو پێشهاتانەیە كە بۆ عێراقی دراوسێی ئەم وڵاتە گرنگ‌و لێكەوتەی جۆراوجۆری هەیە؛ چ لە بواری سیاسی‌و ئەمنی، چ لە بواری سیاسەتەكانی وزەو بازرگانی‌و ئاو كە پرسی هەنوكەیین لە عێراق. ئەم شرۆڤەیە هەوڵدەدات لە دیوە عێراقییەكەیەوە لێكەوتەكانی بەردەوامی ئەردۆغان لە سەرۆكایەتیی توركیا لێكبداتەوە. هێڵە گشتییەكانی خولی نوێی ئەردۆغان لەبەر ڕۆشناییی تەمەنی 20 ساڵەی حوكمڕانیی ئەردۆغان، تا ڕاددەیەكی زۆر هێڵە گشتییەكانی سیاسەتەكانی دەربارەی عێراق‌و ناوچەكەو وڵاتانی تری پەیوەندیدار، زانراوە. لە ئاهەنگی دەستبەكاربوونەكەیشیدا (3ی حوزەیرانی 2023) جەختی لەوە كردەوە لەمەولا ئاڕاستەی توركیا بەیەكەوە ڕوو لە ڕۆژهەڵات‌و ڕۆژاواش دەبێت لە یەككاتدا ([1]). بەپێی لێكدانەوە توركییەكانیش ئەمە بەمانای ئەوە نایەت توركیای ئەردۆغان بەخێرایی دەستبەرداری ئاڕاستە ڕۆژهەڵاتییە ناسراوەكەی ببێت‌و هەنگاوی زیاتر لە ئەمریكاو ناتۆ بچێتە پێش، بەڵكو بەهۆی سەرهەڵدانی جەمسەرگیرییەكانی ئەمریكاو چین‌و ڕوسیاشەوە قۆناغێك دەستپێدەكات كە وڵاتانی ناوچەكە بەمەبەستی كەمكردنەوەی گرژییەكان، زیاتر لەگەڵ یەكتر هەماهەنگی دەكەن؛ هەر ئەمەیش هاندەری توركیایە بۆ ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی لەگەڵ دەوڵەتانی میسرو كەنداو، بەتایبەت عەرەبستانی سعودی ([2]). هەندێك لە چاودێرانیش ئاماژە بەوە دەكەن كە ئەردۆغان چاوی لەسەر ئەزمونی ئابوریی "چین"ە؛ بەرهەمهێنانی زۆر، زیادبوونی هەناردەكردن، دراوی هەرزان، هەروەها چاوێكی تری لەسەر ئەزمونی هەواڵگریی بەریتانیایە كە سیاسەت‌و دیپلۆماسی‌و هەواڵگری تێكەڵ دەكات بۆ داڕشتنی سیاسەتی دەرەوە ([3]). لەماوەی 20 ساڵی حوكمڕانییەكەیدا، ئەردۆغان كاری لەسەر شۆی (نمایش)ی سەربازی كردووە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست‌و دەرەوەی؛ ئەوەیش چ لەڕێگەی لەشكركێشی بێت بۆ ناو خاكی ڕۆژاوای كوردستان لە سوریا یان لە خاكی هەرێمی كوردستان؛ هەروەها كۆمەككردنی حكومەتی "الوفاق" لە لیبیا، لەگەڵ پەلكێشانی نفوز بەرەو ئەفریقا. بەڵام زبرە ئابورییەكان ناچاریان كرد لەگەڵ سعودیاو ئیمارات پەنا بۆ ئاشتەوایی ببات بەبێ ئەوەی سوپاو باڵە سەربازییەكانی لە هیچ كوێ پاشەكشە پێ بكات ([4])؛ نیمچە كۆدەنگییەكیش هەیە كە ئاڵنگاریی گەورەی ویلایەتە نوێیەكەی ئەردۆغان، بریتی دەبێت لە دۆسیەی ئابوری‌و بەهای لیرەو هەڵاوسانی نرخەكان‌و ئاوەدانكردنەوەی وێرانكارییەكانی بوومەلەرزە ([5]). لەسەر ئاستە عێراقییەكەیشی، مامەڵەكردنی توركیاو عێراق لەگەڵ یەكتر سەرباری لەمپەرەكان، ناچاری دەبێت، چونكە جگە لە سنورو دۆسیە هاوبەشەكانی ئاسایش‌و سامانی ئاو، سزاكانی ئەمریكا بۆ سەر ئێران دەرفەتێكی وای ڕەخساندووە كە پشتبەستنیان بە یەكتر زیاد بكەن. لەم بەینەیشدا پابەندبوونی ئەنقەرە بە سزاكانی پەیوەست بە نەوتەوە، عێراق دەكاتە جێگرەوەی نزیك‌و دەروازەیەكی گەورەی قەرەبووكردنەوە؛ بۆ عێراقیش توركیا تاقە دەرچەی وشكانییە بۆ گەیشتن بە ئەوروپاو سەرچاوەیەكی گەورەی دابینكردنی كەرەستەو پێداویستییەكانی بازاڕی عێراقە. دیدی عێراقییەكان بۆ ئەردۆغان بەپێی ئەوەی سیاسەت‌و تێڕوانینی ئێستای دەوڵەتی عێراق گیرۆدەی نەبوونی سەنتەرو دابەشبوونەكانی پەیوەستە بە شوناسە فرەجۆرەكان، ناكرێت باس لە دیدێكی عێراقی ستراتیژی‌و گشتگیر بكرێت دەربارەی دۆسیەكانی دەرەوە، لەوانەش توركیای ئەردۆغان. لە عێراق جگە لە توركمانی سوننەو باڵی "بەرەی توركمانی"، لەناو عەرەبی سوننەیشدا جەمسەرەكانی حەلبوسی‌و خەمیس خەنجەر، پەیوەندیی بەهێزو دۆستایەتیی زۆریان هەیە لەگەڵ ئەردۆغان، جیاواز لە توركمانی شیعە یان ئەو عەرەبە سوننانەی لە باڵە ئێرانییەكانەوە نزیكن یان ناوچەیی‌و لۆكاڵن. سەرباری ئەمەیش، خوێندنەوەیەك هەیە كە هەندێك لە سیاسەتوانانی عێراق مانەوەی ئەردۆغانیان پێ باشتر بووە لە گۆڕینی بە كلیچدارئۆغڵۆ، لەسەر بنەمای ئەوەی ناسراو و تاقیكراوە، باشتر لەوەی كە دێ‌و نەناسراوە ([6]). بەڵام لە ناوەندی شیعیدا- كە ئێستا چەقی بڕیاری عێراقن- بە شێوازێكی ساردوسڕ كارلێك لەگەڵ دەرچوونەوەی ئەردۆغان كراوە، بەو پێیەی لە خەیاڵدانی شیعەدا ناوبراو گوزارشت لە دیاردەی "عوسمانیی نوێ" دەكات؛ هەروەها سیمبولێكی ئیسلامییە سوننەكان‌و هۆكارێكی بەهێزكردنی جەمسەری توركیایە لەبەرامبەر جەمسەری ئێران. ڕەنگە هەر بەم هۆیەیشەوە بێت هیچ بەرپرسێكی باڵای شیعەی عێراق نەیانویست بچنە ژێر باری تەریقبوونەوە (ئیحراجی)ی بەشداریكردن لە مەراسیمی سوێندخواردنی ئەردۆغان بۆ خولی سێیەم؛ بۆ ئەو مەبەستەیش "فوئاد حسێن"ی كوردو وەزیری دەرەوەیان ڕاسپارد بۆ بەشداریكردن لەو بۆنەیە، لەكاتێكدا لەناو 78 سەرۆك شاندی بەشدار، 21 سەرۆك دەوڵەت‌و 13 سەرۆك وەزیران‌و 12 سەرۆك پەرلەمان هەبوون ([7])، كەچی زۆر لەوانەیش وەك عێراق دراوسێی توركیا نین‌و دۆسیەی هاوبەش‌و تێكچڕژاویان لەگەڵیدا نییە. ئەم ڕوانینە پڕ لە سڵەمینەوەیەش لە عێراقەوە بۆ ئەردۆغان لە ئێرانیش تاڕادەی زۆربەهەمان شێوەیە، لە "تاران"یش بۆچوونەكان لەسەر ئەوە بوون ڕاستە ئەردۆغان هەماهەنگیی هەیە لەگەڵ ئێران‌و لە دۆسیەی گەمارۆكان بە شێوازی جیاواز لە خۆدزینەوە لە گەمارۆكان یارمەتیی ئێران دەدات، بەڵام لە دورمەودادا مەترسییەكی ستراتیژییەو ئەگەر لە هەڵبژاردن بكەوتایە، ئەوە مەترسیی ئایندەیی‌و دورمەودا كەمتر دەبوو لەسەر ئێران ([8]). دۆسیە هاوبەشەكانی عێراق لەگەڵ توركیای ئەردۆغان  بۆچوونێك هەیە كە لە كابینەی نوێی ئەردۆغاندا دوو بەرپرسی كابینەكە، لە دۆسیەكانی پەیوەست بە عێراق ڕۆڵی سەرەكی دەبینن: "ئیبراهیم كاڵن"، سەرۆكی نوێی دەزگەی هەواڵگری‌و "هاكان فیدان"، وەزیری دەرەوە، كە پێشتر سەرۆكی "میت" بووە؛ هەردوو كەسایەتییەكەیش پەیوەندی‌و ئاگادارییان لەناوخۆی عێراقدا هەیە ([9]). پاشخانی فیدان لە كاركردنی لە سەرۆكایەتیی "میت"دا بووە؛ هەروەها بە "پیاوی سێبەر"و "سندوقی ڕەشی ئەردۆغان"و كەسی متمانەپێكراوی سەرۆك كۆماری توركیا ئاماژەی بۆ دەكرێت. لەماوەی 13 ساڵیشدا لە زۆر دۆسیەدا كاریكردووە كە پلاندانان‌و جێبەجێكردنیشی لەخۆگرتووە لە یەككاتدا ([10]). هەرچی "ئیبراهیم كاڵن"یشـە بە یەكێك لە دەستەبژێرە سیاسییەكانی حزبی دادو گەشەپێدان دادەنرێت‌و یەكێك لە ڕاوێژكارە دیارەكانی ئەردۆغانە لە داڕشتنی سیاسەتەكانی دەرەوەی توركیا، بەتایبەت لە هەردوو دۆسیەی ئەمریكاو ئەوروپا؛ سەرپەرشتیی دۆسیەی سوریاشی كردووە لەگەڵ نوێنەری تایبەتی ئەمریكا، جەیمس جێفری‌و پشتیوانیی ئەمریكاو ڕۆژاوای بۆ توركیا لە دۆسیەی داعشدا مسۆگەر كردووە. سەرەڕای ئەوەیشی سیاسەتمەدارە، پسپۆڕیی هەیە لە فەلسەفەو مێژووداو ئەكادیمیستە ([11]). گرنگترین ئەو دۆسیانەیشی لە كابینەی نوێی ئەردۆغان لەنێوان توركیاو عێراقدا كراوەن‌و كاریگەر دەبن بە سەركەوتنەوەی ئەردۆغان، دەكرێت پۆلێن بكرێن بۆ ئەمانەی خوارەوە: بنكە سەربازییەكان بەپێی زانیارییە بەردەستەكان، توركیا 11 بنكەی سەربازیی سەرەكی‌و 19 سەربازگەی بنەڕەتیی لە خاكی هەرێمی كوردستاندا هەیە، كە بەشی باكوری عێراقە. هەندێك ڕاپۆرتی تر ئاماژە بەوە دەكەن كە لەئێستادا نزیكەی 19 بنكەی توركیا لە عێراق هەن كە 15 بنكەیان سەربازین‌و چوارەكەی تریش بنكەی هەواڵگرین. لە سەرجەم ئەمانەیشدا نزیكەی سێ هەزار سەربازی توركی هەن كە لە 100 كم لە قوڵاییی خاكی عێراقدا هاتوچۆ دەكەن. جگە لە سەربازەكانیش ژمارەیەكی زۆر دەزگەی هەواڵگرییان لەگەڵدایە (میت) ([12]). ئەم پەلكێشانەی توركیا بۆ ناو خاكی عێراق بەزۆری لە سەردەمی ئەردۆغاندا قوڵبووەتەوەو پەلی هاوییشتووە. بە بۆچوونی لایەنە شیعەكانیش، سەرباری ئەوەی ئەم هێزە زەبەلاحە لەژێر ناوی بەرەنگاربوونەوەی PKK كار دەكەن، بەڵام ئەركی تری ئەوان كەڵكوەرگرتنە لەو هێزە عێراقی‌و توركمانییانەی نزیكن لە توركیا ([13])؛ هەروەها پێیانوایە ئەم هێزانە بەشێكن لەو سێبەرەی، توركیا لە عێراق بۆ خۆی دروستكردووە. ئەردۆغان كەڵكی زۆری لە جەنگی داعش وەرگرت (2014_2018) و، بەم هۆیەوە ئەنقەرە بەشداریی لە هاوپەیمانیی نێودەوڵەتیی دژی داعشدا كرد. لێرەیشدا هێزەكانی توركیاش ئەركی مەشقپێكردنی هێزی پێشمەرگەو مەشقپێكردنی هێزەكانی "حەشدی نیشتمانی"یان پێ سپێردرا كە لەلایەن پارێزگاری پێشووی موسڵ، "ئەسیل نوجێفی"یەوە سەرپەرشتی دەكران ([14]). بەم جۆرەیش حكومەتی ئەردۆغان جۆرێك لە باڵانسی چنگ كەوت بەرامبەر هەڵكشانی میلیشیاو گروپ‌و دەستە شیعەكان بەرەو موسڵ‌و تەلەعفەر لەسەر سنوری توركیا؛ بەم هۆیەیشەوە، هاتنی توركیا لە جەنگی داعش‌و بڵاوبوونەوەی پێشووتری لە سنورەكان لە جەنگی پارتی كرێكارانەوە، گۆڕا بۆ بەڕێوەبردنی ململانێی ژێرپەردە لەگەڵ ئێران‌و، لە ئیستادا توركیای ئەردۆغان ئەم ئامادەبوونە سەربازییە وەك بەربەستێك دەبینێت كە ڕێگری دەكات لە كۆنترۆڵكردنی سنورەكانی لەلایەن هێزە پڕۆئێرانییەكان. هەرچەندە زۆرینەی شیعی لە پەرلەمانی عێراق پاش كوژرانی قاسم سلێمانی‌و ئەبومەهدی موهەندیس (كانونی دووەمی 2020) بڕیارێكیان لە پەرلەمانی عێراق دەركرد بۆ كردنەدەرەوەی سەرجەم هێزە بیانییەكان ([15])، بەڵام هیچ كات ئەردۆغان‌و حكومەتەكەی خۆیان لەمە تێنەگەیاندووەو بەپێچەوانەوە لەم ساڵانەی دواییدا قەبارەی پەلكێشانی توركیا لەڕووی سەربازییەوە بۆ ناو خاكی عێراق لە جاران زیاتر بووە؛ چونكە بە بۆچوونی توركیا بڵاوبوونەوەی سەربازی لە عێراق نەك هەر سەری ڕمێكی پێشكەوتوو پێكدەهێنێت بۆ بەرپەرچدانەوەی ئەو هەڕەشە سەربازی‌و ئەمنییانەی لەوێوە دێن، بەڵكو ڕۆڵی هەیە لە بەدیهێنانی هاوسەنگیی جیۆ-ئەمنی‌و جیۆ-سیاسی لە ناوەوەو دەرەوەی عێراق؛ هەروەها گەرەنتیی پاراستنی بەرژەوەندییە ئابورییەكانی ئەنقەرەش دەكات ([16])، بەتایبەت كە دیدگەی ئەردۆغان، دیدگەیەكی سوننەگەرایی‌و درێژكراوەی پرۆژەی عوسمانییە. لە دەمی هەڵمەتەكانی هەڵبژاردنی توركیاشدا ئۆپۆزیسیۆنی توركی زۆرجار باسیان لەوە كردووە، بڵاوبوونەوەی سەربازیی توركیا لە عێراق هیچ سەركەوتوو نەبووە لە بەدیهێنانی ئامانجی سەركوتكردن‌و كێوماڵكردنی PKK، بەڵكوو زیاتر هۆكارێك بوون بۆ خزمەتكردنی ئەجێندا تایبەتەكانی ئەردۆغان ([17]). پلانە ئەمنییەكان ئەردۆغان لە مەراسیمی سوێندخواردندا جەختی لە بەردەوامیی كێوماڵ‌و "قەڵاچۆكردنی مەترسییە ئەمنییەكان" كردەوە تا بەدیهاتنی ئامانجەكانی ([18]). ئەمەیش بە جۆرێك لە جۆرەكان بەردەوامیی ئۆپەراسیۆنە ئەمنییەكانە بۆ هەرێم‌و بەشە باكورییەكەی عێراق، كە لەپاش گەڕی یەكەمی هەڵبژاردن لە شنگال‌و پاش گەڕی دووەمیش لە "چیای ئاسۆس"ی شارباژێڕی سلێمانی بەكردەوە ڕوویدا. ئەم هێرش‌و هەڵمەتانەیش جگە لە تەریقكردنەوەو ڕیسواكردنی سەروەریی عێراق، لە هاوینی پاردا هەشت قوربانیی خەڵكی ناوەڕاست‌و باشورو 26 برینداری لە ڕیزی گەشتیارانی مەدەنیی لێكەوتەوەو تائێستایش توركیا نەچووە ژێر باری هەڵگرتنی بەرپرسیارێتیی ڕووداوەكە ([19]). هەروەها بەردەوامیش قوربانیی مەدەنی‌و زیانی ماددی لە ناوچە گوندنشینە سنورییەكانی هەرێمی كوردستان لێدەكەوێتەوە كە بەرپرسیارێتیی دەستوریی پاراستنی سەروەریی خاكەكەی لەڕووی تیۆرییەوە لەئەستۆی حكومەتی عێراقەو جگە لەوەی مایەی ڕیسوایی‌و تەریقبوونەوەیە، دەرگە دەكاتەوە بۆ گرووپە شیعەكان بانگەواز بۆ "بەرەنگاربوونەوەی داگیركاریی توركی" بكەن لە بەشی "باكوری عێراق". بە سەرنجدانیش لە كابینەی نوێی ئەردۆغان، بەرنامەی كارو پێشینەی وەزیری نوێی بەرگریی توركیا "یەشار گولەر" كە جێگرەوەی "خلوسی ئاكار"ە، هەر هەڵگری ئاماژەی بەردەوامی هێرشەكانی توركیایە بۆ سەر هەرێم، چونكە وەزیری بەرگریی نوێ، سەرۆك ئەركانی سوپا بووە لەبەردەستی خلوسی ئاكار؛ هەروەها وەزیری بەرگریی نوێ، لەبەر چالاكییەكانی چەندانجار خەڵات كراوەو، هەندێك بۆچوونیش لەسەر ئەوەن ئەم وەزیرە هەمان ستراتیژیی پێشوو لە لیبیاو سوریاو عێراق‌و ئازەربایجان پیادە دەكات لەگەڵ پەرەپێدانی پیشەسازیی جەنگی‌و فۆكەسی زیاتر لەسەر سنوری باشوری توركیا لەبەری عێراق‌و سوریاوە ([20]). دۆسیەی ئاو لە سەردەمی ئەردۆغان بەكارهێنانی سەرچاوەكانی ئاوی دیجلەو فورات وەك كارتێك بەرامبەر عێراق، قۆناغی زۆری بڕیوە، بەتایبەت پاش ئەوەی توركیا سەركەوتوو بوو لە دروستكردنی ژمارەیەكی زۆر بەنداو بۆ گلدانەوەی ئاوی دیجلە، لەكاتێكدا وشكەساڵی‌و كەمیی باران باڵی بەسەر كەشی ناوچەكەدا كێشاوە. بەپێی زانیارییە بەردەستەكانیش لەئێستادا بەردانەوەی ڕووبارەكانی دیجلەو فورات بۆ عێراق لە ئاستی تەنیا 30%ی شایستەیی‌و مافە سروشتییەكانی وڵاتەكەیە (313م سێجا لە دیجلەو 175م سێجا لە فورات لە چركەیەكدا). ([21]) لە چەند ساڵی ڕابردوویشدا سەرجەم هەوڵەكانی عێراق لەگەڵ حكومەتی ئەردۆغان بێئەنجام بووە بۆ واژۆكردنی ڕێككەوتننامەیەك لەبارەی دابەشكردنی ئاو لەنێوان هەردوو وڵات، چونكە توركیا بەباشی لە گرنگیی كارتی ئاو دەگات بۆ بەكارهێنانی بەرامبەر عێراق‌و، بەپێی سەرچاوە توركییەكانیش كۆدەنگی هەیە لەناوخۆی وڵاتەكە بۆ دەستگرتن بە كارتی ئاوەوە وەك هۆكارێكی كاریگەری گوشار. هەر لەم نێوەیشدا لە بەهاری ئەمساڵ كە "محەمەد شیاع سودانی" سەردانی توركیای كرد، ڕەجەب تەییب ئەردۆغان، سەرۆك كۆماری توركیا، تەنیا لەسەر ئەوە ڕازی بوو بە شێوەیەكی سنوردارو بۆ ماوەی یەك مانگ بەردانەوەی ئاوی ڕووباری دیجلە لە توركیاوە زیاد بكات تا "یارمەتیی عێراقی دراوسێ بدات بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی وشكەساڵی "([22]). ئەم بڕە ئاوە كاتی‌و سنوردارەیش، زۆر كەمترە لە پێداویستییەكانی عێراق‌و چاوەڕوانییەكانی لە توركیای دراوسێ. هەندێ زانیاریش باس لەوە دەكەن، بەردانەوەی ئاوی ئەو مانگەیش لەلایەن ئەردۆغانەوە، بە مەرجی هاوكاریكردنی ئەنقەرە بووە لەلایەن عێراقەوە لە جەنگی پارتی كرێكاران (pkk) ([23]). ڕێگەی پەرەپێدان حكومەتی عێراق لەناو كۆنگرەیەكدا كە بەرپرسانی وڵاتانی دراوسێی لە بەغدا ئامادەی بوون (27ی ئایاری 2023)، پڕۆژەیەكی ڕێگەوبان‌و هێڵی ئاسنی ئاشكرا كرد كە بڕیارە كەنداو بە سنوری توركیا ببەستێتەوە. ئەم پرۆژەیە كە خەونێكی دێرینی عێراقییە، بەشێكە لە هەوڵەكانی كەڵكوەرگرتن لە پێگەی جیۆستراتیژیی عێراق‌و هەمەجۆركردنی سەرچاوەی ئابوری‌و بەهێزكردنی پەیوەندی لەگەڵ دەوروبەر. حكومەتی عێراق تێچووی پرۆژەكەی بە نزیكەی 17 ملیار دۆلار خەمڵاندووە كە درێژییەكەی 1200كم دەكات لە ناوخۆی عێراقدا ([24]). ئەم پرۆژەیە ڕووبەڕووی كۆمەڵێك ئاڵنگاری بووەتەوە كە ناوخۆیی‌و دەرەكین؛ ناوخۆیییەكان دیارترینیان گومانە لە توانای جێگرتنەوەو ڕكابەریكردنی ڕێگە تەقلیدییەكانی ئێستای ڕێڕەوی بازرگانیی نێودەوڵەتی (سوێس بە نموونە)، هەروەها مەترسییەكانی جێبەجێكردنی لە دۆخی گەندەڵیی سیاسی‌و داراییی بەربڵاو لە عێراق‌و لاوازی دەزگەكانی دەوڵەت بۆ سپۆنسەركردن‌و سەرپەرشتیكردنی پڕۆژەیەكی بەم قەبارەیە ([25]). لەسەر ئاستی دەرەكییش هیچ دەوڵەتێك جگە لە توركیا دەستگیرۆییی عێراقی ڕانەگەیاندووە. بۆ ئەوەی گفت‌و بەڵێنەكانی توركیاش ببنە كردار، لە ساڵانی داهاتوودا هەنگاوی زۆر، پێویستن، چونكە ئەگەر هات‌و لەناو خاكی توركیادا تۆڕێك هیڵی شەمەندەفەری تەواوكەرو جاددە دروست نەكرێن، ئەوە پرۆژە عێراقییەكە ئەو گرنگییەی نابێت كە باس دەكرێت‌و لە كۆتاییدا لە ناوخۆی وڵاتدا قەتیس دەبێت. بەڵام سەرباری گفتەكانی ئەردۆغان لە دەمی هەڵمەتی هەڵبژاردن بۆ سەرخستنی پرۆژەكە، ترس‌و دڵەخورتێی توركیا ڕوونە لە پەلكێشانی شیعەكان بۆ سنورەكەی؛ لە بەرامبەریشدا هێزە شیعە حوكمڕانەكان هەمان ترسیان لە خەونە فراوانخوازییەكانی توركیا هەیەو بەگومانن ئەردۆغان لەم ڕێگەیەوە كارتی جموجۆڵی بازرگانی بقۆزێتەوە بۆ بوژاندنەوەی پڕۆژە فراوانخوازییەكەی لە ناوچەكانی ویلایەتی موسڵی جاران كە لەسەر ڕێگەی دەروازەكەیە؛ هەروەها بەپاساوی پاراستنی كاروانە بازرگانییەكانیش هێزی ئەمنی‌و سەربازیی زیاتر بهێنێتە ناو خاكی عێراقەوە ([26]). بەشێك لەم ترس‌و دڵەڕاوكێیەیش هۆكارن بۆ ئەوەی هەندێك هێزی شیعەی بەشدار لە حكومەتی سودانی بەتوندی دژی پرۆژەكە بوەستنەوەو باس لەوە بكەن پارە بەفیڕۆدانە و پەرەپێدانی لێ شین نابێت ([27]). دۆسیەی نەوت نوێترین كێشەی هەڵپەسێردراوی نێوان توركیاو عێراق دۆسیەی نەوتەو، ئەمەیش دەگەڕێتەوە بۆ دەرچوونی بڕیاری دەستەی ناوبژیوانیی پاریس بۆ ڕاگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان‌و تاوانباركردنی توركیا بە فرۆشتنی ئەو نەوتە بەبێ ئاگاداریی عێراق‌و دانانی بڕی 1.4 ملیار دۆلار پێبژاردنی لە ئەستۆی توركیا ([28]). لە كاتی ڕاگەیاندنی بڕیارەكەیشەوە (25ی مارسی 2023) ئەردۆغان‌و دەسەڵاتدارانی وزەی توركیا بە ڕق‌و گیانی تۆڵەكردنەوەوە مامەڵە لەگەڵ هەناردەكردنەوەی نەوتی عێراق دەكەن لە ڕێگەی پەكخستنی گەیشتنی 450 هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانەی هەرێم‌و كەركوك بۆ بازاڕەكانی جیهان كە دەكاتە 0.5% بەرهەمی جیهانی. بەم هۆیەیشەوە لە 25ی مارسی 2003 بەدواوە هەناردەكردنی نەوت ڕاگیراوە، لەكاتێكدا بەپێی هەموو خەمڵاندنە فەرمییەكانی عێراق، دەبوو ئەوپەڕی لە نیوەی یەكەمی ئایاری 2023 هەناردە دەستی پێ بكردایەتەوە، بەتایبەت پاش ئەوەی بەغداو هەولێرو كۆمپانیاكان لەسەر میكانیزمی نوێ ڕێككەوتن ([29]). بەڵام سەرچاوە ئاگادارەكان باس لەوە دەكەن ئەردۆغان بەبێ وەرگرتنی دڵنیایی لەبارەی چارەنوسی بەشی دووەمی سكاڵاكە لە بەردەستی دەستەی ناوبژیوانیی پاریس، نەوت هەرنادە ناكاتەوە. دۆسیەكەیش پەیوەندیی بەدۆخی پاش 2018 هەیەو چەند سەرچاوەیەك پێشتر باسیان لەوە كردووە توركیا دەیەوێت ئەم كێشەیە چارەسەربكات پێش ئەوەی لە ڕێگەی بۆرییەكانەوە هەناردە بكاتەوە ([30]). ئەمەیش بۆ چەند ڕۆژی داهاتوو بەجێهێڵراوە. پەیوەندیی توركیا و هەرێم هەرێمی كوردستان پەیوەندییەكی سیاسی‌و ئابوری‌و جوگرافیی تێكچڕژاوی هەیە لەگەڵ توركیا. لە ساڵی ڕابردوویشدا (2022) بەهای ئاڵوگۆڕی بازرگانیی هەردوولا، گەیشتۆتە 12 ملیار دۆلار كە لەنیوە زیاتری كۆی ئاڵوگۆڕە بازرگانییەكانە لەگەڵ عێراق ([31]). ئەم پەرەسەندنە بازرگانییەیش بەشی زۆری هی دوو دەیەی حوكمڕانیی ئەردۆغانەو پەیوەندیی هەردوولاش زیاتر بنەڕەتێكی ئابورییانەی هەیە بەر لە كایەكانی تر. لەم بەینەیشدا توركیای ئەردۆغان بەسەربەخۆ نەوتی بۆ هەرێمی كوردستان فرۆشتووەو، هەردوولاش لە پرۆسەكە سودمەند بوون، بەڵام لە ڕووی ئەمنییەوە پەیوەندیی هەرێم‌و توركیا لەژێر كاریگەریی هەڵكشان‌و داكشانی گرژییەكانی پارتی كرێكاران‌و ئەنقەرەدا دەمێنێتەوە. ئەم پەیوەندییە ئاڵۆزەیش سێبەرو لێكەوتەی لەسەر ئاستە سیاسی‌و ئابورییەكەیش دەبێت، وەك لە بڕیاری ڕاگرتنی گەشتە ئاسمانییەكانی "فڕۆكەخانەی سلێمانی"دا دەركەوت بە پاساوی هاوكاریكردنی PKK كە ئێستا بووەتە هۆی ڕاگرتنی 105 گەشتی مانگانەی فڕۆكەخانەكە؛ ئەمەیش دەكاتە 35_40%ی كۆی گەشت‌و چالاكییەكانی فڕۆكەخانەكە ([32]). دۆسیەی فڕۆكەخانەكەیش نموونەیەكە لە هەژموونی دۆسیەی ئەمنی بەسەر پەیوەندییە سیاسی‌و ئابورییەكانی توركیاو هەرێمی كوردستان‌و، ئەگەری دووبارەبوونەوەی هەیە بە جۆرو شێوازی تر. پوختەو ڕاسپاردە سەرباری ئەوەی دەسەڵاتدارێتیی شیعەی عێراق كەیفخۆش نییە بە كەسایەتیی ئەردۆغان، بەڵام سنورو بەرژەوەندی‌و پێداویستی، ناچاری دەكات مامەڵەی لەگەڵدا بكات بەبێ ئەوەی بە نموونەیەكی پەسەندكراوی بزانێت؛ لە بەرامبەریشدا توركیا، عێراق وەك دەرفەت‌و بازاڕ دەبینێت‌و ئامادەیی سەربازییش لە خاكەكەی، وەك هۆكارێك دەبینێت بۆ هاوسەنگكردنی باڵانس لەگەڵ ئێران‌و باڵەكانی. بەگوێرەی ئاماژەكان لە كابینەی نوێی ئەردۆغاندا هەواڵگری‌و وەزارەتی دەرەوە لە دۆسیەكانی عێراق ڕۆڵی گەورە دەبینن‌و، جگە لە دۆسیە گەرمەكانی ئاسایش‌و بڵاوبوونەوەی سەربازی، دۆسیەی سامانی ئاو و "ڕێگەی پەرەپێدان"و دۆسیەی هەناردەكردنی نەوت لە پەیوەندییەكانی هەردوولادا ئامادەییی گەورەیان دەبێت. لەسەر ئاستی عێراق، بۆ هەرێمی كوردستان تەنیا دەرفەت لە پەیوەندییەكانی بەغداو ئەنقەرە، دژایەتییەكانی هێزە شیعە حوكمڕانەكان‌و دەسەڵاتدارێتیی ئەردۆغانە؛ بەوپێیەی شیعەكان ئەردۆغان بە مەترسی دەبینن‌و ئەویش پەلكێشانی باڵە ئێرانییەكان بە هەمان شێوە. ئەمەیش دەكرێت هاندەری توركیا بێت كە هەرێم لە نەخشەی عێراق نەسڕێتەوەو لە "ڕێگەی پەرەپێدان"یش، كوردستان نەگۆڕێتەوە بۆ تەلەعفەرو دەروازەی نوێی ڕاستەوخۆ لەگەڵ عێراق لە پارێزگای نەینەواو كاركردنیش لەسەر ئەم دژیەكییە، وریایی‌و پلانی وردی پێویستە. ([1])https://2u.pw/Pb9wQ2 ([2])https://2u.pw/3vsqZC ([3])https://2u.pw/BuZFTvH ([4])https://2u.pw/AGMJ94 ([5])https://cutt.us/8Ynnc ([6])https://2u.pw/AGMJ94 ([7])https://2u.pw/KzGoim ([8])https://2u.pw/GTgiTj ([9])https://2u.pw/0PS40I ([10])https://2u.pw/BuZFTvH ([11])https://2u.pw/fAvRBkc ([12])https://bit.ly/2MfPm9E ([13])https://cutt.us/xmaGW ([14])https://cutt.us/oQveI ([15])https://cutt.us/ZQF4v ([16])https://cutt.us/uLr47 ([17])https://cutt.us/VA6kt ([18])https://2u.pw/R2ioUP ([19])https://2u.pw/npLvm4 ([20])https://2u.pw/vEGq0M ([21])https://2u.pw/rnFxQV ([22])https://cutt.us/MX5Pp ([23])https://cutt.us/LChS1 ([24])https://cutt.us/nZspJ ([25])https://cutt.us/rlJk5 ([26])https://bit.ly/3zwTwQj ([27])https://cutt.us/T0Gky ([28])https://cutt.us/W8YU1 ([29])https://cutt.us/dJ8JN ([30])https://cutt.us/MTY6c ([31])https://cutt.us/GwQvK ([32])https://cutt.us/F9rdX

  درەو: بەپێی دواین ڕاپۆرتی کۆمپانیای (DNO)ی نەرویجی بۆ چارەکی یەکەمی 2023؛ لەو کێڵگە نەوتیانەی کە گرێبەستی هەیە لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان، بە تێکڕای ڕۆژانە زیاتر لە (94 هەزار 719) بەرمیل نەوتیان بەرهەمهێناوە، بە جۆرێک لە کێڵگەی فیشخابور و (49 هەزار 478) بەرمیل، لە تاوکێ لە (44 هەزارو 400) بەرمیل و لە بەعشیقە زیاتر لە (841) بەرمیل نەوتیان بەرهەمهێناوە. ئەمە لە کاتێکدا کۆمپانیاکە لە چارەکی کۆتایی ساڵی (2022)، بە تێکڕای رۆژانە لە کێڵگەی فیشخابور (59 هەزار 360) بەرمیل، لە تاوکێ (47 هەزارو 136) بەرمیل و لە بەعشیقە زیاتر لە (هەزار و 326) بەرمیل دەرهێنرابوو، پێکەوە (107 هەزار و 822) بەرمیل نەوتیان تێدا بەرهەمهێنرابوو. بەم پێیەش ئاستی بەرهەمی تێکڕای رۆژانەی هەرسێ کێڵگەکە بڕی (13 هەزار و 103) و بە ڕێژەی (12%) دابەزیوە. بەرهەمی کاری (دی ئێن ئۆ) لە کێڵگە نەوتیەکانی هەرێمی کوردستان به‌پێی نوێترین ڕاپۆرتی کۆمپانیای (DNO)ی نەرویجی، ‌بەرهەمهێنانی نەوت لە چوارچێوەی گرێبەستی کێڵگەکانی نەوتی (فیشخابوور و تاوکێ) کە بە گرێبەستی "تاوکێ" ناسراوە، لەگەڵ کێڵگەی نەوتی بەعشیقە، کە کۆمپانیاکە لە هەرسێ کێڵگەکە گرێبەستی لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان هەیە. بە تێکڕا ڕۆژانە لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵدا بڕی (94 هەزار و 719) بەرمیل نەوت بەرهەمهێنراوە، بە جۆرێک؛ یەکەم: ناوچەی گرێبەستی تاوکێ: هەردوو کێڵگەی نەوتی (فیشخابور و تاوکێ) دەگرێتەوە، لە بەر ئەوەی هەردوو کێڵگەیەکە بە یەک گرێبەست دراوە بە کۆمپانیا پشکدارەکان بۆیە بە ناوچەی گرێبەستی "تاوکێ" ناسراوەو (75%) پشکەکانی دراوە بە کۆمپانیای (DNO)ی نەرویجی و (25%) کۆمپانیای گنێڵ ئێنێرجی تورکی وەبەرهێنانی تێدا دەکات. هەردوو کێڵگەیە پێکەوە لە چارەکی یەکەمی (2023) دا بە تێكڕای رۆژانە (93 هەزار و 879) بەرمیل نەوتیان لێ بەرهەم هێنراوە، بە جۆرێک؛  1.     کێڵگەی نەوتی فیشخابور: لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵ بە تێکڕای رۆژانە لە کێڵگەی فیشخابور (49 هەزار و 478) بەرمیل نەوت بەرهەم هێنراوە، ئەمە لە کاتێکدایە لە چارەکی چوارەمی (2022)دا، بەرهەمی کێڵگەی ناوبراو بە تێکڕای رۆژانە بریتی بووە لە (59 هەزار و 360) بەرمیل نەوتی خاو. 2.    کێڵگەی نەوتی تاوکێ: لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵ بە تێکڕای رۆژانە لە کێڵگەی تاوکێ (44 هەزار و 400) بەرمیل نەوت بەرهەم هێنراوە، ئەمە لە کاتێکدایە لە چارەکی چوارەمی (2022)دا، بەرهەمی کێڵگەی ناوبراو بە تێکڕای رۆژانە بریتی بووە لە (47 هەزار و 136) بەرمیل نەوتی خاو. دووەم: کێڵگەی نەوتی بەعشیقە: یەکێکی دیکەیە لەو کێڵگە نەوتیانەی کۆمپانیای (DNO)ی نەرویجی پشکی (64%) تێدا هەیە و (16%)ی پشکەکانیشی دراوە بە کۆمپانیای وزەی تورکی (TEC)  و (20%)ی پشکی حکومەتی هەرێمی کوردستانە و لە ناوەڕاستی نیوەی یەکەمی ساڵی ڕابردوو گەیشت بە قۆناغی بەرهەمهێنان. بەپێی داتاکانی کۆمپانیا نەرویجییەکە لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵ بە تێکڕای رۆژانە لە کێڵگەی نەوتی بەعشیقە تەنها (841) بەرمیل نەوت بەرهەم هێنراوە، ئەمە لە کاتێکدایە لە چارەکی چوارەمی (2022)دا، بەرهەمی کێڵگەی ناوبراو بە تێکڕای رۆژانە بریتی بووە لە (هەزار و 326) بەرمیل نەوتی خاو. کەواتە لە سەرجەم ئەو کێڵگە نەوتیانەی کە کۆمپانیای (DNO) گرێبەستی هەیە لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان، بە تێکڕای ڕۆژانە زیاتر لە (94 هەزار 719) بەرمیل نەوتیان بەرهەمهێناوە، ئەمە لە کاتێکدا کۆمپانیاکە لە چارەکی کۆتایی ساڵی (2022)، بە تێکڕای رۆژانە  لە هەر سێ کێڵگەکەدا (107 هەزار و 822) بەرمیل نەوتیان تێدا بەرهەمهێنرابوو. بەم پێیەش ئاستی بەرهەمی تێکڕای رۆژانەی هەرسێ کێڵگەکە بڕی (13 هەزار و 103) و بە ڕێژەی (12%) دابەزیوە. تایبەت بە وردەکاری ئاستی بەرهەمی ئەو کێڵگە نەوتییانەی کۆمپانیای (DNO) گرێبەستی هەیە لەگەڵ حکومەتی هەرێمی. تایبەت بە بەرهەمی ئەو کێڵگانەی کۆمپانیان (DNO) کاریان تێدەکات لە چارەکەکانەی (یەکەم، دووەم، سێیەم و چوارەمی 2022 و چارەکی یەکەمی 2023)، بڕوانە چارتی هاوپێچ؛ بەرهەمی ئەو کێڵگانەی کۆمپانیان (DNO) کاریان تێدەکات لە 2022 – چارەکی یەکەمی 2023 سەرچاوەکان -    DNO ASA, Q3 2022 Interim Results Presentation;  https://www.dno.no/media/zpiakonn/q3-2022-interim-results-presentation.pdf -    DNO ASA, Q1 2023 Interim Results Presentation; https://www.dno.no/media/rmnbyi1o/q1-2023-interim-results-report.pdf

درەو: بەپێی بڕیاری دادگەی فیدراڵی لە (6/11/2022) ەوە تا ئێستا ماوەی (7) مانگە پەرلەمانی كوردستان نایاساییە، واتە جیاوازی ئەو شەش مانگەی موچەكانیان كە پێویستە بۆ خەزێنەی گشتی بگێڕنەوە سەرجەمی دەكاتە (3.395.300.000) سێ ملیار و سێسەد و نەوەت و پێنج ملیۆن و سێسەد هەزار دینار. ئەو شەش پەرلەمانتارانەی كە لەدوای (6/11/2022) سوێندی یاساییان خواردووە دەبێت موچەكانیان بگەڕێننەوە كە دەكاتە (102) ملیۆن دینار. ئەندامانی فراكسیۆنی یەكگرتوو لەدوای (6/11/2022) ەوە چوار مانگ موچەیان وەرگرتووە كە دەكات (82) ملیۆن دینار.   نامەیەك بۆ دەستەی سەرۆكایەتی و پەرلەمانتارانی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان دوای بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی سەبارەت بەنادەستوری بوونی پەرلەمان بەتەمای چین؟ تكایە یاسای چاكسازی كە خۆتان دەرتان كردووە لەسەر خۆتانی جێبەجێ بكەن بەڕێز/ سەرۆكی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان بەڕێز/ جێگری سەرۆكی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان بەڕێز/ سكرتێری خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان بەڕێزان/ ئەندامانی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان پاش سڵاو و رێز...  دەرچوونی بڕیاری دادگەی فیدراڵی سەبارەت بە نادەستوری بوونی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان، لەلایەك جێگەی نیگەرانی و لەلایەكی تر مایەی دڵخۆشیە، جێگەی نیگەرانیە بەوەی نەدەبوو دوای سی و یەك ساڵ ئەزموون و حوكمرانی، بەم شێوازەی ئێستا دامەزراوە یاساییەكانی هەرێم، بەتایبەت بەرزترین دامەزراوەی وەك پەرلەمان بكەوێتە بەر تانەو تەشەری بەغداو بە نادەستوری دابنرێت، ناوبانگی هەرێم و حوكمرانیەكەی لەبەر چاوی هاوڵاتیانی خۆی و دۆست و هاوپەیمانەكانی لەكەدار بكرێت، هۆكاری سەرەكی بڕیارەكەش خودی پەرلەمانە كە بووە مایەی ئەوەی ساڵێكی تەمەنی بە نادەستوری هەژماربكرێت و هەرێمیش بخاتە بۆشایی یاساییەوە. لەلایەكی ترەوە مایەی دڵخۆشی و پێشوازی لێكردنە، چونكە بڕیارەكە دەرەنجامی خەمساردی لایەنە سیاسییەكان (بەتایبەت پارتی و یەكێتی)ە، چونكە نە پەرلەمان و نە ئەو دوو هێزە گوێیان لە هاوار و تكای خەلكانی دڵسۆز و یاساناس نەگرت، هەر بۆیەش لە بەغداوە وەستێنران! ئەگەر گوێیان بگرتایە، هەڵوەستەیەكیان لەسەر هۆشدارییەكانی نێردەی نەتەوە یەكگرتووەكان و كونسلخانەكان بكردایە، ئەگەر گوێیان لە رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی بگرتایە لە بری تاوانباركردنیان! ئەگەر بەرژەوەندی خەڵكی هەرێمیان لەبەرچاو بگرتایەو تۆزێك راستگۆبوونایە لەگەڵ ئەو دروشمانەی بەناوی دیموكراسیەوە بانگەشەیان بۆ دەكرد! چی پێویستی دەكرد بەغدا بێت و مێزی یارییەكی سالێ‌ قلب بكاتەوە بەسەر پەرلەماندا؟ ئەگەر پەرلەمان بەپێی یاسا و پەیرەو كاری بكردایەو ئەركەكانی خۆی جێبەجێ بكردایە، ئەگەر لە سالی 2019 ەوە كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی كارا بكردایەتەوە، چۆن دادگەی فیدراڵی دەیتوانی بڕیارێكی لەم شێوەیەی لەسەر دەربكات و بە ناچاری بیوەستێنێ! وێڕای ئەوەی پارتی و یەكێتی و گۆڕان و هاوپەیمانەكانیان لە شەو و رۆژێكدا بەیەكەوە تەمەنی پەرلەمانیان درێژكردەوە، كەچی لەگەڵ ئەو هەموو نزیككەوتنەوەشیان لەیەكتری، نەیانتوانی لەماوەی ساڵێكدا لەسەر هەڵبژاردن رێكبكەون، چونكە ئەگەر لەسەر هەلبژاردن رێك بكەوتنایەو بە بیانوی جیاجیای بێ بنەما پەكی دانیشتنەكانی پەرلەمانیان نەخستایە؟ سەرەنجامیان بەم رۆژە نەدەگەیشت؟ هەموو ئەمانە هۆكاری دەرچوونی بڕیارەكەی دادگەی فیدراڵی و بەنادەستوری ناساندنی پەرلەمان و دروستبوونی بۆشایی یاسایین لە هەرێمی كوردستان و بەرپرسیاری یەكەمیش پارتی و یەكێتی و خودی پەرلەمانی كوردستانن. ئەگەر بەهۆی ئەو بڕیارەوە هەستی تاكێكی كورد بریندار بوبێت، دەبێ لەو راستیە تێبگەین كە بڕیارەكەی دادگە پەرلەمانی هەڵنەوەشاندۆتەوە وەك هەندێك كەس و لایەن بۆ جولاندنی هەست و سۆزی خەڵكی بانگەشەی بۆ دەكەن، بەڵكو دادگا هەڵەیەكی راستكردۆتەوەو یاسایەكی پەرلەمانی هەڵوەشاندۆتەوە كە بەنادەستوری تەمەنی خۆی پێ درێژكردبوویەوە. واتە بڕیارەكە نەك پەرلەمانی بچوك نەكردۆتەوەو لە هەیبەتی نەداوە، بە پێچەوانەوە گەورەیی پەرلەمانی دەرخستوەو و سەنگ و ئیعتیباری بۆ گێڕاوەتەوە. بۆیە نەك جێگەی داخ نیە بەڵكو خەڵكی كوردستان دەبێت سوپاسگوزار بن كە بەو بڕیارە چونكە مافێكی زەوتكراویا بۆ گێڕدرایەوە و بەپێی یاساو پەیرەو چوار ساڵ جارێك مافی دەنگدانیان هەیە. كەواتە خودی پەرلەمان و بڕیارە نایاساییەكانی خۆیەتی بوونەتە هۆی هەڵوەشاندنەوەی نەك بڕیاری دادگا. پوختەی بڕیارەكە ئەوەیە لە (6/11/2022)ەوە درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی بەنادەستوری داناوە، هەموو ئەو كارانەی پوچەڵ كردۆتەوە كە پەرلەمان لەو رێكەوتە بەدواوە كردوونی، وەك: درێژكردنەوەی تەمەن، سوێندخواردنی ئەندامانی تازە، دەركردنی یاساو بڕیار، ئیمتیازی پەرلەمانتاران، هەر هەموویان دەبێ هەڵوەشێنەوە. ئەوەی جێگەی سەرنج و سەرسوڕمانە، پێنج رۆژ بەسەر دەرچوونیدا تێپەڕیوە، كەچی تا ئێستا پەرلەمان هیچ هەڵوێستێكی لە بەرامبەر ئەو بڕیارە چارەنوسسازە دەرنەبڕیوە كە لە دژی دەرچووەو كۆتایی بەتەمەنی خولەكەی هێناوە! نە قبوڵی كردووەو نە رەتی كردۆتەوە! سەرۆكایەتی پەرلەمان و فراكسیۆنەكان كەوتوونەتە سوڕی متبوون و بێدەنگیەوە كە شەرمێكی سیاسیی گەورەیە، ئەگەر دادگا غەدری لێكردوون دەبێ رەتی بكەنەوە، ئەگەر غەدریش نیە دەبێ بەفەرمی پێشوازی لێبكەن و رێكارەكان دەست پێبكەن. تاكە رێگە لەبەردەمی پەرلەماندا جێبەجێكردنی بڕیارەكەو دەست پێكردنی هەنگاو و رێكارەكانە، ئەركی سەر شانیانە بۆ راستكردنەوەی خەمساردی و پێشێلكاری و ئەو هەڵانەی كردیان، تا رەوشەكە لەوە ئاڵۆزتر نەكەن، بۆ ئەوەی تەنگژەو قەیرانی زیاتر بۆ خەڵكی كوردستان نەخولقێنن و هەرێم رووبەڕووی كێشەی زیاتر نەكەنەوە. كێشەی زیاتر بۆ موچەو بودجەی خەلكی كوردستان دروست نەكەن، لێرەوە بوەستن و بەردەوام نەبن لەسەر ئەو پێشێلكاری و كارە ناپەیڕەویانەی كردوویانە، دواجار هەوڵی هێنانەوە سەر رێچكەی ئاسایی و یاسایی دامەزراوەكانی هەرێم بدەن، پەیوەست بن بە بڕیارەكەی دادگە و یاساكانی خۆیانەوەو ئەم هەنگاوانە بنێن: 1-پەرلەمانی كوردستان لە (6/11/2022)ەوە تەمەنی یاسایی بەسەر چووە، دەستەی سەرۆكایەتی و ئەندامەكانی لەو رێككەوتەوە هیچ سیفەتێكی پەرلەمانییان نەماوە. ئەوەی لە پەرلەماندا سیفەتی یاسایی هەبێت و كارە كارگێڕییەكانی ناو دامەزراوەكە رایی بكات تەنها سەرۆكی دیوانە. 2- لەسەرەتای ئەم هەفتەیەوە دەستەی سەرۆكایەتی و سەرجەم ئەندامان سەردانی پەرلەمان بكەن، دوای دەستلەكار ترازانیان وەك ئەندامی پەرلەمان، ئەوانەی خوازیارن خانەنشین بكرێن لەلایەن سەرۆكی دیوانەوە نوسراویان بۆ بكرێت بۆ وەزارەتی دارایی و بەڕێوەبەرێتی خانەنشینی بۆ رایی كردنی مامەڵەكانیان، ئەوانەشی نایانەوێت خانەنشین بن نوسراویان بۆ بكرێت بەمەبەستی گەڕانەوە بۆ سەر كاری پێشوویان. 3-لە ئەگەرێكدا پەرلەمان ئەو نوسراوەی نەكرد، پێویستە لە ماوەی هەفتەیەكدا ئەو پەرلەمانتارانەی  پەرۆشی چاكسازی و سەروەریی یاسان، خۆیان بەتاك دوای مامەلەكانیان بكەون و بەپێی یاسا ئەنجامی بدەن.  4-لەسەر دەستەی سەرۆكایەتی و ئەندامان پێویستە پەیوەست بن بە یاسای ژمارە (2)ی ساڵی 2020 یاسای (چاكسازی لە مووچە و دەرماڵە و بەخشین و ئیمتیازاتەكان و خانەنشینی لە هەرێمی كوردستان) كە ئەم خولەی پەرلەمان خۆیان دەریانكردووە، یاساكە لەسەر خۆیان جێبەجێ بكەن و پێشێلی نەكەن، لە دوای (6/11/2022)ەوە لە وەرگرتنی موچەو ئیمتیازاتەكانیان پەیوەست بن بەیاساكەوە، لەو رێككەوتەوە بە خانەنشین هەژمار بكرێن و جیاوازی موچەكانیان بگێڕنەوە بۆ خەزێنەی گشتی، چونكە بەپێی بڕیارەكەی دادگەی فیدراڵی ماوەی شەش مانگ موچەی زیادەیان وەرگرتووە. سەبارەت بەوانەش كە لە چەند مانگی رابردوودا خانەنشین كراون، ئەوانیش خۆیان بەدوای مامەڵەكانیانەوە بن بەپێی یاسای چاكسازی. 5-ئەوانەی لەدوای رێكەوتی (6/11/2022)ەوە بۆ جێگرتنەوەی پەرلەمانتارە دەستلەكاركێشاوەكان لەماوەی نادەستوریبوونی پەرلەماندا سوێندیان خواردووە، بەپەرلەمانتار هەژمار ناكرێن و هیچ ئیمتیازێكی پەرلەمانتاریش نایانگرێتەوە، بۆیە بەزووترین كات نوسراویان بۆ بكرێت بە مەبەستی گەڕانەوەیان بۆ سەر كاری پێشویان. 6-بەپێی یاسا كاتێك پەرلەمانتاران خانەنشین دەكرێن موچەی شەش مانگیان وەك ئیكرامیە پێدەدرێت كە بڕی (52.000.000) پەنجاو دوو ملیۆن دینارە، بۆ ئەوەی بار قورسی لەسەر ئەندامان دروست نەبێت، پێشنیار دەكەین ئەو بڕە پارەی بەزیادەوە لە موچە وەریانگرتووە لەو ئیكرامیەیە لێیان بگێڕدرێتەوە. ئەمە لەكاتێكدا سەرۆكی پەرلەمان و سكرتێر و (8) ئەندامی تر بەهۆی ئەوەی لە خولەكانی پێشوو پەرلەمانتار بوونە، ئیكرامیەیان وەرگرتووەو بەپێی یاسا لەم خولەدا ناتوانرێت دووبارە بۆیان خەرج بكرێتەوە. 7-لە نزیكترین ماوەدا ئەندامانی خولی پێنجەمی پەرلەمان خانو و شوقەكانی پەرلەمان رادەست بكەنەوە تا لە ئێستاوە بۆ ئەندامانی خولی شەشەم نۆژەن بكرێتەوەو ئامادە بكرێت. 8- ئەركی هەریەك لە دامەزراوە فەرمیەكانی: (دیوانی چاودێری دارایی)، (دەستەی دەستپاكی) و (داواكاری گشتی)یە كە چاودێری و بەدواداچوون بۆ پرۆسەكە بكەن، بۆ ئەوەی هەم یاسای چاكسازی پەرلەمان و هەم بریاری دادگای فیدرالی سەبارەت بە ئیمتیازی پەرلەمانتاران جێبەجێبكرێت. داواكارین دەستەی سەرۆكایەتی و پەرلەمانتارە بەڕێزەكان، بەوانەشەوە كە پەرلەمانیان بەجێهێشتبوو و بایكۆتیان كردبوو، یا ئەو بەڕێزانەی نامەی دەستلەكاركێشانەوەیان پێشكەشكردبوو و دەنگیان لەسەر نەدرابوو، لە زووترین كاتدا ئەم هەنگاوانە بگرنە بەر، بەپێچەوانەوە ئێمە وەك ئینستتیوتی پەی چاودێری هەنگاوەكانیان دەكەین، وێرای دەستخۆشی لەوانەی هەنگاوەكە جێبەجێ دەكەن، ناوی ئەو ئەندامانەش بۆ رای گشتی ئاشكرا دەكەین كە پەیوەست نەبن بەو یاسایەی خۆیان دەریان كردووە. هەر بۆ بەرچاو روونی بەڕێزیشتان، لە لیستێكی هاوپێچدا بڕی ئەو بودجەیە دەخەینە روو كە بەپێی بڕیاری دادگەی فیدراڵی و یاسای چاكسازی كە پێویستە بۆ خەزێنەی گشتی بگێڕدرێتەوە.  لەگەڵ رێزدا وردەكاری خەملاندنی موچەی ئەندامانی خولی پێنجەمی پەرلەمان كە بە بەپێی یاسا پێویستە بیگێڕنەوە بۆ خەزێنەی گشتی   بۆ بەرچاو روونی بڕی ئەو بودجەیە دەخەینە روو كە بەپێی بڕیاری دادگەی فیدراڵی یاسای ژمارە (2)ی ساڵی 2020 یاسای (چاكسازی لە مووچە و دەرماڵە و بەخشین و ئیمتیازاتەكان و خانەنشینی لە هەرێمی كوردستان) كە هەمان ئەو ئەو پەرلەمانتارانەی ئەم خولەی ئێستا پەسەندیان كردووە، لە دوای (6/11/2022)ەوە وەك موچە وەریانگرتووە، پێویستە بۆ خەزێنەی گشتی بگێڕنەوە، خۆی لەم بڕگانەی خوارەوەدا دەبینێتەوە: 1-ئەندامانی دەستەی سەرۆكایەتی بریتین لە سێ كەس، بڕی موچەكانیان مانگانە: (سەرۆك: پانزە ملیۆن دینار)، (جێگری سەرۆك: سیانزە ملیۆن دینار)، (سكرتێر: یانزە ملیۆن دینار)، ئەم سێ بەرێزە گەیشتوونەتە تەمەنی یاسایی خانەنشینی، ئەگەر گریمانەی ئەوە بكەین خزمەتیان تەواوەو سەرجەم موچەی خانەنشینی وەربگرن، ئینجا موچەكانیان دەبێت بە نیوە. واتە بۆ هەر مانگێك: (سەرۆك: حەوت ملیۆن و پێنجسەد هەزار دینار)، (جێگر: شەش ملیۆن و پێنجسەد هەزار دینار) و (سكرتێر: پێنج ملیۆن و پێنجسەد هەزار دینار) بگێڕنەوە، كە بۆ شەش مانگ (سەرۆك: چل و پێنج ملیۆن دینار)، (جێگر: سی و نۆ ملیۆن دینار) و (سكرتێر: سی و سێ ملیۆن دینار)، بەمەش كۆی ئەو بڕە پارەی هەرسێكیان بۆ شەش مانگ بە زیادە وەریانگرتووە دەبێ بیگێڕنەوە، دەكاتە (١١٧.000.000) سەد و حەڤدە ملیۆن دینار. 2-موچەی ئەندامان كە مانگانە (8.200.000) هەشت ملیۆن و دووسەد هەزار دینارە، ئەو ئەندامانەی گەیشتوونەتە تەمەنی یاسایی خانەنشینی (51) ئەندامن كە تەمەنیان (45) ساڵ و بەسەرەوەیە، ئەگەر گریمانەی ئەوە بكەین ئەوانە هەر هەموویان مەرجی خزمەتیشیان تەواوەو دوا میچی موچەكەش وەربگرن، موچەی هەر یەكێكیان دەگاتە رێژەی 50% كە بڕی (4.100.000) چوار ملیۆن و سەد هەزار دینارە، واتە هەر یەكێكیان دەبێ بۆ هەر مانگێك بڕی (4.100.000) چوار ملیۆن و سەد هەزار دینار بگێڕنەوە، بەمەش هەر ئەندامێك بۆ شەش مانگ دەبێت (28.700.000) بیست و هەشت ملیۆن و حەوتسەد هەزار دینار بگێڕێتەوە، واتە بە تێكڕای (51) ئەندامەكە بۆ شەش مانگ دەبێت (1.254.600.000) یەك ملیار و دوو سەد و پەنجاو چوار ملیۆن و شەشسەد هەزار دینار بۆ خەزێنەی گشتی بگێڕنەوە.  3-ئەو ئەندامانەی نەگەیشتونەتە تەمەنی یاسایی خانەنشینی، واتە لە خوار (45) ساڵەوەن، ژمارەیان (49) ئەندامە، موچەی مانگانەیان (8.200.000) هەشت ملیۆن و دوو سەد هەزار دینارە، موچەی خانەنشینی هەر یەكێكیان دەگاتە رێژەی 25% كە بڕی (2.000.000) دوو ملیۆن دینارە لە مانگێكدا، بەپێی ئەمەش دەبێت مانگانە (6.200.000) شەش ملیۆن و دوو سەد هەزار دینار بگێڕنەوە، واتە هەر یەك لەو ئەندامانە بۆ هەر شەش مانگ دەبێت (43.400.000) چل و سێ ملیۆن و چوارسەد هەزار دینار بۆ خەزێنەی گشتی بگێڕێتەوە. بەمەش كۆی گشتی ئەو بڕە پارەیەی دەبێت هەر (49) پەرلەمانتارەكە بۆ شەش مانگ بیگیچڕنەوە دەگاتە (1.822.600.000) یەک ملیار و هەشتسەدو بیست و دوو ملیۆن و شەشسەد هەزار دینار. 4-ئەو ئەندامانەی كە دوای (6/11/2023) سوێندی یاساییان خواردووە، بەپێی بڕیارەكەی دادگەی فیدراڵی هیچ ئیمتیازێكی پەرلەمانتاری نایانگرێتەوە، (6) ئەندامن، یەكێكیان لە (30/11/2023) سوێندی یاسایی خواردووە، بەپێی ئەمەش ناوبراو موچەی پێنج مانگی وەرگرتووە بۆ هەر مانگێك (8.200.000) هەشت ملیۆن و دووسەد هەزار دینار، كۆی پێنج مانگی دەكاتە (41.000.000) چل و یەک ملیۆن دینار، پێنج ئەندامەكەی تریش لە (15/3/2023) سوێندی یاسایان خواردووە، واتە هەریەكەیان موچەی یەک مانگ و نیویان وەرگرتووە كە كۆی موچەی هەریەكێكیان لەو ماوەیەدا دەكاتە (12.300.000) دووانزە ملیۆن و سێسەد هەزار دینار، كۆی ئەو بڕە پارەیەی ئەو شەش پەرلەمانتارە دەبێت بیگێڕنەوە  بۆ خەزێنەی گشتی بریتیە لە (102.500.000) سەد و دوو ملیۆن و پێنجسەد هەزار دینار. 5-ئەندامانی فراكسیۆنی یەكگرتوو لە (1/3/2023) لە پەرلەمان نامەی دەستلەكاركێشانەوەیان پەسەند كرا، كە پێنج ئەندام بوون، واتە چوار مانگ لە تەمەنی نایاسایی پەرلەمان موچەیان وەرگرتووە. هەر پێنج ئەندامەكەی یەكگرتوو گەیشتوونەتە تەمەنی یاسایی خانەنشینی، ئەگەر گریمانەی ئەوە بكەین خزمەتیشیان تەواو بێت و بالاترین موچەی خانەنشینی  وەربگرن، هێشتا دەبێت مانگانە هەر یەكێكیان (4.100.000) چوار ملیۆن و دووسەد هەزار بگێڕێتەوە، كە كۆی گشتی ئەو بڕەپارەیەی بە هەر پێنجیان دەبێت بیگێڕنەوە خەزێنەی گشتی بریتیە لە (82.000.000) هەشتاو دوو ملیۆن دینار. 6-هەریەكە لە پەرلەمانتاران (كازم فاروق) و (عەلی حەمە سالح) كە لە (1/3/2023) نامەی دەستلەكاركێشانەوەیان پەسەند كرا، ، واتە چوار مانگ لە تەمەنی نایاسایی پەرلەمان موچەیان وەرگرتووە. ناوبراوان هیچ كامیان نەگەیشتۆتە تەمەنی یاسایی خانەنشینی، بۆیە هەریەكەیان مانگانە دەبێت (6.200.000) شەش ملیۆن و دوو سەد هەزار دینار بگێڕنەوە بۆ خەزێنەی گشتی، واتە هەر یەكەیان (18.600.000) هەژدە ملیۆن و شەشسەد هەزار دینار بگێڕنەوە، بەپێی ئەمەش بە هەردووكیان و ماوەی سێ مانگ دەبێت (49.600.000) چل و نۆ ملیۆن و شەشسەد هەزار دینار بگێڕنەوە بۆ خەزێنەی گشتی. 7-بەپێی بڕیاری دادگەی فیدراڵی لە (6/11/2022) ەوە تا ئێستا ماوەی (7) مانگە پەرلەمانی كوردستان نایاساییە، واتە جیاوازی ئەو شەش مانگەی موچەكانیان كە پێویستە بۆ خەزێنەی گشتی بگێڕنەوە سەرجەمی دەكاتە (3.395.300.000) سێ ملیار و سێسەد و نەوەت و پێنج ملیۆن و سێسەد هەزار دینار. 8-ئەم بڕە پارەیەی دەستنیشانكراوەو پێویستە بگەڕێتەوە تەنها خەملێنراو و گریمانەیە، چونكە زۆر لەوە زیاترە، لەبەر ئەوەی ئەگەر بەپێی یاسای چاكسازی بچینە ناو وردەكاریەوە، بەشێكی زۆرتر لە ئەندامان مەرجی خزمەتیان تەواو نیە و ئەو موچەی بۆ خانەنشینی ئێمە لێرەدا گریمانەمان بۆ كردووە كەمتر دەبێتەوە. 9-لە حالەتی خەرجكردنی موچەی مانگی مایس كە تا ئێستا نەدراوە، ئەگەر بۆ پەرلەمان خەرج بكرێت، ئەو كاتە زۆر لەوە زیاتر دەبێت، كە موچەی زیادەی مانگێكی دەستەی سەرۆكایەتی و پەرلەمانتاران دەكاتە (581.600.000) پێنج سەدو هەشتاو یەك ملیۆن و شەشسەد هەزار دینار، بەپێی ئەمەش ئەو كاتە بڕی (3.976.900.000) سێ ملیار و نۆسەد و حەفتاو شەش ملیۆن و نۆسەد هەزار دینار بە نایاسایی بەهەدەر دەچێت، كە پێویستە بگێڕدرێتەوە بۆ خەزێنەی گشتی. 10-هەندێك لەو ئەندامانەی ناڕازیبوون لەسەر درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان، پێشتر لە كەناڵەكانی راگەیاندنەوە لێدوانیان دابوو كەوا لەدوای (6/11/2022)ەوە موچەكەیان وەرنەگرتووە، ئێمە وەك ئینستتیوتی پەی هیچ بەلگەیەكی فەرمیمان لەبەر دەست نەبووە، هەر بەرێزێك ئەگەر بەڵگەی هەبێت دەكرێ ئاگادارمان بكاتەوە تا بیخەینە روو، بۆ ئەوەی مافی پێشێل نەكرێت. ١١-ئەو پەرلەمانتارانەی پێشتر رایانگەیاندبو گوایە لەدوای (6/11/2022)ەوە مەچەیان وەرنەگرتووە، پرسیارێک دێتە کایەوە ئاخۆ موچەکانیان گێڕدراوەتەوە بۆ سەر خەزێنەی گشتی یاخود خراوەتە سەر ئەژمارەکانیان. کە ئەمە ئەرکی لایەنە پەیوەندیدارەکانە بەدواداچونی بۆ بکەن.      

 (درەو):  ئێران داوای لە پارتی‌و یەكێتیی كردووە، هێزە كوردییەكانی رۆژهەڵات چەك بكەن‌و لە دوو ئۆردوگای نەتەوە یەكگرتووەكان لە هەولێرو سلێمانی جێگیریان بكەن، یان لە هەرێمی كوردستان و عێراق دەربكرێن، هەردوولا رەزامەندن، بەڵام بەر لە جێبەجێكردنی داوایان كردووە قاسم ئەعرەجی بچێتە واشنتۆن‌و ئاگاداریان بكات، بۆ ئەوەی هەرێمی كوردستان روبەڕووی فشاری ئەمریكا نەبێتەوە.  دوو مەرج ! رێبەر ئەحمەد وەزیری ناوخۆی هەرێمی كوردستان‌و هیوا ئەحمەد سەرۆكی دەزگای گشتی ئاسایشی هەرێم لەگەڵ قاسم ئەعرەجی راوێژكاری ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانی عێراق سەردانی تارانیان كرد.  ئەم سەردانە بۆ تاوتوێكردنی دواین رێوشوێنەكانی تایبەت بە ئاسایشی سنورەكان بوو، مەبەست لە ئاسایشی سنور، رێككەوتنێكی ئەمدواییەی عێراق‌و ئێرانە كە ناوی لێنراوە "كۆنوسی ئەمنیی"، رێككەوتنەكە تایبەتە بۆ كۆنترۆڵكردنی سنورەكانی هەرێمی كوردستان بە ئێرانەوە.  چوار رۆژ لەمەوبەرو بەر لەوەی بچێت بۆ تاران، قاسم ئەعرەجی سەردانی سلێمانی كرد‌و لە هەرێمی كوردستانەوە بەرەو ئێران بەڕێكەوت، ئەعرەجی مانگێك پێشتریش بۆ هەمان مەبەست چووە هەولێر.  بەپێی ئەو زانیارییانەی لە چەند سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە دەست (درەو) كەوتووە، لە سەردانەكەی تاراندا، عەلی ئەكبەر ئەحمەدیان ئەمینداری گشتی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی ئێران كە بەمدواییە لە شوێنی (عەلی شەمخانی) دەستبەكاربووە، دوو داواكاری خستوەتە بەردەم وەفدە ئەمنییە هاوبەشەكەی حكومەتی عێراق‌و هەرێمی كوردستان، كە ئەمانەن:  •    داواكاری یەكەم: هێزە ئۆپۆزسیۆنەكانی ئێران لەناو خاكی هەرێمی كوردستان چەك بكرێن‌و لە دوو ئۆردوگای سەربە نەتەوە یەكگرتووەكان لەسنوری سلێمانی‌و هەولێر دابنرێن.  •    داواكاری دووەم: یاخود یەكجاری ئەو حزبانە چەك بكرێن‌و لەناو خاكی هەرێمی كوردستان‌و عێراق بكرێنە دەرەوە.  هیوا ئەحمەد بە نوێنەرایەتی یەكێتیی‌و رێبەر ئەحمەدیش وەكو نوێنەری پارتی گوێیان لە دواین هەڵوێستی ئێران بووە سەبارەت بە چارەنوسی پارتە كوردییەكانی رۆژهەڵات‌و بەپێی زانیارییەكان بە داواكارییەكانی ئێران رازی بوون، بەڵام داوایان كردووە پەلەیان لێ نەكرێت. كوردستان لەنێوان تاران‌و واشنتۆندا بەر لە سەردانەكەی تاران، رێبەر ئەحمەد بە قاسم ئەعرەجی راگەیاند، هەرێمی كوردستان پابەندە بە رێككەوتنی كۆنوسی ئەمنیی نێوان عێراق‌و ئێرانەوە.  سەرچاوەیەكی ئاگادار بە (درەو)ی راگەیاند، ئێستاو دوای داواكارییەكانی ئێران، پارتی‌و یەكێتیی داوایانكردووە وەفدێكی ئەمنی عێراق سەردانی ئەمریكا بكات‌و لەبارودۆخەكە ئاگاداریان بكاتەوە، بۆ ئەوەی لەحاڵی جێبەجێكردنی داواكارییەكانی ئێراندا، ئەمریكا فشار لە هەرێمی كوردستان نەكات.  هەمان سەرچاوە ئاشكرایكرد، لەسەر داواكارییەكەی پارتی‌و یەكێتیی، بڕیارە  لە چەند رۆژی داهاتوودا قاسم ئەعرەجی راوێژكاری ئاسایشی نیشتمانی عێراق سەردانی واشنتۆن بكات.  هەرێم‌و نیگەرانییەكانی ئێران لەدوای خۆپیشاندانەكانی ساڵی رابردوو كە بەهۆی كوژرانی كچە كوردێكەوە بەناوی "ژینا ئەمینی" سەریهەڵدا، كۆماری ئیسلامی ئێران دەستیكرد بە بۆردومانكردنی بارەگای حزبەكانی رۆژهەڵات لە هەرێمی كوردستان، سەرباری ئەمە هەرێمی تۆمەتبار كرد بەوەی رێگەی داوە لە سنورەكانییەوە چەك بگوازرێتەوە بۆ خۆپیشاندەران لەناو خاكی ئێران، حكومەتی هەرێم لەكاتی خۆیدا ئەم تۆمەتەی رەتكردەوە، بەڵام لەوكاتەوە ئێران فشارێكی تری بۆ كردنەدەرەوەی هێزەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان لەناو هەرێمی كوردستان دەستپێكردووە.  بەمدواییە كە یادگەی نیشتمانی بارزانی لە دهۆك كرایەوە، بەرپرسانی ئێرانی بەشێوەیەكی كتوپڕ مەراسیمەكەیان بەجێهێشت، ئەمە وەكو ناڕەزایەتییەك بوو دژی بانگهێشتكردنی سەركردەی حزبەكانی رۆژهەڵات بۆ ئەو مەراسیمە.  بەهۆی ئەم نیگەرانییەوە، چەند رۆژێك دواتر وەزارەتی دەرەوەی ئێران باڵیۆزی عێراقی لە تاران بانگهێشتكرد‌و ناڕەزایەتییەكەی پێگەیاند، دواتر ئاژانسی "میهر"ی ئێران ئاشكرایكرد، وەفدێكی مەكتەبی سیاسی پارتی سەردانی كونسوڵگەری ئێرانیان كردووە لە هەولێرو بەفەرمی داوای لێبوردنیان كردووە سەبارەت بە رووداوەكەی مەراسیمی كردنەوەی یادگەی بارزانی.  كۆماری ئیسلامی تەنیا لە بوونی هێزەكانی رۆژهەڵات لەناو خاكی هەرێم نیگەران نییە، ناو بەناویش هەرێم تۆمەتبار دەكات بەوەی بووەتە لانەی سیخوڕەكانی ئیسرائیل، رۆژی 13ی ئازاری 2022، تۆپخانەكانی ئێران ماڵی (شێخ باز) بەڕێوەبەری كۆمپانیای (كار گروپ)یان لە هەولێر بۆردومان كرد‌و رایانگەیاند، چەند بەرپرسێكی ئیسرائیلییان لەو شوێنەدا كردوەتە ئامانج. موشەكبارانەكەی ماڵی شێخ باز، پەیوەندییەكانی بارزانی‌و ئێرانی ئاڵۆزتر كرد، بەڵام رۆژی 10ی نیسانی 2022، مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی‌و مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت‌و نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم لە هەولێر چاویان بە وەفدێكی ئێرانی كەوت كە (حەسەن دانایی فەڕ) باڵیۆزی پێشووی ئێران لە عێراق سەرۆكایەتیی دەكرد، میدیاكانی پارتی ئەم هەواڵەیان لەكاتی خۆیدا شاردەوە، بەڵام كونسوڵگەری ئێران لە هەولێر وێنەی دیدارەكانی بڵاوكردەوە.  ئەوكات ئێرانییەكان لە بارزانی نیگەران بوون، هۆكاری نیگەرانییەكەش بۆ ئەوە دەگەڕایەوە بارزانی هاوپەیمانێتی لەگەڵ سەدر كردبوو، كۆماری ئیسلامی ئەمەی بە هەوڵدان بۆ تێكدانی ناو ماڵی شیعەی عێراق وێنا دەكرد، هەروەك لێكدانەوەیان بۆ هاوپەیمانێتییەكە ئەوە بوو گوایا پارتی‌و سوننەكان بەشێكن لە پرۆژەیەكی هەرێمی بۆ پەرتكردنی ناو ماڵی شیعە لە عێراق‌و ئەمەش مەترسی لەسەر ئاسایشی ئێران دروستدەكات، بەڵام بە كشانەوە سەدر لە پرۆسەی سیاسی ئەم گرێیە كرایەوە‌و ئارامی بۆ پەیوەندییەكانی هەردوولا گەڕایەوە.  ئێستا پارتی‌و یەكێتیی هاوبەشن لە حكومەتی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیدا، كە ژمارەیەك لایەنی شیعەی نزیك لە ئێرانن، بۆیە ئێران زیاتر فشارەكانی لەسەر بوونی هێزەكانی رۆژهەڵات لەناو خاكی هەرێم توندكردوەتەوە.

 درەو: راپۆرتی پێگەی (الطاقة) تائێستا قەیرانی راگرتنی نەوتی هەرێمی كوردستان لەجێی خۆیەتی, دوای تێپەڕبونی بە كۆمەڵێك ئاڵۆزیدا, كە دیارترینیان, هەڵبژاردنەكانی توركیاو هەوڵەكانی ئەنقەرەیە بۆ سازشكردن بەلایەنی عێراقی و كۆتابهێنان بە سزایەی دادگای ژوری بازرگانی نێودەوڵەتی پاریس بەسەر توركیادا سەپاندی, كە بە بڕەكەی (1)ملیارو (471) ملیۆن دۆلار دەخەمڵێنرێت, بەهۆی پێشێلكردنی رێككەوتنی ساڵی (1973)ی نێوان عێراق و توركیا.  بەگوێرەی دەقی رێككەوتنەكە, كۆمپانیای بە بازاڕكردنی نەوتی عێراق"سۆمۆ" هەژموونی تەواوەتی دەبێت بەسەر ناردنی نەوت لەڕێی هێڵی عێراق_توركیا, كە توركیا لەساڵی (2014)دا, پێشێلی ئەمەی كرد, كاتێك رێگەیدا نەوتی هەرێم بەبێ‌ رەزامەندی بەغداد هەناردەبكرێت.  نەبیل مەرسومی پسپۆڕی نەوتیی عێراقی دەڵێت: زیانەكانی عێراق لەئەنجامی راگرتنی هەناردەی نەوتی كوردستان و كەركوك لەماوەی دوو مانگی رابردودا, بە نزیكەی (2)ملیار دۆلار دەخەمڵێنرێت, بەهۆی راگرتنی زیاتر لە (470)هەزار بەرمیل نەوتی مانگانە, كە لەو كێڵگانەوە رەوانەی بازاڕەكانی جیهان دەكران, لەڕێی بەندەری جەیهانەوە. كەمكردنەوە لەبایەخی بڕیاڕی ناوبژیوانی  مەرسومی لەلێدوانەكەیدا ئاماژە بەوەدەكات, هەندێك لایەنی توركی هەوڵدەدەن لەبایەخی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی كەمبكەنەوە, پێشبینیشی كردووە, لەكۆتایدا لایەنی توركی ملكەچی بڕیاڕەكەی دادگا ببێت, بەڵام لەگەڵ هەندێك دەستی دەستی كردن, بۆ فشاركردن لەعێراق لەپێناو بەدەستهێنانی سازشكردن.  ئەو پسپۆڕەی بواری نەوت پێشیوایە, سێ‌ هۆكار هەن توركیا ناچاردەكەن پابەندی بڕیاڕەكەی دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی ببێت: یەكەم: بڕیارەكانی دادگای كۆتایی و پابەندكەرن و دەبێت جێبەجێبكرێن لەلایەن هەردوو لایەنی ناوبژیوانیەكە.  دووەم: هەوڵی توركیا بۆ ئەوەی رێڕەوێكی ئارام و باوەڕپێكراوی هێڵی بۆری نەوت و غازبێت, كە ئەوەش وادەكات گوێڕایەڵبوونی بۆ بڕیارەكانی ناوبژیوانی و جێیەجێكردنی كارێكی گرنگ بێت بەو ئاڕاستەیە. سێیەم: توركیا لەو وڵاتانەیە كە واژوی لەسەر رێككەوتنی لیستی وزە كردووە, كە تێپەڕبونی بۆری نەوت و غاز و ناوبژیوانیكردن لەباریەوە, گرنگترین خاڵەكانێتی.  هەوڵەكانی توركیا بۆ فشاركردن لە عێراق دكتۆر نەبیل مەرسومی دەڵێت: حكومەتی توركیا لە ئێستادا بە هەموو توانایەوە كاردەكات بۆ سود وەرگرتن لەڕێككەوتنی پێشوی لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردستان, بۆ ئەوەی زۆرترین بڕی ئەو سزایەی سەپاوە بەسەریدا بیخاتە ئەستۆی هەرێم, رەنگە رێككەوتنێكی نا راگەیەندراویش هەبێت لەنێوان حكومەتی توركیاو هەرێم لەو بارەیەوە. دەشڵێت: توركیا هەواڵی سازشكردن بە عێراق دەدات, لەنمونەی كەمكردنەوەی قەبارەی سود لەسەر ئەو پارەی قەربووەی بڕیارە بیدات بەعێراق, یاخود زامنكردنی بەردەوامیی ئەو پارە زۆرەی كە لەهەرێمی كوردستانی وەردەگرت وەك (رسومات)ی تێپەڕبونی نەوت, پێش دەرچونی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی و نەگەڕانەوەی بۆ رسوماتەكانی پێشوو, كە (1)دۆلارو (12)سەنت بووە بۆ هەر بەرمیلێك نەوتی عێراق كە بە بۆری توركیادا تێپەڕیووە. توركیا رەنگە پەنابباتە بەر راكێشانی بۆریەكی نوی لەخاكی توركیاوەو تەرخانی بكات بۆ نەوتی هەرێم, كە ملكەچی رێككەوتنی ئێستای هێڵی بۆری نەوت نەبێت لەگەڵ عێراق, ئەنقەرە هەوڵی ئەوەش دەدات بانكێكی توركی بۆ گلدانەوەی داهاتی هەناردەكراوی نەوتی هەرێم دیاریبكات, یاخود بۆری نەوت لەڕێی سوریاوە رابكێشێت.   بەوتەی ئەو پسپۆڕە, رەنگە عێراقیش هەوڵی زیندوكردنەوەی هێڵی كەركوك و بەنی یاسر بدات, بەڵام توركیا هەوڵی دروستكردنی بەربەست دەدات بۆی, بگرە ئەگەر هەیە پەناش ببات بۆ بەكارهێنانی شێوازی تری فشاركردن لەسەر عێراق, كە رەنگە سیاسیبێت, یاخود لەڕێی دۆسیەی ئاوەوە. هەڵبژاردنەكانی توركیا مەرسومی رونیدەكاتەوە, هەڵبژاردنی توركیا رۆڵی هەبوو لەدواخستنی هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێم بۆ بەندەری جەیهان, بەهۆی ئەوەی ئەم دۆسیەیە لەچاوەڕوانی ئەوەدا بوو, كێ‌ دەچێتە كۆشكی كۆماری و بۆچونی بۆ رێككەوتن لەگەڵ لایەنی عێراقی چۆن دەبێت.  توركیا لەهەوڵی دیراسەكردنی ئەو زیانانەشدایە كە بەر هیڵی بۆری نەوتی عێراقی توركی كەتووە, بەهۆی ئەو بومەلەرزەیەی زستانی ئەمساڵ لەو وڵاتەی دا, بڕوای خۆشی پیشانداوە بەوەی حكومەتی داهاتوی توركیا, بتوانێت چارەسەری قەیرانی نەوتی كوردستان بكات لەگەڵ حكومەتی عێراق.  ئەو پسپۆڕە عێراقیە ئاماژەی بەوەشداوە, كۆمەڵێك بژاردە لەبەردەست بەغداددایە, لەپێشیانەوە, گواستنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستانە بۆ پاڵاوتگەكانی باكور, بەتایبەت كەركوك و زیادكردنی توانای هەناردەكردن لەباشورەوە. مەرسومی جەختیشكردووە: عێراق لەئێستادا پارەیەكی زۆر لەدەستنادات بە بەراورد بەو بڕەی لە بودجە بڕیاری لێدراوە, بەهۆی كۆتوبەندەكانی (ئۆپێك+) كە پشكی بەرهەمهێنانی عێراقی بە رێژەی (430) بەرمیلی رۆژانە كەمكردووەتەوە, ئەوەش وایكردووە هەناردەكردنی نەوتی عێراق هاوتای ئەو ژمارانەبێت كە لەبودجەدا هاتووە.  ئومێدی خۆشی پیشانداوە بەوەی, ئاستی هەناردەی نەوتی عێراق بگاتە زیاتر لە (3) و (700)هەزار بەرمبل نەوتی رۆژانە, دوای دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی كوردستان. مەرسومی ئاشكراشیكردووە: عێراق لەئێستادا هەوڵی زیندوكردنەوەی سێ‌ هێڵی نوێ‌ دەدات, لەوانە: - هێڵە كۆنەكەی لەگەڵ سوریا. - هێڵە كۆنەكەی لەگەڵ سعودیە. - خستنەكاری بۆری نەوتی بەسرە_عەقەبە بۆ گواستنەوەی یەك ملیۆن بەرمیل نەوتی رۆژانە.  هەروەها هەوڵی پەرەدان بەتوانای هەناردەكردن دەدات لەڕێی ئاوەوە, لەپێناو زیادكردنی بڕێكی زۆرتر لەهەناردەكردنی نەوت, یەتایبەت دوای بەردەوامبونی راگرتنی نەوتی عێراق لەڕێی بەندەری جەیهانی توركیەوە. سەرچاوە: پێگەی الطاقة

 (درەو): مەسعود بارزانی لەگەڵ ئەوەدایە بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی بۆ هەڵوەشاندنەوەی  درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان رەتبكرێتەوە، نایەوێت ئەمە ببێت بە پێشینەیەك بۆ ئەوەی لە داهاتوودا ئەو دادگایە بڕیاری تر بەسەر هەرێمدا بسەپێنێت، مەسرور بارزانی داوا دەكات تا دوای پەسەندكردنی بودجەی 2023ی عێراق پارتی هەڵوێستی خۆی لەبارەی بڕیارەكەی دادگا یەكلانەكاتەوە، نێچیرڤان بارزانیش لەگەڵ ئەوەدایە مامەڵە لەگەڵ بڕیارەكە بكرێت‌و كۆمسیۆنی عێراق هەڵبژاردنی كوردستان بەڕێوەببات "هەڵبژاردنی پێشوو كۆمسیۆنی عێراق كردی و پارتی زۆرترین دەنگ و كورسی هێنا".    بارزانی دژی بڕیارەكەی دادگایە ! دوێنێ مەكتەبی سیاسی پارتی دیموكراتی كوردستان بە سەرۆكایەتی مەسعود بارزانی كۆبووەوە، جێگرانی سەرۆكی پارتی (نێچیرڤان بارزانی‌و مەسرور بارزانی) بەشداربوون لە كۆبونەوەكەدا.  ئەم كۆبونەوەیە كە دوێنێ بەڕێوەچوو، بۆ تاوتوێكردنی لێكەوتەكانی بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بوو سەبارەت بە هەڵوەشاندنەوەی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان. بەپێی ئەو زانیارییانەی لە چەند سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە لەناو پارتی دەست (درەو) كەوتوون، لە كۆبونەوەی مەكتەبی سیاسی پارتیدا، مەسعود بارزانی سور بووە لەسەر ئەوەی دەبێت كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی كوردستان هەڵبژاردنی داهاتووی پەرلەمان بەڕێوەببات، ئەمە پێچەوانەی بڕیاری دادگای فیدراڵییە كە دانیشتنی رۆژی 22ی مانگی رابردووی پەرلەمانی بۆ كاراكردنەوەی كۆمسیۆنەكەی كوردستان هەڵوەشاندوەتەوە.  (درەو) زانیویەتی، لە كۆبونەوەی مەكتەبی سیاسی پارتیدا، مەسعود بارزانی لەگەڵ ئەوەدا بووە بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی بۆ هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمانی كوردستان رەتبكرێتەوە، بەڵام مەسرور بارزانی داوایكردووە، پەلە نەكەن لە وەڵامدانەوەی توندی دادگای فیدراڵی تا ئەوكاتەی بودجەی 2023ی عێراق پەسەند دەكرێت‌و پشكی هەرێم تێدەپەڕێت، لەم نێوەندەدا نێچیرڤان بارزانی لەگەڵ ئەوەدا بووە مامەڵە لەگەڵ بڕیارەكەی دادگادا بكرێت، بۆ ئەمەش نێچیرڤان بارزانی بەڵگەی ئەوەی هێناوەتەوە كە هەڵبژاردنەكانی پێشتری هەرێمی كوردستان هەر لەلایەن كۆمسیۆنەكەی عێراقەوە بەڕێوەبراوە‌و پارتیش براوە بووە. ئەگەر پارتی بۆچونەكەی نێچیرڤان بارزانی پەسەند بكات‌و مامەڵە لەگەڵ بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی بكات، دەبێت نێچیرڤان بارزانی وەكو سەرۆكی هەرێم بە فەرمی نوسراوێك ئاڕاستەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق بكات‌و تێیدا داوایان لێ بكات لە وادەی دیاریكراودا هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بەڕێوەببەن.  بەڵام لەبەرامبەردا، مەسعود بارزانی وەكو سەرۆكی پارتی وای دەبینێت ئەگەر پابەندی بڕیاری دادگای فیدراڵی ببن، بۆ هەموو كەیسێكی تر دادگاكە بڕیاری خۆی بەسەر هەرێمدا دەسەپێنێت‌و ئەمە دەبێت بە بنەما، بەتایبەتیش كە پێشتر لە بەیاننامەیەكدا خۆی دادگاكەی بە (محكمە الپورە)ی پێشووی بەعس ناوبردووە. یەكێك لە بڕیارەكانی كۆبونەوەی دوێنێی مەكتەبی سیاسی پارتی ئەوە بوو، جارێ بەرپرسانی پارتی خۆیان لە هەر لێدوانێك سەبارەت بە بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی بپارێزن تا ئەوكاتەی پارتی بەتەواوەتی هەڵوێستی خۆی لەوبارەیەوە یەكلادەكاتەوە.  پارتی پابەند دەبێت ؟ پێشبینی دەكرێت، دوای تێپەڕینی بودجەی 2023 لە پەرلەمانی عێراق، هەڵوێستی خۆی سەبارەت بە بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی بۆ هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان یەكلابكاتەوە. دوای كۆبونەوەكەی مەكتەبی سیاسیی، ئەمڕۆ فوئاد حسێن ئەندامی مەكتەبی سیاسی پارتی لە بەغداد سەردانی دادوەر جاسم محەمەد عەبود سەرۆكی دادگای فیدراڵی كرد، بەپێی زانیارییەكانی (درەو) لەبارەی چۆنیەتی ئەنجامدانی هەڵبژاردن لە كوردستان پرس‌و راوێژی لەگەڵ سەرۆكی دادگا كردووە.   لەلایەكی ترەوە، پابەندبوون بە بڕیاری دادگای فیدراڵی  وا دەكات لە داهاتوودا هەرێمی كوردستان جارێكی تر نەتوانێت لە هیچ بارودۆخێكدا تەمەنی پەرلەمان درێژبكاتەوە، ئەمە لەكاتێكدایە لە 31 ساڵی رابردوودا بەهۆی بارودۆخی شەڕی ناوخۆیی‌و ناكۆكییە سیاسییەكانەوە (8) جار تەمەنی پەرلەمانی كوردستان درێژكراوەتەوە. بەهۆی ئەوەی ئێستا سیستمی حوكمڕانی هەرێمی كوردستان پەرلەمانییە، هەر  جۆرە درێژكردنەوەیەكی تەمەنی پەرلەمان بەواتای درێژكردنەوەی تەمەنی سەرۆكی هەرێم‌و كابینەی حكومەتیش دێت، چونكە سەرۆكی هەرێم‌و كابینەی حكومەت لەناو پەرلەمانەوە متمانەیان پێدەدرێت. 

شیكاری: درەو: # لە ساڵی (1992) (ملیۆنێک و 112 هەزار) کەس مافی دەنگدانی هەبووەو یەکێتی (423 هەزار) دەنگی بە ڕێژەی (38%) کۆی گشتی دەنگدەرانی بەدەستهێناوە. # لە دواهەڵبژاردندا بۆ ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق (3 ملیۆن و 486 هەزار) كەس مافی دەنگدانی هەبووە، یەکێتی (215 هەزار) دەنگی بەدەستهێنا بەرێژەی (17%)ی کۆی گشتی دەنگدەران،  لە سێ پارێزگاکەی هەرێم، واتا لە نێوان 1992 -2021 یەكێتی بەنزیكەی (50%)ی دەنگەكان كەمیكردووە # ژمارەی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە لە یەکەم هەڵبژاردنەوە تا دوا هەڵبژاردنی گشتی بە ڕێژەی (214%) زیادیان کردووە، بەڵام یەکێتی نیشتمانی کوردستان (208 هەزار و 517) دەنگی بە ڕێژەی (49%) کەمی کردووە. # لەیەكەم هەڵبژاردندا یەكێتی لە سلێمانی (207 هەزارو 168) دەنگ بەرێژەی (%60) دەنگی بەدەستهێنابوو، لە دوایین هەڵبژاردندا (124 هەزار) دەنگی بەدەستهێناوە بەرێژەی (32%) بەڵام لە (8%)ی دەنگی ئەو كەسانەی هێناوە كە مافی دەنگدانیان هەبووە . # لەیەكەم هەڵبژاردندا یەكێتی لە هەولێر (148 هەزار) دەنگی بەدەستهێنا بەرێژەی (44%)، لەدوایین هەڵبژاردندا یەکێتی  لە هەولێر (65 هەزار) دەنگی بەدەستهێناوە بەرێژەی (15%) بەڵام لە (4%)ی دەنگی ئەو كەسانەی هێناوە كە مافی دەنگدانیان هەبووە  # لە دوای ساڵی (1992)ەوە لە هەرێمی کوردستان (12) هەڵبژاردنی گشتی بەڕێوەچووەو یەکێتی بەشداری سەرجەمیانی کردووە. # یەکێتی (3) جار بە شێوەی هاوپەیمانی و (9) جار بە لیستی سەربەخۆ بەشداری کردووە.    پێگەی یەکێتی نیشتمانی کوردستان لە هەڵبژاردنە گشتییەکاندا پوختە؛ لە ساڵی (1992)ەوە (12) هەڵبژاردنی گشتی (پەرلەمانی کوردستان، ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و ئەنجومەنی پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان)، بەڕێوە چووە، یەکێتی نیشتمانی کوردستان لە سەرجەم هەڵبژاردنەکان بەشداری کردووە، کە لە (9) هەڵبژاردنیان بە لیستی سەربەخۆ و (3) هەڵبژاردنیان بەشێوەی هاوپەیمانی چووتە نێو پرۆسەی هەڵبژاردنەوە. ئەوەی جێگەی سەرنجە، لەگەڵ بەرزبوونەوەی ژمارەی ئەو هاوڵاتیانەی لە سێ پارێزگاکەی هەرێم مافی دەنگدانیان هەیە، یەکێتی نیشتمانی کوردستان نەک نەیتوانیوە بە هەمان ئاست ژمارەی دەنگەکانی بەرز بکاتەوە، بەڵکو بە ڕێژەیەکی گەورە دەنگەکانی دابەزیوە، بۆ نمونە لە هەڵبژاردنی خولی یەکەمی پەرلەمانی کوردستان کە لە (19/5/1992) بەڕێوەچوو (ملیۆنێك و 112 هەزار) كەس مافی دەنگدانی هەبووە، یەکێتی نیشتمانی کوردستان (423 هەزارو 833) دەنگی بەدەستهێناوە بەرێژەی (38%) کۆی گشتی دەنگدەران.  بەڵام لە دواین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق کە لە (10/10/2021) بە ڕێوەچوو، لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان، یەکێتی نیشتمانی كوردستان توانیویەتی تەنها (215 هەزارو 316) دەنگ بەدەستبهێنێت بەرێژەی (6%)ی کۆی گشتی دەنگدەران. بەم پێیەش ژمارەی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە لە هەرێمی کوردستان لە یەکەم هەڵبژاردنەوە تا دوا هەڵبژاردنی گشتی بە ڕێژەی (214%) زیادی کردووە، بەڵام یەکێتی نیشتمانی کوردستان (208 هەزار و 517) دەنگی بەڕێژەی (49.2%)ی دەنگەکانی کەمی کردووە ، (بۆ وردەکاری زیاتر بڕوانە خشتەو چارتی ژمارە (1))، لە خوارەوە پێگەی یەکێتی نیشتمانی کوردستان لە سەرجەم هەڵبژاردنە گشتییەکان ڕوونکراوەتەوە. خشتەی ژمارە (1) پێگەی یەکێتی نیشتمانی کوردستان لە هەڵبژاردنە گشتییەکاندا چارتی ژمارە (1) تێبینی؛ لە خولی دووەم و سێیەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان و خولی یەکەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق یەکێتی لەگەڵ لایەنی دیکە لە هاوپەیمانیدابووە، بۆیە ژمارەو ڕێژەی دەنگەکانی ئاماژەی پێ نەدراوە. یەکەم؛ هەڵبژاردنی خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستان لە 19/5/1992 بەرێوەچوو. 2.    ( ملیۆنێك و 112 هەزار) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (971 هەزارو 593) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (87%). 4.    یەکێتی نیشتمانی کوردستان زەحمەتکێشان لە لیستێکدا بەشداریان کردوو (423 هەزارو 833) دەنگیان بەدەستهێنا. -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای سلێمانی (207 هەزارو 168) دەنگ بەرێژەی (%59.9) -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای هەولێر (148 هەزارو 352) دەنگ بەرێژەی (44.4%) -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای دهۆك (15 هەزارو 148) دەنگ بەرێژەی (7.7%) -    دەنگی یەکێتی لە سنوری كەركوك (53 هەزارو 129) دەنگ بەرێژەی (60.3%) چارتی ژمارە (2) دووەم؛ هەڵبژاردنی خولی دووەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    خولی دووەمی پەرلەمانی كوردستان لە 30/1/2005 بەرێوەچوو. 2.    ( 2 ملیۆن و 290 هەزارو 736) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 753  هەزارو 919) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (75.6%) 4.    سەرجەم حزبەكان جگە لە (كۆمەڵی ئیسلامی) لەچوارچێوەی لیستی (نیشتمانی دیموكراتی كوردستان) بەشدار بوون كە (ملیۆنێك و 570 هەزارو 663) دەنگیان بەدەستهێناو (104) كورسی پەرلەمانیان مسۆگەر كرد. سێیەم؛ هەڵبژاردنی خولی یەکەمی ئەنجومەنی پارێزگاكانی هەرێمی کوردستان 1.    هەڵبژاردنی خولی یەکەمی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە 30/1/ 2005 بەڕێوەچوو. 2.    ( 2 ملیۆن و 290 هەزارو 736) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 753 هەزارو 919 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (75.6%) 5.    یەکێتی نیشتمانی کوردستان (765 هەزارو 544) دەنگی بەدەستهێنا، بە جۆرێک؛ -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای سلێمانی (485 هەزارو 718) دەنگ بەرێژەی (65.9%)  -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای هەولێر (244 هەزارو 343) دەنگ بەرێژەی (37.7%) -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای دهۆك (35 هەزارو 483) دەنگ بەرێژەی (9.3%) چارتی ژمارە (3) چوارەم؛ هەڵبژاردنی خولی یەكەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق 1.    هەڵبژاردنی خولی یەكەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 30/1/2005 بەرێوەچوو. 2.    (2 ملیۆن و 290 هەزارو 736) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 753  هەزارو 919) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (75.6%) 4.    سەرجەم حزبەكان جگە لە (كۆمەڵی ئیسلامی) لەچوارچێوەی لیستی (هاوپەیمانی كوردستان) بەشدار بوون كە (2 ملیۆن  و 175 هەزارو 551) دەنگیان بەدەستهێنا و (75) كورسی پەرلەمانیان مسۆگەر كرد. پێنجەم؛ هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستان لە 25/7/2009 بەرێوەچوو. 2.    ( 2 ملیۆن و 518 هەزارو 773) كەس مافی دەنگدانی هەبووە 3.    (ملیۆنێك و 876  هەزارو 196) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (74.5%) 4.    یەکێتی و پارتی لە چوارچێوەی لێستێكدا بەناوی (لیستی كوردستانی) بەشدارییان كردوو (ملیۆنێك و 76 هەزارو 370) دەنگیان بەدەستهێناو (59) كورسی پەرلەمانیان مسۆگەر كرد. شەشەم؛ هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق 1.    هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 7/3/ 2010 بەڕێوەچوو. 2.    (2 ملیۆن و 590 هەزارو 274) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 938 هەزارو 754 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (74.8%) 4.    یەکێتی نیشتمانی کوردستان (396 هەزارو 237) دەنگی بەدەستهێنا، بە جۆرێک؛ -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای سلێمانی (237 هەزارو 379) دەنگ بەرێژەی (28.47%) -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای هەولێر (124 هەزارو 632) دەنگ بەرێژەی ( 18.3%) -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای دهۆك (34 هەزارو 226) دەنگ بەرێژەی ( 8.06%) چارتی ژمارە (4) حەوتەم؛ هەڵبژاردنی خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    هەڵبژاردنی خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستان لە 21/9/2013 بەرێوەچوو. 2.    (2 ملیۆن و 803 هەزارو 283) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 950  هەزارو 130) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (74%) 4.    هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان بەیەك بازنە بەرێوە چوو. 5.     یەکێتی نیشتمانی كوردستان (350 هەزارو 500) دەنگی بەدەستهێناو (18) كورسی پەرلەمانی مسۆگەر كرد. هەشتەم؛ هەڵبژاردنی خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق 1.    هەڵبژاردنی خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 30/4/2014 بەڕێوەچوو 2.    ( 2 ملیۆن و 717 هەزارو 82) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (2 ملیۆن و 128 هەزارو 167 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (78%). 4.    یەکێتی نیشتمانی كوردستان (500 هەزارو 410) دەنگی بەدەستهێنا، بە جۆرێک؛ -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای سلێمانی (294 هەزارو 265) دەنگ بەرێژەی (33%) -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای هەولێر (168 هەزارو 688) دەنگ بەرێژەی (23%) -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای دهۆك (37 هەزارو 457) دەنگ بەرێژەی (7%) چارتی ژمارە (5) نۆیەم؛ هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی پارێزگاكان  1.    هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە 30/4/2014 بەڕێوەچوو. 2.    ( 2 ملیۆن و 717 هەزارو 82) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (2 ملیۆن و 161 هەزارو 38 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (80%) 4.    یەکێتی نیشتمانیی كوردستان (528 هەزارو 122)دەنگی بەدەستهێنا ، بە جۆرێک؛ -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای سلێمانی (318 هەزارو 723) دەنگ بەرێژەی (35.2%) -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای هەولێر (168 هەزارو 603) دەنگ بەرێژەی (22%) -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای دهۆك (40 هەزارو 796) دەنگ بەرێژەی ( 8.1%) چارتی ژمارە (6) دەیەم؛ هەڵبژاردنی خولی چوارەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق  1.    هەڵبژاردنی خولی چوارەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 12/5/2018 بەڕێوەچوو. 2.    (3 ملیۆن و 758 هەزارو 896) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 795 هەزارو 686 ) كەس دەنگیاندا  4.    یەکێتی نیشتمانیی كوردستان (364 هەزارو 638) دەنگی بەدەستهێنا. بەجۆرێک؛ -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای سلێمانی (259 هەزارو 378) دەنگ بووە. -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای هەولێر (79 هەزارو 745) دەنگ بووە. -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای دهۆك (25 هەزارو 215) دەنگ بووە. چارتی ژمارە (7) یانزە؛ هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان لە 30/9/2018 بەڕێوەچوو. 2.    ( 3 ملیۆن و 85 هەزارو 461) كەس مافی دەنگدانی هەبووە 3.    (1 ملیۆن و 845 هەزارو 979 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (59%) 4.    هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان بەیەك بازنە بەرێوە چوو. 5.    یەکێتی نیشتمانی کوردستان لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێم (319 هەزارو 912) دەنگی بەدەستهێنا و (18) كورسی پەرلەمانی مسۆگەر كرد. دوانزە؛ هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجومەنی نوێنەران (خولی پێنجەم) 1.    هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجومەنی نوێنەران (خولی پێنجەم) لە 10/10/2021 بەڕێوەچوو 2.    (3 ملیۆن و 486 هەزارو 787) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (1 ملیۆن و 232 هەزارو 897 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (35.4%) 4.    یەکێتی نیشتمانی كوردستان (215 هەزارو 316) دەنگی بەدەستهێنا، بەجۆرێک؛ -    دەنگی یەکێتی لە پارێزگای سلێمانی (124 هەزارو 414) دەنگ بەرێژەی (31.6%) -    دەنگی یەکێتی  لە پارێزگای هەولێر (65 هەزارو 862) دەنگ بەرێژەی (14.8%) -    دەنگی یەکێتی  لە پارێزگای دهۆك (25 هەزارو 40) دەنگ بەرێژەی (6.3%) چارتی ژمارە (8) * هەڵبژاردنی ئەنجومەنی شارەوانیەكان لە ساڵی 2000 لە دەڤەری سلێمانی و لە 2001 لە دەڤەری هەولێر بەڕێوەچوو

راپۆرت: درەو لەماوەی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەماندا (6) كەس وەكو ئەندامی پەرلەمان سوێندی یاساییان خواردووە، ئەمانە بەبڕیاری دادگای فیدراڵی سوێنەكەیان هەڵوەشایەوە‌و موچەی خانەنشینی پەرلەمانتاریش نایانگرێتەوە. هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان گۆڕانكارییە وەزارییەكانی پارتی‌و یەكێتیی لە حكومەت رادەگرێت، لەدوای رادەستكردنی نەوت، هەرێمی كوردستان پرۆسەی هەڵبژاردنیشی رادەستی عێراق كرد، بڕیاری دادگای فیدراڵی لەوەدا لە سودی یەكێتییە كە كۆمسیۆنی عێراق هەڵبژاردن بەڕێوەببات، پارتیش لەوەدا براوە دەبێت هەڵبژاردن بە یاسا كۆنەكە دەكرێت، یەك بازنەیی وەكو خۆی دەمێنێتەوە‌و كورسی كۆتاكانیش بەشی سلێمانی لێنادرێت. وردەكاری لێكەوتەكانی بڕیارەكەی ئەمڕۆی دادگای فیدراڵی لەم راپۆرتەدا.  پەرلەمانی درێژكراوە هەڵوەشایەوە نزیكەی 15 مانگ مشتومڕو ناكۆكی پارتی‌و یەكێتیی لەبارەی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان، بە هەڵوەشاندنەوەی خولی پێنجەمی پەرلەمان كۆتایی هات، بەبێ ئەوەی پەرلەمانی ماوەدرێژكراوە بتوانێت كۆمسیۆنی هەڵبژاردن كارا بكاتەوە‌و یاسای هەڵبژاردن هەموار بكات.  دوای زیاتر لە 5 مانگ دانیشتنی دادبینی‌و دواخستن، دواجار ئەمڕۆ دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بڕیاری خۆی لەبارەی ئەو سكاڵایانە راگەیاند كە لەبارەی درێژكردنەوەی تەمەنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان تۆماركرابوون.  دادگای فیدراڵی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستانی هەڵوەشاندەوە، بەمەش هەموو ئەو یاساو بڕیارانەی لەدوای درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانەوە دەرچوون، هەڵدەوەشێنەوە.  سكاڵاكارەكانی كەیسی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان لەبەردەم دادگای فیدراڵی بریتی بوون لە هەریەكە لە (یوسف محەمەد) سەرۆكی پێشووی پەرلەمانی كوردستان‌، (شاسوار عەبدولواحید) سەرۆكی جوڵانەوەی نەوەی نوێ‌، (سروە عەبدولواحید) سەرۆكی فراكسیۆنی نەوەی نوێ لە پەرلەمانی عێراق‌و (كاوە عەبدولقادر) سەرۆكی فراكسیۆنی نەوەی نوێ لە پەرلەمانی كوردستان.  یەكەم دانیشتنی دادگای فیدراڵی لەبارەی ئەم كەیسە لە رۆژی 18ی كانونی یەكەمی 2022 بەڕێوەچوو، تێیدا دادگای فیدراڵی هەموو سكاڵاكانی یەكخست. واتا زیاتر لە پێنج مانگە ئەم كەیسە لەبەردەم دادگادا بوو‌. دواین دانیشتنی دادگای فیدراڵی لەبارەی كەیسی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان لە رۆژی 29ی ئازاری رابردوودا بەڕێوەچوو، ئەمە شەشەم دانیشتنی دادبینی بوو، تێیدا دادگا كۆتایی بە دادبینییەكان هێناو رۆژی 3/5/2023ی دیاریكرد بۆ دەركردنی بڕیار، بەڵام بۆ وەرگرتنی بۆچوونی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق، دادگای فیدراڵی جارێكی تر دەرگای دادبینی لە رۆژی 24ی ئەم مانگەدا كردەوە‌و بڕیاری كۆتایی خۆی بۆ ئەمڕۆ دواخست. وەرگرتنی قسەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی عێراق بۆ ئەوە بوو، دەرەچە لەبەردەم بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن لە كوردستان بكرێتەوە ئەگەر هاتوو دادگا بڕیاریدا بە هەڵوەشاندنەوەی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان.  لەگەڵ پەرلەمانی شتی تریش هەڵوەشایەوە ! بڕیاری دادگای فیدراڵی بۆ هەڵوەشاندنەوەی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان، هەموو ئەو یاسا‌و بڕیارانە دەگرێتەوە كە لەدوای درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانەوە دەرچوون.  رۆژی (6ی تشرینی دووەمی 2022) تەمەنی یاسایی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان كۆتایی هات، واتا لەدوای ئەم رێكەوتەوە هەموو ئەو یاساو بڕیارانەی كە لە پەرلەمانەوە دەرچوون، بە پوچەڵ ئەژماردەكرێن، كە دیارترینیان ئەمانەن:  •    یاسای ژمارە (13)ی ساڵی 2022 یاسای پەروەردەو فێركردن لە هەرێمی كوردستان-عێراق •    یاسای ژمارە (14)ی ساڵی 2022 یاسای ڕێكخستنی مامەڵەكردن لەگەڵ ئاژەڵە ماڵی‌و بێلانەكان •    یاسای ژمارە (15)ی ساڵی 2022 یاسای بەركاركردن‌و هەمواری پیادەكردنی یاسای واژۆی ئەلیكترۆنی‌و مامەڵە ئەلیكترۆنییەكان ژمارە (78)ی ساڵی 2012 لە هەرێمی كوردستان-عێراق •    یاسای ژمارە (16)ی ساڵی 2022 یاسای هەمواری پیادەكردنی یاسای بەڕێوەبردنی ئەوقافی عێراقی ژمارە (64)ی ساڵی 1966ی هەمواركراو لە هەرێمی كوردستان-عێراق •    یاسای ژمارە (17)ی ساڵی 2022 یاسای هەمواری یەكەمی یاسای ئەنجومەنی شورای هەرێمی كوردستان-عێراق ژمارە (14)ی ساڵی 2008 •    بڕیاری ژمارە (10)ی تایبەت بە كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی لە هەرێمی كوردستان  دەستلەكاركێشانەوە‌و سوێندخواردن سەرباری هەڵوەشاندنەوەی ئەو یاسایانەی لەماوەی درێژكراوەی تەمەنی پەرلەمان دەرچوون، هەموو ئەو دەستلەكاركێشانەوە‌و سوێندخواردنانەی پەرلەمانتارانیش بە هەڵوەشاوە ئەژماردەكرێت كە لەماوەی درێژكراوەی تەمەنی پەرلەماندا كراون.  لەماوەی درێژكراوەی پەرلەماندا، ژمارەیەك پەرلەمانتار دەستیانلەكاركێشایەوە، كە ئەمانەن:  -    شایان عەسكەری  -    عەلی حەمەساڵح  -    كازم فاروق -    شێركۆ جەودەت- یەكگرتوو -    هلز ئەحمەد- یەكگرتوو -    ئەبوبەكر هەڵەدنی- یەكگرتوو -    سەرچنار ئەحمەد- یەكگرتوو  -    ئیسماعیل سگێری- یەكگرتوو  ژمارەیەك پەرلەمانتاری نوێ لە شوێنی دەستلەكاركێشاوەكان سوێندی یاساییان خوارد، بڕیاری ئەمڕۆی دادگای فیدراڵی سوێندەكەی هەڵوەشاندنەوە، بەم پێیە ئەم كەسانە نابن بە پەرلەمانتارو موچەی خانەنشینی پەرلەمانتاریش نایانگرێتەوە، ئەو كەسانە ئەمانەن:  -    سۆز عەبدولقادر- لیستی گۆڕان  -    دلێر عەبدولخالق- لیستی گۆڕان   - مەهدی خاكی- لیستی نەوەی نوێ - عەبدوڵا وەرتی- لیستی بەرەو ئیسڵاح (بزوتنەوەی ئیسلامی) -    لەیلا عەلی عەبدولعەزیز-  لیستی بەرەو ئیسڵاح (بزوتنەوەی ئیسلامی) -    بێریڤان فەقی ئیسماعیل- لیستی بەرەو ئیسڵاح (یەكگرتوو بوو، وازی هێنا‌و بوو بە پەرلەمانتار)  كێ هەڵبژاردن لە كوردستان بەڕێوەدەبات ؟ رۆژی 22ی ئەم مانگە پارتی دیموكراتی كوردستان بەبێ رەزامەندی یەكێتیی نیشتمانی‌و لایەنەكانی تر، درێژەی بە كۆبونەوەی پەرلەمانی كوردستاندا، تێیدا زۆرینەی بەكارهێناو كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێمی كوردستانی كاراكردەوە، ئەم بڕیارە لەلایەن وەزارەتی دادەوە لە رۆژنامەی "وەقایع"ی كوردستان بڵاوكرایەوە. پەلەكردنی پارتی بۆ ئەوە بوو، پێش بڕیاری دادگای فیدراڵی بكەوێت‌و كۆمسیۆن كارا بكاتەوە، بەڵام بەگوێرەی بڕیاری ئەمڕۆی دادگای فیدراڵی، كۆبونەوەی 22ی ئەم مانگەی پەرلەمانی كوردستان بە هەڵوەشاوە ئەژمار دەكرێت، واتا دادگای فیدراڵی كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێمی هەڵوەشاندەوە، چونكە دادگا لە حوكمەكەیدا دەڵێ: هەموو ئەو یاساو بڕیارانەی لەدوای درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانەوە دەرچوون، پوچەڵن.  ئەم بڕیارەی دادگای فیدراڵی لە بەرژەوەندی یەكێتیی نیشتمانی شكایەوە، چونكە یەكێتیی دژی كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی كوردستان بوو، سەرۆكی پەرلەمان (رێواز فایەق) كە سەربە یەكێتییە، دانیشتنەكەی 22ی مانگی هەڵگرت، بەڵام هێمن هەورامی جێگری كە سەربە پارتییە، درێژەی بە دانیشتنەكەدا، ئەمە ناكۆكییەكی تری لەنێوان پارتی‌و یەكێتیی دروستكرد.  بڕیارەكەی ئەمڕۆی دادگای فیدراڵی گورزێكیش بوو كە بەر ئەنجومەنی دادوەریی هەرێمی كوردستان كەوت وەكو دەسەڵاتی سێیەم لەئاستی هەرێم، چونكە رۆژی یەكشەممەی ئەم هەفتەیە، ئەنجومەنی دادوەریی هەرێم سەرباری دژایەتی سەرۆكی پەرلەمان، نوسراوی هێمن هەورامی جێگری سەرۆكی پەرلەمانی جێبەجێكردو لەسەر ئەو بنەمایە سوێندخواردنی دوو ئەندامی ئەنجومەنی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی هەرێمی پەسەند كرد، بۆ پەسەندكردنی بڕیارەكەی هێمن هەورامی، ئەنجومەنی دادوەریی تەنانەت نیسابی یاسایی خۆشی شكاند. ئێستا كە ئیتر دادگای فیدراڵی پەرلەمانی كوردستانی هەڵوەشاندوەتەوە بە كۆبونەوەی كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنیشەوە، سازدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان رادەستی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق دەكرێت.  بەر لەوەی دادگای فیدراڵی بڕیاری كۆتایی خۆی دەربكات، یەكێتیی بەپێی رێككەوتنێك كە لەگەڵ پارتی كردبووی، داوای دەكرد كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی كوردستان‌و هەمواری یاسای هەڵبژاردن پێكەوە لە یەك رۆژدا لە پەرلەمان ئەنجام بدرێن.  پارتی‌و یەكێتیی لەسەر كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی كوردستان بە هەمان پێكهاتەی خۆیەوە رێككەوتن، بەڵام لەسەر هەمواری یاسای هەڵبژاردن بەدیاریكراویش لەسەر بابەتی چۆنیەتی دابەشكردنی (11) كورسییەكەی "كۆتا"ی پێكهاتەكان ناكۆك بوون، ئەم ناكۆكییە درێژەی كێشا تا ئەوكاتەی دادگای فیدراڵی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی هەڵوەشاندەوە.  سەرباری ئەوەی بە فەرمی هیچ قسەیەكی لەوبارەیەوە نەكردووە، بەڵام یەكێتیی دڵخۆشە بەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق پرۆسەی هەڵبژاردن لە كوردستان بەڕێوەببات، بەتایبەتیش كە بەمدواییە دادوەرێكی خەڵكی سلێمانی كراوە بە سەرۆكی كۆمسیۆنەكەی عێراق. بەكام یاسا هەڵبژاردن دەكرێت ؟ ئەگەر هەڵوەشاندنەوەی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان لەلایەن دادگای فیدراڵییەوە لەو بابەتەدا بە سودی یەكێتیی نیشتمانی شكابێتەوە كە كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی عێراق پرۆسەی هەڵبژاردن لە هەرێم بەڕێوەببات، ئەوا لەبەرامبەردا لەوەدا بە زیانی یەكێتیی دەشكێتەوە كە هەڵبژاردنەكە دەبێت بە یاسای پێشووی هەڵبژاردنەكان بكرێت.  لەماوەی 15 مانگی رابردوودا یەكێتیی چووە ناو كێشمەكێشێكی زۆرەوە لەگەڵ پارتی لەبارەی هەمواری یاسای هەڵبژاردنەكانی كوردستان، لەم كێشمەكێش‌و دانوستانانەدا پارتی قایل كرد بەوەی هەڵبژاردن بەشێوەی "فرە بازنە" بەڕێوەبچێت، سەرباری ئەمە لە پرسی كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكاندا، لەكۆی (11) كورسی پەرلەمان داوای دەكرد (4) كورسی بدرێت بە سنوری سلێمانی، لەسەر ئەم بابەتە تاڕادەیەك گەرەنتی بەدەستهێنانی (2) كورسی كۆتاكانی كرد.  بەڵام ئێستا كە دادگای فیدراڵی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستانی هەڵوەشاندوەتەوە بەبێ ئەوەی پەرلەمان یاسای هەڵبژاردنی هەمواركردبێتەوە، ئیتر دەبێت بۆ سازدانی هەڵبژاردن پەنا بۆ یاسا كۆنەكەی هەڵبژاردن ببرێت، ئەمەش لە بەرژەوەندی پارتییە، بەتایبەتیش كە یاساكە شێوازی (یەك بازنە)ی بۆ بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن لە كوردستان دیاریكردووە، ئەم شێوازە یەكێتیی‌و زۆرینەی لایەنەكانی دژی بوون، چونكە پێیانوابوو لە شێوازی (یەك بازنە)یدا پارتی دەتوانێت جارێكی تر (زۆرینە) لەناو پەرلەمانی كوردستان دروست بكات. سەرباری ئەمە، بەپێی یاسای هەڵبژاردن بەبێ هەموار، 11 كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان وەكو خۆی لە سنوری هەولێرو دهۆكدا دەمێنێتەوە‌و هیچ كورسییەكی بە سلێمانی‌و ناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەكێتیی نادرێت.   یەكێتیی لەم مانگەدا لە دادگای باڵای فیدراڵی عێراق سێ سكاڵای لەسەر یاسای هەڵبژاردنەكان تۆماركردووە، هێشتا دانیشتنی دادبینی لەسەر ئەم سكاڵایانە بەڕێوەنەبردووە، رەنگە ئەمە هەندێك كێشە دروست بكات، هەرچەندە ئیتر پەرلەمانێك نەماوە بۆ ئەوەی یاسای هەڵبژاردن هەمواربكاتەوە بەوشێوەی كە یەكێتیی دەیەوێت.  هەڵبژاردن دەكرێت ؟ رۆژی 24ی شوباتی 2022 نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان رۆژی 1ی تشرینی یەكەمی 2022ی وەكو وادەی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان دیاریكرد، لە ئایار بۆ ئابی 2022 لایەنە سیاسییەكان بەدیاریكراویش (پارتی‌و یەكێتیی) چونە ناو زنجیرەیەك كۆبونەوە بۆ رێككەوتن لەسەر سازدانی هەڵبژاردن، بەڵام رێكنەكەوتن، بەمشێوەیە سازدانی هەڵبژاردنی لە رۆژی 1ی تشرینی یەكەمی 2022دا لەبارچوو.  رۆژی (6ی تشرینی دووەمی 2022) تەمەنی یاسایی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان كۆتایی هات. نزیكەی مانگێك بەر لە تەواوبوونی تەمەنی یاسایی خۆی، پەرلەمان لە رۆژی 9ی تشرینی یەكەمی 2022دا لە دانیشتنێكدا بۆ ماوەی (یەك ساڵ) تەمەنی خۆی درێژكردەوە. بەدەنگی (80) پەرلەمانتاری فراكسیۆنەكانی (پارتی، یەكێتی، هەشت پەرلەمانتاری گۆڕان، پێكهاتەكان) تا كۆتایی وەرزی پایزەی 2023 تەمەنی پەرلەمانی كوردستان درێژكرایەوە.  درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان بەبەهانەی ئەوە بوو بۆشایی یاسایی دروست نەبێت تا ئەوكاتەی لایەنەكان لەسەر هەڵبژاردن دەگەنە رێككەوتن، درێژكردنەوەیەك كە عاقیبەتی باش نەبوو، دادگای فیدراڵی هەڵیوەشاندەوە. 26ی مانگی ئازاری ئەمساڵ، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم بۆ جاری دووەم وادەی هەڵبژاردنی دیاریكردەوە، ئەمجارە رۆژی 18ی تشرینی دووەمی ئەمساڵی دیاریكرد، ئەم وادەیەش لەبەردەم ئەگەری دواكەوتنێكی تردایە، بەتایبەتی ئەگەر دوای بڕیارەكەی ئەمڕۆی دادگای فیدراڵی، پارتی‌و یەكێتیی لەسەر سازدانی هەڵبژاردن بە كۆمسیۆنی عێراق‌و یاسا كۆنەكە نەگەنە رێككەوتن.  ئەم دۆخە نوێیە گەڕێكی نوێی دانوستانی دەوێت لەنێوان پارتی‌و یەكێتیی‌و لایەنەكانی تر، كە دیار نییە چەند مانگ دەخایەنێت. حكومەت بەبێ پەرلەمان! كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم كە مەسرور بارزانی سەرۆكایەتیی دەكات لە رۆژی 6ی تشرینی دووەمی 2022وە بووە بە حكومەتی كاربەڕێكەر، چونكە پەرلەمان وادە یاساییەكەی تەواو بووە.  ئێستا كە دادگای فیدراڵی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی هەڵوەشاندەوە، سەرباری بڕیارەكە لێكەوتی لەسەر چارەنوسی هەڵبژاردنێكی نوێ لە كوردستان دەبێت، كاریگەریی لەسەر بەڕێوەچوونی كاروبارەكانی كابینەی نۆیەمیش دەبێت، چونكە:  •    پۆستێكی یەكێتیی لە حكومەت كە پۆستی وەزارەتی (هەرێم بۆ پەیوەندییەكانی هەرێم‌و بەغداد) چۆڵ بووە، وەزیری ئەم وەزارەتە خالید شوانی بوو، ئەم پیاوە پۆستی وەزارەتی دادی عێراقی وەرگرت‌و پۆستەكەی چۆڵ بوو، لەوكاتەوە پڕنەكراوەتەوە، یەكێتیی دوای گەڕانەوەی بۆ ناو كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران چاوی لەوە بوو لەچوارچێوەی رێككەوتنێكدا ئەم پۆستە پڕبكاتەوە، بەڵام كە ئێستا پەرلەمان هەڵوەشاوەتەوە، هیچ دەرفەتێك بۆ پڕكردنەوەی پۆستەكە نەماوەتەوە.  •    وەزیری پێشمەرگە (شۆڕش ئیسماعیل) كە سەربە یەكێتییە، دەستی لە پۆستەكەی كێشاوەتەوە، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت دەستلەكاركێشانەوەكەی پەسەندكردووە‌و ناوی كاندیدی شوێنگرەوەی ئەم پۆستەی كە (رێباز بێركۆتی)یە ناردووە بۆ پەرلەمان بەمەبەستی پێدانی متمانە، هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان دەبێتە هۆی ئەوەی یەكێتیی جێگۆڕكێكە نەكات، هیچ دەرفەتێك لەبەردەم یەكێتییدا نامێنێت جگە لەوەی قایل بێت بە گەڕانەوەی شۆڕش ئیسماعیل، ئەمەش ئەگەر مەسرور بارزانی رەزامەندی لەسەر بدات.  •    پارتی لەدوای كۆنگرەی 14ی خۆیەوە بڕیاریدا ئەوانەی پۆستی ئەندامی مەكتەبی سیاسی وەردەگرن دەبێت دەست لە پۆستە حكومییەكانیان بكێشنەوە، (پشتیوان سادق) وەزیری ئەوقاف بووە بە ئەندامی مەكتەبی سیاسیی، بڕیاربوو لەگەڵ گۆڕانكارییەكانی یەكێتیدا ئەویش لە پۆستەكەی لابچێت‌و (ئەحمەد كانی) شوێنەكەی پڕبكاتەوە، بەڵام هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمانی كوردستان تەگەرە بۆ ئەم گۆڕانكارییەش دروست دەكات.  سەرباری گۆڕانكارییە وزارییەكان، بڕیاربوو پارتی لەناو پەرلەمانی كوردستانیش گۆڕانكاری بكات، هێمن هەورامی جێگری سەرۆكی پەرلەمان لەدوای كۆنگرەی 14ی پارتی بوو بە ئەندامی مەكتەبی سیاسی، دەبوو دەستلەكاربكێشێتەوە‌و (زانا مەلا خالید) شوێنەكەی پڕبكاتەوە، ئەمەش بەهۆی هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمانەوە روونادات، بەڵام كۆتاییهاتنی خولی پێنجەم بە بڕیاری دادگای فیدراڵی دەرفەتی ئەوە بە هێمن هەورامی دەدات ئیتر لەمەودوا خۆی بۆ كاروبارەكانی مەكتەبی سیاسی پارتی یەكلابكاتەوە.    

شیكاری: درەو # لە پرۆژە یاسای بودجەی ساڵی (2023)دا، پشکی هەرێم بە ڕێژەی (12.67%) لە بودجەی گشتی دیاری کراوە، بڕەکەشی دوای لێدەرکردنی خەرجی سیادی حاکیمە، زیاتر دەبێت لە (16 ترلیۆن و 609 ملیار) دینار. # ئەگەر ئەو پشکەی دیاری کراوە مانگانە وەک خۆی بگاتە هەرێمی کوردستان ئەوا بڕەکەی دەگاتە زیاتر لە (ترلیۆنێک و 384 ملیار) دینار. # لەو پشکەش بە ڕێژەی (10%) وەک شایستەی دارایی موچەی پاشەکەوتکراوی موچەخۆران خەرج بکرێت، ئەوا مانگانە حکومەتی هەرێم زیاتر لە (138 ملیار و 413 ملیۆن) دینار خەرجییەکانی لە بواری موچەدا زیاد دەکات.  # شایستە داراییەکانی موچەخۆرانی هەرێمی کوردستان، کە بەهۆی لێبڕین و پاشەکەوتی موچەوە لە ئەستۆی حکومەتی هەرێم ماوەتەوە، بریتیە لە (18 ترلیۆن و 787 ملیار و 997 ملیۆن) دینار. # ئەگەر ئەو بڕە لە پاشەکەوت و لێبڕینی موچە دابەشی (ڕێژەی (10%)ی پشکی هەرێم) لە بودجەی مانگانە بکەین، ئەوا لە حکومەتی هەرێم پێوستی بە زیاتر لە (135 مانگ) هەیە بۆ ئەوەی شایستەی دارایی موچە خۆران بگێڕێتەوە. یەکەم؛ پشکی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق پاڵپشت بە پرۆژە یاسای بودجەی ساڵی (2023)  لە (13/3/2023) ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق، رەشنوسی بودجەی ساڵی (2023)ی پەسەند کرد کە وەک ئاماژەی پێدراوە بۆ ساڵانی (2024 و 2025)یش بەرکار دەبێت، پرۆژەکەش گەورەترین رەشنوسی یاسای بودجەیە لە مێژووی عێراقدا. لەکۆبونەوەی ژمارە (18)ی رۆژی (5/4/2023) خوێندنەوەی یەکەم و لە (18/4/2023) ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق خوێندنەوەی دووەمی بۆ پرۆژە یاساکە ئەنجامدا، چاوەڕوان دەکرێت لە مانگی ئایندەدا پرۆژە یاساکە پەسەند بکرێت. لە پرۆژە یاسای بودجەی ساڵی (2023)دا داهاتی گشتی بە (134 ترلیۆن و 552 ملیار و 919 ملیۆن و 63 هەزار) دینار دەخەمڵێنرێت، کە ڕێژەی (87%) لە داهاتی فرۆشتنی نەوت و بەرهەمە نەوتی و کانزاییەکانەوە سەرچاوەی دەگرێت. هاوکات خەرجی گشتی بە (199 ترلیۆن و 22 ملیار و 111 ملیۆن و 663 هەزار) دینار دەخەمڵێندرێت. لەو خەرجیانەش پشکی هەرێم بە ڕێژەی (12.67%) جێگیر کراوە ، بە جۆرێک؛ -    لە پرۆژە یاسای بودجەی ساڵی (2023)دا، پشکی هەرێم بە ڕێژەی (12.67%) لە بودجەی گشتی بریتی دەبێت لە بڕی (25 ترلیۆن و 216 ملیار و 101 ملیۆن و 547 هەزار) دینار، بەڵام دوای لێدەرکردنی نزیکەی (7 ترلیۆن و 350 ملیار) دینار لە خەرجی سیادی و بڕی (ترلیۆنێک و 256 ملیار و 611 ملیۆن  و 724 هەزار) دینار لە خەرجی حاکیمە، هەرێم پشکی (16 ترلیۆن و 609 ملیار و 639 ملیۆن و 162 هەزار) دیناری بۆ دەمێنێتەوە. بۆ وردەکاری بڕوانە خشتەی ژمارە (1). دووەم؛ پاشەکەت و لێبڕینی موچە وەک شایستەی دارایی موچەخۆرانی هەرێم لە ئەستۆی حکومەت یەکێک لە کاریگەرترین ئەو بابەتانەی ڕاستەخۆ پەیوەندی بە ژیان گوزەرانی هاوڵاتیانەوە هەیە دابینکردنی پژێوی و موچەی موچە خۆرانە، ئەم پرسە ئەگەر بۆ هەر کیان و دامەزراوەیەک جارێک ڕاست بێت، ئەوا بۆ هەرێمی کوردستان و هاوڵاتیەکانی دووجار ڕاستە، چونکە جگە لەوەی کەرتی تایبەت لە هەرێمی کوردستان لە دۆخێکی لاوازدایەو هاوڵاتیان و خێزانەکان ناتوانن وەک پێویست پشتی پێببەستن، لەگەڵ ئەوەشدا ژمارەی موچەخۆرانی هەرێمی کوردستان زیاتر لە (1 ملیۆن و 250 هەزار) موچەخۆرە، ئەگەر دانیشتوانی هەرێمی کوردستان (6 ملیۆن) کەس بێت، ئەوا (20%) دانیشتوانی هەرێمی کوردستان موچە لە حکومەتی هەرێمی کوردستان وەردەگرن. بە دیوێکی دیکەدا بەپێی داتاکانی دەستەی ئامار ژمارەی خێزان لە هەرێمی کوردستان (1 ملیۆن و 201 هەزار) خێزانە واتە بە نزیکەیی هەموو خێزانێک موچەیەکی بەردەکەوێت. ئەم ڕاستییەی سەرەوە گرنگی و بایەخی موچە دەردەخات بۆ هاوڵاتیان و بازاڕ لە هەرێمی کوردستان. بەڵام هێشتا بابەتی هاتن و دابەشکردن و دابەشنەکردنی موچە هاوشێوەی ئەزمونی کابینەی هەشتەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان هەواڵی گەرم و بە پەلەی ئامرازو کەناڵەکانی ڕاگەیاندنە. لە بانگەشەی هەڵبژانی (30/9/2018) لایەنە سیاسییەکان بانگەشەی گێڕانەوەی موچە پاشەکەوت کراوەکان و کردنەوەی ژمارەی حیسابی بۆ موچە خۆران دەکرا، لەگەڵ دەستبەکاربوونی کابینەی نۆیەم موچەخۆران لە چاوەڕوانی گەڕانەوەی موچە پاشەکەوتکراوەکانیان بوون، بەڵام ئەم کابینەیە بیدعەیەکی نوێی داهێناو ناوی نا، لێبڕین، ئەمە سەرەڕای ئەوەی لە ساڵی (2020)دا ژمارەی پێوانەیی تۆمارکرا لە خەرج نەکردنی موچەی موچە خۆران بڕوانە (خشتەی ژمارە (2)). سەبارەت بەو شایستە داراییانەی موچەخۆران کە لە ئەستۆی حکومەتی هەرێمەوە، لە دوو کابینەی یەک لە دوای یەک بریتین لە؛ 1.    پاشەکەوتی مووچە؛ ئەم قۆناغە لە سەردەمی کابینەی هەشتەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان بە سەرۆکایەتی نێچیرڤان بارزانی بەڕێوەچوو، لەماوەی نێوان ساڵانی (2015 - 2018) مووچەخۆران (5) موچەی تەواویان پێنەدراوە (23) مانگیش چارەکە مووچەو (11) مانگیش بەشێک لەم موچەکانیان پاشەکەوت کرا. سەبارەت بە کۆی پارەی پاشەکەوتەی موچەخۆران سەرۆكی حكومەتی هەرێم (مەسرور بارزانی) لە دانیشتنی رۆژی 5/10/2020 لە پەرلەمان رایگەیاند، قەرزەکانی سەر حکومەتی هەرێم زیادیان کردووە و بونەتە نزیکەی (28 ملیار و نیو) دۆلار لە ماوەی چەند مانگی رابردوو ملیارو نێوێک زیاد بووە. لە بەشێکی قسەکانی تایبەت بە قەرزی موچە پاشەکەوتکراوەکانی فەرمانبەران ئەوەیان ڕاگەیاند، کە بەهاکەی بریتیە لە (8 ملیار و 966 ملیۆن و 156 هەزار و 514) دۆلار، کە بەرامبەر بوو بە (10 ترلیۆن و 597 ملیار و 997 ملیۆن) دینار. ئەم زانیارییانەش پێش خەرنەجکردنی موچەی مانگەکانی (4، 5، 6، 7، 8، 11،12ی ساڵی 2020)ی لێبڕینەکانی  ساڵانی (2021 - 2022)ی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان بوو لە سەردەمی کابینەی نۆیەم. 2.    لێبڕینی موچە؛ ئەم قۆناغە لە سەردەمی کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان بە سەرۆکایەتی مەسرور بارزانی داهێنرا، لەم قۆناغەدا لەماوەی ساڵی (2020 - 2021) موچەخۆران (7) موچەی تەواویان بڕاو و (10) موچەشیان بە لێبڕینی (18%) و (21%) بۆ خەرجکرا. هاوکات ڕۆژی 28/6/2021 ئامانج رەحیم سكرتێری ئەنجومەنی وەزیران لە پەرلەمانی کوردستان ڕایگەیاند؛ "كۆی قەرزەكانی هەرێمی كوردستان لەمانگی 3ی 2020 (28 ملیار و 476 ملیۆن و 675 هەزار) دۆلار بووە، بەڵام لە مانگی (3ی 2021) گەیشتووە بە: (31 ملیار و 637 ملیۆن) دۆلار". دواتریش لە ڕونکردنەوەیەکدا ئەوەیان ڕاگەیاند؛ کە زیاکردنی ئەو (3 ملیار) دۆلارە پەیوەندیدارە بە شایستە داراییەکانی فەرمانبەران بۆ مانگەکانی (5، 6، 7، 8، 11،12ی ساڵی 2020)ی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان". کەواتە کۆی ئەو شایستە داراییەی موچە خۆران لە کابینەی نۆیەمدا لێیان بڕاوە بریتیە لە؛ •    (7) مانگ موچەی بڕاو X (900 ملیار) دینار = (6 ترلیۆن 300 ملیار) دینار •    (10) مانگ بە لێبڕینی (21%)  X (189 ملیار) دینار = (1 ترلیۆن 890 ملیار) دینار •    کەواتە کۆی ئەو موچانەی لەکابینەی نۆیەمدا لەموچە خۆران بڕاوە دەکاتە؛ (6 ترلیۆن 300 ملیار) دینار + (1 ترلیۆن 890 ملیار) دینار = (8 ترلیۆن 190 ملیار) دینار کەواتە کۆی ئەو شایستە داراییانەی موچەخۆرانی هەرێمی کوردستان، کە بەهۆی لێبڕین و پاشەکەوتی موچەوە لە ئەستۆی حکومەتی هەرێم ماوەتەوە بریتیە لە؛ (10 ترلیۆن و 597 ملیار و 997 ملیۆن) دینار پاشەکەوت (لە کابیەی هەشتەم) + (8 ترلیۆن 190 ملیار) دینار (لە کابیەی نۆیەم) = (18 ترلیۆن و 787 ملیار و 997 ملیۆن) دینار. بڕوانە (خشتەی ژمارە (3)).   سێیەم؛ گێڕانەوەی پاشەکەوتی فەرمانبەرانی هەرێم پاڵپشت بە پرۆژەی یاسای بودجەی عێراق پاڵپشت بە پێشنیاری لیژنەی دارایی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق تایبەت بە "هەمواری ماددەکانی پەیوەست بە هەرێمی کوردستان" لە پرۆژە یاسای بودجەدا، کە لە (ماددەی 14 بڕگەی یانزەیەم)دا هاتووە "حکومەتی هەرێمی کوردستان دەبێت مانگانە (10%)ی ئەو بڕە پارەیەی لە موچەی فەرمانبەرانی هەرێم پاشەکەوت کراوە زیاد بکات بۆ مووچەی خەرجکراو تا خەرجکردنی تەواوی ئەو لێبڕینانە". بەگوێرەی ئەم دەقە یاساییە لەم بەشەدا پاڵپشت بە داتاکانی پێشوو (پشکی هەرێم لە بودجەی گشتی و قەبارەی شایستە داراییەکانی موچەخۆران لای حکومەتی هەرێم)، شیکاری ئەوە دەکەین کە ئەگەر حکومەتی هەرێمی کوردستان پابەندبێت بەو بڕگە یاساییە، کاریگەرییە داراییەکانی لەسەر بودجەی هەرێم و بڕی پێویست لە بودجەی تەرخانکراو لە ماوەی دانەوەی پاشەکەوتی موچەی موچەخۆران چەند و چۆن دەبێت. وەک لە بەشی یەکەمدا ئاماژەمان پێدا، لە پرۆژە یاسای بودجەی ساڵی (2023)دا، پشکی هەرێم بە ڕێژەی (12.67%) لە بودجەی گشتی دیاری کراوە، بڕەکەشی بریتی دەبێت لە (25 ترلیۆن و 216 ملیار و 101 ملیۆن و 547 هەزار) دینار، بەڵام دوای لێدەرکردنی نزیکەی (7 ترلیۆن و 350 ملیار) دینار لە خەرجی سیادی و بڕی (ترلیۆنێک و 256 ملیار و 611 ملیۆن  و 724 هەزار) دینار لە خەرجی حاکیمە، پشکی (16 ترلیۆن و 609 ملیار و 639 ملیۆن و 162 هەزار) دینار بۆ هەرێم دەمێنێتەوە. بەم پێیەش ئەگەر ئەو پشکەی بۆ هەرێم دیاری کراوەو مانگانە وەک خۆی بگاتە هەرێمی کوردستان ئەوا بڕەکەی دەگاتە (ترلیۆنێک و 384 ملیار و 136 ملیۆن و 596 هەزار و 833) دینار. ئەگەر لەو پشکەش بە ڕێژەی (10%) وەک شایستەی دارایی موچەی پاشەکەوتکراوی موچەخۆران خەرج بکرێت ئەوا مانگانە حکومەتی هەرێم بڕی (138 ملیار و 413 ملیۆن و 659 هەزار و683) دینار خەرجییەکانی لە بواری موچەدا زیاد دەکات.  وەک لە بەشی دووەمی ڕاپۆرتەکەدا ئاماژەمان پێدا، ئەو شایستە داراییانەی موچەخۆرانی هەرێمی کوردستان، کە بەهۆی لێبڕین و پاشەکەوتی موچەوە لە ئەستۆی حکومەتی هەرێم ماوەتەوە، بریتیە لە؛ (18 ترلیۆن و 787 ملیار و 997 ملیۆن) دینار. ئەگەر ئەو بڕە لە پاشەکەوت و لێبڕینی موچە دابەشی (ڕێژەی (10%)ی پشکی هەرێم) لە بودجەی مانگانە بکەین  ئەوا لە حکومەتی هەرێم پێوستی بە (135 مانگ و چەند رۆژێک) هەیە بۆ ئەوەی شایستەی دارایی موچە خۆران بگێڕێتەوە، واتە زیاتر لە (11) ساڵی دەوێت بۆ ئەوەی موچە خۆران شایستە داراییەکانیان وەربگرنەوە. بۆ بەرچاوڕونی بڕوانە (خشتەی ژمارە (4)).  

  درەو: ئامادەکردنی: رێکخراوی ستۆپ/ به‌ پاڵپشتی سندوقی نیشتمانی بۆ دیموکراسی ئەمریکی (NED) لەكۆی (32) دەروازەی سنوری هەرێمی كوردستان تەنیا (6) دەروازەیان بەفەرمی لەلایەن بەغداوە ناسێندراون، (13) كۆمپانیا لە دەروازە سنورییەكان كار دەكەن، (8) هێزی جیاواز خاڵە سنوریەكان دەپارێزن، 20% ئەو بارانەی دێنە هەرێمی كوردستان لێخۆشبونیان بۆ دەكریت، 80%ی ئەو كاڵایانەی هاوردەی هەرێم دەكرێن، هەموو پشكنینە پێویستەكانیان بۆ ناكرێت. •    لە هەرێمی كوردستان (32) دەروازەی سنوری هەیە (6) دەروازەیان بەفەرمی لەلایەن هەرێمی و بەغداوە ناسێندراوە، (20) دەروازەیان لەلایەن حكومەتی و هەرێم و بەغداوە نەناسێندراوەو (6) دەروازەی تریان تەنیا لەلایەن هەرێمەوە ناسێندراوەو لەلایەن عێراقەوە بە فەرمی نەناسێندراوە.  •    قەبارەی ئالوگۆڕی بارزگانی لە نێوان هەرێم و توركیا و ئێران (16 ملیار دۆلار) بووە، لەو رێژەیە 48% لە رێگای توركیا بووە، 18%یش لە رێگای  ئێران بووە، ئەوی تریش لەگەڵ وڵاتانی دیكە بووە. •    داهاتی گومرگی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2022؛ مانگانە (140 ملیار) دیناری ساڵەكە دەكاتە (1 ترلیۆن و 680 ملیار) دینار،  لە كۆی (4,800,000,000,000) دینار كە داهاتی نانەوتی ساڵێكی حكومەتی هەرێم. •    لە یاسای بودجەی عێراق داهاتی خاڵە سنوریەكانی هەرێمی كوردستان. بە (١ ترلیۆن و ٥٦٠ ملیار) بۆ ساڵێك خەمڵێندراوە، واتا داهاتی خاڵە سنوریەكان بەنزیكەیی 35%ی داهاتی نانەوتی هەرێمی كوردستان پێكدەهێنێت. •    (13) كۆمپانیا لە بوارە جیاجیاكان بەشدارن لە بەرێوەبردنی خاڵە سنوریەكانی هەرێمی كوردستان، سەرجەمی ئەو گرێبەستانەش بەبێ كێبركێ بوە، بە رێژەی 25%ی داهاتی خاڵە سنورییەكانی هەرێمی كوردستان بۆ خەرجی كۆمپانیاكان دەچێتر. •    بەرێژەی 20%ی ئەو بارانەی دێنە هەرێمی كوردستان لێخۆشبونیان بۆ دەكریت، •    بۆ پاراستنی دەروازە گومرگیەكانی هەرێمی كوردستان، 8 هێزی جیاوازی ئەمنی و سەربازی لە ئەركدان. •     80%ی ئەو بەرهەم و كاڵایانەی هاوردەی هەرێمی كوردستان دەكرێت، هەموو پشكنینە پێویستەكانیان بۆ ناكرێت،   دەقی راپۆرتەكە  کێشەی دەروازە سنورییەکان   لێکەوتی لەسەر ئابوری و داهاتی هەرێمی کوردستان ئامادەکردنى: رێکخراوى ستۆپ/ به‌ پاڵپشتی سندوقی نیشتمانی بۆ دیموکراسی ئەمریکى (NED)      ناوی راپۆرت: کێشەی دەروازە سنورییەکان لێکەوتی لەسەر ئابوری و داهاتی هەرێمی کوردستان نوسین و ئامادەکردنی: رێکخراوى ستۆپ  ساڵی چاپ: ئایارى  ٢٠٢٣ شوێنی چاپ: چاپخانەی کامبریدج – هەولێر بڵاوکراوەکانی رێکخراوی ستۆپ زنجیرەی (٣٦) ساڵی ٢٠٢٣ ستافی جێبەجێ کردنی پرۆژە بەڕێوەبەری پڕۆژە    رێکخەرى راپۆرت    لیژنەی هەماهەنگی ئاری عەبدوڵڵا    فەرمان رەشاد    خەتاب عەزیز         هەژار سەلیم         عبدالبارى ساڵح پڕۆژەى: بەهێزکردنى لێپرسینەوە و دەسەڵاتى یاسا له ههرێمی کوردستان Project: to Promote Accountability and Rule of Law in Kurdistan Region پرۆژە‌یه‌کی رێکخراوی ستۆپ بۆ چاودێری و پەرەپێدانە، کە به‌ پاڵپشتی سندوقی نیشتمانی بۆ دیموکراسی ئەمریکى (NED) جێبه‌جێی ده‌کات، له‌ ته‌موزی ساڵی 2015 ده‌ستی پێکردوه‌، لەم وەرزەدا لە ئۆکتۆبەرى ٢٠٢١ تا سێپتێمبەرى ٢٠٢٤ بەردەوام دەبێت. پرۆژەکە لەسەر دوو ئاست کارى کردووە، چاودێری کارنامەى کابینەى نۆیەمى بۆ هێلە گشتیەکانى چاکسازى، ئاستى دووەم تایبەتە بە کارکردن دەربارەى بودجەى لە هەرێمى کوردستان. رێکخراوی ستۆپ  بۆ چاودێری و پەرەپێدان SOMD-: رێکخراوێکی کوردستانیە بەگوێرەی یاسای ژمارە (١)ی ساڵی ٢٠١١ لە فەرمانگەی رێکخراوە ناحکومییەکانی کوردستان تۆمارکراوە، رێکخراوی ستۆپ لەبواری بەدامەزراوەیی کردن و ڕووبەڕوبونەوەی گەندەڵی‌ و بەهێزکردنی بواری لێپرسینەوە‌ و شەفافیەت لە هەرێمی کوردستان کاردەکات، لەرێگای پاڵپشتی بۆ بەهێزکردنی دامودەزگاکانی تایبەت بە چاودێری ‌و لێپرسینەوە و نەهێشتنی گەندەڵی ‌و دروستکردنی هەماهەنگی لەگەڵیان، هاوکات چاودێریکردن ‌و بەشداری کردن لە فشارە مەدەنیەکان ‌و جێبەجێ کردنی پرۆژەی درێژخایەن لەو بوارە. ئۆفیسی سەرەکی رێکخراو لە هەولێری پایتەختی هەرێمی کوردستانە.   سندوقی نیشتمانی ئەمریکی بۆ دیموکراسی - NED: دامەزراوەیەکى تایبەتی قازانج نەویستە (نابازرگانی)یە کە لەساڵی١٩٨٣ دامەزراوە بە ئامانجی گەشەکردن و زیاتر بەهێزکردنی دیموکراسی لەسەرانسەری جیهان. بەشێوەیەکی سەرەکی لە لایەن کۆنگرێسی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا شایستە دارایەکان لە بودجەی وەڵات بۆ دابین دەکرێت. ئەم دامەزراوەیە ساڵانە زیاتر بە (١٢٠٠) بەخشین لە (٩٠) وڵاتی جیاواز   پاڵپشتی لەو پرۆژانە دەکات کە لایەن ئەو رێکخراو و گروپ ناحوکومییە - سەربەخۆکان پێشەکەش دەکرێن کە  ئامانج و کارکردنی بڵاوکردنەوەی و چەسپاندنی دیموکراسییە. دەزگاکە لەلایەن ئەنجوومەنێک بەرێوەدەبرێت کە کەسایەتی ناودار و پسپۆر و شارەزای چەندین بواری جیاوازی تێدایە کە سەربەخۆن لە بریاردان. ١. پێشەكی هەرێمى کودرستان لەگەڵ دامەزراندنی یەكەم كابینەی حكومەت، دەروازە گومرگییەكان، شادەماری ئابوری كوردستان بوونە، رۆڵێكی كاریگەریان لە دابینكردنی سەرچاوەی داهات هەبووە، بەڵام هەر لەسەرەتاوە كێشە لە شێوازی بەرێوەردنیان هەبوە، بەتایبەت دوای دابەش بونی كوردستان بەسەر دوو زۆن. سەرەڕای یەكخستنەوەی ئیدارەكانی كوردستان، بەڵام تا ئێستاش دەروازەكان، بە دوو شێوازی جیاواز بەڕێوەدەرێن، كاریگەری دابەشبونە سیاسیەكان بەسەریاندا رەنگی داوەتەوە، بەرپرسانی باڵای حكومەتیش ئەو راستیەیان نەشاردۆتەوە. ئەم راپۆرتە كە لەلایەن تیمێكی 5 كەسی لە رێكخراوەكەمان ئامادەكراوە، دەرەنجامی 6 مانگ لە بەدواداچون و ئەنجامدانی دیدار و گفتوگۆی كراوەیە لەگەڵ لایەنە پەیوەندارەكان، تیایدا لەسەر كێشەكانی دەروازە گومرگییەكان لە چەند ئاستێك وەستاوین، لەوانە:     چوارچێوەی یاسایی كاری دەروازە گومرگییەكان.     كێشەكانی داهات و بەهەدەردان.     كاریگەری رێکارى دەروازەکان لەسەر بەرهەمی نیشتیمانی.     سەلامەتی خۆراك و بەرهەمە هاوردەكان. هاوكات لە راپۆرتەکەدا تیشک خراوەتە سەر هەوڵەكانی حكومەتی هەرێم بۆ رێكخستنەوە و بەهێزكردنەوەی ئەم دەروازانە و بەربەستەكانی بەردەم ئەو هەوڵانە. هەریەكێك لەو كێشانەی كە هەن پەیوەندیدارن بە یەكەوە، چارەسەركردنی پێویستی بە ئیرادەی سیاسی و جێبەجێكردنی بنەماكانی حكومڕانی باش هەیە،  هیوادارین ئەو دەرەنجام و راسپاردانەی لەم راپۆرتە هەن، بكرێنە بەشێك لە هەوڵەكانی چارەسەركردنی كێشەكانی ئەو دەروازانە. ٢.١ بەربەستەكانی بەردەم ڕاپۆرت: گرفتەکانى دەستگەیشتن بە زانیارى و جێبەجێ کردنى یاساى مافى دەستکەوتنى زانیارى: كاركردن لەسەر راپۆرتێكی لەو شێوەیە پێویستی بە داتا و زانیاری ورد هەیە، تیمی ئامادەكردنی راپۆرت، بۆ ئەو مەبەستە هەوڵیانداوە لە زۆرترین سەرچاوەی جیاواز زانیاریەكان كۆبكەنەوە، بە گشتی زیاتر لە 25 سەرچاوە بەكارهێنراوە، بەڵام نەگەیشتن بە زانیاری پشتڕاستكراوە، یەكێك بوە لە گەورەترین كێشەكان،  بەهۆی ئەم هۆكارانەی خوارەوەیە: یەكەم: لاوازی كۆكردنەوە و رێكخستنی زانیاری لە دامەزراوە پەیوەندیدارەكان، لە پاڵ ئەوەشدا شاردنەوەی لە هاوڵاتیان و میدیا و رێكخراو و دامەزراوە پەیوەندیدارەكانی دیكە. دووەم: جێبەجێ نەكردنی یاسای مافی دەستكەوتنی زانیاری ژمارە 11ی ساڵی 2013، ئەو یاسایە پشتیوانیەكی راستەوخۆی شەفافییەت و پێدانی زانیارییە بە گوێرەی یاسا و ناچاركردن دامەزراوەكان بەم ئەركە، بەڵام دەرنەكردنی رێنمایی بۆ جێبەجێكردنی یاساكە، كراوەتە پاساوی جێبەجێ نەكردنی، بۆیە لێرە جارێكیتر داوا لە حكومەت دەكەین، وەك چۆن پرسی شەفافییەتی كردۆتە یەكێك لە خاڵەكانی كارنامەكەی، پێویستە یاساكە بخاتە بواری جێبەجێ كردنەوە. سێیەم: نەبونی یاسای بودجە، حکومەتى هەرێمی كوردستان ماوەی 10 ساڵە بودجەی گشتی نیە، ئەمەش بۆتە هۆكاری ناڕوونی لە داهات و خەرجییەكانی، هەبونی یاسای بودجە، هاوكار دەبێت، بۆ ئەوەی هەموو هاوڵاتیان ئاگاداری داتا و زانیاریەكانی بواری داهات و خەرجیەكان بێت. سەرەڕای ئەم بەربەستانەش، تیمی ئامادەكردنی راپۆرت هەوڵیداوە زۆرترین دیقەت لە راپۆرتەكە هەبێت، هیچ زانیارییەك بەبێ بەدواداچون نەخرێتە ناو راپۆرتەكە. هیوادارین لە داهاتوو ئەم بەربەستانەی سەرەوە نەمێنێت، بۆ ئەوەی رێكخراوەكان و میدیا و دامەزراوەكانی دیكە، بگەنە زانیاری پشتراستكراوە، بۆ ئەوەی بتوانن شیكاری تەواوەتی و پێشنیاری گونجاو بۆ باشتركردنی سیاسەتە گشتیەكانی حكومەت بكەن. ٣.١   دەروازە سنوریەكانی هەرێمی كوردستان لەکارنامەی کابینەی نۆیەم کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان کە لەبەرواری (١٥/٧/٢٠١٩) یەکەم کۆبونەوەی خۆی ئەنجامداوە، پرسی ریفۆرمی دارایی وەک یەکێک لە بنەماکانی کارکردنی خۆی پەسەند کرد، لەچوارچێوەی (٥٢) خاڵی هێلە گشتیەکانى کارنامەکەیدا لە (١٣) خاڵدا باسی هێلە گشتیەکانی چاکسازی کردووە، کە لە ٢ خاڵدا باسى لە داهاتى ناوخۆ کردووە. یەکێک لە ئامانجەکانی لە چوارچێوەی کارنامەکەیدا، چەسپاندنی شەفافیەت لە داهاتى ناوخۆ و داپەرەوەرى لە وەرگرتنى باج کە بەوشێوەى خوارەوەیە: خاڵى شەشەمى هێلى گشتى چاکسازى بەوشێوە هاتوو، "کاردەکەین بۆ چەسپاندنی شەفافیەت لە گشت بوارە داراییەکانی هەرێمدا، بە تایبەت لە بواری داهاتە نەوتییەکانی هەرێم و داهاتە ناوخۆییەکان. بۆ ئەم مەبەستەی سەرەوە کاردەکەین بۆ دامەزراندنی سندوقی داهاتە نەوتییەکان بە پێی یاسای پەیوەندیدار." خاڵى هەشتەمى هێلى گشتى چاکسازى هاتوو، "چاکسازی لە سیستەمی باج دەکەین و دەبێ دادپەروەری لە وەرگرتنی باج جێگیر ببێت و هەموو رێکارێکی یاسایی و کارگێڕی دەگرینەبەر بۆ رێگەگرتن لە خۆدزینەوە لە باج و میکانیزم و پێوەری تازە دەگرینە بەر بۆ رێکخستنی باج". بەلەبەرچاوگرتنی ئەم دوو خاڵە، لەم راپۆرتەدا هەوڵدراوە لێکۆلینەوە و هەڵسەنگاندن بۆ ئاستی چاکسازیی کردن لە داهاتە گشتیەکان بەتایبەت پرسی دەروازە سنورییەکان لە هەرێمى کوردستان بکرێت. ٢. چوارچێوەی یاسایی دەروازە سنورییەكان لەسەردەمی رژێمی پێشوو، بەگوێرەی هەردوو یاسای پێناسی گومرگی ژمارە (77)ی ساڵی (1955) و یاسای گومرگەكان ژمارە (23)ی ساڵی (1984) كاروباری دەروازە سنورییەكان رێكخرابوون، دوای ڕوخانی رژێمی بەعسیش، بەتایبەت لە ساڵی (2010) یاسای بەژمارە (22)ى تعریفەی گومرگی لە پەرلەمانی عێراق دەرچووە، لە ساڵی (2016) یاساى ژمارە (30)ى یاسای دەستەی دەروازە سنورییەكان دەرچوێندرا، ئەو دوو یاسایە لە ژێر رۆشنایی دەستوری عێراق كە لە مادەی (114) تایبەتمەندی هاوبەشی لە بەرێوەبردن بۆ دەروازە سنوریەكان لە نێوان هەرێمەكان و ناوەند چەسپاندوە. ١.٢ رێکارەکانى حكومەتی هەرێمی كوردستان:  بەپێی یاسای دیوانی چاودێری دارایی ژمارە (2)ی ساڵی (2008)، هەروەها مادەی 10 لە یاسای وەزارەتی دارایی ژمارە (2)ی ساڵی 2010 دەروازە سنوریەكانی بەڕێوەدەبات. هەروەها بەپێی بریاری ژمارە(11)ی پەرلەمانی كوردستان لە سالی 1992 هەموو ئەو یاسانەی تا (31/10/1991) لەسەردەمی رژێمی ئەوسای عێراق دەرچون جێبەجیدەكرێن، ئەگەر لەپەرلەمانیشەوە جێبەجێكاریان بۆ نەكرێت. هەروەها بەپێی رای پەرلەمان و ئەنجومەنی شوراش ئەو یاسایانەی لە دوای (2005) دەرچون كە خەسڵەتی یەكگرتویان هەیە بەهەمان شێوە جێبەجێكراو دەبن. بەڵام ئەو پرس و بابەتانەی رێگەپیدانی هاوبەشیان هەیە یاخود زیاتر تایبەتن بە هەرێم ئەوە پێویستە لە پەرمان جێبەجێكردنی بۆ بكرێت. ٣. دەروازە سنورییەکان دواوبەدواى راپەڕینى بەهارى ١٩٩١ و پێکهێنانى حکومەتى هەرێمى کوردستان، دەروازە سنورییەکان لە هەرێمى کوردستان یەکێک بووە لە پرسە گەرمەکان، کێشەیەک کە لە نێوان هێزەکان یەکلایی نەکرایەوە و بوو بەهۆکارێکى شەڕى ناوەخۆش. تاوەکو ئێستا گرفتى دەروازە سنورییەکان بەهەڵپەسردراوى ماوەتەوە و چارسەرى ریشەیی بۆ نەدۆزراوەتەوە. مانەوەى ئەو کێشەیەش کاریگەریى و لێکەوتەى خراپی بەسەر ئابوورى هەرێمى کوردستان هەبووە و دەبێت. لەو بەشەدا گرفتى دەروازە سنورییەکان دەخەینە بەرباس. ١.٣ زانیارى دەربارەى دەروازە سنوورییەکانى هەرێمى کوردستان ئێستا حكومەتی ناوەندیی عێراق، خاوەنی (14) دەروازەی سنوریی نێودەوڵەتییە، لە بەرامبەردا هەرێم خاوەنی (11) دەروازەی سنورییە لەگەڵ كێلێ كە لە قۆناغەكانی كۆتاییدایە دەبنە (12) وەک لە راپۆرتی دەستەی دەروازە سنوریەكانی عێراق دا هاتوە لە هەرێم (6) دەروازە دانیانپێدانراوە و بەرەسمی ناسێنراون، ئەوانى تر بەرەسمى نەناسێنراون. دەستەى بەرێوەبردنی دەروازە سنورییەكان: بەپێی یاسای دەروازە سنورییەكانی عێراق، دەستەى بەرێوەبردنی دەروازە سنورییەكان پێكهاتووە، نوێنەری ئەو پارێزگایانەی تێدایە كە دەروازەی سنوریان هەیە، بەڵام تائێستا نوێنەری شارەکانى هەولێر، دهۆك و سلێمانی لەو دەستانە نییە، ئەوە جگە لەوەی بەگوێرەی یاساكە نوێنەری چەندین دامەزراوە و وەزارەتی دیكە هەیە، بەڵام هیچ نوێنەرێكی فەرمی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە لیژنەكە نیە.  خشتەى ناوى دەروازە فەرمییەکان لەلایەن حکومەتى فیدراڵى و حکومەتى هەرێمى کوردستان     هاوکات لە هەرێمى کوردستان چەندین دەروازەى دیکە نە لەلایەن حکومەتى فیدراڵى نە لایەن حکومەتى هەرێم بەفەرمى نەناسێنراون، لە خشتەى خوارەوە خراوەتەڕوو: خشتەى ناوى ئەو دەروازانەى کە لەلایەن حکومەتى فیدراڵى و هەرێم بەفەرمى نەناسێنراون     لەلایەکى دیکەدا، (٦) دەروازەى سنوری کە لەلایەن حکومەتى هەرێم بەفەرمى ناسێنراون، هێشتا لەلایەن حکومەتى فیدراڵى نەناسێنراون، بەڵکو لە ژێر لێکۆلینەوەن، لە خشتەى خوارەوە روونکراونەتەوە:  خشتەى دەروازەى سنوورى نافەرمى لەلایەن حکومەتى فیدراڵى و بەفەرمى ناسێنراو لەلایەن حکومەتى هەرێمى کوردستان   واتە بە کۆى گشتى ژمارەى دەروازە سنورییەکان لە هەرێمى کوردستان بەوشێوەى خوارەوەیە: ژمارەی دەروازە سنورییەكان لە هەرێمی كوردستان   ٢.٣ گرفتەکانى کارى دەروازە سنورییەکان لە خوارەوە بەشێک لە کێشە بنەڕەتیەکانى دەروازە سنورییەکان دیارى کراوە، کە لە هەرێمى کوردستان زۆرترین قسە هەڵدەگرێت و پێویستى بەپێداچوونەوەى جدى هەیە.      گرفتى قاچاغچیێتی و یەکلایی نەکردنەوەى دەروازە لاوەکیەکان.     خراپی سیستەم و نەبونی رێنمایی و سیستەمی ئەلكترۆنی یەكگرتووى سەرتاسەرى.     یەکلایی نەکردنەوەى پرسی لیخۆشبوون.      بە تایبەتکردنى کارى دەروازەکان بۆ كۆمپانیاکان لەبەرامبەر کەرتى گشتی.     مامەڵەى دوو زۆنی لەگەڵ دەروازە سنورییەکان.     نەبونی هەماهەنگی نێوان وەزارەتەكان و دەروازە سنورییەکان.     نەبونی پسولە و فۆرمی یەكگرتوو بۆ مامەڵەى دەروازەکان.     کێشەى كوالیتی كۆنترۆل و گرێبەستەكان.     نەبونی ئامێری پشكینەری سۆنەر پێویست و باش .     نەبونی بانك و سیستەمی  کارى بانكی.     پێناسەى گومرگى.     كەمی ژمارەی كارمەندانی دەروازە سنورییەکان.     پۆلێننەكردن و تبویب نەكردنی كاڵاکان. ٣.٣ دیاردەى قاچاخچیەتى  لەئەنجامی بەدواداچون بۆ دەروازە سنورییەکانی هەرێمی کوردستان کە سەرچاوەیەکی قاچاخ و گەندەڵیە و داهاتەکەی ناشەفافە، دەستەی دەروازە سنوریەکانی عێراق ئاماژە بەوە دەکات دەروازە سنوریەکانی هەرێم لەژێر هیچ چاودێری و کۆنترۆڵێکی عێراقدا نین و پابەندی بڕیاری ژمارە (١٣ی ساڵی ٢٠١٩)ی ئەنجومەنی وەزیرانی فیدراڵ نابن. ١.٣.٣ قاچاخچیەتى رێکخراو: لە هەرێمى کوردستان تاوەکو ئێستا نەتوانراوە پرسى قاچاخچیەتى یەکلایی بکرێتەوە، بەرپرسانى باڵا لە حکومەت و پەرلەمان و حزبەکان دانى پێدادەنێن، کە جورێک لە قاچاخچیەتى رێکخراو یا خەتى تایبەت بۆ ئەو بابەتە بەکاردێت. هەر لەو بارەیەوە شاخەوان بەکر، بەڕێوەبەری گومرگی دەروازەی سنوری باشماخ لە لێدوانێکی ڕۆژنامەوانیدا دەڵێ،" کێشەی ئێمە مەسەلەى قاچاخچیەتیە کە لە هەموو دونیادا هەیە، بەڵام ئێمە کێشەیەکى ترمان هەیە، کە پێى دەوترێت قاچاخچیەتى رێکخراو، ئەمەش بەرپرسانى باڵاى ئەم وڵاتەى لە پشتەوەیە، نەک ئێمە وەکو بەڕێوەبەرایەتى مەرزى باشماخ بەڵکو سەرووى ئێمە وەزارەتى دارایى و ئەنجومەنى وەزیران و پەرلەمانیش گیریان بە دەستیانەوە خواردوەو ناتوانن کۆنترۆڵى بکەن، ئەمانە کەسانى باڵادەستى ئەم وڵاتەن ناتوانرێت هیچ لێپرسینەوەیەکى یاساییان لەگەڵدا بکرێ، قاچاخچیەتى رێکخراو مەبەستەکەم ئەمە، کاتێک ئەوان بارەکان دەهێنن بە هیچ شێوەیەک داغڵى سیستەمى نابن. دەروازەکان خەتى گومرگى و خەتى ئاساییان هەیە هى هاتوچۆ، ئەوانەى لە خەتى گومرگییەوە دێن هەموو رێکارێکیان بەرامبەر دەگیرێتەبەر، بەڵام کێشەکە ئەوەیە هەموو بارەکان لە خەتى گومرگەوە نایەن، بەشێکیان لە رێگەى هێزى تایبەتى ئەمنییەوە دەهێنرێن بەبێ ئەوەى هیچ ئیجرائاتێکیان لەگەڵدا بکرێت، واتە نە گومرگ نە پشکنین". ٢.٣.٣ قاچاخچیەتى و بەرهەمى ناوخۆىی: پرسى قاچاخچیەتى لێکەوتە و کاریگەرى زۆر دواى خۆى جێدەهێڵێت، بەتایبەتى لەسەر ئابوورى هەرێمى کوردستان بەگشتى و ئاسایشى خۆراک و پێشبڕکێى بازاڕ، لەلایەکى دیکەدا، کاریگەریی زۆر خراپی لەسەر بەرهەمى نیشتمانى دروست دەکات، دەبێتە هۆى پوکانەوەى ئەو سێکتەرە.  ساڵانە حکومەت و وەزارەتى کشتوکاڵی حكومەتی هەرێم، بەمەبەستى پاڵپشتى سێکتەرى بەرهەمى ناوخۆیی و نیشتیمانی، رێککارى هاوردەکردنى هەندێک کاڵا و خۆراک توند دەکەنەوە یا قەدەغەى دەکەن، بەڵام بەپێى بەدواداچونەکان قاچاخچیەتى نەیهێشتووە کاریگەرى ئەو بڕیار و رێکارانە لە ئەرزى واقع دەربکەوێت.  هەر لەوبارەیەوە، نموونەى کێلگە پەلەوەرییەکان دەهێنینەوە، نوێنەرى کێڵگە پەلەوەرییەکان بەراشکاوى رایدەگەیەنێـت، کە هێنانى مریشکى بەستوو بەوشێوازە کە نرخەکەى گومانى زۆرى لەسەرە، چونکە لەو وڵاتەى کە لێى هاوردە دەکرێت بەنرخى زۆر زیاتر بە هاوڵاتیانیان دەفرۆشرێتەوە، ئەگەر وابڕوات کاریگەرى ئەو مامەڵەیە لەگەڵ پرۆژەکانى پەلەوەرى لە هەرێمى کوردستان لە ئایندەیەکى نزیک شتێک نامێنێنت بەناوى پرۆژانە و هەمووى لە ناودەچێت. زیادبونی دیاردەی هاوردەكردنی بەرهەمەكان لە دەرەوەی هەرێم بە شێوەی قاچاغ كاریگەری خراپی لەسەر ساغكردنەوەی بەرهەمەكانی ناوخۆیی لە بەشەكانی دیكەی عێراق دروستكردووە، بە جۆرێك ئێستا عێراق بەرهەمی ناوخۆیی هەرێم وەك بەرهەمی نیشتیمانی سەیر ناكات، گومانیان دەخاتە سەر، سەرەڕای كێشە سیاسیەكان، بەشێكی تر پەیوەندی بە بابەتی كێشەی گومرگی و كۆنترۆڵی سنورەكان هەیە،   تەنها لە ساڵی 2022 عێراق رێگری كردووە (52) جۆر بەرهەم لە هەرێمی كوردستان هاوردەی بەشەكانی دیكەی عێراق بكرێت، كە بەرهەمە ئاژەڵیی و پەلەوەریەكان لەسەری سەرەوەی خشتەكەن.   ٤. دادگای گومرگی لە هەرێمی كوردستان بەگوێرەی یاسای ژمارە 23ی ساڵی 1984  یاسای گومرگی، دادگای گومرگی هێنراوەتە كایەوە، ئامانجی دادگاكە بینینی هەموو كەیسەكانی تایبەت بە تاوانە گومرگیەكانە، لە هەرێمی كوردستانیش ئەم دادگایانە بونیان هەیە، بەڵام بەگوێرەی بەدواداچونەكان تا ئێستا وەك پێویست كارا نین. یەكێك لە كێشەكانی دادگای گومرگی، نەبینینی كەیسی تایبەت بە تاوانەكانی گومرگییە، پاساوی دادگا تایبەتمەندەكانیش ئەوەیە دەڵێن هیچ جۆرە كەیس و پەڕاوێكمان ئاراستە ناكرێت، ئەویش بەهۆی ئەوەی  ئەو دادگایە بە سروشتی خۆی دادگایەكی (مەوزوعیە) واتا حوكم دەردەكات، نەك لێكۆڵینەوە بكات، یاساكەش باسی دادگای لێكۆلینەوەی گومرگی ناكات، بەوپێیەش بێت، دەبێت دادگاكانی لێكۆلینەوە بەگوێرەی تایبەتمەندی شوێن، بۆ نمونە بۆ شوێنێكی وەك ئیبراهیم خلیل گونجاوترین دادگا و نزیكترین دادگای زاخۆیە بۆ حاجی ئۆمەران دادگای چۆمانە، ئەوانە پێویستە لێكۆڵینەوە لە تاوانە گومرگیەكان بكەن، بۆ ئەوەی پەڕاوەكان بۆ دەركردنی بڕیار ئاراستەی دادگای گومرگی بكەن، كە تا ئێستا وەك پێویست ئەو ئەركە جێبەجێ ناكەن، ئەمەش وای كردوە تاوانەكانی تایبەت بە گومرگی لە هەرێمی كوردستان، لە ئاستی پێویست ڕووبەروویان نەبوبێتنەوە. ١.٤ گرفتى دادگاکان •     دادگاكانی گومرگی تائێستا لە ناو كۆمەلگەی دادی نیە، بەڵكو لە شوێنێكن سەر بەوەزارەتی داراییە، ئەو تایبەتمەندییەی شوێن و سەربەخۆیی و پسپۆری نیە، لەهەمان كاتدا نوێنەری وەزارەتی دارایی تێدایە كە بەشێكە لە دەسەڵاتی جێبەجێكردن. •     بە بریاری دادگای فیدرالی عێراق لە رێكەوتی (20/10/2021) چەند برگە و مادەیەك لە یاسای ژمارە (34)ى  ساڵی 1983 لەكارخران، ئەوانیش برگەكانی (245 و 246 و 247) كە باس لە پێكهاتەی دادگاكە دەكەن لە رووی پەیكەرەوە، كە لە دادوەرێك وەك سەرۆك و دادوەرێك وەك ئەندام و نوێنەری وەزارەتی دارایی پێكدێت، بەڵام دادگای فیدرالی ئەو پێكهاتەی راگرت، چونكە ناكرێت نوێنەری وەزارەتی دارایی كە لایەنی جێبەجێكارە، لە دادگایەك هەبێت كە بریاری سزای وەك  پێبژاردن و گرتن و دورخستنەوە دەربكات، بەڵام تاكو ئێستا ئەم بڕیارەی دادگای فیدراڵی لە دادگاكانی گومرگی لە هەرێم جێبەجێ نەكراون، لەسەر بنەمای بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی، ئەنجومەنی باڵای دادوەری عێراق، جارێكی تر ئەو دادگایەی گێرایەوە ناو كۆمەڵگەی دادی و بەپێی پسپۆری بەسەر دادگاكانی كەتن و تاوان دابەشیكردنەوە، خەریكن جارێكی تر لە چوارچیوەی دادگاكان رێكیان بخەنەوە بەشیوەیەك سێ دادوەر لە هەیكەلی دادگاكە بن یەك سەرۆك و دوو ئەندام. •    ئێستا کارکردنى ئەوە دادگایانە دەکرێت وەک رێگەچارەیەک بۆ کەمکردنەوەى کێشەکانى دەروازە سنورییەکان بێت. بە پێویستى دەزانین لە نزیکترین کات چارچێوەى چاکسازى لە دەروازەکان کار بۆ کاراکردنەى ئەو داگایانە بکرێت. ٥. داهاتی گومرگی لە هەرێمی كوردستان بەگوێرەی راپۆرتی وەزارەتی بازرگانی و پیشەسازی لە ساڵی رابردوو، قەبارەی ئالوگۆڕی بارزگانی لە نێوان هەرێمی كوردستان و توركیا و ئێران (16 ملیار دۆلار) بووە، لەو رێژەیە 48% لە رێگای توركیا بووە، 18%یش لە رێگای  ئێران بووە، ئەوی تریش لەگەڵ وڵاتانی دیكە بووە، ئەمەش ئاماژەیەكی ڕوونە كە داهاتی گومرگی لە هەرێمی كوردستان، لە ئاستێكی بەرز بێت. كێشەی بەرێوەبردن و كۆكردنەوەی داهاتی گومرگەكان یەكێكە لە كێشە سەرەكییەكانی هەرێمی كوردستان لە بواری چاكسازی و ڕووبەرووبونەوەی گەندەڵی، هۆكارەكەشی بۆ ئەوە دەگەرێتەوە، هەر لە یەكەم كابینەی حكومەتی هەرێمی كوردستان، دەروازە سنورییەكانی هەرێم، لەلایەن حیزبەكان بەرێوەبراوە، تا ئێستاش ئەو كێشەیە بەردەوامە. تا ئێستا داتایەكی فەرمی پشت راستكراوە، لەبەردەست نیە بۆ داهاتی راستەقینەی خاڵە سنوریەكانی هەرێمی كوردستان، بەڵام خەمڵاندنەكان بەو شێوەیەی خوارەوەیە: بەگوێرەی ئەو داتایانەی لە رێی بەدواداچون دەست تیمی ئامادەكردنی راپۆرت كەوتووە، داهاتی گومرگ لە ساڵی 2022؛ حکومەتی هەرێمی کوردستان مانگانە (140 ملیار) دیناری دەستكەوتووە و بۆ تەواوی (12) مانگەکە دەکاتە (1 ترلیۆن و 680 ملیار) دینار،  لە كۆی (4,800,000,000,000) دینار كە داهاتی نانەوتی ساڵێكی حكومەتی هەرێم لە رێی داهاتی گومرگ دابین دەكرێت . لە یاسای بودجەی عێراق داهاتی خاڵە سنوریەكانی هەرێمی كوردستان. بە (١ ترلیۆن و ٥٦٠ ملیار) بۆ ساڵێک خەمڵێندراوە، بەوپێیەش بێت نزیكە لەگەڵ ئەو ژمارەیەی كە ساڵی پار لە حكومەتی هەرێمی كوردستان تۆمار كراوە. داهاتی خاڵە سنوریەكان بەنزیكەیی 35%ی داهاتی نانەوتی هەرێمی كوردستان پێكدەهێنێت.   ١.٥ كێشەی كۆمپانیا بەشدارەكان لە خاڵە سنوریەكان بەگوێرەی بەدواداچوون )13( كۆمپانیا لە بوارە جیاجیاكان بەشدارن لە بەرێوەبردنی خاڵە سنوریەكانی هەرێمی كوردستان، سەرجەمی ئەو گرێبەستانەش بەبێ كێبركێ بوە، هاوتا نین لەگەڵ رێنمایی ژمارە (2)ی ساڵی 2016ی گرێبەستە حكومییەكان لە وەزارەتی پلاندانان، لەلایەن دیوانی چاودێری دارایی وردبینیان تێدا نەكراوە، كە بەگوێرەی یاساكەیان دەبێت وردبینی بەسەر هەموو گرێبەستە حكومیەكان بكەن. بەگوێرەی بەدواداچونی تیمی ئامادەكاری راپۆرت، بە رێژەی 25%ی داهاتی خاڵە سنورییەكانی هەرێمی كوردستان بۆ خەرجی كۆمپانیاكان دەچێت، ئەویش بەهۆی ئەوەی لەو داهاتەی كە دەستیان دەكەوێت، بەرێژەی 80% تا 90% بۆ خۆیان دەگێرنەوە. وەزارەتی دارایی لە وەڵامی تیمی ئامادەكاری راپۆرت، رایگەیاندووە پێداچونەوە بە گرێبەستی كۆمپانیاكان كراوە، پشكی حكومەت تیایاندا زیاد كراوە. تیمی ئامادەكردنی راپۆرت بۆچونی زۆرێك لەلایەنەكانی ئاگاداری لە پرۆسەكە وەرگرت، بەشێكی بەرچاو لەو كارانەی كە بەو كۆمپانیایانە بەخشراوە، حكومەت پێشتر بەبێ كێشە خۆی ئەنجامی داون، پێدانیان بە كۆمپانیاكان بە پێویست نەزاندراوە. بەشێك لە كاری ئەو كۆمپانیایانەی لە خاڵە گومرگیەكانن بەو شێوەیەن:     دڵنیایی (بەشێوەی ئارەزوومەندانە نیە، ناچاركردنە، لەكاتێكدا بابەتی دڵنیایی لە وڵاتانی تر ئارەزوو مەندانەیە، كەسیش قەرەبوو ناكرێتەوە).     مەنەفێست     ترانزێت     خەبەر وصول (راگەیاندنی گومرگی)     گەراجانە     تەعقیم (لە كابینەی 9 دوای كۆرۆنا زیاد كراوە، بەرێوەبەرایەتی تەندروستی لە گەرمیان بە نوسراو داوایان لە وەزارەتی دارایی كردووە بەهۆی ناپێویستی و كاریگەری پێچەوانە، لاببرێت بەڵام هەر ماوە.     دروستكردنی تابلۆ     كوالیتی     چێككردنەوەی كاڵا     گەشتیاری     پشكنین     سكانەر     رێكخستنی ئۆتۆمبێل  ٢.٥ گرفتەکانى ترانزێت: بەشێك لەو كاڵایانەی لەرێی خاڵە سنوریەكان هاوردەی هەرێمی كوردستان دەكرێن، بە شێوەی ترانزێت دەبرێنە وڵاتی سێیەم، كە زیاتر سوریایە، ئەو بڕە پارەی كە لە بارەكانی ترانزێت وەردەگرێت 20%ی ئەوەیە كە لەو بارانە وەردەگیرێت كە بۆ هەرێمی كوردستان دەهێندرێن. ئەم بابەتەش لە هەندێك حاڵەت بۆ خۆدزینەوە لە گومرگ، هێنانی كاڵای قەدەغە كراو، بە پاساوی ئەوەی كاڵاكە بۆ وڵاتێكی دیكەیە و تەنها لە رێی هەرێمی كوردستان تێپەر دەبێت، سوودی لێوەرگیراوە. تا ئێستاش ئەم بابەتە بەتەواوی كۆنتۆڵ نەكراوە، بۆتە رێگایەك بۆ هاتنە ناوەوەی بەرهەمی قەدەغەكراو بە هەر هۆكارێك بێت، لەگەڵ كەمبونەوەی داهات. ٣.٥ لێخۆشبوونی گومرگی: بەگوێرەی هەڵسەنگاندنی دوای بەدواچوونی تیمی ئامادەكردنی راپۆرت، بەرێژەی 20%ی ئەو بارانەی دێنە هەرێمی كوردستان لێخۆشبونیان بۆ دەكریت، بەپێی  یاسای ژمارە (4)ی (2008)ی پەرلەمانی كوردستان یاسای وەبەرهێنان، ئەم بابەتەش بەگوێرەی بەدواداچون خراپ بەكارهێنراوە، بەجۆرێك بەناوی لێخۆشبوون، بەشیك لە خاوەن پرۆژەكان كە (پشتیوانی)یان هەیە، رێژەیەكی زیاتر لە پێویستی پرۆژەكانی خۆیان كەلوپەل هاوردە دەكەن دواتر  بە نرخێكی زیاتر دەیفرۆشنەوە. ٤.٥ ژمارەی هێزەكان بۆ پاراستنی دەروازە گومرگیەكان: بۆ پاراستنی دەروازە گومرگیەكانی هەرێمی كوردستان، 8 هێزی جیاوازی ئەمنی و سەربازی لە ئەركدان، كەچی بەگوێرەی دانپێدانانی سەرۆكی حكومەت و وەزیری ناوخۆ و پەرلەمانتارانیش، تاكو ئێستا بەتەواوی ئەو دەروازە سنوریانە كۆنترۆڵ نەكراون، لەناو ئەو هێزانەی كە لە دەروازە فەرمییەكانی هەرێمی كوردستان هەن. رێبەر ئەحمەد، وەزیری ناوخۆی حكومەتی هەرێم لە (18/11/2022) لەبارەی هۆكاری جێبەجێنەكردنی بڕیارەكان رایگەیاند لە سلێمانی پێیان وتین ئەگەر هێز بۆ خاڵە سنورییەکان بجوڵێنن شەڕی ناوخۆ دروست دەبێت.  ٥.٥ کوالیتی کۆنترۆل لە دەروازە گومرگیەكان تیبینیەکان لەسەر پرسی کوالیتی کۆنترۆل لە دەروازە گومرگیەكانی هەرێمی کوردستان     تاکو ئێستا لە هەرێمی کوردستان سێ وەزارەت سەرپەرشتی کاری کوالیتی کۆنترۆلی خۆراک و دەرمان و کەلوپەلەکانی تر دەکەن، کە ئەوانیش (وەزارەتی تەندروستی، وەزارەتی کشتوکال، وەزارەتی پلاندانان – دەستەی پێوانەسازی و کۆنترۆلی جۆری) کارەکان جگە لە دەرمان لە وەزارەتی تەندروستی، ئەوانی تر لەرێی کۆمپانیاوە لە خالە سنوریەکان ئەنجامدەدرێن، پێشتر حکومەت خۆی ئەنجامی دەدا، بەجۆرێک تەنها داهاتی دەستەی پێوانەسازی و کۆنتۆلی جۆری 11 ملیۆن دۆلار بووە، ئێستا هەر دەروازەیەكی گومرگی بۆ پرسی كوالیتی كۆنترۆڵ، دراوەتە كۆمپانیایەك، كە سەرپەرشتی كاری كۆنترۆڵی بەرهەمە هاوردەكراوەكان دەكەن.     بەگوێرەی بەدواداچونەكانی تیمی ئامادەكردنی راپۆرت 80%ی ئەو بەرهەم و كاڵایانەی هاوردەی هەرێمی كوردستان دەكرێت، هەموو پشكنینە پێویستەكانیان بۆ ناكرێت، ئەوە بەو مانایە نایەت كە ئەو بەرهەمانە خراپن، بەڵام پشكنینی دڵنیایی بۆ ناكرێت كە كێشەیان نیە.     ئەگەرچی بەگوێرەی هێلە گشتیەكانی چاكسازی كارنامەی كابینەی نۆیەم، دەبوو حكومەتی هەرێمی كوردستان، دامەزراوەی خۆراك و دەرمان دابمەزرێندرێت، بۆ كۆنترۆڵكردنی كوالیتی كۆنترۆڵی خۆراك و دەرمان، كە بونی ئەو دامەزراوەیە دەیتوانی رۆڵی زۆری لە كۆنرۆڵكردن و رێگری لە هاوردەكردنی خۆراك و دەرمانی كوالیتی نزم بگرێت، بەڵام تاكو ئێستا دامەزراوەكە دروست نەكراوە. ٦.٥ تیبینیەکان گشتیەکان     ئێستا کۆمپانیاکانی کەرتی تایبەت کاری کوالیتی کۆنترۆل لە دەروازە سنورییەکان جێبەجێ دەکەن، (جۆرێک لە دابەشکاری حیزبی هەیە)، بەگوێرەی گرێبەستی نێوان کۆمپانیاکان و حکومەتی هەرێم، پێویستە حکومەتی هەرێم چاودێری کاری کۆمپانیاکان بکات، بەڵام بەگوێرەی بەدواداچونمان دامەزراوە حکومیەکانی هەرێم لەرووی ئامێر و تاقیگەوە توانای ئەوەیان نیە کارەکانی کۆمپانیاکان هەلبسەنگێن، واتە ئەو ئامێرانەی کۆمپانیاکان هەیانە لای حکومەت نیە، لەکاتێکدا دەبوو حکومەت ئامێری پێشکەوتوو تری هەبێت بۆ ئەوەی کاری کۆمپانیاکان هەڵبسەنگێنێت.     لەهەرێمی کوردستان هیچ ئامێرێک نیە بۆ ئەنجامدانی پشکنین بۆ کانزا قورسەکان، کە سەرچاوەی نەخۆشی شێرپەنجەن.     مادەی پارێزەر لەناو بەرهەمە هاوردەكراوەكان، وەک پێویست  پشکنینیان بۆ ناکرێت، خەرجی زۆرە بۆیە کۆمپانیاکان بەرێژەیەکی کەم دەیکەن.     پشكنینی دژە مێرووەكان بۆ بەرهەمە هاوردەكان ناكرێت كە دەكرێت سەرچاوەی نەخۆشی بن.     پشكنینی پێكهاتەیش بۆ بەرهەمەكان ناكرێت، بۆنمونە كە زەیتێك بەناوی گوڵەبەرۆژە هاوردە دەكرێت پشكنینی بۆ ناكرێت بۆ دڵنیا بونەوە لە پێكهاتەكەی.     بەهۆی هەبوونی دیاردەی قاچاخچیەتی لە دەروازە سنورییەكان، بەشێك لەو كاڵا و خواردەمەنیانەی هاوردەی هەرێمی كوردستان دەكرێن، بەهیچ جۆرە پشكنینێك تێناپەڕن، ئەوەش سەرچاوەی مەترسین.     بەشێک لە کۆمپانیاکانی کوالیتی کۆنترۆل ئۆفەری داشکاندن دەدەنە ئەو کۆمپانیایانە کەبەرهەمی زۆر هاوردە دەکەن، بۆ ئەوەی لەرێی ئەوان بەرهەم هاوردەی هەرێمی کوردستان بکەن. ٦. سەرئەنجامى هەوڵەکان ١.٦ چارەنوسی بڕیارەكانی چاكسازی لە خاڵە سنوریەكان: ١.١.٦ لیژنەکانی چاکسازیی: ئەنجومەنی وەزیرانی حكومەتی هەرێمی كوردستان، بە واژوی سەرۆكی دیوانی ئەنجومەن، لە (22/3/2020) چوار فەرمانی دەركرد بۆ چاكسازی كردن لە خاڵە سنوریەكان، بەمەستی زیادكردنی داهات و نەهێشتنی قاچاخ، پێداچونەوە بەگرێبەستی كۆمپانیاكان، لێخۆشبونی گومرگی، كاری نایاسایی و قاچاخچیەتی، بۆ ئەم مەبەستەش چوار لیژنەی جیاواز پێكهێنرا. لیژنەکانی حکومەت بۆ پێداچونەوە بە خاڵە سنوریەکان: ١. لیژنەی پێداچونەوە بە گرێبەستی کۆمپانیا خزمەتگوزاریەکانی خاڵە سنوریەکان: ٢. لیژنەی بەدواداچون و دیراسەکردنی دۆخی خاڵە سنوریەکان ٣. لیژنەی پێداچونەوە بە باج ٤. لیژنەی پێداچونەوە بە لێخۆشبونی گومرگی ٢.١.٦ بەرێوەبەرایەتى چاودێرى گومرگى: هاوکات بەپێى بەیانى ژمارە (٤)ى ٢١/٧/٢٠٢٠ وەزارەتى دارایی (بەرێوەبەرایەتى چاودێرى گومرگى) دروستکردوە، لە بەیانەکەدا هاتوە، ئەو بەرێوەبەرایەتیە بۆ جێبەجێکردنى برگەى (یەکەم) لە ماددەى (١٨٣) لە یاساى گورمرگى ژمارە (٢٣)ى ساڵى (١٩٨٤) هەموار کراو، "لە پێناو چاکسازی زیاتر لە دەروازە سنوورییەکان و بەرزکردنەوەی شەفافیەت لە کاری گومرگیدا، وەزیری دارایی و ئابووری واژۆی کرد لەسەر کردنەوەی (بەڕێوەبەرایەتی چاودێری گومرگی)".  ٣.١.٦ ماڵپەڕى شەفافیەت: بە ناونیشانى چاودێری و ڕێکخستنی داهاتەکان، قوباد تاڵەبانى جێگرى سەرۆکى حکومەتى هەرێم لە (١٥/١٢/٢٠٢٢) لە  پەیامێکدا بەگەڕخستنی ئەو ماڵپەڕى شەفافیەتى راگەیاند، کە بڕیارە "لە رێگەی ماڵپەری (shafafiat.com)ـەوە، رۆژانە و سات بە سات سەرجەم داهاتی نانەوتیی پارێزگاکانی سلێمانی و هەڵەبجە و ئیدارەکانی گەرمیان و راپەڕین بە وردەکارییەوە دەخرێتە بەرچاوی هەموو هاووڵاتییان." داهاتەکانی سلێمانی لە رێگەی شەش گەنجینەدا (گەنجینەی دوو، گەنجینەی یەک، گەنجینەکانی گەرمیان، راپەڕین، چەمچەماڵ و هەڵەبجە) کۆدەکرێنەوە. ٣.١.٦ پرۆژەى ڕێکخستنەوەی دارایی گشتیی لە هەرێمی کوردستان: ئەنجومەنی وەزیران لە کۆبونەوەى ١٤/٥/٢٠٢٣ پڕۆژەی ڕێکخستنەوەی دارایی گشتیی لە هەرێمی کوردستان پەسەند کرد، لە بڕگەی دووەمدا کۆبونەوەکەى ئەنجومەنی وەزیران، گفتوگۆ لەبارەی پڕۆژەی (ڕێکخستنەوەی دارایی گشتی لە هەرێمی کوردستان) کرا و بە کۆی دەنگ بڕیاریدا؛ ڕێکخستنەوەی دارایی گشتی لە سەرتاسەری هەرێم، لە ڕێگای (بەناوەندییکردنی داهات و سیولە وخەرجی و مووچە) بێت، بۆ ئەو مەبەستەش، بڕیاردرا، بە ڕێکخستنەوەی سەرجەم سەرچاوەکانی داهات لە بانکەکان و گەنجینەکان و دەرواز سنوورییەکان و بەڕێوەبەرایەتیەکانی باج و رسومات بە مەبەستی پاراستنی داهاتی گشتی و هەروەها بەیەکەوەبەستنیان لە ڕێگەی سیستەمێکی ئەلکترۆنی. ٢.٦ قەبارەی گەندەڵی و بەهەدەردان لە دەروازە گومرگییەكان: هەوڵەکانى کابینەى نۆیەمى حکومەتى هەرێم کاریگەریی ئەتۆیان لەسەر ئەرزى واقع بەدى ناکرێت، بەڵکو بەشێوەیەکى گشتى لە چوارچێوەى دروست کردنى لیژنە و دانانى بەرێوەبەرایەتى دانانى بەرنامە و دەرکردنى بڕیار سوڕاوەتەوە. پرسى چاکسازیی لە دەروازە سنورییەکانی هەرێمى کوردستان پێویستى بە هەوڵ و کارى جدى هەیە. هیچ راپۆرتێكی فەرمی بڵاوكراوە لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستان و لایەنە پەیوەندیدارەكانی دیكە نیە، كە تیایدا ئاستی گەندەڵی و بەهەدەردان لە دەروازە گومرگییەكان دیاریبكات، بەڵام بەگوێرەی بەدواداچونی تیمی ئامادەكردنی راپۆرت، ئەگەر ئەو پێشێلكاری و ناڕوونی و لێخۆشبونی ناپێویست و قاچاخچیەتی و پێداچونەوە بە گرێبەستی كۆمپانیاكان بكرێت، پێشبینی دەكرێت، داهاتی دەروازە گومرگیەكان بۆ دوو بەرامبەری ئێستا زیاتر بكرێت، واتە قەبارەی گەندەڵی و بەهەدەردان مانگانە لە هەرێمی كوردستا بە سەرووی 100 ملیۆن دۆلار دەخەمڵێندرێت. لەگەڵ ئەوەشدا ئەم بابەتە پێویستی بە بەدواداچونی فەرمی هەیە، چونكە پێشێلكاری و سەرپێچیەكان، بەگوێرەی دەروازە بۆ دەروازەیەكی دیكە جیاوازی هەیە، بۆ چارەسەریەكەش، بەهەمان شێوە پێویستی بە دەستنیشانكردنی زیاتر هەیە، بەڵام بە دڵنیایی چاكسازی كردنی تەواوەتی لە دەروازە سنورییەكان بە قازانجی داهاتی گشتی هەرێمی كوردستان تەواو دەبێت. ٧. دەرەنجام و راسپاردەکان ١.٧ دەرەنجامەكان     تاكو ئێستا حكومەتی هەرێم ستراتیژیەتێكی یەكگرتووی نیە بۆ رێكخستنەوەی دەروازە گومرگییەكانی هەرێمی كوردستان، حیزبە حكومڕانەكان بەگوێرەی زۆنەكانیان، رۆڵیان هەیە لە بەڕێوەردن و سوودمەندبوون لێیان.     كەموكوڕی لە ئاستی نوێنەرایەتی كردنی هەرێمی كوردستان لە دەستەی دەروازە سنوریەكانی عێراق هەیە.     دادگا گومرگییەكانی هەرێمی كوردستان وەك پێویست بۆ ڕوبەروبونەوەی ئەو تاوانانەی لە دەروازە سنوریەكان دەكرێن كارا نین.     حكومەتی هەرێم و وەزارەتی دارایی لەم كابینەیە، هەوڵی داوە بەرێوەبردنی دەروازە گومرگییەكان بە ئەلیكترۆنی بكات، كۆنترۆڵی زیاتریان بكات، بەڵام تاكو ئێستا دەرەنجامەكان ڕوون نین.     حكومەتی هەرێم و حكومەتی بەغدا لەسەر شێوازی بەرێوەبردنی دەروازە گومرگییەكان ناكۆكییان لە نێواندا هەیە، ئەمەش بۆتە هۆی زیانگەیاندن بە بەرهەمی ناوخۆی هەرێمی كوردستان، بەجۆرێك بەشێكیان رێگریی لێدەكرێت ببرێنە بەشەكانی دیكەی عێراق، بە پاساوی ئەوەی بەرهەمی ناوخۆی هەرێمی كوردستان نین و هاوردە كراون.     بەدان پێدانانی بەرپرسانی باڵای هەردوو زۆنی حكومرانی لە هەرێمی كوردستان، هێشتا كاری قاچاخچیەتی لە دەروازە سنورییەكانی هەرێمی كوردستان كۆنرۆڵ نەكراوە.     هەبونی قاچاخچیەتی، زیانی زۆری بە بەرهەمی ناوخۆیی گەیاندووە، دەرفەت نادات بتوانن وەك پێویست بەرهەمەكانیان لە بازارە ناوخۆییەكان ساغ بكەنەوە.     گرێبەستی كۆمپانیاكانی بەشدار لە بەرێوەبردنی دەروازە گومرگییەكان، نا شەفافە و هەمووی لە قازانجی كۆمپانیاكانە و بەشێكیشیان پێویست نین، سەرجەمیشیان بە بێ كێبركێ بوونە.     داهاتی دەروازە گومرگیەكان زیاترە لەوەی  بە فەرمی رادەگەیەندرێت،.بە چاكسازیكردن لێیان، دەكرێت داهاتی ئێستا بۆ تا دوو ئەوەندە زیاتر بكرێت.     لە ڕووی كوالیتی كۆنترۆڵ، بەهۆی نەبونی پشكنینی پێویست لەلایەن كۆمپانیاكانی ئەم بوارە، لاوازی دەستەی پێوانەسازی و كۆنترۆڵی جۆری لە چاودێری كۆمپانیاكان، وای كردووە رێژەی 80% بەرهەمەكان بەسەرجەم پشكنینە پێویستەكان تێپەر نەبن.     بەشێك لەو نوسراوانەی وەزارەتی كشتوكاڵ بۆ رێگری لە هاوردەكردنی بەرهەمەكان دەریدەكات، جێبەجێ ناكرێن. ٢.٧ راسپاردەكان     دانانی ستراتیژیەتێكی یەكگرتووی بەرێوەبردن بە جۆرێك بەرێوەبردنی دەروازە سنورییەكان لەژێر كاریگەری حیزب و هێزە ئەمنییەكان بە تەواوەتی دەربهێندرێت، پرسی دەروازە گومرگییە نایاساییەكان كۆتایی پێبهێندرێت.     داهاتەكان لە نێویاندا بچێتەوە ناو یەك خەزێنەی یەكگرتوو سەر بە حكومەتی هەرێمی كوردستان.     بەهێزكردنی پێگەی هەرێمی كوردستان لە دەستەی بەرێوەبردنی دەروازە سنوریەكانی عێراق.     گرتنەبەری رێوشوێنی پێویست بۆ كاراكردنی زیاتری دادگا گومرگیەكان لە هەرێمی كوردستان.     پێداچونەوە بە (رێگاكانی قاچاخچیەتی، كۆمپانیاكان، لێخۆشبونی گومرگی، ترانزێت) بە جۆرێك بتوانێت داهاتی ناوخۆیی هەرێمی كوردستان زیاتر بكات.     پێویستە گرێبەستی كۆمپانیاكان بەگوێرەی پێویستی و بە كێبركێی یەكسان ئەنجامبدرێت، بە فلتەری دیوانی چاودێری دارایی و دامەزراوە پەیوەندیدارەكان تێپەڕن.     رێكەوتن لەگەڵ حكومەتی عێراق بۆ رێكخستنی كاری دەروازە گومرگییەكان، یەكخستنی پێناسی گومرگی.     پێداچونەوە بە دیاردەی لێخۆشبوونی گومرگی، بە جۆرێك خراپ بەكار نەهێندرێت، بۆ كۆمەڵێك پرۆژە كە رەهەندی ستراتیژییان نیە، هاوكات سنورداركردنیشی لە بڕ و كات.     دامەزراندنی دامەزراوەی خۆراك و دەرمان، پێداچونەوە بە كاری دەستەی پێوانەسازی و كوالیتی كۆنترۆڵ بۆ بەهێزكردنی كوالیتی كەلوپەل و خواردەمەنی هاوردەكراو.     رێگری تەواوەتی لە كاری قاچاخی، بۆ ئەوەی بەرهەمە ناوخۆییەكان بتوانن ساغ بكرێنەوە، كێشەشیان بۆ دروست نەبێت، كە هەوڵی هاوردەكردنی بۆ بەشەكانی دیكەی عێراق دەدەن.     رێكخستنەوەی ئەو هێزە ئەمنی و سەربازییانەی لە دەروازەكان هەن، بە جۆرێكیش تۆكمە بكرێن كە بۆشایی ئەمنی نەبێت بۆ خراپ سوود لێوەرگرتنیان.     كۆنترۆڵكردنی حاڵەتەكانی (ترانێت) بە میكانیزمی گونجاو، بۆ ئەوەی خراپ سوودی لێوەرنەگیرێت. سەرچاوەکان ١. دەرئەنجام و راسپاردەى (٢) دوو فۆکس گروپ: یەکەم: لە هەولێر لە ٢٠/١٢/٢٠٢٢ بە بەشدارى ١٣ کەس لە شارەزایانى ئەو بوارە بوو. دووەم: لە سلێمانى لە ١٠/٤/٢٠٢٣ بە بەشدارى ٢٠ کەس لە شارەزایانى ئەو بوارە بوو. ٢. (٢٠) کۆبونەوە و دیمانەى تیمى ئامادەکارى راپۆرت لەگەڵ لایەنى پەیوەندار لە وەزارەت و دامودەزگان و پەرلەمان و شارەزانیانى ئەو بوارە. ٣. راپۆرتى لیژنەى دارایی کاروبارى ئابوورى پەرلەمان کوردستان دەەربارەى دەروازە گومرگییەکانى هەرێمى کوردستان، ٢٠٢٠. ٤. راپۆرتى (٥)ى هەڵسەنگاندنى چاکسازى دارایی لە کابینەى نۆیەمدا (گرفتەکانى بەرێوەبردنى داهاتى ناوخۆ)، رێکخراوى ستۆپ، هەولێر - ٢٠٢٢. ٥. پۆرتاڵى حکومەتى هەرێمى کوردستان. <WWW. gov.krd> ٦. ماڵپەڕى شەفافیەت، <https://shafafiat.com/> ٧. تقرير: دواجن إقليم كردستان ضحية الخلاف مع بغداد.. والاستيراد من تركيا، موقع ناس ،٦/١/٢٠٢٣. <https://www.nasnews.com/view.php?cat=99944>   بڵاوکراوەکانی رێکخراوی ستۆپ  1. زنجیرەی یەکەم: راپۆرتی وه‌رزی یه‌که‌می پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان. 2. زنجیرەی دووەم: راپۆرتی وه‌رزی دووەمی پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان 3. زنجیرەی سێیەم: راپۆرتی وه‌رزی سێیەمی پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان 4. زنجیرەی چوارەم: راپۆرتی وه‌رزی چوارەمی پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان 5. زنجیرەی پێنجەم: راپۆرتی ساڵانە (2015 - 2016) داتاکانی گەندەڵی 6. زنجیرەی شەشەم: راپۆرتی وه‌رزی پێنجەمی پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان 7. زنجیرەی حەفتەم: راپۆرتی وه‌رزی شەشەمی پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان 8. زنجیرەی هەشتەم: راپۆرتی وه‌رزی حەفتەمی پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان 9. زنجیرەی نۆیەم: راپۆرتی وه‌رزی هەشتەمی پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان 10. زنجیرەی دەیەم: راپۆرتی (چاودێری و هه‌ڵسه‌نگاندنی بڕیار و راسپارده‌کان) بڕیار و راسپاردەکانی چاکسازی لە هەرێمی کوردستان لە ماوەی نێوان 1/1/2016 تاوەکو 9/12/2016 11. زنجیرەی یازدەیەم: راپۆرتی ساڵانە (2016 - 2017) داتاکانی گەندەڵی. 12. زنجیرەی دوازدەیەم: بەشداری کۆمەڵی مەدەنی لە پرۆسەی چاکسازی و روبەروبونەوەی گەندەڵی. 13. زنجیرەی سێزدەیەم: ئەنجامی راپرسیەک لەبارەی رووبەڕووبونەوەی گەندەڵی و پێشخستنی چاکسازی لە هەرێمی کوردستان. 14. راپۆرتی هەڵسەنگاندن و ئاستی جێ بەجێ کردنی یاسای مافی دەستکەوتنی زانیاری (1). 15. راپۆرتی بەرەو بەھێزترکردنی رۆڵی دەزگای داواکاری گشتی. 16. راپۆرتی هەڵسەنگاندن و ئاستی جێ بەجێ کردنی یاسای مافی دەستکەوتنی زانیاری (2). 17. گلۆسەری چەمک و زاراوەکانی گەندەڵی و حوکمڕانی چاک. 18. شەفافیەتی نەوتی کوردستان لە چاوی دیلۆیتەوە. 19. راپۆرتی هەڵسەنگاندن و ئاستی جێ بەجێ کردنی یاسای مافی دەستکەوتنی زانیاری (3). 20. تقييم خدمة المياه في مدينة اربيل. 21. نەخشەڕێـی چاکسازی و روبەروبونەوەی گەندەڵی لە هەرێمی کوردستان. 22. شاری هەولێر دۆخی ئاوی پاشەڕۆ، ئاستەنگ چارەسەرییەکان. ٢٣. چالاکردنى یاساى رێکخراوە ناحکومییەکان لە هەرێمى کوردستان. ٢٤. راپۆرتى چاودێرى و هەڵسەنگاندن هەنگاوەکانى چاکسازى حکومەتى هەرێم (1). ٢٥. زێدەڕۆیی سەر زەوى و زارى کشتوکاڵى لە هەرێمى کوردستان (کێشە و چارەسەرییەکان). ٢٦. راپۆرتى چاودێرى و هەڵسەنگاندن هەنگاوەکانى چاکسازى حکومەتى هەرێم (2). ٢٧. وردبوونەوە لە وردبینیەکەی دیلۆیت لێکۆڵینەوەی گرفتەکانی داهاتی نەوت لە ڕاپۆرتەکەی دیلۆیت ٣ چارەکی ساڵی ٢٠٢٠، لە بڵاوکراوەکانی رێکخراوی ستۆپ و رێکخراوى روونبین. ٢٨. راپۆرتى چاودێرى و هەڵسەنگاندن هەنگاوەکانى چاکسازى حکومەتى هەرێم (3). ٢٩. راپۆرتى چاودێرى و هەڵسەنگاندن هەنگاوەکانى چاکسازى حکومەتى هەرێم (4). ٣٠. هەڵسەنگاندنی ئاستى جێبەجێکردنى یاسای کێبرکێ و قەدەغەکردنى قۆرخکاری لە هەرێمی کوردستان. ٣١. 9 ساڵ حوکمڕانى بەبێ بودجە (گرنگى بودجە لە پێشخستنى شەفافیەت و چاودێرى و چاکسازى لە داهات و خەرجى). ٣٢. هەڵسەنگاندنى چاکسازى دارایی لە کابینەى نۆیەمدا (گرفتەکانى بەرێوەبردنى داهاتى ناوخۆ) (5). ٣٣. مەترسیەکانى ئاستى دابەزینى ئاوى ژێر زەوى هەولێر کاریگەرى پرۆژەکانى نیشتەجێبوون بە نموونە. ٣٤. سەرەتایەک بۆ روبەڕوبونەوەى سپیکردنەوەى پارە لە هەرێمى کوردستان. ٣٥. چاودێرى و هەڵسەنگاندنی هەنگاوەکانى چاکسازى حکومەتی هەرێمی کوردستان (6).

  شیكاری: درەو پرسی کاراکردنەوەی کۆمسیۆن بە ناکۆکییەکی سەختی نێوان پارتی و یەکێتی و لایەنە سیاسیەكانی هەرێمدا تێپەڕدەبێت،  چارەسەرنەکردنی بنەڕەتی بۆ پرسەکانی پەیوەند بە هەڵبژاردن (چارەسەرنەکردنی نادادی جوگرافی، پاکژنەکردنەوەی تۆماری دەنگدران، کورسی پێکهاتەکان، پێکهێنانەوەی کۆمسیۆن لە سەر بنەمای پشک پشکێنەی حیزبی...)، چەندین ئاستەنگی دیکەن لەبەردەم هەڵبژاردن و ئەگەری قوڵبوونەوەی زیاتری ناکۆکییەکان دێنێتە ئاراوە.  دەستپێک لە رۆژی  (21/5/2022) کۆبوونەوەی مەکتەبی سیاسی یەکێتی و پارتی لە پیرمام بەڕێوەچوو، بەپێی زانیارییەکان دوای کۆبوونەوەکە (هێمن هەورامی – جێگری سەرۆکی پەرلەمان) دەچێتە پەرلەمانی کوردستان و بڕگەی کاراکردنەوەی کۆمسیۆن بۆ کارنامەی پەرلەمانی کوردستان زیاد دەکات. لە ڕۆژی (22/5/2023) دانیشتنی ژمارە چواری ئاسایی خولی بەهارەی پەرلەمانی کوردستان بەڕێوەچوو، لەگەڵ دەستپێکردنی دانیشتنەکە (رێواس فائق - سەرۆکی پەرلەمانی کوردستان) وەک هەڵوێستەیەک بەرامبەر بەو کارەی جێگرەکەی، رایگەیاند؛ "لە پێناو پاراستنی یەکڕیزی نیشتمانی و کۆدەنگی هێزە سیاسییەکان، بڕیارمدا ئەو دەسەڵاتە ڕەها و تاکانەیە بەکاربهێنم، کۆبوونەوەی ئەمڕۆ بۆ کاتێکی دیکە تا بەرنامەیەکی دیکەی کار دوابخەم". دواتر (هێمن هەورامی - جێگری سەرۆک پەرلەمانی کوردستان وتی؛ "ئیمە پێمان وایە ئەمە تەعەسوفە". پاشان گرژی و پێکدادان لەنێوان پەرلەمانتارانی هەردوو حزب ڕوویدا، پارتی دیموکراتی کوردستان، ڕایگەیاند بە دەنگی (58) پەرلەمانتار، کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکان کاراکرایەوە.  لە هەمان رۆژدا لە سایتی فەرمی پەرلەمانی کوردستان ئەوە بڵاوکراویەوە کە "ئه‌مڕۆ دووشه‌ممه‌ 22/5/2023، به‌سه‌رۆكایه‌تیی د. ڕێواز فائق، سه‌رۆكی په‌رله‌مانی كوردستان و ئاماده‌بوونی د. هێمن هه‌ورامی، جێگری سه‌رۆكی په‌رله‌مان، منی نبی قه‌هوه‌چی، سكرتێری په‌رله‌مان، دانیشتنی ژماره‌ (٤)ی ئاسایی خولی به‌هاره‌ی ساڵی پێنجه‌م له ‌خولی پێنجه‌می هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مان، به‌ڕێوه‌چوو. سه‌ره‌تا د. ڕێواز فائق، سه‌رۆكی په‌رله‌مانی كوردستان، به‌ناوی خوا و گه‌لی كوردستانه‌وه دانیشتنه‌كه‌ی كرده‌وه‌ و بڕیاری دواخستنی دانیشتنه‌كه‌ی بۆ كاتێكی تر دواخست. پاشان د. هێمن هه‌ورامی، جێگری سه‌رۆكی په‌رله‌مان سه‌رۆكایه‌تیی دانیشتنه‌كه‌ی گرته‌ئه‌ستۆ به‌خستنه‌ ده‌نگدانه‌وه‌ به‌رده‌وامیی به‌ دانیشتنه‌كه‌دا و هه‌ر به‌ده‌نگدانیش ئاڵوگۆڕی له‌ ڕیزبه‌ندیی خاڵه‌كانی به‌رنامه‌ی كاری دانیشتنه‌كه‌ كرا و به‌مجۆره‌ به‌پێی خاڵی یه‌كه‌می به‌رنامه‌ی كار، د. هێمن هه‌ورامی، كاراكردنه‌وه‌ی ئه‌نجوومه‌نی كۆمیسیارانی خسته‌ ده‌نگدانه‌وه‌ و به‌ ده‌نگی (٥٨) په‌رله‌مانتار په‌سندكرا و پاشان ناوی هه‌ریه‌ك له‌ به‌ڕێزان (عه‌لی ساڵح مه‌حمود وكامه‌ران نه‌شئه‌ت به‌كر)ی وه‌ك دوو پاڵێوراو بۆ ئه‌ندامیه‌تیی ئه‌نجوومه‌نی كۆمیسیاران خسته‌ ده‌نگدانه‌وه‌ و به‌ ده‌نگی (٥٨) په‌رله‌مانتار په‌سەندكران و به‌مجۆره‌ كۆتایی به‌دانیشتنه‌كه‌ هێنا". پاش دوو ڕۆژ لەو دانیشتنە، ڕۆژنامەی وەقایعی کوردستان کاراکردنەوەی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی بڵاوکردەوە. ئەمڕۆ (عه‌لی ساڵح مه‌حمود وكامه‌ران نه‌شئه‌ت به‌كر) وه‌ك دوو پاڵێوراو بۆ ئه‌ندامیه‌تیی ئه‌نجوومه‌نی كۆمیسیاران لەبەردەم ئەنجومەنی دادوەری سوێندی یاساییان خوارد.   ئەگەرچی ئەم پرسە بە ناکۆکییەکی سەختی نێوان پارتی و یەکێتیدا تێپەڕدەێت. چارەسەرنەکردنی بنەڕەتی بۆ پرسەکانی پیوەند بە هەڵبژاردن، وەک؛ (چارەسەرنەکردنی نادادی جوگرافی، پاکژنەکردنەوەی تۆماری دەنگدران، کورسی پێکهاتەکان و نەدانی بە نوێنەری ڕاستەقینەی خۆیان و پێکهێنانەوەی کۆمسیۆن لە سەر بنەمای پشک پشکێنەی حیزبی...)، چەندین ئاستەنگی دیکەن لەبەردەم هەڵبژاردن و ئەگەری قوڵبوونەوەی زیارتری ناکۆکییەکان دێنێتە ئاراوە.  یەکەم؛ یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان لەگەڵ ئەوەی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان ژمارە (1)ی ساڵی (1992) حەوت جار هەموارکراوەتەوە، پێنج خولی هەڵبژاردن لەسەر بنەمای یاساکە بەڕێوەچووە، بەڵام ئێستا زۆرینەی لایەنە سیاسییەکان ناکۆکن دەربارەی یاساکە، هەوڵی هەموارکردنەوەی یاساکە لە ئارادایەو هەندێ جار لێدوانی بەشێک لە بەرپرسانی لایەنە سیاسییەکان زیاتر دەڕۆن و باس لە یاسایەکی نوێ دەکەن، هەرچۆن بێت (هەموار یان گۆڕینی یاساکە) چەند پرسێکی سەرەکی نزیکە یاخود هەوڵ هەیە گۆڕانکاری تێدا بکرێت ئەوانیش؛  1.    هەڵبژاردن لە یەک بازنەییەوە بۆ چوار بازنەیی لەگەڵ ئەوەی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان (7) جار هەموارکراوەتەوە، بەڵام لەسەرجەم هەموارکردنەکاندا ئەوە وەک خۆی ماوەتەوە کە "هەرێمی کوردستان – عێراق بە یەک ناوچەی دەنگدان دادەنرێت..." ئەم دەقەش لە ماددەی نۆیەمی یاساکە جێگیر کراوە. بەڵام لە ئێستا فشارێکی زۆر هەیە خولێکی نوێی هەڵبژاردن بەڕێوەبچێت، ئەو دەقەی سەرەوە یەکێک بووە لە خاڵە ناکۆکەکانی نێو لایەنەکان، بە تایبەت پارتی دیموکراتی کوردستان و لایەنەکانی دیکە، "هەرچەندە وا نیشان دەدرێت کە لە ئێستادا ئەو ناکۆکیانە لەم بارەوە رەویوەتەوەو پارتی دیموکراتی کوردستانیش ڕەزامەندبووە بە هەموارکردنی دەقی ناوبراو". بەپێی ئەو دەقە، سەرتاسەری هەرێمی کوردستان بە سەرجەم ناحیەو قەزاو پارێزگاکانییەوە لە یەک بازنەی هەڵبژاردن پێکهاتووە، گرفتی سەرەکی "یەک بازنەی هەڵبژاردن" بەڕای زۆربەی چاودێرانی بوارەکە، لە قوڵایدا نادادپەوەری جوگرافی لێدەکەوێتەوە، لە ڕووی بوونی نوێنەر لە ئەنجومەنە هەڵبژێردراوەکاندا. بەپێی پەیڕەو کردنی سیستمی یەک بازنەیی، سەرجەم ناوچە جوگرافییە جیاوازەکان نوێنەریان بە ئەنجومەنە هەڵبژێردراوەکان ناگات. ئەمە چۆن؟ بۆ نمونە "بەپێی ڕاپۆرتێکی پەیمانگای کوردی بۆ هەڵبژاردن" لە خولی پێنجەمی پەرلەمانی کوردستان لە کۆی (135) قەزاو ناحیەی هەرێمی کوردستان، (114) قەزاو ناحیە هیچ نوێنەرێکیان لە پەرلەمانی کوردستان نیە. بە پێچەوانەوە لە کۆی (111) ئەندامی پەرلەمانی کوردستان (74) ئەندامیان بەڕێژەی (67%) نوێنەری (3) قەزاکەی ناوەندی پارێزگاکانی (هەولێر، سلێمانی و دهۆک)ن. لە کاتێکدا (132) قەزاو ناحیەکەی دەرەوەی ئەو سێ شارە تەنها (37) نوێنەریان بە ڕێژەی (33%) لە پەرلەمانی کوردستانە. بۆ چارەسەرکردنی یاخود لانی کەمی کاڵ کردنەوەی ئەو نادادپەروەرییە جوگرافییەی کە لە یەک بازنەیی دەکەوێتەوە، چەند بژاردەیەک لە ئارادایە، بەڵام ئێمە لێرەدا تەنها تیشک دەخەینە سەر هەموارکردن دەقی ماددە یاساییەکەو گۆڕینی کە (یەک بازنەی هەڵبژاردنەوە بۆ چوار بازنەی هەڵبژاردن) وەک ئەوەی لە ئێستادا زۆربەی لایەنە سیاسییەکان هەرێمی کوردستان جەختی لەسەر دەکەنەوە. ئەگەر هەرێمی کوردستان لەسەر بنەمای پارێزگانی (هەولێر، سلێمانی، دهۆک و هەڵەبجە) بکرێت بە (4) بازنەی هەڵبژاردن، بەمانای کۆتایی هاتن نییە بە نادادپەوەری جوگرافی، چونکە بەهۆی ڕێژەی بەرزی دانیشتوان لە شارە گەورەکان، نادادپەرەوەییەکە بە جۆرێک لە جۆرەکان دووبارە دەبێتەوەو ڕوودەداتەوە.  بە بەڵگەی ئەوەی لە هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی پارێزگاکانی هەرێمی کوردستاندا پارێزگانی هەرێمی کوردستان (هەولێر، سلێمانی و دهۆک)، کە هەر یەکەو بازنەیەکی هەڵبژاردن بوو. بۆ نمونە لە پارێزگای سلێمانی لە کۆی (14) قەزای سنوری پارێزگاکە (6) قەزایان بەڕێژەی (43%)ی قەزاکانی سنورەکە هیچ نوێنەرێکیان سەرنەکەوتووە بۆ ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی، کە بریتین لە قەزاکانی (پێنجوێن، دەربەندیخان، کفری، قەرەداغ، شارباژێڕ و ماوەت)، بەڵام تەنها لە ناوەندی قەزای سلێمانی (16) کاندید سەرکەوتوون بۆ ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی.  ئەمەش ئەو ڕاستییە رووندەکاتەوە، کە بەشێک لە لایەنە سیاسییەکان، مەرامی سیاسییان هەیە بە گۆڕینی یاساکە لە یەک بازنەییەوە بۆ چوار بازنەیی، زیاتر لەوەی لە پێناو چارەسەرکردنی ئەو نادادپەروەرییە بێت کە لە سیستمی یەک بازنەیی دەکەوێتەوە. بۆ نمونە پاڵپشت بە ئەنجامی دوا هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانەی عێراق، سەنگی لایەنە سیاسییەکان هەرێمی کوردستان بۆ پەرلەمانی کوردستان و دواتر گریمانە کردنی هەموای یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان لە یەک بازنەییەوە بۆ چوار بازنەیی لێکەوتەکانی لەسەر پارتە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان لە پەرلەمانی کورستان، بەو شێوەیە دەبێت کە لە(چارتی ژمارە (1))دا نیشان دراوە. چارتی ژمارە (1) دەبێت ئاماژە بەوەش بکەین، کە ئایا لەسەر چ بنەمایەک ژمارەی کورسی بۆ هەر بازنەیەک تەرخان دەکرێت، ئەگەر ژمارەی دانیشوانی سنوری هەر بازنەیەک بە پێوە بگیرێت _کە دەبێت هەر واش بێت_ کام پێوەری سەرژمێری تەبەنی دەکرێت، چونکە بە گوێرەی هەردوو ئاماری وەزارەتەکانی پلاندانانی (هەرێم و و عێراق) جیاوازی گەورە هەیە لەبارەی ژمارەی دانیشتوانی سنوری پارێزگاکانەوە، لەم بارەیەوە (بڕوانە خشتەی ژمارە (1)).     2.    تۆماری دەنگدەران هەر بەپێی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان ژمارە (1) ساڵی (1992)ی هەموارکراو، پاڵپشت بە ماددەی شەشەمی یاساکە "بەیاسایەک، دەستەیەکی باڵای سەربەخۆ پێکدەهێنرێت بۆ سەرپەرشتی هەڵبژاردنەکان و بەڕێوەبردنی کارەکانی هەڵبژاردن لە هەرێمی کوردستان – عێراق، خشتەی دەنگدەران ئامادە دەکات..." ئەم دەقە یاساییە ئامادەکردن و ڕێکخستنی تۆماری دەنگدەران دەخاتە ئەستۆی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و ڕاپرسی لە هەرێمی کوردستان. سەربارەی ئەوەش وەک لە یاسای کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و ڕاپرسی لە هەرێمی کوردستان ژمارە (4)ی ساڵی (2014) ماددەی چوارەم بڕگەی پێنجەمدا هاتووە؛ (به‌ڕێوه‌بردنی پرۆسه‌ی تۆماركردنی ده‌نگده‌ران و رێكخستن و نوێ كردنه‌وه‌ی تۆماره‌كانیان بۆ مسۆگه‌ر كردنی مافی هه‌ڵبژاردنیان) دەخاتە ئەستۆی کۆمسۆن. هاوکات لە مادده‌ی شه‌شه‌م، بڕگەی یەکەم، خاڵی (1)دا هاتووە "دامه‌زراندن و نوێ كردنه‌وه‌ و بژارد كردنی تۆماری ده‌نگده‌ران له‌ رێی هه‌موو جۆره‌ شێوازێكی تازه‌ی به‌رده‌ست، له‌سه‌ر لایه‌نی په‌یوه‌ندیداریش پێویسته‌ هاوكاری و هه‌ماهه‌نگی له‌گه‌ڵ ئه‌نجوومه‌ندا بكه‌ن بۆ گه‌یشتن به‌و مه‌به‌سته"‌. ئەم دەقە یاساییانەش دەسەڵاتی ئامادەکردن و نوێکردنەوەی تۆماری دەنگدەران بۆ کۆمسیۆنی هەڵبژاردنی هەرێم یەکلا دەکاتەوە. بەڵام زۆرینەی لایەنە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان خشتەی تۆماری دەنگدەرانی هەرێمی کوردستان بە ناخاوێن دەزانن، داوای هەڵبژاردنی پاک و بێگەرد دەکەن. دەکرێت بوترێت ئەم خواستەش ڕەوایەتی تێدایە، بۆ نمونە بەپێی ڕاپۆرتێکی ئێنستتیوتی پەی کە لە ساڵی (2018)دا بڵاوی کردووەتەوە، تێدا ئاماژە بەوە دراوە زیاتر لە (932 هەزار) ناوی گوماناوی ناویان لە تۆماری دەنگدەراندا هەیە بەجۆرێک:  -    لیستی‌ ده‌نگده‌رانی‌ تایبه‌ت كه‌ دووباره‌ ناویان هه‌یه‌ (184 هەزار) کەسە. -    دووباره‌ بووه‌وه‌ی‌ نێو خودی‌ هه‌رێم (100 هەزار) کەسە. -    دووباره‌ بووه‌وه‌ی‌ نێوان هه‌رێم و ناوچه‌كانی‌ ماده‌ی‌ 140 (94 هەزار و 567) کەسە. -    ژماره‌ی‌ مردووان (218 هەزار و 965) کەسە.  -    له‌دایك بووانی‌ ساڵی‌ 2000 كه‌ ته‌مه‌نیان به‌ر له‌واده‌ی‌ ده‌نگدانه‌و نه‌گه‌یشتوونه‌ته‌ 18 ساڵ (60 هەزار) کەسە. (بەپێی ئەو ڕاپۆرتەی کە لە ساڵی (2018)دا بڵاو کراوەتەوە، چونکە لە ئێستادا لەدایکبووانی ساڵی (2005) مافی دەنگدان بەدەست دەهێنن). -    جیاوازی‌ له‌نێوان تۆماری‌ بایۆمه‌تری‌ عێراق و تۆماری‌ هه‌رێم (275 هەزار و 423) کەسە و كۆی‌ گشتی‌ (932 هەزار و 964) هەزار ناوی گوماناوی دەکات. ئەگەر ئەو ژمارانە بە ڕێژەی (50%)یش ڕاستبن و ئەوا دەتوانن کاریگەری گەورە لەسەر دەرەنجامی هەڵبژاردن جێبهێڵن، بە تایبەت ئەگەر لایەن یان چەند لایەنێکی سیاسی بە مەبەست ئەو ناوانەیان خزاندبێتە نێو لیستی تۆماری دەنگدەرانەوەو بتوانن بە قازانجی خۆیان بەکاری بهێنن. ڕاپۆرتەکەی ئێنستتیوتی پەی ئاماژەی بەوەش داوە تۆماری دەنگدەران لە هەرێم پشت بە فۆرمی خۆراک دەبەستێت و ئەم فۆرمەش لەساڵی (1996)ەوە دروستکراوە، بەڵام تا ئێستا ئەو کەسانەی کە مردوون لە ساڵی (1996)ەوە بە دەگمەن نەبێت ناویان لە تۆمارەکە نەسڕاوەتەوە، کە بە سەدان هەزار کەس دەخەمڵێنرێت. سەرباری ئەو کەموکورتیانەی نێو تۆماری دەنگدەرانی هەرێم، ئەگەر لایەنێک یان چەند لایەنێکی سیاسی داوای جێبەجێکردنی تۆماری دەنگدانی کومسیۆنی عێراق بکەن بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان، ئەوا پێویستە هەردوو یاسای (هەڵبژاردن و کۆمسیۆن)ی هەرێم هەموار بکرێتەوە، ئەمەش بە ئاسانی لە پەرلەمانی کوردستان تێناپەڕێت (ئەگەر لایەنەکان لە بابەتی دیکەدا سازش بۆ یەکتر نەکەن) و ڕەنگە لە رووی واقعیشەوە گونجاو نەبێت کۆمسیۆنی هەرێم بەتەنها پشت بە تۆماری دەنگدەرانی کۆمسیۆنی عێراق ببەستێت. بۆیە ڕێگاچارەی گونجاو داڕشتنی تۆمارێکی پاک و بێگەردی تایبەت بە کۆمسیۆنی هەرێمە، کە ئەمەش پێویستی ڕێ و شوێن قورس و کاتی زۆرە. بەڵام پێویستە لێرە ئاماژە بەوەش بدەین بە پێچەوانەی ئەو دەرەنجامەی لە ئامارەکانی هەردوو وەزارەتی پلاندانانی عێراق و هەرێمی کوردستان کەوتووەتەوە، جیاوازی گەورە هەیە لە نێوان هەردوو کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن لە هەرێمی کوردستان و کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن لە عێراق، سەبارەت بە ژمارەی ئەو هاوڵاتیانەی لە سێ پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان مافی دەنگدان و بەشدارییان لە هەڵبژاردن هەیە، چونکە بە پێی داتاکانی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن لە عێراق، لە دواین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە ساڵی (2021)، ژمارەی ئەو هاوڵاتیانەی لەم سێ پارێزگایە مافی دەنگدانیان هەبوو بریتی بوو لە (3 ملیۆن و 85 هەزار و 461) هاوڵاتی. بەڵام دوای تێپەڕبوونی نزیکەی دوو ساڵ بەسەر ئەو هەڵبژاردنەدا و پاڵپشت بە داتاکانی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن لە هەرێمی کوردستان، کە لە سایتی فەرمی دەستەکە بڵاوکراوەتەوە (3 ملیۆن و 277 هەزار و 551) کەس مافی دەنگدانی هەیە لە سێ پارێزگاکەو بەم پێیەش جیاوازییەکە بە ڕێژەی (6%) و (192 هەزار و 90) کەس کەمترە بەراورد بە داتاکانی کۆمسیۆنی عێراق. بۆ وردەکاری زیاتر بڕوانە (خشتەی ژمارە (2)).   3.    پشکی پێکهاتەکان لە پەرلەمانی کوردستان  پشکی پێکهاتەکان لە پەرلەمانی کوردستان یەکێکی دیکەیە لە خاڵی ناکۆکی نێوان لایەنە سیاسییەکان و هەندێکش بە "گرێکوێرەی هەڵبژاردن" ناوی دەبەن. هەر بەپێی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان ژمارە (1)ی ساڵی (1992)ی هەموارکراو ماددەی (سی و شەشەم)؛ یەکەم: پێنج کورسی بۆ کلدان سریان ئاشوری تەرخان دەکرێت، پاڵێوراوانی ئەو پێکهاتەیە کێبڕکێی لەسەر دەکەن. دووەم: پێنج کورسی بۆ تورکمان تەرخان دەکرێت، پاڵێوراوانی ئەو پێکهاتەیە کێبڕکێی لەسەر دەکەن. سێیەم: یەک کورسی بۆ ئەرمەن تەرخان دەکرێت، پاڵێوراوانی ئەو پێکهاتەیە کێبڕکێی لەسەر دەکەن. لە یەکەم خولی هەڵبژاردن  لە یاسای ژمارە (١) ساڵی ١٩٩٢ ماددەی یەکەم (١٠٠) کورسی  گشتی تەرخان کرا لە سەر بنەمای هەر نوێنەرێک (٣٠) هەزار کەس بێ ، کە ئەو کات ڕێژەی دەنگدەر نزیکەی یەک ملیۆن هاوڵاتی بوو، ڕێژەی  (٥) کورسی  بۆ (مەسیحیەکان) پێکهاتەی  کلدان، سریان، ئاشووری دابین کرا."لەسەر پێشنیازی  مام جلال "، دواتر ڕیژەی پێکهاتەکان  لە (٥) کورسی زیاد کرا بۆ (١١) کورسی. پرسی پێکهاتەکان لە پەرلەمانی کوردستان خاڵێکی دیکەی جەوهەری ناکۆکی لایەنە سیاسیەکانە بە تایبەت پارتی بەرامبەر یەکێتی و ئۆپۆزسیون و سەربەخۆکان، کە ئەویش بریتیە لە دابەشکردنی کورسی پێکهاتەکان و تۆماری دەنگدانی تایبەت بە پێکهاتەکان. هەندێک زانیاری باس لەوە دەکەن لەسەر ئەو بنەمایەی "نوێنەری ئێستای پێکهاتەکان لە پەرلەمانی کوردستان داوا دەکەن ژمارەی کورسی پێکهاتەکان زیاد بکرێ، لە کاتێکدا لە ساڵی ١٩٩٢ کە (١) ملیۆن دەنگدەر هەبوو ژمارەی کورسی گشتی (١٠٠) کورسی بوو، لە ئێستادا ڕێژەی دەنگدەری گشتی زیاد لە (٣) ملیۆن دەنگدەرە، هیچ داواکاریەک نیە بۆ زیادکردنی ڕێژەی کورسی گشتی، کە جیاوازی لە نێوان ساڵی ١٩٩٢ بۆ ٢٠٢٢ سێ سەد هێندەیە".  لە پاڵ ئەم گۆڕانکاریە گەورەی ڕێژەی دەنگدەر هیچ لایەنێک لەگەڵ کەمکردنەوەی ژمارەی کورسی پێکهاتەکان نیە داوای زۆرینەی لایەنە ناکۆکەکانی پارتی دیموکراتی کوردستان بریتییە لەوەی کە کورسی پێکهاتەکان دابەشی سەر بازنەکان بکرێت و تۆماری تایبەتی دەنگدەرانی خۆیان ببێت، تەنها بەئامانج ئەوەیە کە پێکهاتەکان نوێنەری راستەقینەی خۆیان بن، له‌ ژێر گوشاردا نه‌بن به پاشكۆی سیاسه‌تی ته‌سكی هیچ لایه‌نێك، ده‌یانەوێت هه‌ڵبژاردن و پشتیوانیكردنیان به جۆرێك بێت كه سه‌ربه‌خۆیی و به‌های نوێنه‌رایه‌تییه‌كه‌یان، له‌ ده‌ست نه‌ده‌ن. بۆ ئه‌مه‌ش، كورسیی پێكهاته‌كان پێویسته ئه‌وه‌نده ئازاد بێت كه بتوانێت له سێبه‌ری پاشكۆیه‌تی و به‌رژه‌وه‌ندیی حیزبت رزگار بكرێن. هەر لە بارەی کورسی پێکهاتەکانەوە (ئارام جەمال – بەرپرسی پەیمانگای کوردی بۆ هەڵبژاردن) پێی وایە؛ "ئەو یانزە کورسییەی لە یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستاندا بۆ پێکهاتە نەتەوەییەکان تەرخانکراوە، بۆ یەکەمجارە بۆتە کێشەی نێوان پارتی و یەکێتی، بەڵام نابێت ئەو کێشەیە بەوە چارەسەربکرێت کە بەشێک لە یانزە کورسییە کە لە دەست یەکەمیان بسەنرێتەوە و بەشی دووەمی لێبدرێت، بەڵکو چارەسەری دروست ئەوەیە و کە ئەو پێکهاتانە نوێنەری راستەقینەی خۆیان هەبێت، چونکە ڕەگی کێشەکە ئەوەیە هەتا ئێستا هاوڵاتیانی ئەو پێکهاتانە بەناوی نوێنەرایەتیەوە قەیرانی نوێنەرایەتیان هەیە". ئەگەر هەردوو حزبی دەسەڵاتدار (یەکێتی و پارتی) ئەوەندە بە تەنگ مافی پێکهاتەکانەوەن بۆچی کاندیدی کلدۆ سریانی و ئاشوری و تورکمان و کاکەیی و ئێزیدی ناخەنە نێو لیستەكانیانەوە؟، بۆ چارەسەری گرفتی نوێنەرایەتی پێکهاتەکانیش (3) ڕێگە پێشنیار دەکات؛ 1.    جیاکردنەوەی چەند کوردسییەک بۆ پێکهاتەکان، لەنێو خۆیاندا هەڵبژاردن بکەن و کاریگەری دەنگدانەی پێکهاتەی زۆرینەیان بەسەرەوە نەبێت. 2.    شێوازی جێکردنەوەی کاندیدانی پێکهاتەکان لەنێو حزبە زۆرینەکاندا (باشترین نەبراوەی کاندیدی پێکهاتەکان) 3.    لەبەرچاوگرتنی بەرژەوەندی پێکهاتەکان لە داڕشتنی بازنەکانی هەڵبژاردندا. دووەم؛ کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن ڕاپرسی لە هەرێمی کوردستان کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و ڕاپرسی لە هەرێمی کوردستان لە ماوەی (8 ساڵ و نیوی) تەمەنی خۆیدا سەرپەرشتی ڕاپرسییەکی گشتی بۆ سەربەخۆیی کوردستان لە 25/9/2017، و یەک هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستانی کردووە لە 30/9/2018 دا. لە ئێستاشدا زیاتر لە (3 ساڵ و نیو) بەسەر ماوەی یاسایی ئەنجومەنی کۆمسیاراندا تێپەڕیوە و (2) لە ئەندامەکانی ساڵانێکە لە پۆستەکانیان نەماون. لایەنە سیاسییەکان بۆچونی جیاوازیان لەبارەی شێوازی کاراکردنەوەو پڕکردنەوەی هەبوو. لە 23/7/2014 پەرلەمانی کوردستان یاسای ژمارە (4)ی ساڵی 2014 بەناوی (یاسای کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و ڕاپرسی لە هەرێمی کوردستان - عێراق)ی پەسەند کرد. لەماددەی دووەمی یاساکەدا هاتووە: "بە گوێرەی ئەم یاسایە دەستەیەک دادەمەزرێ لە ژێر ناوی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و ڕاپرسی بۆ ئەوەی ببێتە تاکە دەسەڵات کە ڕێکاری هەموو هەڵبژاردنەکان و ڕاپرسییە گشتییەکان ئەنجام دەدا لەسەر ئاستی سەرتاسەری کوردستان – عێراق". بەپێی ماددەی پێنجەمی یاساکە کۆمسیۆن پێکدێت لە؛ یەکەم: ئەنجومەنی کۆمسیاران: لە خاڵی (1)ی ماددەکە هاتووە: ئەنجومەنی کۆمسیاران لە (9) ئەندام پێک دێ کە لەلایەن پەرلەمانەوە بە زۆرینەی ڕەهای ئەندامانی هەڵدەبژێردرێن و دوای ئەوەی لەلایەن لیژنەیەکی تایبەتەوە کە پەرلەمان  پێکیدەهێنێ و پێشنیاز دەکرێن، بە مەرجێک دوو ئەندامی ئەنجوومەن بەلانی کەمەوە یاساناس بن، هەروەها دەبێ نوێنەرایەتی ئافرەتان و پێکهاتەکان مسۆگەر بکرێ و ماوەی کارکردنی ئەنجومەنەکەش (5) ساڵی رۆژ ژمێرییە.   لەم چوارچێوەیەدا پارتە سیاسییە سەرەکییەکان کاریان بۆ ئەوە کرد ئەو (9) ئەندامەی ئەنجومەنی کۆمسیاران لە نێوان خۆیان بەش بەش بکەن و سێ ئەندامی درا بە پارتی دیموکراتی کوردستان و پارتیش لەپشکی خۆی ئەندامێکی دا بە تروکمان و یەکێتی نیشتیمانی کوردستان و بزوتنەوەی گۆڕانیش یەکی دوو ئەندام و هەر یەک لە کۆمەڵ و یەکگرتووی ئیسلامی ئەندامێکییان پێدرا. ئەندامەکانیش لە ڕۆژی 3/12/2014 لە پەرلەمانی کوردستان و 23/12/2014 له‌لایه‌ن ئه‌نجومه‌نی دادوه‌ری هه‌رێمی كوردستان متمانه‌ی پێدرا. وەک ئاشکرایە ئەندامانی ئەنجومەنی کۆمسیاران ماوەی یاساییان تەواو ببوو، هاوکات دوان لە نوێنەرانی پارتی دیموکراتی کوردستان لە نێو ئەنجومەنەکەدا نەمابوون، لەم بارەیەوە لە رۆژی  (21/5/2022) کۆبوونەوەی مەکتەبی سیاسی یەکێتی و پارتی لە پیرمام بەڕێوەچوو، بەپێی زانیارییەکان دوای کۆبوونەوەکە (هێمن هەورامی – جێگری سەرۆکی پەرلەمان) دەچێتە پەرلەمانی کوردستان و بڕگەی کاراکردنەوەی کۆمسیۆن بۆ کارنامەی پەرلەمانی کوردستان زیاد دەکات. لە ڕۆژی (22/5/2023) دانیشتنی ژمارە چواری ئاسایی خولی بەهارەی پەرلەمانی کوردستان بەڕێوەچوو، لەگەڵ دەستپێکردنی دانیشینەکە (رێواس فائق - سەرۆکی پەرلەمانی کوردستان) وەک هەڵوێستەیەک بەرامبەر بەو کارەی جێگرەکەی، رایگەیاند "لە پێناو پاراستنی یەکڕیزی نیشتیمانی و کۆدەنگی هێزە سیاسییەکان، بڕیارمدا ئەو دەسەڵاتە ڕەها و تاکانەیە بەکاربهێنم، کۆبوونەوەی ئەمڕۆ بۆ کاتێکی دیکە تا بەرنامەیەکی دیکەی کار دوابخەم". دواتر (هێمن هەورامی - جێگری سەرۆک پەرلەمانی کوردستان وتی؛ "ئیمە پێمان وایە ئەمە تەعەسوفە". پاشان گرژی و پێکدادان لەنێوان پەرلەمانتارانی هەردوو حزب ڕوویدا، پارتی دیموکراتی کوردستان، ڕایگەیاند بە دەنگی (58) پەرلەمانتار، کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکان کاراکرایەوە.  لە هەمان رۆژدا لە سایتی فەرمی پەرلەمانی کوردستان ئەوە بڵاوکراویەوە کە "ئه‌مڕۆ دووشه‌ممه‌ 22/5/2023، به‌سه‌رۆكایه‌تیی د. ڕێواز فائق، سه‌رۆكی په‌رله‌مانی كوردستان و ئاماده‌بوونی د. هێمن هه‌ورامی، جێگری سه‌رۆكی په‌رله‌مان، منی نبی قه‌هوه‌چی، سكرتێری په‌رله‌مان، دانیشتنی ژماره‌ (٤)ی ئاسایی خولی به‌هاره‌ی ساڵی پێنجه‌م له ‌خولی پێنجه‌می هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مان، به‌ڕێوه‌چوو. سه‌ره‌تا د. ڕێواز فائق، سه‌رۆكی په‌رله‌مانی كوردستان، به‌ناوی خوا و گه‌لی كوردستانه‌وه دانیشتنه‌كه‌ی كرده‌وه‌ و بڕیاری دواخستنی دانیشتنه‌كه‌ی بۆ كاتێكی تر دواخست. پاشان د. هێمن هه‌ورامی، جێگری سه‌رۆكی په‌رله‌مان سه‌رۆكایه‌تیی دانیشتنه‌كه‌ی گرته‌ئه‌ستۆ به‌خستنه‌ ده‌نگدانه‌وه‌ به‌رده‌وامیی به‌ دانیشتنه‌كه‌دا و هه‌ر به‌ده‌نگدانیش ئاڵوگۆڕی له‌ ڕیزبه‌ندیی خاڵه‌كانی به‌رنامه‌ی كاری دانیشتنه‌كه‌ كرا و به‌مجۆره‌ به‌پێی خاڵی یه‌كه‌می به‌رنامه‌ی كار، د. هێمن هه‌ورامی، كاراكردنه‌وه‌ی ئه‌نجوومه‌نی كۆمیسیارانی خسته‌ ده‌نگدانه‌وه‌ و به‌ ده‌نگی (٥٨) په‌رله‌مانتار په‌سندكرا و پاشان ناوی هه‌ریه‌ك له‌ به‌ڕێزان (عه‌لی ساڵح مه‌حمود وكامه‌ران نه‌شئه‌ت به‌كر)ی وه‌ك دوو پاڵێوراو بۆ ئه‌ندامیه‌تیی ئه‌نجوومه‌نی كۆمیسیاران خسته‌ ده‌نگدانه‌وه‌ و به‌ ده‌نگی (٥٨) په‌رله‌مانتار په‌سەندكران و به‌مجۆره‌ كۆتایی به‌دانیشتنه‌كه‌ هێنا". پاش دوو ڕۆژ لەو دانیشتنە، ڕۆژنامەی وەقایعی کوردستان کاراکردنەوەی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکان بڵاوکردەوە. بڕیار وایە هه‌ریه‌ك له‌ (عه‌لی ساڵح مه‌حمود وكامه‌ران نه‌شئه‌ت به‌كر)ی وه‌ك دوو پاڵێوراو بۆ ئه‌ندامیه‌تیی ئه‌نجوومه‌نی كۆمیسیاران رۆژی (28/5/2023) لەبەردەم ئەنجومەنی دادوەری سوێندی یاسایی بخۆن. رۆژی (29/5/2023) بەشداری کۆبوونەوەی ئەنجومەنی کۆمسیاران بکەن. تایبەت بە ئەندامانی ئەنجومەنی کۆمسیاران لە ڕابردوو و ئێستادا (بڕوانە خشتەی ژمارە (3))؛   سەرچاوەکان 1.     درەو میدیا، هەڵبژاردنی كوردستان بە ئاماری هەرێم دەكرێت یان بەغداد، 16/6/2022. 2.    درەو میدیا، پێگەی پارتە سیاسییەکانی هەرێم لە یەک بازنەییەوە بۆ چوار بازنەیی، 7/6/2022. 3.    درەو میدیا، کۆمسیۆنی هەڵبژاردنی هەرێم لە پشک پشکێنەی حیزبی ڕزگاری نابێت!، 25/1/2021. 4.    عەونی بەزاز؛ یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان ژمارە (1)ی ساڵی (1992) بە سەرجەم هەموارەکانییەوە. 5.    یاسای ژماره‌ (4)ی ساڵی 2014 یاسای كۆمسیۆنی باڵای سه‌ربه‌خۆی هه‌ڵبژاردن و ڕاپرسی. 6.    ئینستتیوتی پەی بۆ پەروەردەو گەشەپێدان، تۆماری دەنگدەران لە نێوان بێگەردی و ساختەکاریدا، تشرینی دووەمی (2017). 7.    هاوڕێ تۆفیق، لە کوردستان هەڵبژاردنی پەرلەمان دەکرێت کێشەکان چی بوون و کامیان چارەسەر بوون؟ (دەرەو میدیا) 8.    ڕاپۆرتی پەیمانگای کوردی بۆ هەڵبژاردن (ئیفۆ گرافیک)، واڵی ئارام جەمال. 9.    سەركۆ گەڵاڵی (ئەندامی پەرلەمانی کوردستان – فراکسیۆنی یەکێتی)، گرێ کوێرەی هەڵبژاردن بە ئاسانی ناکرێتەوە، پەڕەی تایبەتی نوسەر، 24/1/2023. 10.    ئارام جەمال، رێگەچارەی قەیرانی نوێنەرایەتی کۆتای پێکهاتەکان لە پەرلەمانی کوردستاندا، ئەیلولی 2022. 11.    ڕاگەیەندراوی هابەشی کۆبونەوەی بەشی هەڵبژاردنی پارتی و یەکێتی لە 28/2/2023 12.    سایتی پەرلەمانی کوردستان؛ بە دەنگی ٥٨ پەرلەمانتار کۆمیسیۆنی باڵای هەڵبژاردن و راپرسیی هەرێمی کوردستان کارا کرایه‌وە. 13.    سایتی کۆمسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردن و ڕاپرسی لە هەرێمی کوردستان. 14.    سایتی کۆمسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردن لە عێراق.

راپۆرت: درەو لەدوای پەرلەمانی كوردستان، ئەنجومەنی دادوەریش كەوتە ناو كێژاوی ململانێی پارتی‌و یەكێتیی لەبارەی هەڵبژاردنەوە، دادوەرەكانی هەولێرو دهۆك بەبێ دادوەرەكانی سلێمانی كۆبونەوە‌و سوێندخواردنی دوو ئەندامی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنیان پەسەندكرد، یەكێتیی دەڵێ نیسابی كۆبونەوەكە تەواو نەبووە، ئەنجومەنی دادوەریی چییە؟ دادوەرەكانی چۆن دابەشبوون ؟ زانیاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. كۆمسیۆنی هەڵبژاردن لەبەردەم ئەنجومەنی دادوەریدا بێ گوێدانە ناڕەزایەتییەكانی یەكێتیی نیشتمانی، پارتی دیموكراتی كوردستان سورە لەسەر ئەوەی كۆبونەوەی رۆژی 22ی ئەم مانگەی پەرلەمانی كوردستان بۆ كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێم كۆبونەوەیەكی دروستە، بۆیە ئەمڕۆ لەڕێگەی ئەنجومەنی دادوەرییەوە بڕیارەكەی پەرلەمانی جێبەجێكرد.   دوای كۆبونەوە كێشەلەسەرەكەی 22ی مانگ، هێمن هەورامی جێگری سەرۆكی پەرلەمان لە پشكی پارتی نوسراوی ژمارە (10)ی ئاڕاستەی وەزارەتی داد كرد، تێیدا رایگەیاند، پەرلەمان كۆمسیۆنی كاراكردوەتەوە‌و متمانەی بە دوو كەس داوە بۆ پڕكردنەوەی شوێنە بەتاڵەكانی ئەنجومەنی كۆمسیۆن، هاوكات رێواز فایەق سەرۆكی پەرلەمان كە سەربە یەكێتییە نوسراوی بۆ لایەنە پەیوەندیدارەكان كرد كە كۆبونەوەی 22ی مانگی پەرلەمان هەڵگیراوە‌و كۆمسیۆن كارا نەكراوەتەوە.  لەنێوان ئەم دوو نوسراوەدا، فەرسەت ئەحمەد وەزیری دادی هەرێم كە سەربە پارتییە، نوسراوەكەی هێمن هەورامی پەسەندكرد‌و لە رۆژنامەی "وەقایع"ی كوردستان بڵاویكردەوە.  لەسەر بنەمای نوسراوی ژمارە (10)ی وەقایعی كوردستان، ئەمڕۆ ئەنجومەنی دادوەریی هەرێم كۆبووەوە، لە كۆبونەوەكەدا دەستبەكاربوونی دوو ئەندامی ئەنجومەنی كۆمسیارانی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی پەسەندكرد.  (عەلی ساڵح مەحمود)‌و (كامەران نەشئەت بەكر) وەكو كۆمسیاری نوێی كۆمسیۆن لەبەردەم ئەنجومەنی دادوەریی سوێندی یاساییان خوارد.  نیسابی ئەنجومەنی دادوەریی.. كێشەیەكی تر لەكاتێكدا هێشتا پارتی‌و یەكێتیی ناكۆكییەكانیان لەبارەی كۆبونەوەكەی 22ی مانگی پەرلەمانی كوردستان بەلادا نەخستووە، ئەمڕۆ كێشەیەكی تر هاتە  پێشەوە كە كێشەی نیسابی یاسایی ئەنجومەنی دادوەریی هەرێمە.  بەپێی بڕگەی دووەمی ماددەی (33) لە یاسای ژمارەی (23)ی ساڵی 2007ی ئەنجومەنی دادوەریی هەرێمی كوردستان‌و بەگوێرەی بڕگەی (ا) لە مادەی 3ی پەیڕەوی ناوخۆی ئەنجومەنی دادوەریی، كۆبوونەوەی ئەنجومەنی دادوەریی پێویستی بە ئامادەبوونی (3/4) ئەندامانی ئەنجومەنەكە هەیە.  ئێستا ئەنجومەنی دادوەریی هەرێم لە (8) ئەندام پێكدێت، واتا بۆ تەواوكردنی نیسابی كۆبونەوە، دەبێت لە كۆی (8) ئەندام (6) ئەندام ئامادەبن.  بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، 8 ئەندامەكەی ئەنجومەنی دادوەریی بەمشێوەیە دابەشبوون:  •    3 ئەندام لە سنوری سلێمانیی •    5 ئەندام لە سنوری هەولێرو دهۆك سێ ئەندامەكەی سنوری سلێمانی ئەمڕۆ بەشداری كۆبونەوەكەی ئەنجومەنی دادوەرییان نەكرد تایبەت بە سوێندخواردنی دوو ئەندامەكەی ئەنجومەنی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن، ئەوانەی بەشدار نەبوون بریتین لە هەریەكە لە:  •    دادوەر (لەتیف عوسمان شەریف) جێگری سەرۆكی دادگای پێداچوونەوەی هەرێمی كوردستان (تەمەنی یاسایی بەسەرچووە، بەپێی زانیارییەكان دوێنێ بۆی درێژكراوەتەوە بە ئومێدی ئەوەی ئەمڕۆ بەشداری كۆبونەوەكە بكات، بەڵام بەشداری نەكرد) •    دادوەر (جاسم جەزا جافر هەورامی)- سەرۆكی دادگای تێهەڵچوونەوەی ناوچەی سلێمانی  •    دادوەر (ئاوات حاجی)- سه‌رۆكی دادگای تێهه‌ڵچوونه‌وه‌ی كه‌ركوك/ گه‌رمیان لەبەرامبەردا ئەو (5) دادوەرەی هەولێرو دهۆك كە بەشداری كۆبونەوەكەی ئەمڕۆیان كرد بریتی بوون لە هەریەكە لە:   •    دادوەر (عەبدولجەبار عەزیز حەسەن)- سەرۆكی دادگای پێداچوونەوەی هەرێمی كوردستان (سەرۆكایەتی كۆبونەوەكەی ئەمڕۆی كردووە) •    دادوەر (محەمەد مستەفا مەحمود)- جێگری سەرۆكی دادگای پێداچوونەوەی هەرێم •    دادوەر (كاوە فەتحی مەعسوم)- سەرۆكی داواكاری گشتیی •    دادوەر (فاخر سابر بایز)- سەرۆكی دادگای تێهەڵچونەوەی ناوچەی هەولێر •    دادوەر (بەهزاد فەتحی عەلی)- جێگری سەرۆكی دادگای تێهەڵچوونەوەی ناوچەی دهۆك (لەبری سەرۆكی دادگاكە بەشداری كۆبونەوەكەی ئەمڕۆی كردووە) یەكێتیی نیشتمانی كۆبونەوەی ئەمڕۆی ئەنجومەنی دادوەریی بە كۆبونەوەیەكی نایاسایی دەزانێت، چونكە دەڵێ نیسابی كۆبونەوەكە تەواو نەبووە، لەبری (6) ئەندام تەنیا (5) ئەندام بەشدارییان كردووە، ئەمە بەواتای ئەوەدێت ئەنجومەنی دادوەریی بەبێ نیساب بڕیاریداوە لەسەر دەستبەكاربوون‌و سوێندخواردنی دوو ئەندامەكەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن. ئەمڕۆ كاری یەكێتیی قورستر بوو، ئەگەر سكاڵا لەسەر كۆبونەوەكەی 22ی پەرلەمان تۆمار بكات، دەبێت سكاڵاش لەسەر كۆبونەوەی ئەمڕۆی ئەنجومەنی دادوەریی تۆمار بكات.  هەموو ئەم كێشانە وا دەكەن پێشبینی ئەوە بكرێت پارتی‌و یەكێتیی لەسەر سازدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان نەگەنە رێككەوتن‌و بۆ جاری دووەم هەڵبژاردن لە وادەی دیاریكراوی خۆی دوابكەوێت كە رۆژی 18ی تشرینی دووەمی ئەمساڵە.   لەبارەی دەسەڵاتی دادوەرییەوە ئەنجومەنی دادوەریی بەرزترین دەسەڵاتی دادوەرییە لە هەرێمی كوردستان، دەسەڵاتی سێیەمە لەپاڵ دەسەڵاتی یاسادانان (پەرلەمان)و دەسەڵاتی جێبەجێكردن (حكومەت). تاوەكو ساڵی 1992 دەسەڵاتێكی دادوەریی سەربەخۆ لە هەرێمی كوردستان نەبووە، كاری سەرجەم دادگاكان بە یاسای ژمارە (160)ی ساڵی (1979) رێكدەخرا‌و دادگاكان سەر بە وەزارەتی دادی بەغداد بوون. لەدوای راپەرینی ساڵی 1991و كشانەوەی دامودەزگاكانی رژێمی بەعس لە كوردستان دۆخەكە وەكو خۆی ماوەیەوە، واتا دەسەڵاتی سەربەخۆی دادوەریی لە هەرێمی كوردستان دروست نەكرا، چونكە یاسای دەسەڵاتی دادوەریی ژمارە (14)ی ساڵی 1992 كە یەكەمین خولی پەرلەمانی كوردستان دەریكردووە، دادگاكانی بەستوەتەوە بە وەزارەتی دادەوە، ئەمەش بەواتای ئەوە دێت دادگاكان راستەوخۆ بەستراونەتەوە بە دەسەڵاتی جێبەجێكردن (حكومەت)‌و سەربەخۆ نەبوون. دۆخی دادوەریی لە هەرێمی كوردستان بەمشێوەیە بەردەوام بوو تا ئەوكاتەی رژێمی بەعس لە ساڵی 2003دا روخا، ساڵی 2005 عێراق دەستورێكی نوێی نوسییەوە، لە دەستورەكەدا مافی ئەوە بە دەسەڵاتی هەرێمەكان درا مومارەسەی دەسەڵاتی دادوەریی خۆیان بكەن، لەسەر ئەم بنەمایە پەرلەمانی كوردستان یاسای ژمارەی (23)ی ساڵی 2007ی دەركرد، ئیتر لێرەوە بۆ یەكەمجار لە هەرێمی كوردستان دادگاكان لە وەزارەتی دادو دەسەڵاتی جێبەجێكردن جیاكرانەوە‌و خرانە سەر ئەنجومەنی دادوەریی وەكو دەسەڵاتێكی سەربەخۆ لەپاڵ دەسەڵاتی یاسادانان (پەرلەمان)‌و دەسەڵاتی جێبەجێكردن (حكومەت). بەپێی یاسای دەسەڵاتی دادوەریی، سەرۆكی دادگای پێداچونەوە هاوكات سەرۆكی دەسەڵاتی دادوەریشە، ئەم كەسە پۆستەكەی هاوتای پۆستی سەرۆكی پەرلەمان‌و سەرۆكی حكومەتە، بەڵام ئەوەی جێگەی سەرەنجە بەپێی ماددەی (38)ی یاساكە:" سەرۆكی دادگای پێداچونەوە پلەكەی وەزیرەو موچە‌و دەرماڵەی وەزیر وەردەگرێ"، واتا بەپێی پلەی وەزیفی نەخراوەتە ئاستی سێ سەرۆكایەتییەكانی هەرێم. ئەو دادگایانەی كە سەربە ئەنجومەنی دادوەرین‌و بە دادگا مەدەنییەكان ناودەبرێن، بریتین لەم دادگایانە:  •    دادگای پێداچونەوە (التمییز) •    دادگای تێهەڵچونەوە (استئناف) •    دادگاكانی تاوان •    دادگاكانی نەوجەوانان •    دادگاكانی باری كەسایەتی •    دادگاكانی كەتن •    دادگاكانی كار •    دادگاكانی لێكۆڵینەوە •  دادگاكانی تایبەت بە ماددەكانی كەسایەتی بۆ مەسحییەكان‌و ئێزدییەكان‌و ئاینەكانی تر دەسەڵاتی سێیەم كێیە ؟ ئەنجومەنی دادوەریی كە دەسەڵاتی سێیەمە لە هەرێمی كوردستان، بەگوێرەی ئەو یاسایەی كە كاری پێدەكات، ئەندامەكانی بریتین لەو كەسانەی كە ئەم پۆستانەیان هەیە:   • سەرۆكی دادگای پێداچوونەوەو جێگرەكانی • سەرۆكەكانی دادگاكانی تێهەڵچوونەوە (هەولێر- دهۆك- سلێمانی- كەركوك/گەرمیان) • سەرۆكی دەستەی سەرپەرشتیاری دادوەریی (تا ئێستا یاسای بۆ دەرنەچووە) • سەرۆكی داواكاری گشتی ئەم ئەنجومەنی سەرباری ئەوەی سەربەخۆیەو بەپێی یاساكەی دەبێت دادوەرەكانی حزبی نەبن، بەڵام وەكو هەموو دامەزراوەكانی تر ئەندامەكانی ئەم ئەنجومەنە دابەشبووە بەسەر پارتی‌و یەكێتیدا، دادوەرەكانی سنوری سلێمانی لەلایەن یەكێتیی‌و ئەوانەی سنوری هەولێرو دهۆكیش لەلایەن پارتییەوە دانراون، بۆیە كاتێك كێشە لەسەر پرسە یاساییەكان لەنێوان پارتی‌و یەكێتیدا دروست دەبێت، دادوەرەكانیش دابەش دەبن، باشترین نمونە بۆ ئەم دابەشبوونەی دادوەرەكان كۆبونەوەكەی ئەمڕۆی ئەنجومەنی دادوەرییە. پارتی لە ئەنجومەنی دادوەریی (5) ئەندام‌و یەكێتیش (3) ئەندامی هەیە، واتا جگە لە سەرۆكایەتی هەرێم‌و سەرۆكایەتی حكومەت‌و زۆرینەی پەرلەمانیی، پارتی دیموكرات جڵەوی دەسەڵاتی سێیەمیشی لەدەستدایە كە دەسەڵاتی دادوەرییە‌و دەتوانێت لەڕێگەیەوە سیاسەتەكانی خۆی سەربخات.   ئەنجومەنی دادوەری بەپێی یاسا دەبێت مانگانە لانی كەم جارێك كۆبونەوە بكات، لەپاڵ ئەمەدا سەرۆكی ئەنجومەنەكە بۆی هەیە لەكاتی پێویستدا داوای كۆبونەوە بكات، ئەگەر سەرۆك یان ئەو كەسەی كە نوێنەرایەتی سەرۆك دەكات لەگەڵ سێ لەسەر چواری ئەندامانی ئەنجومەنی دادوەری ئامادەی كۆبونەوەیەك نەبن، كۆبونەوەكە بەڕێوەناچێت، بڕیار لەناو ئەم ئەنجومەنەدا بەزۆرینە دەدرێت واتە (50+1)ی ئەندامانی ئەنجومەن. بەپێی یاسا ئەنجومەنی دادوەریی ئەم تایبەتمەندیانەی پێدراوە:  •    ئامادەكردنی پلان‌و نەخشە بۆ دەزگای دادوەریی‌و وتووێژ لەسەركردنی‌و دەربڕینی تێبینییەكانی لەبارەیەوە.  •    سەیركردنی كاروباری دامەزراندن‌و بەرزكردنەوە‌و پایەپێدان‌و گواستنەوە‌و گەڕاندنەوەی دادوەرەكان‌و لێكۆڵینەوە لە رەوشت‌و توانایان‌و سەرپەرەشتیكردنی سەربەخۆیی دادوەریی. •    ئامادەكردنی بودجەی ئەنجومەن‌و بەرزكردنەوەی بۆ پەرلەمان بۆ پەسەندكردنی. •    رێكخستنی كارگێڕی‌و دادگاكان بەكاروباری خزمەتی كارمەندان‌و بەرزەفتكردنیان. •    دیاریكردنی میلاكاتی دادگاكان‌و دامەزراندنی فەرمانبەران كە ئەو میلاكانە پڕدەكەنەوە‌و ئەوانی دیكە لەچوارچێوەی تەرخانكراوەكانی بودجەی ئەنجومەن دەبن.  •    دانانی پەیڕەوی ناوخۆ بۆ ئەنجومەن. بودجەی دەسەڵاتی سێیەم ئەنجومەنی دادوەریی وەكو دەسەڵاتی سێیەم لە هەرێمی كوردستان بودجەی تایبەت بەخۆی هەیە، بەپێی ئەو یاسایەی كاری پێدەكات، بودجەی ئەم دەسەڵاتە سەربەخۆیە لەلایەن ئەنجومەنی دادوەرییەوە ئامادە دەكرێت‌و دەخرێتە بەردەم پەرلەمانی كوردستان بۆئەوەی وەكو پاشكۆی بودجەی گشتی ساڵانەی هەرێمی كوردستان پەسەندی بكات. بەگشتی بودجەی ئەنجومەنی دادوەریی لەم دوو سەرچاوەیەوە دابین دەكرێت:  •    رەسم‌و غەرامەی دادوەریی كە لەلایەن دادگاكانەوە وەردەگیرێن. •    ئەو پارەیەی كە ساڵانە حكومەتی هەرێم بۆ ئەنجومەنی دادوەریی تەرخان دەكات. بەگوێرەی دواین پرۆژەی بودجەی هەرێمی كوردستان كە ساڵی 2013 دەرچووە، بودجەی ئەنجومەنی دادوەریی بۆ ساڵەكە (46 ملیارو 787 ملیۆن) دیناربووە، لەو ساڵەدا ئەنجومەنی دادوەریی رێژەی (0,4%)ی كۆی گشتی بودجەی هەرێمی بردووە. بەپێی یاسای بودجەی 2013ی هەرێم، ئەنجومەنی دادوەریی (3 هەزارو 468) كارمەندی هەبووە، ئێستا خەرجی موچەی ئەنجومەنی دادوەریی مانگانە بڕەكەی (3 ملیارو 769 ملیۆن) دینارە.    هەیكەلی كارگێری ئەنجومەنی دادوەریی

راپۆرت: درەو  لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق لە پرۆژەیاسای بودجەدا هەردوو  كێڵگەی (خورمەڵە)‌و (كۆرمۆر)ی لەدەستی حكومەتی هەرێمی كوردستان سەندەوە، بەرهەمی ئەم دوو كێڵگەیە رێژەی 40%ی تێكڕای نەوتی بەرهەمهێنراوی كوردستان پێكدەهێنن، واتا لە كۆی (400 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانە، نزیكەی (160 هەزار) بەرمیل لەم دوو كێڵگەیە بەرهەمدەهێنرێن. حوزەیرانی ساڵی رابردوو كێڵگەی (كۆرمۆر) كە دەكەوێتە ناوچەی ژێردەسەڵاتی یەكێتیی چەندجارێك موشەكباران كرا، لەولاشەوە حەشدی شەعبی هێزی جوڵاند بۆ گرتنی (خورمەڵە) لەژێر ناوچەی دەسەڵاتی پارتیدا، ئەوەی حەشدی بەشێوەی سەربازی نەیكرد، لە پەرلەمانی عێراق بە بڕگەیەكی یاسایی ئەنجامدرا، پارتی‌و یەكێتیی لەسەر ئەم بابەتە بۆچونیان جیاوازە، حكومەت دەڵێ" قبوڵی ناكەین"، كەرتی نەوتی هەرێم بەبێ (خورمەڵە)‌و (كۆرمۆر) چییە ؟ بەر لە دادگا، بودجە حوكم دەدات راپۆرتی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق سەبارەت بە بودجەی 2023 پەسەندكرا، بڕگەی (10) لە ماددەی (14)ی پرۆژە یاسای بودجە كە لەلایەن لیژنەی داراییەوە پەسەندكراوە دەڵێ:" حكومەتی فیدراڵ‌و حكومەتی هەرێم پابەندن بە رێگریكردن لە دەرهێنانی نەوت لە كێڵگەكانی كەركوك‌و نەینەوا لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە لە ئێستادا". ئەم بڕگەیە بەواتای ئەوەدێت، حكومەتی هەرێم چیتر بۆی نییە نەوت لە هەردوو كێڵگەی (خورمەڵە)‌و (كۆرمۆر) دەربهێنێت، چونكە هەردوو كێڵگەكە سەربە كۆمپانیای نەوتی باكۆرن لە كەركوك و نەینەوا، ئەمە جگە لە راگرتنی كاركردنی حكومەتی هەرێم لە هەندێك كێڵگە نەوتییەكانی پارێزگای نەینەوادا كە بە تانكەر نەوتەكەیان بۆ هەرێمی كوردستان دەگوازرێتەوە. كۆمپانیای نەوتی باكور لەدادگای فیدراڵی سكاڵای كردووە‌و داوای ئەم دوو كێڵگەیە لە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەكات، بەڵام بەرلەوەی دادگا بڕیار بدات، لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق كە (4) ئەندامی فراكسیۆنە كوردیەكانی تێدایە (پارتی، یەكێتی، یەكگرتوو)، ئەم دوو كێڵگەیەی لەدەستی حكومەتی هەرێم سەندەوە، بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، پارتی دیموكراتی كوردستان لەسەر ئەم بڕگەیە زۆر توڕەیە‌و هەڕەشەی كشانەوە لە حكومەتی عێراق دەكات ئەگەر لە پەرلەمان ئەم بڕگەیە پەسەند بكرێت.    راگرتنی بەرهەمهێنانی نەوت لە هەردوو كێڵگەی (خورمەڵە)‌و (كۆرمۆر) چ واتایەكی بۆ هەرێمی كوردستان هەیە لە بواری نەوتدا ؟ بەرهەمی ئەم كێگانە چەندە‌و چ كاریگەرییەكی لەسەر پرۆسەی هەناردەی نەوتی هەرێم دەبێت ؟  خورمەڵە.. شادەماری نەوتی هەرێم بلۆكی خورمەڵە دەكەوێتە باشوری خۆرئاوای هەولێر، ئەم كێڵگەیە درێژكراوەی كێڵگەی كەركوكە، لەلایەن كۆمپانیای (كار گروپ)ەوە سەرپەرشتی دەكرێت، ساڵی 2007 كەوتوەتە دەست حكومەتی هەرێم.  ناوەڕاستی ئایاری 2022، كۆمپانیای نەوتی باكور كە سەربە وەزارەتی نەوتی عێراقە بەیاننامەیەكی بڵاوكردەوە، تێیدا باسی لەوەكرد، حكومەتی هەرێم زیادەڕۆیی كردوەتەسەر كێڵگەی (خورمەڵە). حكومەتی فیدراڵ بە وەرگرتنەوەی ئەم كێڵگەیە، لە شادەماری ئابوری حكومەتی هەرێمی كوردستان دەدات، چونكە بەپێی داتاكانی 2022ی وەزارەتی سامانە سروشتیەكان: •    داهاتی فرۆشی نەوتی ئەم كێڵگەیە مانگانە (525 ملیۆن) دۆلار بۆ حكومەتی هەرێم دابین دەكات، لەكاتێكدا تێكڕای داهاتی مانگانەی نەوتی هەرێم (ملیارێك‌و 260 ملیۆن) دۆلارە. •    لەكۆی (421 هەزار) بەرمیل نەوت كە رۆژانە هەرێم هەناردەی دەرەوەی دەكات بڕی (175 هەزار) بەرمیلی بەتەنیا لە كێڵگەی (خورمەڵە) بەرهەم دەهێنرێت، بەمەش رێژەی 42%ی تێكڕای نەوتی هەناردەكراو و داهاتی نەوتی هەرێم لە (خورمەڵە)وە سەرچاوە دەگرێت.  بەڵام بەپێی راپۆرتێكی چەند رۆژی رابردووی ئاژانسی هەواڵی (رۆیتەرز) لەزاری سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە بڵاویكردەوە" كێڵگەی خورمەڵە ئێستا رۆژانە 50 هەزار بەرمیل بەرهەمدەهێنێت، ئەمەش كەمبونەوەیەكی زۆرە بەبەراورد بە مانگێك لەمەوبەر كە رۆژانە 100 هەزار بەرمیل بووە‌و بەر لە راوەستانی بۆرییەكە كە رۆژانە 135 هەزار بەرمیل بووە".   كەمبونەوەی بەرهەمهێنانی نەوت لە كێڵگەی خورمەڵە دوای ئەوە دێت بەرەبەیانی رۆژی 25ی ئازاری ئەمساڵ، لەبەر رۆشنایی بڕیاری دادگای نێودەوڵەتی پاریسدا، توركیا هەناردەی نەوتی هەرێمی لەرێگەی بۆرییەوە راگرت.  لەدەستدانی كێڵگەی خورمەڵە زیانی گەورەتری دەبێت، چونكە بۆری نەوتی هەرێمی كوردستان بۆ توركیا لە كێڵگەی (خورمەڵە)ەوە دەستپێدەكات، رۆژانە (90 هەزار) بەرمیل نەوتی كەركوك دەچێتە خورمەڵە‌و لەڕێگەی بۆری نەوتی كوردستانەوە رەوانەی توركیا دەكرێت، داهاتی ئەم نەوتەی كەركوك بۆ حكومەتی عێراق بوو، بەڵام كۆمپانیای (كار) كرێی بۆرییەكە لە عێراق وەردەگرت‌و بۆ هەناردەكردنی هەر بەرمیلێك بڕی (10) دۆلاری دەستدەكەوت، كە بەتێكڕا مانگانە داهاتەكەی (27 ملیۆن) دۆلار بوو، بەڵام ئەگەر كێڵگەی خورمەڵە بكەوێتە دەست كۆمپانیای نەوتی باكور، چیتر كۆمپانیای (كاریش) ئەم قازانجەی دەستناكەوێت. كۆمپانیای كار لە كێڵگەی خورمەڵە كار دەكات، كە گەورەترین كۆمپانیای خۆماڵییە لە بواری وزەدا، كۆمپانیاكە گرێبەستی لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتییەكان هەیە بۆ پەرەپێدان لە كێڵگەكەدا. بەڵام جۆری گرێبەستی ئەم كۆمپانیایە هێشتا نەزانراوە، كۆمپانیای كار كاتێك كێڵگەی (خورمەڵە)ی وەرگرتووە، كێڵگەیەكی ئامادە بووە‌و بەرهەمی هەبووە، زۆربەی بەرهەمی ئەم كێڵگەیە دەچێت بۆ پاڵاوتن لە پاڵاوگەی (كار)، بڕێكیشی بە تانكەر هەناردەی توركیا دەكرێت.  بەمدواییە كە هەناردەی نەوتی هەرێم لەرێگەی بۆرییەوە بۆ توركیا راوەستا، پێشنیازێك هەبوو بۆ ئەوەی كۆمپانیای (كار) ئاستی هەناردەی نەوت بۆ توركیا بە تانكەر بەرزبكاتەوە. كۆمپانیای كار، جگە لە كێڵگەی خورمەڵە، لەگەڵ كۆمپانیای (روسنەفت)ی روسیدا خاوەندارێتی بۆری گواستنەوەی نەوتی هەرێمیش دەكات‌و پشكی 40%ی لە بۆرییەكەدا هەیە، لەپاڵ ئەمەشدا (كار) خاوەنی گەورەترین پاڵاوگەی هەرێمی كوردستانە كە رۆژانە نزیكەی (25 هەزار) بەرمیل نەوت بۆ وەزارەتی سامانە سروشتییەكان دەپاڵێوێت‌و بەپێی زانیارییەكان، كۆمپانیای كار بە دوو هێندەی نرخ نەوت بۆ حكومەتی هەرێم دەپاڵێوێت بە بەراورد بە عێراق.  كۆمپانیای (كار) واناسراوە، لە لوتكەی دەسەڵاتی زۆنی زەردەوە نزیكە، بۆیە بە لەدەستدانی كێڵگەی خورمەڵە، كۆمپانیاكە زیانی گەورەی دارایی بەردەكەوێت‌و ئەمەش بەواتای لێدان دێت لەیەكێك لە سەرچاوە بەهێزەكانی ئابوری پارتی دیموكراتی كوردستان.  كۆرمۆر.. نەوتە پاكژەكەی یەكێتیی  كێڵگەی كۆرمۆر دەكەوێتە خۆرئاوای ناحیەی (قادر كەرەم)، ئەم ناحیەیە تاوەكو ساڵی 1976 سەربە قەزای خورماتوو بووە، واتا لەسەر پارێزگای كەركوك ئەژماركراوە، بەڵام لەو ساڵەدا خراوەتەسەر پارێزگای سەڵاحەدین، ساڵی 1987 جارێكی تر ناحیەی قادر كەرەم لەڕووی ئیدارییەوە دەستكاری كراوەو خراوەتەسەر قەزای چەمچەماڵ.  كۆرمۆر تاوەكو ساڵی 2003‌و بەر لە رووخانی رژێمی سەددام لەژێر كۆنترۆڵی حكومەتی عێراقدا بوو، دوای روخانی سەددام كێڵگەكە كەوتەوە دەست حكومەتی هەرێم، نیسانی 2007 حكومەتی هەرێم گرێبەستی لەگەڵ هەردوو كۆمپانیای (دانەگاز)و (كریسنت پتریۆلیۆم)ی ئیماراتی ئیمزا كرد، گرێبەستەكە مافی دەرهێنانی نەوت‌و گازی لە هەردوو بلۆكی (كۆرمۆر)و (چەمچەماڵ)ی بەو دوو كۆمپانیایە بەخشی، لە 2015دا غاز لە كێڵگەكە بەرهەمهێنرا، بە بۆری گواسترایەوە بۆ وێستگەی كارەبای چەمچەماڵ‌و هەولێر.  بەرهەمی ئێستای كێڵگەكە بەمشێوەیە:  •    گازی سروشتی: رۆژانە (452 ملیۆن) پێ سێجا •    كۆندێنسەیت: رۆژانە (22 هەزار) بەرمیل، بەتانكەر دەگوازرێتەوە بۆ وێستگەی خورمەڵەو تێكەڵ دەكرێت لەگەڵ نەوتی هەرێمی كوردستان بەمەبەستی بەرزكردنەوەی كوالیتییەكەی •    گازی شل (LPG): بڕی (1050) تۆن، ئەمە داناگاز خۆی دەیفرۆشێت بە كۆمپانیاكانی ناوخۆ، بۆ هەر تەنێك بڕی (315) دۆلار وەردەگرێت، كۆمپانیای (ساوس كوردستان) دەیكڕێت‌و دەیگوازێتەوە.   بەپێی ئەوەی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق لە پرۆژەی بودجەی 2023دا پەسەندی كردووە، دەبێت حكومەتی هەرێم بەرهەمهێنانی نەوت لەم كێڵگەیە رابگرێت، بەڵام بڕگەكە ئاماژەی بە غاز نەكردووە. نەوتی ئەم كێڵگەیە (كۆندێنسەیت) لەماوەی رابردوودا یەكێك لە چەكە بەهێزەكانی یەكێتیی بوو دژ بە پارتی، چونكە بەم نەوتە كوالیتی نەوتی كێڵگەكانی تری هەرێم بەرزدەكرایەوە، كە زۆرینەیان لەناوچەی ژێر دەسەڵاتی پارتیدا بوون، واتا بە راگرتنی بەرهەمهێنانی نەوت لە كێڵگەی (كۆرمۆر) چیتر یەكێتیش ئەم كارتەی بەدەستەوە نامێنێت، بەڵام ئەمە لەكاتێكدا روودەدات كە پرۆسەی نەوتی هەرێم بە گشتی لەژێر كۆنترۆڵی حكومەتی هەرێمدا نامێنێت‌و دەكەوێتە دەست حكومەتی فیدراڵ.  كێڵگەی (كۆرمۆر) كە گەورەترین كێڵگەی غازی هەرێمی كوردستان‌و پێداویستی غازی ماڵان لەناوخۆو  وێستگەكانی كارەبا دابین دەكات، بەهەمان شێوە كێشەی لەسەرەو عێراق داوای دەكات. شوباتی 2022، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بەشێوەیەكی كتوپڕ گەیشتە ئەنكەرەو وێنەیەكی لەگەڵ رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆكی توركیا بڵاوكرایەوە، دوای دیدارەكەی، ئەوكات ئەردۆغان لەرێگەی گەشتێكیدا بۆ ئۆكرانیا بە رۆژنامەوانانی وت: لەگەڵ نێچیرڤان بارزانیدا لەبارەی هەناردەكردنی غازی هەرێمی كوردستانەوە بۆ توركیا گفتوگۆم كرد.  ئەم قسەیەی ئەردۆغان بەس بوو بۆ ئەوەی دواتر هەرێمی كوردستان بكەوێتە ژێر فشارێكی بەهێزی حكومەتی ناوەندی عێراق‌و ئێرانەوە، بەتایبەتیش لەو رۆژانەدا بوو كە بەڕێوەبەری كۆمپانیای (دانەغاز) لێدوانێكی داو وتی: دەتوانین بە غازی چەمچەماڵ سوتەمەنی بۆ عێراق‌و توركیاش دابین بكەین.   هەر لەو مانگەدا كە نێچیرڤان بارزانی گەشتەكەی كرد بۆ توركیا (شوبات)، دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بەشێوەیەكی كتوپڕ‌و دوای (10) ساڵ سڕكردنی، بڕیاری خۆی لەبارەی سكاڵایەكی وەزارەتی نەوتی عێراقەوە یەكلاكردەوە‌و یاسای نەوت‌و غازی هەرێمی كوردستانی هەڵوەشاندەوە‌و حوكمیدا بەوەی دەبێت هەرێم نەوت‌و غازی خۆی رادەستی بەغداد بكات. ئیتر لەدوای ئەم بڕیارەوە، حكومەتی فیدراڵ زیاتر دەستی كرایەوە تا ئەوەی سكاڵاكەی دادگای پاریسی دژی توركیا لە بەرژەوەندی خۆی یەكلاكردەوە‌و بەمەش بەتەواوەتی جڵەوی نەوت‌و غازی هەرێمی كوردستانی كرد، واتە ئەوەی ئێستا لە پرۆژەیاسای بودجەدا روودەدات، بەرەنجامی ئەم گۆڕانكارییانە بووە كە تێیدا پێگەی هەولێر لاواز‌و پێگەی بەغداد بەهێزتر بوو.   ئازاری 2022 دوای بڕیارەكەی دادگای باڵای فیدراڵی، ئێران ماڵەكەی (شێخ باز) سەرۆكی كۆمپانیای (كار)ی لە هەولێر موشەكباران كرد، چونكە كۆمپانیاكەی شێخ باز ئەركی پەرەپێدانی هێڵی بۆری هەناردەی غازی كۆرمۆری بۆ توركیا پێ سپێردرا بوو، ئەوكات ئاژانسی هەواڵی رۆیتەرز لەزاری بەرپرسی عێراق‌و ئەمریكی‌و توركییەوە رایگەیاند، لەماڵەكەی شێخ بازدا گفتوگۆ كراوە لەبارەی ناردنەدەرەوەی غازی كوردستان بۆ توركیا‌و ئەوروپا، بەرپرسانی ئەمریكی‌و ئیسرائیلی بەشداربوون لە كۆبونەوەكەدا، ئەمە ئێران توڕە كردووە، چونكە ئێران خۆی هەناردەكاری غازە بۆ عێراق‌و توركیا‌و نایەوێت هەرێمی كوردستان ببێت بە بەدیلی ئەو لە ناوچەكەدا. غازی كێڵگەی كۆرمۆر لەنێوان دوو پرۆژەدا گیری خواردووە، یەكەمیان پرۆژەی پارتییە بۆ هەناردەكردنی بۆ توركیا، دووەمیان پرۆژەی یەكێتییە كە بریتییە لە راكێشانی غازەكە بە بۆری بۆ ماڵان‌و كارگەكان لەناوخۆدا.  ناوەڕاستی 2022 بڕیاربوو كۆمپانیای (كار) بچێتە كێڵگەی كۆرمۆرو دەست بەكاركردنی خۆی بكات بۆ راكێشانی بۆری غاز، هەندێك لەبەرپرسانی یەكێتیی ئەوكات باسیان لەوە دەكرد، راكێشانی بۆرییەكە بۆ گواستنەوەی غازە بۆ وێستگەی كارەبای دهۆك، چونكە دابینكردنی سوتەمەنی ئەم وێستگەیە خەرجییەكی زۆری خستوەتەسەر شانی حكومەت، بەڵام هەندێكی تر گومانیان هەبوو، دەیانوت" راكێشانی بۆرییەكە بۆ هەناردەكردنی غازی كۆرمۆرە بۆ توركیا".  ئەوكات ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان نوسراوێكی بۆ ئاسایشی سلێمانی كردبوو، داوای كردبوو ئاسانكاری بكەن بۆ كاركردنی كۆمپانیای (كار)، بەڵام یەكێتیی رێگری كرد.  رۆژی 28ی نیسانی 2022 بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتیی لە هەولێر لەگەڵ نوێنەری نێردەی دیپلۆماسی وڵاتان‌و رێكخراو ئاژانسە نێودەوڵەتییەكاندا كۆبووەوە، لەم كۆبونەوەیەدا لەبارەی پرسی هەناردەكردنی غازی كوردستانەوە وتی:" روون‌و ئاشكرا رایدەگەیەنم، دەبێت بەسەر لاشەی بافڵ جەلال تاڵەبانیدا بۆری غاز هەناردەی دەرەوە بكرێت".  ئەوەی حەشد نەیكرد، بودجە دەیكات ! حكومەتی فیدراڵی عێراق گەورەترین كێڵگەی (غاز)ی هەرێمی كوردستان كە كێڵگەی (كۆرمۆر)ە لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتی‌و گەورەترین كێڵگەی نەوتی هەرێم كە كێڵگەی (خورمەڵە)یە لە سنوری دەسەڵاتی پارتی، بە هی خۆی دەزانێت. حوزەیرانی 2022 چەندجارێك بە كاتیۆشا هێرش كرایەسەر كێڵگەی (كۆرمۆر)، پەنجەی تۆمەت لەم هێرشانەدا بۆ هێزەكانی حەشدی شەعبی راكێشرا.  لەو رۆژانەدا كە موشەكەكان ئاڕاستەی (كۆرمۆر) كران، بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی چووە (تەوێڵە)‌و لە باخەكەی (جەمیل هەورامی) چەند بەرپرسێكی ئێرانی بینی، ئەم گفتوگۆیە هێشتا بەنهێنی ماوەتەوە، دیارنییە ئایا باسی هێرشەكانی كۆرمۆرو خورمەڵەی تێدا كراوە یاخود نا. دوابەدوای هێرشەكانی (كۆرمۆر)، هێزەكانی حەشدی شەعبی خۆیان كۆكردەوە بۆ كۆنترۆڵكردنی كێڵگەی (خۆرمەڵە)، بەوپێیەی ئەم كێڵگەیە دەكەوێتە ناوچەی جێناكۆكی نێوان هەرێمی كوردستان‌و حكومەتی فیدراڵ، دوان لە گەورە دەسەڵاتدارانی ناو حەشد كە هەریەكە لە (هادی عامری‌و قەیس خەزعەلی) بوون، ئەوكات جەختیان دەكرد لە كۆنترۆڵكردنی (خورمەڵە)، ئەمەشیان بە راشكاوی بە چەند بەرپرسێكی كورد وتبوو.  رۆژی 23ی حوزەیرانی 2022 چەند گروپێكی حەشدی شەعبی هێزیان بەرەو نزیكی مەخمورو خۆرمەڵە جوڵە پێكرد، شەوەكەی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم بەیاننامەیەكی دەركردو رایگەیاند" وەزیرانی كاروباری پێشمەرگەو ناوخۆم راسپاردووە هەموو رێكارێكی پێویست بگرنەبەر بۆ پاراستنی ژێرخانی گشتی‌و دامەزراوەكانی نەوت‌و گاز.. رێككەوتووین لەسەر ناردنی هێزی زیاتر بۆ ناوچەكە. لە ڕۆژانی داهاتووشدا ڕێكاری زیاتر دەگرینەبەر". دۆخەكە گەیشتە ئاستی ئەوەی شەوی 23ی حوزەیران، مەسرور بارزانی پەیوەندی بە (برێت مەكگۆرك) رێكخەری كۆشكی سپی بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست‌و باكوری ئەفریقاوە كرد‌و بڕیاریشیدا ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی لەبارودۆخەكە ئاگادار بكاتەوە، لەسەر زەویش مەسرور هێزێكی لەشكری (گوڵان)‌و زێرەڤانی بەرەو كێڵگەی خورمەڵە جوڵە پێكرد.  ئەگەر حەشد دەستی بەسەر كێڵگەی خورمەڵەدا بگرتایە، جگە لەوەی شادەماری ئابوری هەرێمی دەبڕێت، بوونی هێزەكانی لەم ناوچەیەدا لەڕووی ئەمنییەوە دەبوو بە مەترسی لەسەر دەسەڵاتی هەولێر، چونكە خورمەڵە تەنیا 25 كیلۆمەتر لە هەولێرەوە دوورە. ئەوەی حەشدی شەعبی نەیكرد، ئێستا لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق بەبێ ناردنی هێزو لەرێگەی زیادكردنی بڕگەیەك بۆ رێككەوتنی هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵ كردویەتی‌و هەرێم پابەند دەكات كێڵگەكە رادەستی بەغداد بكاتەوە.  ئەمە هۆكارەكەیە كە حكومەتی هەرێم راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوە‌و دەڵێ:" ئەو گۆڕانكاریانەی لەلایەن بەشێك لە ئەندامانی لیژنەی دارایی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، لە ڕێككەوتی 2023/5/25 دژی هەرێمی كوردستان، لەسەر پرۆژە یاسای بودجە ئەنجام دران، نادەستوریین‌و دژی ڕێككەوتنی حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵیەو هەروەها دژی پرەنسیپەكانی ڕێككەوتنی حكومەتی ئیدارەی دەوڵەت‌و بەرنامەی ئەو كابینەیەیە كە لە ئەنجومەنی نوێنەران دەنگیان لەسەر دراوە.  ئێمە وەك حكومەتی هەرێم، بەهیچ شێوەیەك، ئەم ستەمكاری‌و پێشێلكردنەی مافەكانی خەڵكی كوردستان قبوڵ ناكەین‌و پابەندی هیچ بڕیارێكی تریش نابین جگە لەو  ڕێككەوتنەی پێشتر لەگەڵ حكومەتی بەڕێز سودانی كراوە".   راپۆرتی پەیوەندیدا    - كۆرمۆر لەنێوان پرۆژەی پارتی‌و یەكێتیدا گیری خواردووە - دوكەڵ لە (كۆرمۆر)و ئاگر لە (خورمەڵە)یە - یەكێتی غاز رادەستی بەغداد دەكات

درەو: راپۆرتی: رۆیتەرز  رۆژی یەك شەممەی داهاتوو(28)ئایار, هاوڵاتیانی توركیا لەگەڕی دووەمی  هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی دەنگدەدەن, بۆ یەكلایەكردنەوەی كێبڕكێی نێوان رەجەب تەیب ئەردۆغان و كەمال كڵیچدار ئۆغلۆ, ئەم راپۆرتە, زانیاری لەبارەی دووبارەكردنەوەی هەڵبژاردن و پرسە سەرەكیەكان لەخۆدەگرێت, وێڕای چۆنیەتی بەڕێوەچونی هەڵبژاردنی پەرلەمان لە (14)ی ئایاری رابردوو.  درەو: هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی هاوڵاتیانی توركیا سەرۆكێك هەڵدەبژێرن, كە ماوەی ویلایەتەكەی بۆ پێنج ساڵە, لەگەڕی یەكەمی دەنگدان كە لە (14)ی ئایار بەڕێوەچوو, ئەردۆغان(49.5٪) دەنگەكانی بەدەستهێنا, ئەوەش كەمێك كەمتربوو لەو زۆرینەیەی پێویستە بۆ ئەوەی هەڵبژاردن نەچێتە خولی دووەم, لە پرۆسەیەكدا كە وا تەماشا دەكرێت راپرسیبێت لەسەر دەسەڵاتە پاوانخوازیەكەی ناوبراو. كڵیچدار ئۆغلۆ, كاندیدی هاوپەیمانی ئۆپۆزسیۆن كە شەش پارت لەخۆدەگرێت, (44.9٪) دەنگەكانی بەدەستهێنا, سینان ئۆغان كاندیدی هاوپەیمانی (ئەتا) بە بەدەستهێنانی(5.2٪) دەنگەكان, پلەی سێیەمی بەدەستهێناو لەكێبڕكێكە دورخرایەوە.  ئەنجامی هەڵبژاردنەكە, پێشبینی رێكخەرانی راپرسیەكانی توشی شڵەژان كرد, كە كڵیچدار ئۆغلۆیان كردبووە براوەی یەكەم.  كاندیدەكان سەرۆك رەجەب تەیب ئەردۆغان دوای زیاتر لە (20)ساڵ لەگەیشتنی ئەردۆغان و پارتی دادو گەشەپێدان بۆ دەسەڵات, دەیەوێت ماوەی ویلایەتەكەی درێژبكاتەوە, كە دەبێتە یەكەم دەسەڵاتدار لەسەردەمی توركیا هاوچەرخدا, ماوەی دەسەڵاتەكەی هێندە درێژەی كێشابێت. توانایەكی بەهێزی نواند لە(14)ی ئایاردا, كاتێك توانی دەنگدەرە موحافیزكارەكان كۆبكاتەوەو روبەڕوی پێشبینیەكانی ئاوابونی خۆری سیاسی ببێتەوە. سەركەوتن دەبێتە هۆكاری چەسپاندنی دەسەڵاتی ئەم رابەرە, كە توركیای گۆڕی, سەرلەنوێ‌ ئەو دەوڵەتە سیكۆلارە پێكدەهێنێتەوە كە (100) ساڵ لەمەوبەر دامەزرا, بۆ ئەوە هاوتەریبی تێڕوانینە ئاینیەكانی بێت و دەسەڵاتەكان لەدەستی خۆیدا كۆبكاتەوە, كە رەخنەگرەكانی بەڕۆیشتن بەرەو سەركوتكاریی دادەنێن.  ئەردۆغان ئەم هەفتەیە پشتیوانی نەتەوەپەرستی توندڕەو سینان ئۆغانی بەدەستهێنا, ئەوەش ئاستەنگەكانی بەردەم كڵیچدار ئۆغلۆی سەختتركرد, كە لەگەڕی دووبارەكردنەوەی هەڵبژاردندا روبەڕی دەبێتەوە.  لە دەنگدانی پەرلەماندا كە رۆژی (14)ی ئایار بەڕێوەچوو, پارتی دادو گەشەپێدان بە حەوت خاڵ پاشەكشێیكرد, كە ساڵی (2018) رێژەی (42.6٪) دەنگەكانی بەدەستهێنا, بەڵام بەهۆی ئەوەی هاوپەیمانێتیەكەی زۆرینەی پەرلەمانی بەدەستهێنا, ئەردۆغان داوا لەدەنگدەران دەكات پشتیوانی بكەن لەپێناو زامنكردنی سەقامگیری سیاسی. كەمال كڵیچدار ئۆغلۆ  كڵیچدار ئۆغلۆ, كاندیدی ئۆپۆزسیۆنەو سەرۆكی پارتی گەلی كۆماریە, كە مستەفا كەمال ئەتاتورك_دامەزرێنەری توركیای هاوچەرخ دروستیكردووە. پرۆگرامێكی گشتگیری خستە بەردەم دەنگدەران و بەڵێنی سەرلەنوێ‌ بەدیموكراسیكردنی توركیایدا, بە گەڕانەوە بۆ سیستمی پەرلەمانیی و سەربەخۆكردنی دەسەڵاتی دادوەری, كە رەخنەگرانی دەڵێن ئەردۆغان بۆ سەركوتكردنی نەیارەكانی بەكاریهێناوە. لەگەڵ ئەوەشدا, گوتارەكەی لە (14)ئایارەوە ئاراستەیەكی توندی وەرگرتووە, بەجۆرێك دەستی بۆ دەنگدەرە نەتەوەپەرستەكان درێژكردووە بۆ سەركەوتن بەسەر ئەردۆغانداو, بەڵێنیداوە بەگێڕانەوەی ملیۆنەها پەنابەر.  پارتەكانی لایەنگری كورد لەتوركیا, پشتیوانیان بۆ كڵیچدار ئۆغلۆ لەگەڕی دووبارەكردنەوەی هەڵبژاردندا دووپاتكردەوە, بەبێ‌ ناوهێنانی, ئەوەش دوای رۆژێك لەدەربڕینی توڕەییان لەو رێككەوتنەی لەگەڵ پارتی سەركەوتنی راستڕەوی توندڕەو ئەنجامیدا, كە دژی كۆچبەرانن. رۆژی چوارشەممە, ئومیت ئۆزداغ سەرۆكی پارتی (ZP) پشتیوانی پارتەكەی بۆ كڵیچدار ئۆغلۆ دەربڕی, كە رەنگە پاڵپشتیەك بێت بۆ سەرۆكی پارتی گەلی كۆماری, بۆ روبەڕوبونەوەی كاریگەری پشتیوانی سینان ئۆغان بۆ ئەردۆغان, پارتی(ZP) لە(2.2٪) دەنگەكانی لەهەڵبژاردنی پەرلەماندا بەدەستهێناوە. مەترسییەكان چین؟ پرۆسەی دەنگدان تەنها بڕیار لەسەر ئەوەنادات كێ‌ سەركردایەتی توركیا دەكات, كە دەوڵەتێكی ئەندامە لە ناتۆو ژمارەی دانیشتوانەكەی (85)ملیۆن كەسە, بەڵكو دەنگدانیشە لەسەر ئەوەی چۆن حوكم دەكرێت, ئابوریەكەی بەچ ئاڕاستەیەكدا دەڕوات, لەنێوەندی قەیرانی قوڵی گرانی بژێوی و شێوازی سیاسەتی دەرەكی. ئەوانەی رەخنە لە ئەردۆغان دەگرن, دەڵێن: حكومەتەكەی دەمی ئۆپۆزسیۆنی گرتووەو مافەكانی زەوتكردون و دەسەڵاتی دادوەری خستووەتە ژێر هەژمونی خۆیەوە, بەرپرسانی توركیاش ئەو تۆمەتانە رەتدەكەنەوە. ئابوری توركیا بوارێكی ترە كە سەرنجەكانی لەسەرە, ئابوریناسان دەڵێن:  سیاسەتە نا نەریتیەكانی ئەردۆغان, كە خۆی لە دابەزاندنی نرخی سوددا دەبینێتەوە, سەرەڕای بەرزبونەوەی نرخەكان, هۆكار بووە بۆ ئەوەی رێژەی هەڵئاوسان لەساڵی پاردا بۆ (85%) بەرزبێتەوەو لیرە بگاتە یەك لەسەر دەی بەهاكەی بەرامبەر بە دۆلار, لەماوەی دەیەی رابردوودا. كڵیچدار بەڵێیندا بە گەڕانەوە بۆ سیاسەتێكی ئابوری كە زیاتر نەریتی بێت, لەگەڵ گێڕانەوەی سەربەخۆیی بۆ بانكی ناوەندی توركیا.  لەكاروباری دەرەوەشدا, لەسایەی دەسەڵاتی ئەردۆغان, توركیا نمایشی هێزی سەربازی كردووە لەخۆرهەڵاتی ناوەڕاست و دەرەوەیدا, پەیوەندیەكی توندوتۆڵتری لەگەڵ روسیا دامەزراندووە, پەیوەندیەكانی لەگەڵ ویلایەتەیەكگرتووەكانی ئەمریكاو یەكێتی ئەوروپاش بەشێوەیەكی بەرچاو ئاڵۆزبووە. هەروەك توركیاو نەتەوەیەكگرتوەكان نێوەندگیریان كردووە لەنێوان مۆسكۆ و كیێڤ بۆ هەناردەكردنی گەنمی ئۆكرانیا, ئەردۆغان هەفتەی رابردوو درێژكردنەوەی رێككەوتنەكەی بۆ دوومانگی تر راگەیاند.  راپرسی زیاتر لە (64) ملیۆن هاوڵاتی توركیا مافی دەنگدانیان هەیەو نزیكەی (192000) ناوەندی دەنگدان هەیە, بە زیاتر لە (6)ملیۆن دەنگدەریش كە بۆ یەكەمجار لەهەڵبژاردنی (14)ی ئایار مافی دەنگدانیان هەبووە, لەگەڵ (3)ملیۆن و (400)هەزار دەنگدەری دەرەوە, كە لەنێوان (20 بۆ 24)ی ئایار دەنگیاندا.  ناوەندەكانی دەنگدان لەتوركیا, رۆژی (28)مانگ لە كاتژمێر (8)ی بەیانی دەكرێنەوە, كاتژمێر (5)ئێوارە دادەخرێن, رۆژی هەڵبژاردن فرۆشتنی مادە كهولیەكان قەدەغە دەكرێت. رێژەی بەشداری لەهەڵبژاردنەكانی توركیا بەشێوەیەكی گشتی بەرزە, لە (14)ئایاردا, رێژەی بەشداری گەیشتە(87.04٪)ی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە, بەرێژەی (88.9٪) لەناوخۆی توركیاو (49.4٪) لەدەرەوە. ئەنجامەكان بەگوێرەی رێساكانی هەڵبژاردن, بڵاوكردنەوەی هەواڵ و پێشبینیكردن و كۆمێنتدان لەبارەی هەڵبژاردن, قەدەغەكراوە تا كاتژمێر شەشی ئێوارە, دەزگاكانی راگەیاندن لەكاتژمێر (9)ی شەوەوە بۆیان هەیە ئەنجامەكانی هەڵبژاردن بڵاوبكەنەوە. لەگەڵ ئەوەشدا, دەستەی باڵای هەڵبژاردنی توركیا دەتوانێت رێگە بە میدیاكان بدات راپۆرت لەبارەی ئەنجامەكان بڵاوبكەنەوە لەكاتێكی زووتردا, زۆربەی كاتیش ئەمە دەكات. پێدەچێت ئێوارەی یەك شەممە, ئەنجامەكان لەكاتێكی زووتردا دەربكەون بە بەراورد بە هەڵبژاردنی (14)ئایار, بە لەچاوگرتنی ئاسانی جیاكردنەوەی كارتەكانی دەنگدان. سەرچاوە: رۆیتەرز

راپۆرت: درەو بڕیارە هەفتەی داهاتوو كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێمی كوردستان كۆبێتەوە، ئەگەر ئەندامانی (یەكێتی+ گۆڕان+ كۆمەڵ+ یەكگرتوو) بەشدار نەبن، نیسابی كۆبونەوەكە تەواو نابێت، چونكە كۆمسیۆن لەسەر بنەمای پشكپشكێنەی حزبی دروستبووە‌و نیسابی یاسایی كۆبوونەوەی كۆمسیاران پێویستی بە (5) ئەندامە لە كۆی (9) ئەندام، ئەگەر دوو ئەندامەكەی گۆڕان بەشدار بن لەگەڵ سێ ئەندامەكەی پارتی، نیسابی كۆبوونەوە تەواو دەبێت.  نوسراوەكانی سەرۆك‌و جێگر  لەدوای كۆبوونەوەكەی رۆژی 22ی ئەم مانگەی پەرلەمان، كێشمەكێش دروستبووە لەبارەی یاسایبوون یان نەبوونی بڕیاری ژمارەی (10)ی پەرلەمانی كوردستان بۆ كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن. سەرۆكی پەرلەمان دانیشتنەكەو بڕیارەكە بە نایاسایی‌و ناپەیڕەوی دەزانێت، جێگری سەرۆكی پەرلەمانیش بە یاسایی و پەیڕەوی ناوی دەبات. لەدوای دانیشتنەكەی پەرلەمان، هێمن هەورامی جێگری سەرۆكی پەرلەمان نوسراوێكی ئاڕاستەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێم كردووەو داوا دەكات بەردەوام بن لە كاركردن‌و كارا كراونەتەوە، دواتر رێواز فایەق سەرۆكی پەرلەمانیش كوردستان نوسراوی ئاڕاستەی كۆمسیۆن كردووەو دەڵێت "دانیشتنی پەرلەمان نەكراوەو هەر نوسراوێك واژۆی سەرۆكی پەرلەمانی لەسەر نەبێت نایاسایی‌و نا پەیڕەوییە". هەر دوێنێ نوسراوەكەی هێمن هەورامی كە بە بڕیاری ژمارە (10) پەرلەمان ناسراوە، لە رۆژنامەی "وەقایع"ی كوردستان بڵاوكرایەوە، بە بڵاوكردنەوەشی راستەوخۆ دەچێتە بواری جێبەجێكردنەوە. ئەم نوسراو و بڕیارانە كێشمەكێشمەكەی تەواو نەكردووە، بڕیاربوو ئەمڕۆ دادگای فیدراڵی حوكمی كۆتایی خۆی لەبارەی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان رابگەیەنێت‌و كۆتایی بە ناكۆكیی پارتی‌و یەكێتیی لە پەرلەمان بهێنێت، بەڵام بڕیاری كۆتایی بۆ رۆژی 30 مانگ دواخست.  ئەگەر رۆژی 30 مانگ، دادگای فیدراڵی بڕیار بدات درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان لەو رۆژەوە نادەستورییە كە درێژكراوەتەوە، ئەوا هەموو ئەو یاساو بڕیارانەی كە لەدوای درێژكردنەی تەمەنی پەرلەمانەوە (واتا لە 6ی تشرینی دووەمی 2022)وە دەرچوون، هەمویان بە هەڵوەشاوە ئەژماردەكرێن، بە بڕیاری كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنیشەوە، بەڵام ئەگەر دادگای فیدراڵی بڕیاریدا تەنیا درێژكردنەوەی پەرلەمان دەستورییە بەبێ دیاریكردنی كات، ئەوا لە رۆژی دەرچوونی حوكمی دادگاوە پەرلەمانی كوردستان بە هەڵوەشاوە ئەژماردەكرێت، لەم حاڵەتەدا دانیشتنەكەی 22ی مانگ بە یاسایی ئەژماردەكرێت مەگەر یەكێتیی تانەی یاسایی لەسەر دانیشتنەكە تۆمار بكات.  كۆمسیۆن دابەشبووە ئەندامانی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن بەپێی حزبەكانیان دابەشبوون، ئەوانەی لە پشكی یەكێتین دەڵێن پەیوەستین بە بڕیاری سەرۆكی پەرلەمانەوە (واتا پێیانوایە كۆمسیۆن كارا نەكراوەتەوە، ئەوانەشی لە پشكی پارتی پەیوەستن بە بڕیارەكەی جێگری سەرۆكی پەرلەمانەوە (واتا كۆمسیۆن كارا كراوەتەوە)، لەم نێوەندەدا (كۆمەڵی دادگەریی‌و  یەكگرتووی ئیسلامی‌و  بزوتنەوەی گۆڕان) كە نوێنەریان  لە كۆمسیۆن هەیە، هێشتا بەفەرمی خۆیان یەكلانەكردووەتەوە. •    هەندرێن محەمەد سەرۆكی كۆمسیۆن لە پشكی پارتی دەڵێت، ئێمە پابەندی بڕیارەكەی پەرلەمانین‌و كارا كراوینەتەوە.  •    سلێمانی مستەفا حێگری سەرۆكی كۆمسیۆن لە پشكی یەكێتیی دەڵێت "پەیوەستین بە بڕیارەكەی سەرۆكی پەرلەمان‌و كۆمسیۆن كارا نیەو ئێمە ماوەمان بەسەرچووە". چۆن نیساب تەواو دەبێت؟ بڕیارە ئەنجومەنی كۆمسیارانی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكان هەفتەی داهاتوو كۆببێتەوە، كۆمسیاران چاوەڕێی بانگهێشتی سەرۆكی كۆمسیۆنن بۆ كۆبوونەوە، بەپێی بەدواداچونەكانی (درەو)، تائێستا كۆمسیاران بانگهێشتی كۆبوونەوە نەكراون‌و هێشتا نازانرێت نیساب تەواو دەبێت یان نا؟ بەپێی پەیڕەوی ناوخۆی ئەنجومەنی كۆمسیارانی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن‌و ڕاپرسی هەرێم ژمارە (1)ی ساڵی 2015، نیسابی كۆبوونەوەی ئەنجومەنی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان بەزۆرینەی رەهایە (50+1)، واتا لەكۆی (9) ئەندامی ئەنجومەنی كۆمسیاران دەبێت (5) ئەندامی ئامادەبێت ئەوكات نیساب تەواو دەبێت، بەڵام لەكاتی بڕیاردان لەسەر بابەتێك ئەگەر  ژمارەی دەنگەكان یەكسان بوون، ئەوا دەنگی سەرۆكی كۆمسیۆن لە كام لا  بوو، ئەو لایە براوە دەبێت‌و بۆچونەكەی دەبێت بە بڕیار.  پێكهاتەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێم بەمشێوەیە:  •    هەندرێن محەمەد- سەرۆكی كۆمسیۆن، سەربە پارتی دیموكراتی كوردستانە •    رێزان حەمەڕەشید- سەرۆكی فەرمانگەی كارگێڕی هەڵبژاردن، سەربە بزوتنەوەی گۆڕانە •    سلێمان مستەفا- جێگری سەرۆكی كۆمسیۆن، سەربە یەكێتی نیشتمانی كوردستانە •    شیروان زرار- كۆمسیارو  وتەبێژی كۆمسیۆن، سەربە كۆمەڵی ئیسلامییە •    ئیسماعیل حەمەعەلی- كۆمسیار، سەربە یەكگرتووی ئیسلامییە •    عەبدولسەمەد خدر- كۆمسیار، سەربە بزوتنەوەی گۆڕانە •    جوتیار عادل- كۆمسیار، سەربە پارتییە (ئێستا وتەبێژی فەرمی حكومەتی هەرێمە‌و ئەگەر دانیشتنی دوێنێی پەرلەمان بە دروست ئەژماربكرێت ئەوا عەلی ساڵح مەحمود لە شوێنەكەی دانراوە) •    نەهرۆ سەلیم حەننا- كۆمسیار، پشكی پێكهاتەكانە‌و سەربە یەكێتییە •    سەیاح عەبدوڵا قاسم- كۆمسیار، لەسەر پشكی پێكهاتەی توركمانە‌و لەلایەن پارتییەوە دانراوە (ئەم پیاوە ساڵی 2020 بەهۆی كۆرۆناوە گیانی لەدەستدا، ئەگەر دانیشتنەكەی دوێنێی پەرلەمان بە دروست ئەژماربكرێت ئەوا كامەران نەشئەت بەكر لە شوێنەكەی دانراوە)  بەپێی دابەشكارییە، پشكی حزبەكان لەناو كۆمسیۆنی هەڵبژاردن بەمشێوەیە: •    پارتی: 3 ئەندام •    یەكێتی: 2 ئەندام •    گۆڕان: 2 ئەندام •    كۆمەڵ: 1 كورسی •    یەكگرتوو: 1 كورسی سیناریۆكانی بەردەم كۆبونەوەی كۆمسیۆن  ئەندامانی كۆمسیاران بەسەر (5) حزبدا دابەشبوون: •    پارتی: سەرۆكی كۆمسیۆن‌و دوو ئەندام بەمەرجێك یەكێك لە ئەندامەكانی لە پێكهاتەی توركمان بێت. •    یەكێتیی: جێگری سەرۆكی كۆمسیۆن‌و ئەندامێكی دیكە بەمەرجێك لە پێكهاتەی مەسیحی بێت. •    گۆڕان: سەرۆكی فەرمانگەی كارگێڕی هەڵبژاردن‌و ئەندامێكی دیكە، بەمەرجێك یەكێكیان ژن بێت. •    كۆمەڵ: ئەندامێكی كۆمسیۆن كە وتەبێژی كۆمسیۆنە •    یەكگرتوو: ئەندامێكی كۆمسیۆن.  سیناریۆكان بەم شێوەیە بۆ كۆبوونەوەی ئەنجومەنی كۆمسیاران: •    تەواوی ئەندامانی كۆمسیۆن بەشداری كۆبوونەوەكە بكەن، ئەگەری جێبەجێبوونی ئەم سیناریۆیە دوورە، چونكە یەكێتیی دژی كاراكردنەوەكەیە.  •    پارتی‌و گۆڕان پێكەوە بەشدار بن، لەم حاڵەتەدا ژمارەی بەشداربووانی كۆبونەوەكە دەكاتە (3 + 2)،  لەم حاڵەتەدا لەكۆی (9) ئەندامی كۆمسیۆن (5) ئەندام ئامادە دەبن‌و بەمەش نیسابی كۆبونەوەكە تەواو دەبێت‌و رێژەی 50+1 پێكدێت،  بەڵام تا ئێستا گۆڕان بە فەرمی راینەگەیاندووە بەشدار دەبێت. •    ئەندامانی (كۆمەڵ+ یەكگرتوو+ پارتی) بەشدار بن ، لەم حاڵەتەدا نیساب تەواو دەبێت، چونكە (1+1+3) دەكاتە (5) ئەندام، واتا (50+1) پێكدێت‌و كۆبوونەوە دەكرێت. •    سناریۆیەكی تریش لەئارادایە، دەوترێت گۆڕان (1 بە 1) دەكات، واتا لەكۆی دوو ئەندامەكەی لە كۆمسیۆن یەكێكیان دەنێرێت بۆ كۆبونەوەی ئەوەی تریان نانێرێت، لەم حاڵەتەشدا نیسانی یاسایی تەواو نابێت، چونكە هاوكێشەكە دەبێت بە (3+1) واتە (4) ئەندام ئامادە دەبن‌و رێژەی 50+1 پێكنایەت.  ئەگەر گۆڕان ئەم بژاردەیە پەیڕەو بكات، واتە (1 بە  1) بكات، هەم دڵی یەكێتیی رادەگرێت كە لە ئەنجومەنی خۆجێی سلێمانیدا پێكەوەن، هەم دڵی پارتی رادەگرێت كە لە كابینەی نۆیەمی حكومەتدا پێكەوەن، بەڵام دەرەنجام ئەم هەنگاوە لەبەرژەوەندی یەكێتیی دەشكێتەوە، چونكە نیسابی كۆبونەوەی كۆمسیۆن تەواو ناكات.  •    ئەندامێكی گۆڕان، لەگەڵ ئەندامێكی كۆمەڵ یان یەكگرتوو، لەگەڵ سێ ئەندامەكەی پارتی (3+1+1) نیسابی كۆبوونەوە تەواو دەكات.  دەرەنجامی ئەم سیناریۆیانە دەریدەخات، نیسابی كۆبوونەوەی ئەنجومەنی كۆمسیاران بە (یەكێتی+ پارتی) یان (گۆڕان+ پارتی) یان (پارتی + یەكگرتوو+ كۆمەڵ) پێكدێت.