درەو: وەفدی بەغداد بە وەفدی هەرێمیان راگەیاندووە لەو (598) ملیار دینارەی بۆ پشكی هەرێم دیاری كراوە، مانگانە (53) ملیاری قەرزی بانكی بازرگانی و (50) ملیار دیناری قەرزی (400) ملیار دینارەكەو (50%)ی داهاتی خاڵە سنورییەكانی لێدەبڕن، ئەوەی دەمێنێتەوە مانگانە دەكاتە (430) ملیار دینار كە دەینێرین بۆ هەرێمی كوردستان، بەو پێیەش حكومەتی هەرێم تەنیا بۆ دابەشكردنی موچە (178) ملیار دینار كورتهێنانی دەبێت، وردەكاری گفتوگۆكانی وەفدی هەرێم لەبەغداد و شێوازی دیاریكردنی پشكی هەرێم لەم راپۆرتەدایە. رۆژی 30ی ئاب جارێكی تر لە هەولێرەوە وەفدی هەرێم بەرەو بەغداد بەڕێكەوت، وەفدەكە ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی‌و ئابوری سەرۆكایەتی كرد لەگەڵ تەیف سامی وەزیری دارایی عێراق كۆبوونەوەو دواتر بۆ ووردەكاری بودجەو پشكی هەرێم لەگەڵ ژمێریار و یاسایی و بەرێوەبەری گشتییەكانی وەزارەتی دارایی عێراق كۆبوونەوە. بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) كە قسەی لەگەڵ چەند بەرپرسێكدا كردووە، وەفدی حكومەتی عێراق بە وەفدەكەی هەرێمیان راگەیاندووە، ئێوە قەرزاری بەغدادن، بەغداد مانگانە (400) ملیار دیناری وەك قەرز بۆ هەرێم ناردووە، پارەی چی بنێرێن، بۆیە لەو پارەیەی مانگی پێشوو بۆ هەرێم نێردراوە و بڕەكەی (598) ملیار دینارە، بەشێكی لێدەبڕین. لە گفتوگۆكانیاندا وەفدی وەزارەتی دارایی عێراق بە وەفدی هەرێمیان راگەیاندووە ئێمە یاسا جێبەجێ دەكەین و قسەمان لەسەر بابەتی سیاسی نیە، بە پێی ئەوەی لێكدانەوەمان بۆ كردووە ئێوە چەند جارێك مانگانە (400) ملیار دینارتان بەقەرز لە بەغدادەوە وەرگرتووە، ئەوە بەقەرز ئەژماركراوە لەسەرتان لە ئێستادا بڕەكەی (2) ترلیۆن دینارە، (ترلیۆنێك و 600 ملیار) دینار لەسەر دەمی كابینەكەی محەمەد شیاع سودانی نێردراوەو (400) ملیار دیناریش كابینەكەی مستەفا كازمی. بۆیە وەفدی عێراق بە وەفدەكەی هەرێمی كوردستانیان راگەیاندووە دوای لێكدانەوەو لێدەركردنی قەرزو پابەندییەكانی مانگانە (430) ملیار دینار بۆ هەرێمی كوردستان دەینَرین. ئەوەی دەست (درەو) كەوتووە بەم شێوەیەیە: •    وەفدی عێراق بە وەفدی هەرێمیان راگەیاندووە، بەپێی یاسای بودجە مانگانە (598) ملیار دینار بەر هەرێمی كوردستان دەكەوێت بەم شێوەیە (مانگانە 9 ترلیۆن و 976 ملیار دینار خەرجی فیعلی عێراقە، دوای دەركردنی خەرجی سیادی كە (2 ترلیۆن و 975 ملیار) دینار و  خەرجی حاكیمە (2 ترلیۆن و 280 ملیار) دینارە ئەوەی دەمێنێتەوە ( 4 ترلیۆن و 721 ملیار) دینارەو (12.67)ی پشكی هەرێم لەو ژمارەیە دەردەكرێت و دەكاتە (598) ملیار دینار). •    وەفدە ژمێریاری و تەكنیەكیەكەی بەغداد ئەوەیان بە وەفدی هەرێم راگەیاندووە، لەو 598 ملیار دینارەی پشكی هەرێمە بەشێكی تری لێدەبڕێت، مانگی داهاتوو بەو شێوەیە نانێردرێت بەم شێوەیە:. •    مانگانە بڕی (54) ملیار دیناری قەرزی (TBI) بانكی بازرگانی لەو (598) ملیار دینارە دەبڕدرێت. •    مانگانە بڕی (50) ملیار دینار دەبڕێت چونكە هەرێمی كوردستان نزیكەی (2) ترلیۆن دینار قەرزارە ئەوەی مانگانە بە قەرز (400) ملیار دیناریان بۆ هەرێم ناردووە. •    مانگانە بڕی (60 - 65) ملیار دیناری دیكە دەبڕدرێت لەو (598) ملیار دینارە كە (50%)ی داهاتی دەروازە سنورییەكانی هەرێمی كوردستانەو دەگەڕێتەوە بۆ خەزێنەی بەغداد. واتا پشكی هەرێمی كوردستان بە (598) ملیار دینار دیاریكراوە، بەڵام ئەم بڕە پارانەی لێدەبڕدرێت بەم شێوەیە: •     مانگانە (53) ملیار دیناری قەرزی بانكی بازرگانی •    مانگانە بڕی (50) ملیار دیناری قەرزی (400) ملیار دینارەكە •    مانگانە بڕی (65) ملیار دیناری (50%)ی داهاتی دەروازە سنورییەكان •    كۆی گشتی لێبڕینەكان دەكاتە (168) ملیار دینار لە پشكی هەرێم دەبڕێت. ئەو پارەیەی دەمێنێتەوە (598 ملیار - 168ملیار = 430ملیار) دینار ، واتا لەمەودوا حكومەتی عێراق بڕی (430) ملیار دینار بۆ هەرێمی كوردستان دەنێرێت. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) وەفدی ژمێریاری و تەكنیكی وەزارەتی دارایی عێراق بە وەفدی هەرێمیان راگەیاندووە، ئەوەی ئێمە دەیكەین تێگەیشتنی یاساییانەو ژمێریاریانەی ئێمەیە بۆ بودجە بەم شێوەیەیە، ئەگەر چارەسەری سیاسیتان دەوێت ئەوا با سیاسیەكانی هەرێم لەگەڵ سیاسیەكانی بەغداد رێكبكەون و ئەوكات شتێكی دیكەیە، بۆیە چاوەڕوان دەكرێت وەفدی باڵای هەرێم سەردانی بەغداد بكات. ئەگەر بەم شێوەیە هەرێمی كوردستان رازی بێت ئەوا مانگانە بڕی (431) ملیار دینار لە بەغدادەوە بۆ هەرێمی كوردستان دەنێردرێت. بە ئەژماركردنی ئەو پارەیەی لە بەغدادەوە دێت بۆ هەرێم داهاتی هەرێمی كوردستان بۆ موچە بەم شێوەیە دەبێت: •    430ملیار دینار پارەی بەغداد •    25 ملیار دینار پارەی  هاوپەیمان بۆ پێشمەرگە (بۆ موچەی مانگی حوزەیران 25 ملیار دینار پێویست بووە) •    308 ملیار دینار داهاتی ناوخۆ •     (763) ملیار دینار كۆی گشتی ئەو پارەیەیە كە لەبەردەستی حكومەتدایە. ئەم بڕە پارەیە بەشی موچەی موچەخۆرانی هەرێم ناكات، سەرەرای خەرجییەكانی دیكەی حكومەتی هەرێمی كوردستان. •    مانگانە تەنیا بۆ موچە (942) ملیار دینار پێویستە (بۆ موچەی مانگی حوزەیران 942 ملیار دینار پێویست بووە) •    واتا (178) ملیار دینار كورتهێنان هەیە تەنیا بۆ موچە، سەرەرای خەرجی وەزارەتەكان و پێداویستیەكانی رۆژانە كە نزیكەی (100) ملیار دینارە مانگانە، خەرجی كارەباش نزیكەی (100) ملیار دینارە بەڵام ماوەیەكە حكومەت پارەی كۆمپانیاكانی بەرهەمهێنانی كارەبا نادات.        

 درەو:   مەسعود بارزانی لە بەرگی شەشەمی  كتێبی (بارزانی و بزوتنەوەی رزگاری خوازی كورد) سەبارەت بە پەیوەندییەكانی لەگەڵ مام جەلال لەلاپەڕە (187 -193) نوسیویەتی:  كۆبوونەوەیەكی گرنگ و كراوە لەگەڵ مام جەلال. دوای دژایەتیكردنی بابەتی سەرۆكایەتی هەرێم لەلایەن ژمارەیەك لە ئەندامانی سەركردایەتییەوە دوای پەیامەكەم، رۆژی 28ی ئایاری 2005 مام جەلال بە تەنیا و بەبێ ئەندامانی سەركردایەتی حزبەكەی سەردانی سەڵاحەدینی كرد و لەسەر داوای خۆی كۆبوونەوەیەكی دوو قۆڵی و تایبەتمان كرد، لەم دانیشتنە تایبەتەماندا مام جەلال بە تەواوی و بە راشكاوانە قسەی دڵی بۆ گێرامەوە ناوەڕۆكی قسەكانی مام جەلال ئەمانە بوون: •    هاتوم و ناگەڕێمەوە هەتا بەڵێنی وەرگرتنی پۆستی سەرۆكی هەرێمی كوردستانم پێ نەدەیت، سوێندی خوارد ئەگەر پۆستی سەرۆكی هەرێم وەرنەگرم ئەویش ناچێتە بەغداد. •     دیار بوو زۆر دڵگران و غەمبار بوو بەدەست برادەرانییەوە، وتی ژمارەیەك لە ئەندامانی سەركردایەتی یەكێتی تووشی هستریا بوون. •    وتی پێم وتوون هەرچی لەدەستانهات دژی من و هێرۆ و منداڵەكان و كەسوكارەكانم كردتان، هەرچی قسەی نەشیاوە كردووتانە، تەنانەت ئەوەی لەدەستان هاتووە لە دژی ئیبراهیم ئەحمەد لەناو گۆڕیشدا درێخیتان نەكردووە. •    بە ئەندامانی سەركردایەتیمی یەكیتیم راگەیاندووە ساڵی 1964 هەڵەكم كرد و دووبارەی ناكەمەوە (....) پێیان وتم  بۆیە پشتگیریمان ناكەیت چونكە مەلا مستەفا بە سكرتێری پارتیت هەڵدەبژێرێت. •    من لەگەڵ كۆنفرانسی ماوەت نەبووم بەڵام هەڵەكەم ئەوەبوو كە لەگەڵ زۆرینەی مەكتەبی سیاسی رۆیشتم. •    بە ئەندامانی سەركردایەتیم وت ئێستاش لەهەموو بابەت و پرسەكاندا پشتگیریتان دەكەم و هاوڕام لەگەڵتان جگە لە دژایەتیكردنی پارتی و تێكدانی نێوان من و مەسعود بارزانی. •    ئەوە وەهم و خەیاڵە دەڵێن پارتی یەكێتی قوت دەدات یان مەسعود بارزانی تۆڵەمان لێدەكاتەوە، ساڵی 1991 مەسعود بارزانی سەرۆكی بەرەی كوردستانی نەبوو، ئایا كەسی خوارد، تەنانەت زیاتر لایەنگری یەكێتی بوو تا پارتی. •    ئێستاش ئیستیقالەو وازهێنانەكەم نوسیوەو دانەیەك لەلای كامەران قەرەداغیەو دانەیەكیش لای كۆسرەت رەسوڵًە، بەڵام دیارە تا ئێستا نیشانتان نەدراوە. •    نەوشیروان مستەفا توشی شكست بووەو هەوڵ ئەدات بەناوی بەرگری لە یەكێتی هەموو شتەكان تێكبدات. •    مام جەلال وتی ئەم ئەندامانەی سەركردایەتی بەتەواوی لەگەڵ مندان: كۆسرەت رەسوڵ، عومەر فەتاح، ئەرسەلان باییز ، عیماد ئەحمەد، عەدنان موفتی، جەلال جەوهەر ، د. فوئاد مەسعوم، د. بەرهەم و عادل موراد، تەنیا نەوشیروان مستەفا و حەمەتۆفیق بەتەواوی دژن، عوسمانی حاجی مەحمود راڕایە یەكلا نەبووەتەوە، مستەفا سەید قادر راڕابوو بەڵام دوێنێ سەردانی كردم و بەڵێنیدا هەرچی بڵێم رازی بێت. •    نەوشیروان مستەفا ئێستا دەنگۆی ئەوە بڵاو دەكاتەوە گوایە ژمارەیەكی یەكجار زۆر جامانە سوورەكان دێنە ناو سلێمانی و داگیری دەكەن! •    مام جەلال پێشنیازی كرد من سەرپەرشتی هەردوو ئیدارەكەی هەرێمی كوردستان بكەم. •    وتی جگە لەوەی كوڕی مەلا مستەفای گەورەی بارزانییەكانی و سەلماندوشتە كە پیاوی رۆژانی تەنگانەیت. •    وتیشی حەز ئەكەم رێو شوێن بگریتە بەر بۆ ئەوەی پێكەوە سەردانی مەزاری بارزانی نەمر بكەین. •    مام جەلال وتی لە كەلاكوك سەركەوتنی گەورەمان بەدەستهێناوە، سەركەوتنەكەمان بووە هۆی لەبەریەكهەڵوەشانەوەی بەرەی توركمانی  

راپۆرت: درەو یەكێتیی لە كۆنگرەی پێنجەمدا ژمارەی ئەندامانی سەركردایەتی بۆ نزیكەی (50) ئەندام كەمدەكاتەوە، ئەندامانی سەركردایەتی یەكێتیی چۆن یەكلادەكرێنەوە؟ كێ دەبێتە ئەندامی سەركردایەتی؟ چارەنوسی ئەنجومەنی باڵای سیاسی چی لێدێت؟ سەرۆكی یەكێتیی جێگری دەبێت؟ ئەگەر هەبێت جێگرەكان كێ دەبن؟ یەكێتی نیشتمانی كوردستان رۆژی 27ی ئەیلولی ئەمساڵ كۆنگرە دەبەستێت، ئەمە دەبێتە كۆنگرەی پێنجەمی یەكێتیی، دواین كۆنگرەی یەكێتیی لە كۆتا رۆژەكانی 2019دا بەڕێوەچوو، ئەمڕۆ مەكتەبی سیاسی و سەركردایەتی یەكێتیی لە كۆبوونەوەكانیدا جەختی لەسەر بەڕێوەچوونی كۆنگرەی پێنجەم كردەوە. كۆنگرەی یەكێتی بەپێی مادەی (14)ی پەیڕەوی ناوخۆی یەكێتیی" كۆنگرە باڵاترین دەسەڵاتەو هەر چوارساڵ جارێك دەبەسترێت"، واتا كۆنگرەی پێنجەم دەبێتە تاكە كۆنگرەی یەكێتیی كە بەر لەوادەی خۆی بەڕێوەبچێت، بەپێی مادەی (15)ی پەیڕەوی ناوخۆی یەكێتیی ئەندامانی كۆنگرە پێكدێن لە: -    ئەندامانی دەستەی دامەزرێنەر كە لە ئێستادا (عومەر شێخ مووس و فوئاد مەعسوم) لە ژیاندا ماون. -    پێشمەرگەكانی ساڵی 1976 -    ئەندامانی ئەنجومەنی سەركردایەتی (121) هەڤاڵ -    ئەندامانی ئەنجومەنی باڵای سیاسی كە (9) ئەندامن بە سەرۆكەوە. -    ئەندامانی ئەنجومەنی سەركردایەتی كۆنگرەكانی پێشوو كە لە ریزەكانی یەكێتی لە خەبات بەردەوامن. -    ئەندامانی تری كۆنگرە بە هەڵبژاردن دەبن. تەلار لەتیف وتەبێژی كۆنگرەی پێنجەمی یەكێتی بە میدیای حزبەكەی راگەیاندووە: لە كۆبوونەوەی ئەمڕۆی مەكتەبی سیاسی یەكێتیدا بڕیاردراوە (600) كەس دەبنە ئەندامی كۆنگرەی پێنجەم.  بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) كە لەگەڵ چەند بەرپرسێكی یەكێتیی قسەی كردووە، لە كۆنگرەی پێنجەمدا ئەوەی تائێستا باسی لێوە دەكرێت ژمارەی ئەندامانی سەركردایەتی لە (121) ئەندامەوە كەمدەكرێتەوە بۆ (51) ئەندام بە سەرۆكەوە، واتا (70) ئەندام كەمدەكرێتەوە، لە كۆنگرەدا سیستەمی هاوسەرۆكی هەڵدەوەشێتەوەو ئەنجومەنی باڵای سیاسی كارادەكرێت و دەسەڵاتی زیاتری پێدەدرێت. چارەنوسی ئەنجومەنی باڵای سیاسی ئەنجومەنی باڵای سیاسی‌و بەرژەوەندییەكانی یەكێتیی كە لە كۆنگرەی چوارەمدا دروستكراو لە سەرۆكێك‌و (8) ئەندام پێكدێت، بڕیارە لە كۆنگرەی پێنجەمدا دەسەڵاتی زیاتر بكرێت، ئەكتیف بكرێت و ژمارەی ئەندامانیشی زیاد بكرێت. بە پێی ئەو زانیارییانەی تائێستا دەست (درەو) كەوتوون، باس لە دوو سیناریۆ دەكرێت: سناریۆی یەكەم: كۆسرەت رەسوڵ عەلی وەك سەرۆكی ئەنجومەنەكە بەردەوام دەبێت و جێگری بۆ دیاری دەكرێت و كارا دەكرێت، بە كۆمەڵێك دەسەڵاتەوەو ناوەكەشی دەگۆڕدرێت بۆ ئەنجومەنی دانایان. سیناریۆی دووەم: هەریەك لە كۆسرەت رەسوڵ سەرۆكی ئەنجومەنەكەو هێرۆ ئیبراهیم ئەحمەد ئەندامی ئەنجومەنەكە رێزلێنانیان بۆ دەكرێت و هەر یەك لە بەرهەم ساڵح یان مەلا بەختیار دەكرێنە سەرۆكی ئەنجومەنەكەو ئەندامێكی تری بۆ زیاد دەكرێت، ئەم سیناریۆیەیان زیاتر باس دەكرێت. سەرۆكی یەكێتیی لە كۆنگرەی پێنجەمدا بەتەواوی سیستەمی هاوسەرۆكایەتیی هەڵدەوەشێنێتەوە، ئەگەرچی لەدوای رووداوەكانی 8ی تەموزی 2021وە سیستمی هاوسەرۆكایەتیی لەناو یەكێتیدا بەشێوەیەكی كرداریی هەڵوەشایەوە‌و بافڵ تاڵەبانی دوای كۆنترۆڵكردنی دەزگا ئەمنی‌و هەواڵگرییەكان لاهور شێخ جەنگیی دروخستەوە، بەڵام لە فۆرم‌و لەڕووی یاساییەوە هاوسەرۆكایەتیی لەناو یەكێتیدا هەر بەردەوام بوو، رۆژی 28ی ئایاری 2022 یەكێتیی "دیدار"ی بەست، لەم دیدارەدا بە فەرمی بافڵ تاڵەبانی وەكو سەرۆكی یەكێتیی ناسێندرا، بەڵام دیدارەكە نەیتوانی لەڕووی یاساییەوە شوێنی كۆنگرە بگرێتەوە، بۆیە لاهور شێخ جەنگیی هەر بەردەوام بوو لەسەر هەوڵە یاساییەكانی لە هەولێرو بەغدادەوە بۆ گەڕاندنەوەی هاوسەرۆكییەكەی، ئەم هەوڵانە بێ ئاكام مانەوە، كۆنگرەی پێنجەمی یەكێتیی بەپلەی یەكەم بۆ كۆتایهێنانە بە هەموو ئاسەوارەكانی هاوسەرۆكایەتیی‌و دورخستنەوەی یەكجاریی لاهور شێخ جەنگی لەریزەكانی یەكێتیی‌و یەكلاكردنەوەی حزبەكە بۆ بافڵ تاڵەبانی. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، سەبارەت بە پۆستی سەرۆكی یەكێتیی تائێستا باس لە دوو سیناریۆ دەكرێت: سیناریۆی یەكەم: بافڵ تاڵەبانی لە كۆنگرەدا دەكرێتە سەرۆكی یەكێتیی بە بێ هیچ جێگرێك. سیناریۆی دووەم: بافڵ تاڵەبانی لە كۆنگرەدا دەخرێتە دەنگدانەوەو هاوشێوەی مام جەلال بە چەپڵەڕێزان دەكرێتە سەرۆك، بافڵ تاڵەبانیش پێشنیاز دەكات بۆ راپەڕاندنی كارەكانی سێ جێگری هەبێت ئەوانیش (قوباد تاڵەبانی، شاڵاو كۆسرەت رەسوڵ، رەفعەت عەبدوڵا) بە پێشنیازی بافڵ تاڵەبانی ئەوانیش دەنگیان پێدەدرێت و دەبنە جێگری سەرۆكی یەكێتیی. ئەندامانی سەركردایەتی یەكێتی كێ دەبن؟ ئەوەی تا ئێستا باس دەكرێت ژمارەی ئەندامانی سەركردایەتی یەكێتی بۆ نزیكەی (50) ئەندام كەمدەكرێتەوەو بە سەرۆكەوە دەبێتە (51) ئەندام، دواتریش لەناو ئەنجومەنی سەركردایەتی (17) ئەندام بۆ مەكتەبی سیاسی هەڵدەبژێرن و لەناو ئەوانیش (7) ئەندام بۆ كارگێڕی مەكتەبی سیاسی. ئەوانەی دەبنە ئەندامی سەركردایەتی یەكێتی كێ دەبن؟ (درەو) قسەی لەگەڵ چەند بەرپرسێكی باڵای یەكێتیی كرد، هەموویان جەختیان لەسەر ئەوە دەكردەوە كە ئەندامانی سەركردایەتی پێشتر رەزامەندیان لەسەر دەدرێت و هاوشێوەی كۆنگرەكانی پێشووی یەكێتیی و بەشێك لە حزبەكان بە لیست دەبێت، ئەوەی تائێستا ناویان دێت لەناو لیستی ئەندامانی سەركردایەتی یەكێتیدا لەناو كۆنگرەی پێنجەم بەمشێوەیە دەبێت: •    بافڵ تاڵەبانی •    قوباد تاڵەبانی لە سنوری شاری سلێمانی •    شاناز ئیبراهیم ئەحمەد •    سەركەوت زەكی •    تەلار لەتیف •    زیاد جەبار •    هاوڕێ دارا   لە سنوری شارەزوور •    وەهاب هەڵەبجەیی •    سالار سەرحەد •    شێخ ئەحمەد لە سنوری گەرمیان •    عیماد ئەحمەد •    شێركۆ میروەیس •    پۆلا سیروان تاڵەبانی رابیحە حەمەد بەغدا سنوری پارێزگای كەركوك •    ئاسۆ مامەند •    رەفعەت عەبدوڵا •    رزگار حاجی •    ستران عەبدوڵا •    رێبوار تەها •    دابان شەدەڵە •    خاڵە كاكەمەند •    یوسف گۆران •    خالید شوانی •    فریال عەبدوڵا سنوری پارێزگای هەولێر •    دەرباز كۆسرەت رەسوڵ •    شاڵاو كۆسرەت رەسوڵ •    رێواز فایەق •    د. مەجید حەمە ئەمین •    بوهان سەعید سۆفی •    هەرێم كەمال ئاغا •    د. شەونم •     عەباس فەتاح •    د. دارا رەشید •    فەیسەڵ كەریم خان سنوری پشدەرو بتوێن •    ئەحمەد زرار •    بێگەرد تاڵەبانی سنوری بادینان •    ئاراس ئاغا •    ئەمین بابەشیخ دیاریكردنی ئەو ناوانە لەسەر بنەمای گفتوگۆ و پەیوەندی (درەو) بووە لەگەڵ چەند بەرپرسێكی یەكێتیی، هەرچەندە بەشێكیان باسیان لەوە كرد چاوەڕوان دەكرێت بەشێك لە گەنجەكان و پەرلەمانتاران ناویان لە لیستی سەركردایەتی یەكێتی هەبێت و ببنە ئەندامی ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتی و تا نزیكی رۆژی هەڵبژاردن گۆڕانكاری لە ناوو لیستی ئەنداماندا بكرێت، بۆیە بەشێك لە سەركردە بەئەزمونەكانی یەكێتیی خۆیان بەدوور دەگرن لەوەی لەناو كۆنگرە خۆیان هەڵبژێرن، پێش كۆنگرە رێككەوتن نەكرێت ناچنە ناو كۆنگرەوە، چونكە هیچ كەس زەمانەتی دەرچوونی نیە، تا بە تونێلی بافڵ تاڵەبانیدا تێپەڕ نەبێت. ئەنجومەنێك بۆ تێكۆشەرەكان ئەوەی لە ئێستاوە دەردەكەوێت بەشێكی زۆری سەركردایەتییەكانی یەكێتی ناتوانن سەركەون یان نایانەوێت بچنە هەڵبژاردنەوە بۆ سەركردایەتی یەكێتیی، بۆیە ئەنجومەنێكیان بۆ دروستدەكرێت بەناوی (ئەنجومەنی تێكۆشەران)، ئەمڕۆ بافڵ تاڵەبانی لە راگەیەندراوی كۆبوونەوەكەیدا لەگەڵ ئەنجومەنی سەركردایەتی دەڵێت:" لە كۆنگرە ئەنجومەنێكی كارا لە هەڤاڵانی تێكۆشەر دروست بكەین كە سەنگ و دەسەڵاتی هەبێت و یارمەتی ئێمە بدات لە سەرخستنی كارەكانمان". بەپێی بەدواداچوونەكان ئەو ئەنجومەنە هاوشێوەی ئەنجومەنی ناوەندی یەكێتی دەبێت و ژمارەیان (80 بۆ 100) ئەندام دەبێت، ئەم ئەنجومەنە بۆ بەشێك لەو ئەندامانەی سەركردایەتی و پێشمەرگەی دێرین و سەركردەی دێرینی یەكێتی دەكرێتەوە، لەپێناو كەمكردنەوەی بەشێك لە ناڕەزاییەتیەكان، چونكە یەكێتیی دەیەوێت كەمترین ناڕەزایەتی و زیان بكات لە كۆنگرەی پێنجەم، لەبەر ئەوەی دوو هەڵبژاردنی چارەنوسازی لە پێشەوەیە، 18/12/2023 هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان و چارەنوسی یەكێتیی لە كەركوك، 25/2/2024 هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان و چارەنوسی یەكێتی لە هەرێمی كوردستان.

راپۆرت: درەو ئەگەر لەسەر یاسای بودجە كێشە لەنێوان حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵ دروستبوو، ئەوەی بڕیار دەدات دادگای فیدراڵییە نەك پەرلەمانی عێراق، بڕیاردان لە خەرجكردنی شایستەی دارایی هەرێمی كوردستان تەنیا لە دەسەڵاتی وەزیری دارایی فیدراڵدایە‌و پێویستی بە رەزامەندی سەرۆك وەزیرانی عێراق نییە، زیادكردنی بڕگە بۆ ماددەكانی هەرێمی كوردستان هیچ كێشەیەكی نییە، چونكە حكومەتی فیدراڵ سكاڵای نەكردووە، واتا رازییە بەوەی پەرلەمان دەستكاری كردووە، ئەمە بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی عێراقە لەبارەی ئەو سكاڵایە كە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەسەر یاسای بودجەوە تۆماری كردو دادگا جگە لە دەستكاریكردنی دوو دەستەواژە، تەواوی سكاڵاكەی رەتكردەوە، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.    دادگا بڕیارەكەی بڵاوكردەوە دادگای باڵای فیدراڵی عێراق دەقی بڕیاری كۆتایی خۆی لەبارەی ئەو سكاڵایە بڵاوكردەوە كە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەرێگەی پارێزەرەكانییەوە لەسەر یاسای بودجەی فیدراڵی عێراق بۆ ساڵانی (2023-2024-2025) تۆماریكردبوو. مەسرور بارزانی سكاڵاكەی لەسەر سەرۆكی پەرلەمانی عێراق تۆماركردبوو، دادگا رۆژی 7ی ئەم مانگە بڕیاری خۆی ئاشكراكرد كە رەتكردنەوەی سكاڵاكە بووە، بەڵام ئەمڕۆ  وردەكاری بڕیاری خۆی لەوبارەیەوە بڵاوكردەوە.   دادگای جگە لە گۆڕینی دوو (دەستەواژە)، تەواوی سكاڵای سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستان لەبارەی ماددەو بڕگەكانی بودجە رەتكردەوە.  ئەگەر كێشە دروستبوو كێ بڕیار دەدات ؟ بڕگەی (حەوتەم) لە ماددەی (13)ی یاسای بودجە، یەكێك لەو بڕگانەیە كە مەسرور بارزانی سكاڵای لەسەر تۆماركردووە. ئەم بڕگەیە دەڵێ:" لەكاتی بوونی هەر ناكۆكییەك لە تێڕوانینی حكومەتی فیدراڵ‌و حكومەتی هەرێم لەوانەی كە پەیوەندیدارن بە ماف‌و پابەندی‌و میكانیزمەكانی هاتوو لە حوكمەكانی ئەم یاسایەدا، لیژنەیەكی هاوبەش لەهەردوولا دروستدەكرێت بۆ تەماشاكردنی كێشە هەڵپەسێردراوەكان، بۆ ئەوەی لەماوەی 30 رۆژدا لەدوای پێكهێنانی، پێشنیازو چارەسەرەكانی بەرزبكاتەوە، ئەگەر چارەسەر نەكرا ئەنجومەنی نوێنەران بۆی هەیە بڕیاری پێویست بدات". دادگای فیدراڵی لەم بڕگەیەدا ئەوە دەستەواژەی هەڵوەشاندەوە لەحاڵەتی دروستبوونی كێشەدا لەنێوان هەرێم‌و بەغداد (پەرلەمانی عێراق) بڕیار بدات، دەڵێ لەم بڕگەیەدا پەرلەمانی عێراق دەسەڵاتێكی بۆ خۆی زیاد كردووە كە لە دەستوردا نەهاتووە، دادگای ئاماژەی بەوەكردووە بەگوێرەی ماددەی (93/ چوارەم)ی دەستور دەسەڵاتی چارەسەركردنی ناكۆكی نێوان حكومەتی فیدراڵ‌و حكومەتی هەرێمی داراوە بە دادگای فیدراڵی.  ئەگەر بڕیاردان لە پەرلەمانی عێراقدا كە ئێستا شیعەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی تێیدا زۆرینەن، لەبەرژەوەندی حكومەتی هەرێم نەبێت، ئەوا بڕیاردان لە دادگای فیدراڵی باشتر نابێت، بەتایبەتیش لەكاتێكدا ئەم دادگایە بە پێكهاتەی ئێستایەوە زۆرێك لە بڕیارەكانی لەبەرژەوەندی حكومەتی هەرێمدا نەبووە.  حكومەتی هەرێم خوازیار بوو ئەم بڕگەیە بەوشێوەیە دابڕێژرێت ئەگەر كێشەی لەنێوان هەردوولا دروستبوو، لیژنەی هاوبەشی هەردوو حكومەت راپۆرتی خۆیان ئامادە بكەن‌و (سەرۆك وەزیرانی عێراق) بڕیار بدات، ئەمە هێڵی سەرەكی رێككەوتنی مەسرور بارزانی بوو لەگەڵ محەمەد شیاع سودانی، بەڵام كاتێك یاسای بودجە گەیشتە پەرلەمان، دەستكاری ئەم بڕگەیە كرا.  واتا ئێستا بەگوێرەی حوكمەكەی دادگا، ئەگەر لەبارەی ماف‌و پابەندییەكانی یاسای بودجەوە كێشەی لەنێوان حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵ دروستبوو، دادگای فیدراڵی بڕیار دەدات نەك پەرلەمانی عێراق. پێویستی به‌ سه‌رۆك وه‌زیران نییه‌ ! بڕگەی (یەكەم) لە ماددەی (11)ی یاسای بودجە یەكێكی تر لەو بڕگانەیە كە سەرۆك وەزیرانی هەرێم سكاڵای لەسەر تۆماركردووە، ئەم بڕگەیە دەڵێ:" خەرجی هەرێمی كوردستان لە تێكڕای خەرجی راستەقینە دیاری دەكرێت، كە لە خشتەی (د)ی هاوپێچی ئەم یاسایەدا هاتووە (خەرجی حاكیمە)، لەلایەن وەزارەتی داراییەوە بەرەزامەندی سەرۆك وەزیران، خەرجدەكرێت". دادگای فیدراڵی لەبارەی ئەم بڕگەیەوە دەڵێ، بنەمای كارپێكراوی یاسای بودجە ئەوەیە كە دەسەڵاتی خەرجكردن بۆ وەزارەت‌و پارێزگاكان لای وەزیری دارایی فیدراڵە، زیادكردنی سەرۆك وەزیران بۆ دەسەڵاتی خەرجكردن لەم بڕگەیەدا كە تایبەتە بە هەرێمی كوردستان پێچەوانەی بنەمای یەكسانییە كە لە ماددەی (14)ی دەستوردا هاتووە، بۆیە دەستەواژەی (بەرەزامەندی سەرۆك وەزیرانی فیدراڵ) نادەستوریە. سكاڵاكەی مەسرور بارزانی رەتكرایەوە جگە لەو دوو بڕگەیە كە دادگای فیدراڵی لەسەر بنەمای سكاڵاكەی مەسرور بارزانی هەمواری كردونەتەوە، تەواوی سكاڵای سەرۆكی حكومەتی هەرێم لەبارەی بڕگەكانی تری یاسای بودجە لەلایەن دادگاوە رەتكراوەتەوە، بەتایبەتیش ئەوەی پەیوەندیدارە بە زیادكردنی بڕگە بۆ ماددەكانی یاسای بودجە جیاواز لەو دەقەی كە لەلایەن حكومەتەوە نێردراوە.  دادگای فیدراڵی بنەمایەكی گشتی دیاریكردووە بۆ رەتكردنەوەی سكاڵاكەی مەسرور بارزانی لەبارەی زیادكردنی بڕگە بۆ ماددەكانی تایبەت بە هەرێمی كوردستان لە یاسای بودجەدا، دادگا دەڵێ راستە زیادكردن كراوە، بەڵام حكومەتی فیدراڵ كە خۆی سكاڵای لەسەر یاسای بودجە تۆماركردووە، تانەی لەم زیادكردنانە نەداوە كە پەرلەمان كردویەتی، واتا حكومەتی فیدراڵ رازییە بە دەستكاریكردنەكەی پەرلەمان، لەسەر ئەم بنەمایەش سكاڵاكەی مەسرور بارزانی رەتكردوەتەوە. مەسرور بارزانی سكاڵای لە چی كردووە ؟ ئەو ماددەو بڕگانەی كە سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستان لەدادگای فیدراڵی سكاڵای لەسەر تۆماركردبوون، ئەمانەن: -    مادەی دووەم بڕگەی یەكەم 5/ب -    مادەی یانزەیەم بڕگەی یەكەم و دووەم -    مادەی یانزە بڕگەی دووەم -    مادەی دوانزە بڕگەی دووەم ه -    مادەی دوانزە بڕگەی دووەم (ا، ب، ج، د، ه) -    مادەی سیانزە بڕگەی حەوتەم‌و هەشتەم. دەقی ئەو بڕگانەی یاسای بودجە تایبەت بە پشكی هەرێم كە مەسرور بارزانی تانەی لێدابوون‌و  دادگای فیدراڵی رەتیكردەوە، بەمشێوەیە: ماددەی 11: یەكەم: خەرجی هەرێمی كوردستان لە تێكڕای خەرجی راستەقینە دیاری دەكرێت، كە لە خشتەی (د)ی هاوپێچی ئەم یاسایەدا هاتووە (خەرجی حاكیمە)، لەلایەن وەزارەتی داراییەوە بەرەزامەندی سەرۆك وەزیران، خەرجدەكرێت. (دادگا دەستەواژەی سەرۆك وەزیرانی لابرد، دەسەڵاتی تاقانەی خەرجكردنی دایەوە بە وەزیری دارایی)  دووەم: پشكی هەرێمی كوردستان لەتێكڕای خەرجی راستەقینە (خەرجی رەوەن‌و خەرجی پرۆژەكانی وەبەرهێنان) دیاری دەكرێت، دوای لێدەركردنی خەرجییە سیادییەكان كە خۆی دەبینێتەوە لە (ئەنجومەنی نوێنەران، سەرۆكایەتی كۆمار، ئەمیندارێتی گشتی ئەنجومەنی وەزیران، سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران، دەستەی حەشدی شەعبی، وەزارەتی دەرەوە، دەزگای دژەتیرۆر، وەزارەتی بەرگریی، دیاریكردنی رێژەیەك لە تەرخانكراوی هێزی وشكانی سوپای عێراق لەبواری وەبەرهێنان‌و بەكارخستن بۆ هێزی پێشمەرگە بەگوێرەی رێژەی دانیشتوانی هێزی ناوبراو بەوپێیەی بەشێكە لە سیستمی ئەمنی عێراق، دادگای باڵای فیدراڵی، كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان بە خەرجی هەڵبژاردنەكانیشەوە، دەستەی لێپرسینەوە‌و دادەپەروەریی، دەستەی سكاڵاكانی موڵكایەتی جگە لە قەرەبووەكان، دەستەی عێراقی بۆ سەرچاوە تیشكدەرەكان، دەزگای هەواڵگری نیشتمانی عێراق، تێچووی دانوستان‌و داواكارییە یاساییەكان، پشكداری لە خەرجی وەبەرهێنانی نەوتی خاوی هەناردەكراو، خەرجی بەكاربردن لە وەبەرهێنانی نەوتی خاوی هەناردەكراو و گواستنەوەی لەلایەن هەرێمەوە، بڕی پشكدارییە عەرەبی‌و نێودەوڵەتییەكان، خەرجی رەوەنی بەڕێوەبەرایەتی باری شارستانی‌و پاسپۆرت‌و مانەوە‌و فەرماندەیی هێزی سنورو پۆلیسی فیدراڵی، پرۆژەكانی وەبەرهێنان بۆ هەموو بەڕێوەبەرایەتییەكانی باری شارستانی‌و مانەوە لەنێویشیاندا كارتی نیشتمانی‌و فەرماندەیی هێزی سنور، ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانی، پارەداركردنی هاوبەش، پرۆژەی بەندەرەكان، پرۆژەكانی هێڵی ئاسن، پرۆژەی پردو سودی گشتی پرۆژەكانی بەڕێوەبردنی ئاسمانیی، پرۆژەی گرێبەستەكانی مۆڵەتپێدان، سودی سەر قەرزەكانی بانكی نێودەوڵەتی، سودەكان لەسەر قەرزی جایكا JICA، سودی سەر قەرزەكانی ئیتالیا، سودی قەرزی بانكی ئیسلامی بۆ پەرەپێدان، سودەكان لەسەر قەرزی كۆمپانیای گشتی بۆ بازرگانی دانەوێڵە، سودەكان لەسەر قەرزی كۆمپانیای ما بین النهرین-ی گشتی بۆ بازرگانی بنەتۆو، سودەكان لەسەر قەرزی ئەڵمانی KFW، سودەكان لەسەر قەرزی بانكی ژاپۆن بۆ هاوكاری نێودەوڵەتیی JBICی ژاپۆنی، سودەكانی لەسەر قەرزی سویدی، سودەكان لەسەر قەرزی چین، سودەكان لەسەر قەرزی سیمنسی ئەڵمانی، سودەكانی بیمەی هەناردەكردن، سودەكانی بیمەی سیادی، سودەكان لەسەر قەرزی فەڕەنسا، سودەكان لەسەر قەرزی سندوقی نێودەوڵەتی بۆ پەرەپێدانی كشتوكاڵی، سودەكانی سەر قەرزی سعودیە، سودی سەر قەرزی ئیتالی SACE، سودی سەر قەرزی كوەیت، سودی سەر قەرزی ئەمریكا، سودی سەر قەرزی فەڕەنسا BPI، سود لەسەر قەرزی بەریتانیا UKEF، سودەكانی سەر قەرزی ئەكزەم بانكی كۆری، سودەكانی سەر قەرزی ئەكزەم بانكی هیندی، سودەكانی سەر قەرزی ئەكزەم بانكی ئەمریكی، سودەكانی سەر دووبارە پەیكەربەندی قەرزە دەرەكییەكان لەسەر وڵاتانی یانەی پاریس، سودەكانی سەر دووبارە پەیكەربەندی قەرزە دەرەكییەكان لەسەر وڵاتانی دەرەوەی یانەی پاریس، سودەكانی قەواڵەی سڕینەوەی قەرزی كەرتی تایبەت لە دەرەوە، سودی سەر شایستەكانی سندوقی عەرەبی بۆ پەرەپێدانی ئابوری، سودی سەر حەواڵە كۆنەكانی خەزێنە، سودی حەواڵەكانی خەزێنە بەگوێرەی حەواڵەی پارەپێدانی كۆمپانیا بیانییەكانی نەوت لەلایەن هەریەكە لە بانكی رەشیدو رافیدەین‌و بانكی بازرگانی عێراق بەگوێرەی یاسای بودجە، سودی حەواڵە داشكێندراوەكانی خەزێنە لەلایەن بانكی ناوەندی عێراقەوە بەگوێرەی یاسای بودجەی گشتی/ 2015و 2016، سودی سەر قەرزی قەواڵەی دەرەكی- یۆریۆبۆند، سودی حەواڵەكانی خەزێنە بەگوێرەی یەدەگی یاسایی لەلایەن بانكە حكومییەكان‌و بانكی بازرگانی عێراق بەپێی یاسای بودجەی ساڵی/ 2015، پێدانەوەی قیستی حەواڵەكانی خەزێنەی كۆن، قیستی ئەو قەرزانەی كە لایەن بانكی بازرگانی عێراقەوە بەخشراوە بەگوێرەی یاسای بودجەی 2015‌و 2016، پێدانەوەی قیستی دووبارە پەیكەربەندی قەرزی دەرەوەی وڵاتانی یانەی پاریس، پێدانەوەی قیستی دووبارە پەیكەربەندی قەرزی دەرەوەی وڵاتانی دەرەوەی یانەی پاریس، پاكتاوی قەرزەكان لە دەرەوە، پاكتاوی خەختینەیی قەرزی بچوكی كەرتی تایبەت لە دەرەوە، پێدانەوەی قیستی قەرزەكانی بانكی نێودەوڵەتیی، پێدانەوەی قیستی قەرزی سندوقی دراوی نێودەوڵەتیی لەوانە SDR، پێدانەوەی قیستەكانی قەرزی ئەمریكی، پێدانەوەی قیستەكانی قەرزی JICA، پێدانەوەی قیستی بیمە سیادییەكان، پێدانەوەی قیستی بیمەی هەناردەكردن، پێدانەوەی قیستی قەرزی ئیتالی، پێدانەوەی قیستی قەرزی سیمنسی ئەڵمانی، قەرزی بانكی ئیسلامی بۆ پەرەپێدان، پێدانەوەی قیستی قەرزی ئەڵمانی KFW، پێدانەوەی قیستی قەرزی سعودیە، پێدانەوەی قیستی قەرزی بەریتانی UKEF، پێدانەوەی قیستی قەرزی چین، پێدانەوەی قیستی قەرزی ئیتالی SACE، پێدانەوەی قیستی قەرزی JBICی ژاپۆنی، پێدانەوەی قیستی قەرزی سویدی، پێدانی شایستەی سندوقی عەرەبی بۆ پەرەپێدانی ئابوری، پێدانەوەی قیستی قەواڵە دەرەكییەكان، پێدانەوەی قەرزی سندوقی نێودەوڵەتیی بۆ پەرەپێدانی كشتوكاڵی، پێدانەوەی قەرزی كوەیت، پێدانەوەی قەرزی فەڕەنسی BPI، پێدانەوەی قەرزی فەرەنسی، پێدانەوەی قیستی قەرزەكانی ئەكزەم بانكی كۆری، پێدانەوەی قیستی قەرزەكانی ئەكزەم بانكی هیندی، پێدانەوەی قیستی قەرزەكانی ئەكزەم بانكی ئەمریكی، پێدانەوەی قیستی قەواڵە دەرەكییەكان بۆ سڕینەوەی قەرزەكان، پێدانەوەی قەرزی كۆمپانیای گشتی بۆ بازرگانی دانەوێڵە‌و كۆمپانیای ما بین النهرین بۆ بنەتۆو، پێدانەوەی قیستی حەواڵەكانی خەزێنە بەگوێرەی یەدەگی یاسایی لەلایەن بانكە حكومییەكانەوە، پێدانەوەی قیستی قەواڵە خۆجێییەكان، قیستەكانی سەر حەواڵەی خەزێنە بەگوێرەی حەواڵەی پارەپێدانی كۆمپانیا بیانییەكانی بواری نەوت لە هەریەكە لە بانكەكانی رەشید‌و رافیدەین‌و بانكی بازرگانی عێراق بەگوێرەی یاسای بودجە‌و كرێی گواستنەوەی نەوتی خاوی هەناردەكراوی گیارە). (دادگا دەڵێ ئەوەی لەم ماددەیەدا هاتووە پێچەوانەی حوكمەكانی ماددەی 121/سێیەمی دەستور نییە، سكاڵاكار بەڵگەی پێویستی لەمبارەیەوە نەخستوەتەڕوو) ماددەی 12: یەكەم: شایستە داراییەكانی نێوان حكومەتی فیدراڵی‌و حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ ساڵانی 2004 بۆ 2022 پاكتاودەكرێت، دوای وردبینیكردنی لەلایەن دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ بەهەماهەنگیی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی لە هەرێم، پشتبەست بەو ماف‌و پابەندییانەی كە لە یاساكانی بودجەی فیدراڵی تایبەت بە هەر ساڵێكی دارایی هاتووە. دووەم: ا- حكومەتی هەرێمی كوردستان پابەندە بە هەماهەنگیكردن لەگەڵ وەزارەتی نەوتی فیدراڵ، لە باركردنی نەوتی خاوی بەرهەمهێنراو لەو كێڵگانەی دەكەونە هەرێم بۆ ئەمبارەكانی كۆمپانیای بەبازاڕخستنی نەوت (سۆمۆ) لە بەندەری جەیهانی توركیا، بەجۆرێك لە (400 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە) كەمتر نەبێت، بەگوێرەی داتای مانگانەی پێشكەشكراو لەلایەن وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان‌و پەسەندكردنی لەلایەن وەزارەتی نەوتی فیدراڵ‌و دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ بەهەماهەنگیی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی هەرێم، كۆمپانیای سۆمۆ بە هەماهەنگیی لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێم، بە هەمان نرخ‌و میكانیزمی پشت پێ بەستراوی فرۆشتن لەلایەن كۆمپانیای ناوبراوەوە، هەناردەكردنی ئەو بڕە لە ئەستۆدەگرێت‌و داهاتەكانی وەكو داهاتی كۆتایی بۆ خەزێنەی فیدراڵ، تۆماردەكرێت. ب- لە حاڵێكدا نەتوانرا لەرێگەی بەندەری جەیهانی توركی یان هەر دەروازەیەكی فەرمی ترەوە كە وەزارەتی نەوتی فیدراڵ دیاری بكات، هەناردە بكرێت، حكومەتی هەرێمی كوردستان پابەندە بە رادەستكردنی بڕی نەوتی ئاماژەبۆكراو لە بڕگەی (دووەم/ا)ی ئەم ماددەیە بە وەزارەتی نەوتی فیدراڵ، بەمەبەستی بەكارهێنانی لەناوخۆدا‌و بەگوێرەی ئەو پێداویستییەی كە وەزارەتی نەوتی فیدراڵ دیاری دەكات. ج- وەزارەتی دارایی فیدراڵ قەرەبووكردنەوەی خەرجییەكانی وەبەرهێنان‌و گواستنەوەی بڕی ئەو نەوتە وەبەرهێنراوەی هەرێم دەگرێتە ئەستۆ، كە رادەستی وەزارەتی نەوتی فیدراڵ دەكرێت بەگوێرەی هەردوو بڕگەی (1)‌و (ب)ی ئەم ماددەیە، بەمەرجێك خەرجی وەبەرهێنان‌و گواستنەوە هاوتای خەرجی وەبەرهێنان‌و گواستنەوەی یەك بەرمیل نەوت بێت لە وەزارەتی نەوتی فیدراڵ‌و بە لێدانی لەگەڵ ژمارەی ئەو بەرمیلانەی كە رادەستدەكرێن، بەگوێرەی حوكمەكانی ئەم ماددەیە.   د- حكومەتی هەرێم پابەندە بە رادەستكردنی داهاتە نانەوتییەكان بە خەزێنەی دەوڵەت بەگوێرەی یاسای ئیدارەی دارایی فیدراڵ، بەمەرجێك دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ بەهەماهەنگیی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی هەرێم وردبینی بكات لەو تۆمارانەی كە تایبەتن بەم داهاتانەوە. ه- وەزارەتی دارایی فیدراڵ پابەند دەبێت بە پێدانی شایستەكانی هەرێم بەشێوەی مانگانە، بەگوێرەی حوكمەكانی ئەم یاسایە، دوای جێبەجێكردنی بڕگەكانی (ا، ب، ج، د)ی ئەم ماددەیە، دەبێت هەماهەنگیی لەگەڵ وەزارەتی دارایی‌و ئابوری هەرێم بكرێت‌و ئەو وەزارەتە بودجەی پێداچونەوەی مانگانە بۆ فەرمانگەی ژمێریاری بنێرێت، بۆ ئەوەی بخرێتە ناو تێكڕای حساباتی مانگانەی دەوڵەتەوە، بەمەرجێك حسابی تایبەت بە ماف‌و پابەندییە نەوتی‌و نانەوتییەكانی هەردوولا پاكتاو بكرێت، دوای وردبینیكردنی لەلایەن دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ‌و بەهەماهەنگیی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی لە هەرێم، لەسەر بنەمای وەرزیی، بەجۆرێك گرەنتی پێدان‌و پاكتاوی ئەو شایستانە بكات بەشێوەیەكی رێكوپێك. (لەبارەی بڕەگانی ا، ب، ج، د، ه دادگای فیدراڵی دەڵێ دەستوری 2005ی عێراق دەقی روون‌و راشكاوی تێدایە لەبارەی بەرهەمهێنان‌و بەڕێوەبردنی نەوت‌و خاوەندارێتی نەوت‌و غازو دابەشكردنی داهاتەكان‌و هەموو ئەو حوكمانەی كە لەم بڕگانەدا هاتوون پێچەوانەی دەستور نین‌و جێبەجێكردنێكی رێكوپێكی ئەو بنەمایانەن كە لە ماددەی 111ی دەستوردا هاتووە). ماددەی 13: حەوتەم: لەكاتی بوونی هەر ناكۆكییەك لە تێڕوانینی حكومەتی فیدراڵ‌و حكومەتی هەرێم لەوانەی كە پەیوەندیدارن بە ماف‌و پابەندی‌و میكانیزمەكانی هاتوو لە حوكمەكانی ئەم یاسایەدا، لیژنەیەكی هاوبەش لەهەردوولا دروستدەكرێت بۆ تەماشاكردنی كێشە هەڵپەسێردراوەكان، بۆ ئەوەی لەماوەی 30 رۆژدا لەدوای پێكهێنانی، پێشنیازو چارەسەرەكانی بەرزبكاتەوە، ئەگەر چارەسەر نەكرا ئەنجومەنی نوێنەران بۆی هەیە بڕیاری پێویست بدات. (دادگای فیدراڵی دەستەواژەی "ئەنجومەنی نوێنەران بۆی هەیە بڕیاربدات"ی لابردووە‌و دەڵێ دادگای فیدراڵی بڕیار دەدات).  هەشتەم: ا- حكومەتی هەرێم پابەندە بەوەی ئەولەویەت بدات بە خەرجكردنی شایستەی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم‌و خانەنشینان، ئەمە لەگەڵ پابەندبوون بە خەرجكردنی شایستەی وەبەرهێنانی پارێزگاكانی هەرێم بەگوێرەی ئەو پێوەرانەی لەم یاسایەدا چەسپێندراوە. ب- بەپێچەوانەی ئەمەوە، دەبێت سەرۆك وەزیرانی فیدراڵ رێوشوێنی پێویست بگرێتە بەر بۆ جێبەجێكردنی بڕگەی (ا)ی سەرەوە، لەنێویدا پێدانی پارە. (ئەمە ئەو بڕگەیە كە یەكێتیی داوای كرد بۆ ئەوەی لەحاڵی دروستبوونی ناكۆكیدا بتوانێت بەشێوەی راستەوخۆ بەشە بودجەی سلێمانی لە بەغدادەوە وەربگرێت، دادگا سكاڵای مەسرور بارزانی لەمبارەیەوە رەتكردەوە) ده‌قی بریاره‌كه‌ی دادگای فیدراڵ له‌باره‌ی سكاڵاكه‌ی سه‌رۆك وه‌زیرانی هه‌رێم: PDF

درەو: راپۆرتی: دانا نەقی ‎زنجیرەیەکی چوار بەشی ئاشکرای دەکات چۆن پەیمانێکی نهێنی کارتێلێکی پێکهێنا، کە کۆنترۆڵی نەوتی جیهان دەکات. ‎لە ٢٨ی ئابی ١٩٢٨ لە بەرزاییەکانی سکۆتلەندا، چیرۆکی نهێنی نەوت دەستی پێکرد. ‎سێ پیاو لە قەڵای ئاچناکاری کاتێکی دیاریکراویان هەبو - هۆڵەندییەک، ئەمریکییەک و ئینگلیزێک. ‎هۆڵەندییەکە ناوی هێنری دیتەردینگ بوو، پیاوێک بوو کە نازناوی ناپلیۆنی نەوتی پێدرابوو، دوای ئەوەی دۆزینەوەیەکی لە سوماترا قۆستەوە. لەگەڵ خاوەن کەشتییەکی دەوڵەمەند یەکگرت و فرۆشیاری شێڵی بۆیاخ کرد و ئەو دوو کەسە پێکەوە کۆمپانیای ڕۆیاڵ داچ شێڵیان دامەزراند. ‎ئەمریکییەکە ناوی واڵتەر سی تیگل بوو و نوێنەرایەتی کۆمپانیای نەوتی ستاندارد دەکات، کە لەلایەن جۆن دی ڕۆکفێلەرەوە لە تەمەنی ٣١ ساڵیدا دامەزراوە - ئیکسۆنی داهاتوو. بیرە نەوتەکان، گواستنەوە، پاڵاوتن و دابەشکردنی نەوت - هەموو شتێک بە نەوتی ستاندارد کۆنتڕۆڵ دەکرێت. ‎ئینگلیزەکە، سێر جۆن کادمان، بەڕێوەبەری کۆمپانیای نەوتی ئینگلیز-فارس بوو، بەم زووانە دەبێتە بی پی. لەسەر دەستپێشخەری وینستن چەرچڵی گەنج، حکومەتی بەریتانیا پشکێکی لە کۆمپانیای بی پی وەرگرتبوو و هێزی دەریایی شاهانە سووتەمەنی خۆی لە خەڵوزەوە گۆڕی بۆ نەوت. بە کەشتی و فڕۆکە و تانکی برسی سووتەمەنی، نەوت بوو بە "خوێنی هەموو شەڕێک". ‎پیشەسازی نوێی ئۆتۆمبێل بە خێرایی گەشە دەکات و فۆرد تی بە ملیۆن دەفرۆشرا. جیهان تینووی نەوت بوو، کۆمپانیاکانیش کێبڕکێیەکی بێبەزەییانەیان ئەنجام دەدا بەڵام کێبڕکێکە بازاڕەکەی ناسەقامگیر دەکرد. ‎لەو شەوی مانگی ئابدا ئەو سێ پیاوە بڕیاریان دا شەڕ هەڵبگرن و دەست بکەن بە دابەشکردنی نەوتی جیهان. دیدگاکەیان ئەوە بوو کە ناوچەی بەرهەمهێنان، تێچووی گواستنەوە، نرخی فرۆشتن - هەموو شتێک ڕێککەوتن و هاوبەشی بکرێت. و بەم شێوەیە کارتێلێکی گەورە دەستی پێکرد، کە ئامانجەکەی زاڵبوون بوو بەسەر جیهاندا، بە کۆنترۆڵکردنی نەوتەکەی. ‎هەر زوو چوار کەسی دیکەش پەیوەندییان پێوە کرد، و بە حەوت خوشک ناسراون - - گەورەترین کۆمپانیاکانی نەوت لە جیهاندا. لە ئەڵقەی یەکەمدا گەشت دەکەین بەسەر ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، بە هەردوو کات و شوێندا. "ئێمە شەڕی ئێران و عێراقمان ئەنجامدا و منیش دەڵێم شەڕمان ئەنجامدا، چونکە دەبوو وڵاتێک بەکاربهێنرێت بۆ لەناوبردنی وڵاتەکەی دیکە. وەک چۆن لە ئێستاوە سوود لە بۆنانزای نەوت وەردەگرن، و خەریکی دروستکردنی یەدەگی دارایین، ناوبەناو ئەوانیش". دەبێت خوێنیان لێبکرێت”. زاڤیر هۆزێل، بازرگانێکی نەوت بە درێژایی مێژووی هاوچەرخی ناوچەکە، لە دوای دۆزینەوەی نەوتەوە، حەوت خوشکەکان هەوڵی کۆنترۆڵکردنی هاوسەنگی هێزیان داوە. ئەوان پاڵپشتی پاشایەتیان لە ئێران و سعودیە کردووە، دژایەتی دروستکردنی ئۆپێکیان کردووە، قازانجیان لە شەڕی ئێران و عێراق کردووە، کە بووەتە هۆی لەناوچوونی کۆتایی سەدام حوسێن و عێراق. حەوت خوشکەکە هەمیشە ئامادە بوون، و نزیکەی هەمیشە لە لوتکەدا دەهاتنە دەرەوە. لە دوای ئەو کۆبوونەوە بەناوبانگەی قەڵای ئاچناکاری لە ٢٨ی ئابی ١٩٢٨ەوە، هەرگیز لە پیلان و پلاندانان و پیلانگێڕی نەوەستاوە. لە کۆتایی شەستەکانی سەدەی ڕابردوودا کۆمپانیای حەوت خوشک کە کۆمپانیا گەورەکانی نەوت بوون، لەسەدا ٨٥ی یەدەگی نەوتی جیهانیان بەدەستەوە بوو. ئەمڕۆ تەنها لەسەدا ١٠ کۆنتڕۆڵی دەکەن. بۆیە شوێنی ڕاوکردنی نوێ پێویستە و خوشکەکان چاویان بەرەو ئەفریقا کردووە. لەگەڵ لوتکەی نەوت و شەڕەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بەرزبوونەوەی نرخی نەوتی خاو، ئەفریقا گۆڕەپانی نوێی شەڕی کۆمپانیا نەوتییەکانە. ئاماژەی بەوەشکردووە، "هەموو کەس پێیانوابوو دەکرێت نەوت لە سودان هەبێت بەڵام کەس هیچی نەدەزانی. لەڕێگەی گەڕان لەلایەن کۆمپانیای شیڤرۆنی ئەمریکییەوە ئاشکرابوو، بەرەو کۆتاییەکانی حەفتاکان. و ئەوە سەرەتای شەڕی ناوخۆی دووەم بوو، کە تا ساڵی ٢٠٠٢ بەردەوام بوو. ئەوە". بۆ ماوەی ١٩ ساڵ بەردەوام بوو و ژیانی ملیۆن و نیوێکی تێچوو و بازرگانی نەوت لە دڵی ئەو کارەدا بوو”. جیرارد پرۆنیێر، مێژوونووس بەڵام چیرۆکی ڕاستەقینە، چیرۆکی نهێنی نەوت، لە دووری ئەفریقاوە دەست پێدەکات. خوشکەکان لە هەوڵەکانیاندا بۆ زاڵبوون بەسەر ئەفریقا، پاشایەکیان لە لیبیا دانا، دیکتاتۆرێکیان لە گابۆن، شەڕی بە نیشتمانیکردنی سەرچاوە نەوتییەکانی جەزائیریان کرد و لە ڕێگەی گەندەڵی و شەڕ و تیرۆرەکانەوە، نەیجیریایان خستە سەر ئەژنۆ. ڕەنگە نەوت بچێتە ناو کۆگاکانی تانکەرە زەبەلاحەکانەوە، بەڵام لە لاگۆس کەمیی بەنزین درێژخایەنە. چوار پاڵاوگەی وڵاتەکە بەسەرچووە و هەناردەکاری سەرەکیی نەوتی کیشوەرەکە ناچارە بەنزینی پاڵاوتە هاوردە بکات - پارادۆکسێک کە سامان بۆ مشتێک کۆمپانیای نەوت دەچنێتەوە. بە هاندانی کۆمپانیاکان، گەندەڵی بووەتە سیستەمێکی حکومەت - نزیکەی 50 ملیار دۆلار بە مەزەندە دەکرێت لە کۆی 350 ملیار دۆلار کە لە دوای سەربەخۆییەوە وەرگیراوە 'ون بووە. بەڵام ئێستا یاریزانی نوێ پەیوەندییان بەو یارییە گەورەیەی نەوتەوە کردووە. چین لەگەڵ پەرەسەندنی ئارەزووی وزە، هاوڕێی نوێی لە سودان دۆزیەوە و بیناکارانی چینیش ڕوویان لە سودان کردووە. عومەر بەشیر سەرۆکی سوودان شانازی بە هاوکارییەکانی لەگەڵ چین دەکات - بەنداوێک لەسەر ڕووباری نیل و ڕێگاوبانەکان و یاریگاکان . بەمەبەستی هەناردەکردنی 500 هەزار بەرمیل نەوت لە ڕۆژێکدا لە کێڵگە نەوتییەکانی باشوورەوە- چین پارەی بۆری هێگلیگی بەستراوەتەوە بە بەندەری سودان و دروستی کرد- ئێستا نەوتی بەنرخی باشووری سودان لە ڕێگەی باکوری سودانەوە بۆ بەندەرەکانی چین دەنێردرێت. لە هەوڵێکدا بۆ دەستەبەرکردنی دابینکردنی نەوت لە دەرەوەی لیبیا، ئەمریکا، بەریتانیا و حەوت خوشکەکان ئاشتییان لەگەڵ عەقید موعەمەر قەزافی کرد کە سەردەمانێک خۆی لێ دوور دەخستەوە، تا ئەو کاتەی لە کاتی ڕاپەڕینی لیبیا لە ساڵی ٢٠١١دا کوژرا، بەڵام هێشتا ڕۆیشتنی نەوتی لیبیا بە بێ پچڕان ماوەتەوە. لیبیا پێویستی بە بودجە هەیە بۆ ئاوەدانکردنەوە، ئێستا گەڕاوەتەوە بۆ پەمپکردنی زیاتر لە ملیۆنێک بەرمیل نەوت لە ڕۆژێکدا. وە خوشکەکان دڵخۆشن بە پابەندبوون. لە قەفقاز، ئەمریکا و ڕوسیا کێبڕکێ دەکەن بۆ کۆنترۆڵکردنی ناوچەکە. یارییە گەورەکەی نەوت لە گەشەسەندندایە. هەرکەسێک کۆنترۆڵی قەفقاز و ڕێگاکانی بکات، کۆنترۆڵی گواستنەوەی نەوت لە دەریای خەزەرەوە دەکات. تفلیسی، ئێریڤان و باکو - سێ پایتەختی قەفقاز. نەوتی باکۆ لە ئازەربایجان ئەولەویەتێکی ستراتیژییە بۆ هەموو کۆمپانیا گەورەکان. هەر لە بەختی بنەماڵەی نۆبڵەوە تا شۆڕشی ڕووسیا، تا جەنگی جیهانی دووەم، نەوتی قەفقاز و خەزەر ڕۆڵی ناوەندی بینیوە. لینین هەروەک چۆن ستالین و هیتلەر جەختی لەسەر داگیرکردنی باکۆی پایتەختی ئازەری کرد بۆ نەوتەکەی. لە ڕۆژی لەدایکبوونیدا لە ساڵی ١٩٤١، ئەدۆلف هیتلەر کێکی لەدایکبوونی شوکولاتە و کرێمی وەرگرت کە نوێنەرایەتی نەخشەیەک دەکات. ئەو پارچەیەی هەڵبژارد کە باکوی لەسەر بوو. لە ٢٢ی حوزەیرانی ١٩٤١ سوپای ڕیخی سێیەم هێرشیان کردە سەر ڕووسیا. شەڕی چارەنووسساز لە ستالینگراد کلیلی ڕێگای قەفقاز و نەوتی باکۆ بوو، و بڕیاری دەرئەنجامی شەڕەکەی دەدا. ستالین بە سەربازەکانی گوت: "شەڕکردن بۆ نەوتی مرۆڤ، شەڕکردنە بۆ ئازادیی مرۆڤ". دوای جەنگی جیهانی دووەم، سەرۆک نیکیتا کرۆشۆڤ بە داهاتی یەدەگی نەوتی تازە دۆزراوی یەکێتی سۆڤیەت، ئیمپراتۆریەتی سۆڤیەت و سوپای سوورەکەی بنیات دەنا. دوای دەیان ساڵ، نەوت ئەو ئیمپراتۆریەتەی دەهێنایە سەر ئەژنۆ، ئەوکاتەی سعودیە و ئەمریکا پیلانیان بۆ کردنەوەی شلەمەنیەکانی نەوت و لافاو لە بازاڕەکان و دابەزاندنی نرخی نەوت بۆ 13 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێک. ئۆلیگارشەکانی ڕووسیا پۆشاکی نەوتیان دەگرتە ئەستۆ، تەنها بۆ ئەوەی لەلایەن سەرۆکەکەیانەوە، ڤلادیمێر پوتین، کە دەزانێت نەوت دەسەڵاتە، لە شوێنی ئەوان دابنرێت. ئەمریکا و ڕووسیای پوتین پشتگیری لە دیسپۆتەکان دەکرد، و ململانێ ناوچەییەکان دەقۆزنەوە بۆ پاراستنی دەست بەسەر کێڵگە نەوتییەکانی کۆکوس و کاسپیان. بەڵام حسابیان بۆ سەرهەڵدانی چینێکی نوێ و بەهێز و برسی نەدەکرد، کە ئارەزووی نزیکەی بێ سنووری بۆ نەوت و وزە هەبێت. ئەمڕۆ ئەمریکا و ڕووسیا و چین کێبڕکێ لەسەر کۆنترۆڵکردنی یەدەگی سووتەمەنی بەردینی یەکێتی سۆڤیەتی پێشوو دەکەن، و ڕێگاکانی دابینکردنی. یارییەکی سێ دەستی، لەگەڵ جیهان وەک بینەر، لە نێوان سێ دڕندەی دڕندە – هەڵۆی ئەمریکی، ورچی ڕووسی و ئەژدیهای چینی. لوتکەی نەوت – ئەو کاتەی کە بەرزترین ڕێژەی دەرهێنانی نەوت گەیشتووە، و دوای ئەوەش بەرهەمی جیهانی دەست بە دابەزین دەکات. زۆرێک لە زانایانی جیۆلۆجی و ئاژانسی نێودەوڵەتی وزە دەڵێن بەرهەمی نەوتی خاو لە جیهاندا لە ساڵی ٢٠٠٦ گەیشتە لوتکە. بەڵام لە کاتێکدا ڕەنگە نەوت کەمتر لە زەوی دەربچێت، بەڵام بە دڵنیاییەوە خواست لەسەری لە زیادبووندایە. ئەڵقەی کۆتایی ئەم زنجیرەیە لێکۆڵینەوە لەوە دەکات کە چی ڕوودەدات کاتێک نەوت زیاتر و زیاتر دەستنەکەوتوو دەبێت، لە هەمان کاتدا زلهێزە نوێیەکانی وەک چین و هیندستان هەوڵدەدەن پێداویستییە وزە گەشەسەندووەکانیان بەدیبهێنن. وە وڵاتانی وەک ئێران لە کاتێکدا کە تووشی سزا نێودەوڵەتییەکان بوون، پێشوازییان لەم کڕیارە نوێیانەی نەوت کردووە، کە بازرگانییان لە پێش وتارەکانی تایبەت بە مافەکانی مرۆڤ و تەماحە ئەتۆمییەکانەوە داناوە. لە هەمان کاتدا وڵاتانی بەرهەمهێنەری نەوت بەس بوون لەگەڵ حەوت خوشکەکە سەروەت و سامانی نەوتی خۆیان کۆنترۆڵ کردووە. بە نیشتمانیکردنی یەدەگی نەوت لە سەرانسەری جیهان نەوەی نوێی کۆمپانیاکانی نەوتی هێنایە ئاراوە کە هەموویان کێبڕکێ دەکەن بۆ پارچەیەک لە پاستای نەوت. ئەمانە حەوت خوشکە نوێیەکەن. کۆمپانیای ئارامکۆی سعودی سعودیە کە گەورەترین و ئاڵۆزترین کۆمپانیای نەوتی جیهانە؛ کۆمپانیای گازپرۆمی ڕووسیا، کۆمپانیایەک کە ڤلادیمێر پوتین سەرۆکی ڕووسیا لە ئۆلیگارکەکان دووری خستەوە؛ کۆمپانیای نیشتمانی نەوتی چین (CNPC) کە لەگەڵ کۆمپانیای لقەکەی کە پێترۆچینایە، دووەم گەورەترین کۆمپانیای جیهانە لە ڕووی بەهای بازاڕەوە؛ کۆمپانیای نیشتمانیی نەوتی ئێران کە قۆرخکاریی هەیە لەسەر گەڕان، دەرهێنان، گواستنەوە و هەناردەکردنی نەوتی خاو لە ئێران – دووەم گەورەترین بەرهەمهێنەری نەوتی ئۆپێک لە دوای سعودیە؛ کۆمپانیای PDVSA ی ڤەنزوێلا، کۆمپانیایەک کە سەرۆکی کۆچکردوو هوگۆ چاوێز هەڵوەشاندەوە و دووبارە دروستی کردەوە بۆ بزوێنەری ئابووری وڵاتەکەی و بەشێک لە جبەخانەی دیپلۆماسی خۆی؛ کۆمپانیای پترۆبراسی بەڕازیلی کە پێشەنگە لە بەرهەمهێنانی نەوتی قووڵی ئاودا، کە ڕۆژانە ٢ ملیۆن بەرمیل نەوتی خاو دەخاتە دەرەوە؛ و کۆمپانیای پێترۆناس لە مالیزیا - قازانجترین کۆمپانیای ئاسیا لە ساڵی ٢٠١٢. حەوت خوشکە نوێیەکە بە شێوەیەکی سەرەکی سەر بە دەوڵەتە و یەک لەسەر سێی بەرهەمهێنانی نەوت و غازی جیهان و زیاتر لە یەک لەسەر سێی یەدەگی جیهانیش کۆنترۆڵ دەکات. حەوت خوشکە کۆنەکان، بە بەراوردکردن، یەک لەسەر دەی نەوتی جیهان بەرهەم دەهێنن، و تەنها لەسەدا سێی یەدەگەکانی کۆنترۆڵ دەکەن.

راپۆرت: درەو دواجار یەكێتیی بڕیاریدا بەر لە هەڵبژاردنی پارێزگاكان‌و پەرلەمانی كوردستان كۆنگرە بكات، ئەم كۆنگرەیە بە پلەی یەكەم بۆ دورخستنەوەی یەكجاریی لاهور شێخ جەنگیی و نزیكەكانیەتی، بەڵام لەپاڵ ئەمەشدا پێگەی گروپەكانی تری ناوخۆی یەكێتیی دەستنیشان دەكات. سەركردایەتیی یەكێتیی ژمارەیان كەمدەكرێتەوە، تێكەڵەیەك لە سەركردە كۆن‌و نوێیەكان دروستدەكرێت، ئەوانەی لەگەڵ ماڵی مام جەلالدا نین، چانسیان پێدەدرێت بچنە بەردەم كۆنگرەو بیدۆڕێنن. وردەكاری زیاتر لەم راپۆرت. كۆنگرەی بەر لە دوو هەڵبژاردن مەكتەبی سیاسی یەكێتیی لە كەركوكەوە بڕیاریدا لەسەر ئەوەی لە رۆژی 27/9ی ئەمساڵدا كۆنگرە سازبدات، كۆنگرەی ئەمجارەی یەكێتیی دەكەوێتە پێش دوو هەڵبژاردنی گرنگەوە، هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق كە رۆژی 18/12ی ئەمساڵ بەڕێوەدەچێت هەروەها هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان 25/2ی ساڵی داهاتوو بەڕێوەدەچێت. یەكێتیی لەدوای رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەری 2017وە پۆستی پارێزگاری كەركوكی لەدەستداوە، هەوڵە بەردەوامەكانی بۆ وەرگرتنەوەی ئەو پۆستە بێ ئاكام مایەوە، سەرباری ئەوەی یەكێتیی پۆستی پارێزگای كەركوكی كرد بە مەرج بۆ بەشداریكردنی لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم، بەڵام لەگەڵ پارتی رێككەوتنەكەی جێبەجێ نەكراو پۆستەكەی وەرنەگرتەوە، ئێستا تاكە دەرفەت لەبەردەمیدا هەڵبژاردنەكەی مانگی 12ی ئەمساڵە، یەكێتیی بۆ ئەم هەڵبژاردنە لە كەركوك تەنیا یەك هاوپەیمانی هەیە كە ئەویش حزبی شیوعی كوردستانە، پارتیش كە ركابەری سەرەكییە تەنیا یەك حزبی كوردستانی هاوپەیمانێتیی لەگەڵدا كردووە كە بزوتنەوەی ئیسلامی كوردستانە، واتا ركابەرێتیی ئەمجارەی پارتی‌و یەكێتیی لە كەركوك قورس دەبێت. رەنگە ئەمە هۆكارەكە بێت كە یەكێتیی وادەی سازدانی كۆنگرەی خۆی بۆ مانگی ئەیلول پێشخست، بەتایبەتیش لەكاتێكدا دەنگۆ هەبوو ئەم كۆنگرەیە بكەوێتە كۆتاییەكانی ئەمساڵ. كۆنگرەی پێنجەم كاریگەریی لەسەر پێگەی یەكێتیی لە هەردوو هەڵبژاردنەكە بەجێدەهێڵێت، بەهەمان شێوە پێگەی یەكێتیی لە هەردوو هەڵبژاردنەكە كاریگەریی لەسەر دەرەنجامەكانی كۆنگرەكە‌و ئەگەری پەرتبوونی یەكێتیی لە داهاتوودا دەبێت، بەتایبەتیش ئەگەر یەكێتیی نەتوانێ‌ لەو هەڵبژاردنانەدا پارێزگاریی لە دەنگەكانی بكات.    ئەنجومەنی باڵا نامێنێت ؟ سەرچاوەكان لەناو یەكێتییەوە باسلەوە دەكەن، لە كۆنگرەی پێنجەمدا یەكێتیی دەیەوێت ژمارەی ئەندامانی سەركردایەتی خۆی كەمبكاتەوە (كۆنگرەی چوارەم 124 ئەندامی بۆ سەركردایەتی هەڵبژارد)، بڕیارە كۆنگرەی پێنجەم ژمارەی ئەندامانی سەركردایەتی بۆ 50 تا 60 ئەندام كەمبكاتەوە. لەپاڵ ئەمەدا، ئەنجومەنی باڵای سیاسی‌و بەرژەوەندییەكانی یەكێتیی كە لە سەرۆكێك‌و (8) ئەندام پێكدێت، ئەگەر هەیە لە كۆنگرەدا ئەم ئۆرگانەش هەڵوەشێندرێتەوە‌و لەبری ئەوە ژمارەیەك لە ئەندامانی ئەنجومەنەكە لە مەكتەبی سیاسیدا دابنرێت، بەمەش سەركردایەتییەكی نوێ بۆ یەكێتیی دروستبكرێت لە سەركردە كۆن‌و نوێیەكانی حزب دروستبكرێت، بەڵام تا ئێستا بڕیاری كۆتایی نەدراوە لەسەر ئەو پرسە، چونكە رەئی بەرامبەر وایە كە ئەو ئەنجومەنە وەك خۆی بمێنێتەوە. سەركردە كۆنەكانی یەكێتیی كە ئێستا لەناو ئەنجومەنی باڵای سیاسیدا كۆبونەتەوە، هەموویان چانسی ئەوەیان پێنادێت ببن بە ئەندامی مەكتەبی سیاسی، زانیارییەكان باسلەوە دەكەن چەند كەسێكی دیاریكراویان لەلایەن ماڵی مام جەلالەوە پاڵپشتییان لێدەكرێت بۆ ئەوەی بۆ سەركردایەتی‌و دواتریش بۆ مەكتەبی سیاسی هەڵبژێردرێن، ئەوانەی دەمێننەوە تەنیا چانسی ئەوەیان پێدەدرێت بچنە بەردەم كۆنگرەو خۆیان بۆ سەركردایەتی كاندید بكەن، كۆنگرەیەك كە پێشوەختە ئەندام‌و دەنگدەرەكانی یەكلابوەتەوە‌و هەموو كەسێك چانسی سەركەوتنی بۆ سەركردایەتی تێیدا زامن نەكراوە. چارەنوسی لاهور شێخ جەنگی‌و هاوسەرۆكایەتیی سەرباری ئەوەی لەدوای رووداوەكانی 8ی تەموزی 2021وە سیستمی هاوسەرۆكایەتیی لەناو یەكێتیدا بەشێوەیەكی كرداریی هەڵوەشایەوە‌و بافڵ تاڵەبانی دوای كۆنترۆڵكردنی دەزگا ئەمنی‌و هەواڵگرییەكان لاهور شێخ جەنگیی دروخستەوە، بەڵام لە فۆرم‌و لەڕووی یاساییەوە هاوسەرۆكایەتیی لەناو یەكێتیدا هەر بەردەوام بوو، رۆژی 28ی ئایاری 2022 یەكێتیی "دیدار"ی بەست، لەم دیدارەدا بە فەرمی بافڵ تاڵەبانی وەكو سەرۆكی یەكێتیی ناسێندرا، بەڵام دیدارەكە نەیتوانی لەڕووی یاساییەوە شوێنی كۆنگرە بگرێتەوە، بۆیە لاهور شێخ جەنگیی هەر بەردەوام بوو لەسەر هەوڵە یاساییەكانی لە هەولێرو بەغدادەوە بۆ گەڕاندنەوەی هاوسەرۆكییەكەی، ئەم هەوڵانە بێ ئاكام مانەوە، كۆنگرەی پێنجەمی یەكێتیی بەپلەی یەكەم بۆ كۆتایهێنانە بە هەموو ئاسەوارەكانی هاوسەرۆكایەتیی‌و دورخستنەوەی یەكجاریی لاهور شێخ جەنگی لەریزەكانی یەكێتیی‌و یەكلاكردنەوەی حزبەكە بۆ بافڵ تاڵەبانی. لاهور شێخ جەنگیی كە تائێستا خۆی وەكو بەشێك  لە یەكێتیی وێنا دەكات، لەدوای كۆنگرەی پێنجەمەوە هیچ بژاردەیەكی لەناوخۆی یەكێتیدا لەبەردەمدا نامێنێت. لاهور شێخ جەنگیی بەمدواییە هەوڵێكی دا بۆ ئەوەی ژمارەیەك لە هێزە سیاسییەكانی دەرەوەی یەكێتیی‌و پارتی لەچوارچێوەی لیستێكدا بۆ هەڵبژاردن لە كەركوك كۆبكاتەوە، ئەم هەوڵەی سەركەوتوو نەبوو، بەڵام لە دوای كۆنگرەی پێنجەمەوە دەبێت ئیتر بڕیاری خۆی یەكلابكاتەوە لەبارەی ئەوەی بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان لیستی خۆی دەبێت یاخود نا. ماڵی كۆسرەت رەسوڵ‌و كەركوكییەكان لە كۆنگرەی چوارەمی یەكێتییدا كە كۆتا رۆژەكانی 2019 بەڕێوەچوو، باڵی كۆسرەت رەسوڵ گورزی گەورەی لەلایەن لاهور شێخ جەنگییەوە بەركەوت، كۆسرەت رەسوڵ كە پێشبینی دەكرا گەمە سیاسییەكانی بخاتەگەڕ بۆ پەرتكردنی ركابەرەكانی، بە وەرگرتنی پۆستی سەرۆكی ئەنجومەنی باڵای سیاسی‌و بەرژەوەندییەكانی یەكێتیی لە گەمەكە هاتە دەرەوە، ئەنجومەنەكەشی بوو بە ژێر ململانێی هاوسەرۆكەكان‌و نەیتوانی رۆڵی خۆی بگێڕێت، لەمەشدا بە پلەی یەكەم دۆخی تەندروستی كۆسرەت رەسوڵ رۆڵی هەبوو. لە رووداوەكانی 8ی تەموزەوە كوڕانی كۆسرەت رەسوڵ بەخێرایی بەلای بافڵ تاڵەبانیدا شكانەوە، تۆڵەی دەرەنجامەكانی كۆنگرەی چوارەمیان لە لاهور شێخ جەنگیی كردەوە، بۆ ئەم پاڵپشتییە لە بافڵ تاڵەبانی چاویان لەوە بوو پۆستی جێگری سەرۆكی یەكێتیی وەربگرن، بەڵام بافڵ تاڵەبانی جێگری بۆ خۆی دانەناو بۆ كۆنگرەی پێنجەمیش هەروا دەكات. لەدوای رووداوەكانی 8ی تەموزەوە كوڕانی كۆسرەت رەسوڵ لە هاوپەیمانێتیدان لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی، دەیانەوێت درێژە بەم هاوپەیمانێتییە بدەن‌و لە كۆنگرەی پێنجەمیشدا لەچوارچێوەی رێككەوتنێكدا پێگەی خۆیان لە سەركردایەتی‌و مەكتەبی سیاسی یەكێتیدا زامن بكەنەوە. گروپی كەركوكییەكانیش كە لە كۆنگرەی چوارەمدا لەدوای لاهور شێخ جەنگییەوە براوەی یەكەم بوون، سەرباری ئەوەی ئێستا ئەو پێگە بەهێزەی پێشتریان نەماوە، بەڵام ئەگەر هەمان رۆڵی كۆنگرەی چوارەم بگڕێن، جارێكی تر پێگەی خۆیان مسۆگەر دەكەنەوە. یەكێتی‌و كۆنگرە رۆژی 27ی ئەیلولی ئەمساڵ یەكێتیی كۆنگرە دەكات، ئەمە كۆنگرەی پێنجەمە، دواین كۆنگرەی یەكێتیی لە كۆتا رۆژەكانی 2019دا بەڕێوەچوو، كۆنگرەیەك كە بۆ یەكەمجار سیستمی "هاوسەرۆكایەتی" لەناو یەكێتیدا چەسپاند‌و تەنیا نزیكەی (ساڵ‌و نیوێك) بەردەوام بوو، بەهۆی تەقیتەوەی ناكۆكی نێوان دوو هاوسەرۆكەكەوە (بافڵ تاڵەبانی‌و لاهور شێخ جەنگی)، لە 8ی تەموزی 2021دا ئەم شێوازە لە سەرۆكایەتیكردنی حزب هەڵوەشایەوە كە یەكێتیی لە پەكەكە‌و حزبەكانی نزیك لە پەكەكەوە وەریگرتبوو، لەوكاتەوە یەكێتیی گەڕاوەتەوە بۆسەر شێوازە كۆنەكەی خۆی، بەڵام بە جیاوازییەكی كەمەوە، لەبری سكرتێر، سەرۆك دانراوە‌و سەرۆكیش كە بافڵ تاڵەبانییە، خۆی كەسی یەكەم‌و كۆتایی‌و جێگری نییە.   یەكێتی ساڵی 1975 دامەزراوە، لە 44 ساڵ تەمەندا تەنیا (4) كۆنگرە‌و دوو پلینیۆم‌و دیدارێكی كردووە. كۆنگرە بەردەوام لەناو یەكێتی نیشتمانیدا سەرچاوەی ترس‌و دابەشبوون‌و لێكترازانی نێوان هاوڕێ‌و هاوخەباتەكان بووە، بەڵام كۆنگرەی پێنجەم پێشبینی ئەوەی لێناكرێت پەرتبوون دروست بكات، بەتایبەتیش كە لەماوەی دوو ساڵی رابردوودا كوڕانی تاڵەبانی بەتەواوەتی هەموو جومگەكانی حزبەكەیان كۆنترۆڵ كردووە‌و دەیانەوێت لەچوارچێوەی رێككەوتنێكی پێشوەختەدا كۆنگرەكە بەوشێوەیە یەكلابكەنەوە كە دەیانەوێت.   یەكێتی لە سازدانی كۆنگرەدا تەمەڵترین حزبی سیاسییە لە هەرێمی كوردستان، رەنگە هۆكارەكەی بۆ ئەوە بگەڕێتەوە ئەم حزبە هەر لەسەرەتاوە لە یەكگرتنی سێ ئاڕاستەو گروپی سیاسی جیاواز (كۆمەڵەی ماركسی لینینی كوردستان، ‏بزوتنەوەی سۆسیالیستی كوردستان، ‏هێڵی گشتی) دروستبووە‌و هەمیشە مەترسی هەبووە لە كۆنگرەدا پارسەنگ تێكبچێت‌و حزبەكە لەبەریەك هەڵوەشێتەوە، ئێستا ئەو ئاڕاستە سیاسییانە لەناو یەكێتیدا نەماون یان زۆر لاواز بوون، دەنگی ناڕەزایەتیی لەناو یەكێتیدا زۆر بە كزی دەبیسترێت، هەموان دەیانەوێت لەپاڵ ماڵی مام جەلال‌و بە رێككەوتن پێگەی خۆیان لە كۆنگرەی پێنجەمدا بپارێزن، بەتایبەتیش لەكاتێكدا ئابوری‌و چەك‌و پەیوەندییەكانی یەكێتیی لەلایەن كوڕانی تاڵەبانییەوە كۆنترۆڵكراون.  

درەو:   ئەگەر هەر هاوبەشێکی کارەبا لە عێراق و هەرێمی کوردستان مانگانە (هەزار و 500) یەکەی کارەبا بەکاربەرێت، ئەوا؛ 🔹 بۆ هاوبەشانی ماڵان لە عێراق (15 هەزار) دینار و لە هەرێم (44 هەزار 100) دینار دەدات، کە (194%) نرخەکەی لەوەی عێراق زیاترە. 🔹 بۆ هاوبەشانی کۆمەڵگاکانی نیشتەجێبوون لە عێراق (15 هەزار) دینار و لە هەرێم (234 هەزار) دینار دەدات، کە (1460%) نرخەکەی زیاترە. 🔹 بۆ هاوبەشانی بازرگانی لە عێراق (100 هەزار) دینار و لە هەرێم (234 هەزار) دینار دەدات، کە (134%) نرخەکە زیاترە. 🔹 بۆ هاوبەشانی میری لە عێراق (180 هەزار) دینار و لە هەرێم (270 هەزار) دینار دەدات، کە (50%) نرخەکەی زیاترە. 🔹 بۆ هاوبەشانی کشتوکاڵی لە عێراق (90 هەزار) دینار و لە هەرێم (54 هەزار) دینار دەدات، کە (40%) نرخەکەی کەمترە. 🔹 بۆ هاوبەشانی پیشەسازی لە عێراق (90 هەزار) دینار و لە هەرێم (180 هەزار) دینار دەدات، کە (100%) نرخەکەی زیاترە. یەکەم؛ هاوبەشانی کارەبا لە هەرێمی کوردستان بەپێی ڕاپۆتێکی وەزارەتی کارەبا ژمارەی هاوبەشانی کارەبا لە سەرجەم پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان تا (31/12/2020) بریتی بووە لە (ملیۆنێک و 674 هەزار و 764) هاوبەشی کارەبا،  دابەشبوون بەسەر جۆرە هاوبەشەکانی (ماڵان (ماڵان و کۆمەڵگاکانی نیشتەجێبوون)، بازرگانی، پیشەسازی، کشتوکاڵ و میری) بە جۆرێک ؛ لە پارێزگای هەولێر (610 هەزار و 617) هاوبەش، لە پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە (624 هەزار و 123) هاوبەش، لە پارێزگای دهۆک (366 هەزار و 376) هاوبەش و لە ئیدارەی گەرمیان (73 هەزار و 648) هاوبەش هەیە. بێگومان لە ئێستادا ژمارەی هاوبەشانی کارەبا روی لە هەڵکشانی زیاتر کردووە، بڕوانە چارتی ژمارە (1).     دووەم؛ نرخی کارەبا لە هەرێمی کوردستان هاوبەشانی کارەبا لە هەرێمی کوردستان دابەشبوون بەسەر جۆرەکان (ماڵان، بازرگانی، پیشەسازی، کشتوکاڵ و میری)، لە ئێستاشدا بەپێی ڕێنماییەکی وەزارەتی کارەبا هاوبەشانی کۆمەڵگاکانی نیشتەجێبوون (ستییەکان)ی لە ماڵان جیاکردووەتەوە لە ڕووی پێدان و نرخی فرۆشتنی کارەبا پێیان. پاڵپشت بە ڕێنمایی ژمارە (2)ی ساڵی (2021) وەزارەتی کارەبا، کە لە رۆژنامەی وەقائعی کوردستان ژمارە (274) لە (24/11/2021) بڵاوکراوەتەوە. بەپێی ماددەی (1) بڕگەی (5) هاوبەشانی پۆلێنکردووە بۆ؛ (ماڵان، بازرگانی، پیشەسازی، کشتوکاڵ و میری). هاوکات بە ڕێنمایی ژمارە (1)ی ساڵی (2023)ی وەزارەتی کارەبا، کە لە رۆژنامەی وەقائعی کوردستان ژمارە (306) لە (14/6/2023) هەمواری یەکەمی ڕێنمایی ژمارە (2)ی ساڵی (2021) تایبەت بە ڕێنمایی و مەرجەکانی پێدانی وزەی کارەبا بڵاوکراوەتەوە، تێیدا هاتووە بڕیارماندا بە؛ "زیادکردنی بڕگەیەک بۆ خشتەی ژمارە (5) تایبەت بە نرخەکانی کارەبا لە رێنمایی و مەرجەکانی پێدانی وزەی کارەبا ژمارە (2)ی ساڵی 2021، بەم شێوەیە دەبێت: نرخی کارەبای کۆمەڵگەکانی نیشتەجێبوون (High Cost) بە (156) دینار بۆ یەک کاتژمێر". بەپێی ڕێنماییەکانیش نرخی کارەبا بۆ هاوبەشانی کارەبا لە هەرێمی کوردستان بەم جۆرەی خوارەوە دەبێت؛ 1.    هاوبەشی ماڵان هاوبەشانی ماڵان لە هەرێمی کوردستان کە بەشی گەورەی هاوبەشانی کارەبا پێکدەهێنن، بەپێی ڕێنمایی وەزارەتی کارەبا، ئەگەر هاوبەشێک لە ماوەی مانگێکدا (1 بۆ 450) کیلۆ واتی بەکارهێنا ئەوا هەر کیلۆ واتێک لێکدانی (18) دینار دەکرێت و بەرامبەر (8 هەزار و 100) دینار دەبێت بۆ مانگێک، خۆ ئەگەر بەشداربووەکە زیاتر لە (450) کیلۆ وات تا (900) کیلۆ واتی بەکاربرد ئەوا (450) کیلۆ واتی دووەمیان لێکدانی (24) دینار دەکرێت و لەگەڵ بڕی بەکاربراوی پێشتردا کۆی نرخەکە دەگاتە (18 هەزار و 900) دینار، ئەگەر هاوبەشێکی ماڵان لە (900) کیلۆ واتە زیاتری بەکارهێنا و تا ئاستی (1500) کیلۆ وات، ئەوا دوای لێدەرکردنی (900) کیلۆ واتی پێشتر (600) کیلۆ وایتەکە نرخی هەر یەکەکی بەرز دەبێتەوە (تصاعد) دەکات بۆ (42) دینار و بەم پێیەش بڕی (25 هەزار و 200) دیناری دیکە دەچێتە سەر ئەو (18 هەزار و 900) دینارەی تر و کۆی پارەی (هەزار و 500) کلیۆ واتەکە دەگاتە (44 هەزار و 100) دینار. پرۆسەکە بەشێوەی (تصاعد)ی بەردەوام دەبێت تا بەکاربردنی کارەبا لەلایەن هاوبەشەکەوە دەگاتە سەروو (5 هەزار) کیلۆ وات، لەم حاڵەتەدا نرخی هەر یەکەکی بەرکاربراوی کارەبا دەگاتە (180) دینار. (بۆ بەرچاو ڕونی بڕوانەی خشتەی ژمارە (1)). 2.    کۆمەڵگاکانی نیشتەجێبوون وەک پێشتر ئاماژەمان پێدا هەمواری یەکەمی ڕێنمایی ژمارە (2)ی ساڵی (2021) وەزارەتی کارەبا تایبەت بە ڕێنمایی و مەرجەکانی پێدانی وزەی کارەبا، تێیدا هاتووە بڕیارماندا بە؛ "نرخی کارەبای کۆمەڵگەکانی نیشتەجێبوون (High Cost) بە (156) دینار بۆ یەک کاتژمێر". بەم ڕێنماییەش بێت نرخی یەکەی کارەبا بۆ کۆمەڵگاکانی نیشتەجێبوون لە هەرێمی کوردستان جێگیر دەکرێت لە (1) کیلۆ واتەوە بۆ هەرچەندێک بێت، ئەوا بۆ هەر کیلۆ واتێک (156) دیناری لێوەدەگیرێت، بۆ نمونە ئەگەر لە مانگەکەدا هاوبەشێکی هەر کۆمەڵگایەک (هەزار و 500) یەکە بەکار بەرێت، ئەوا دەبێت بڕی (234 هەزار) دینار بدات. لەکاتێکدا هەمان ئەو بڕە کارەبایە بۆ هاوبەشی (ماڵان) بریتیە لە (44 هەزار و 100) دینار _وەک پێشتر ئاماژەمان پێدا_ واتە هەمان ئەو برە کارەبایە کە لە ستییەکاندا بەکاربراوە نرخەکەی (431%) زیاترە لەوەی لە ماڵان بەکاردەبرێت. (بۆ بەرچاو ڕونی بڕوانەی خشتەی ژمارە (1)). 3.    هاوبەشانی بازرگانی هاوبەشانی کارەبا بۆ مەبەستی بازرگانی لە هەرێمی کوردستان جێگیرە، لە (1) کیلۆ واتەوە بۆ هەرچەندێک بێت، ئەوا بۆ هەر کیلۆ واتێک (156) دیناری لێوەدەگیرێت، بۆ نمونە ئەگەر لە مانگەکەدا هاوبەشێکی بازرگانی (هەزار و 500) یەکە بەکار بەرێت، ئەوا بڕی (234 هەزار) دیناری لێوەردەگیرێت. کە هاوتایە بەو بڕەی کە لە هاوبەشانی کۆمەڵگاکانی نیشتەجێبوون وەردەگیرێت لە هەرێمی کوردستان (بۆ بەرچاو ڕونی بڕوانەی خشتەی ژمارە (1)). 4.    هاوبەشانی میری هاوبەشانی میری لە هەرێمی کوردستان، دیسان فرۆشتنی یەکەی کارەبا پێیان نرخەکەی جێگیرەو لە (1) کیلۆ واتەوە بۆ هەرچەندێک بێت، ئەوا بۆ هەر کیلۆ واتێک (180) دیناری لێوەدەگیرێت، بۆ نمونە ئەگەر لە مانگەکەدا هاوبەشێکی میری (هەزار و 500) یەکە بەکار بەرێت، ئەوا بڕی (270 هەزار) دیناری لێوەردەگیرێت. (بۆ بەرچاو ڕونی بڕوانەی خشتەی ژمارە (1)). 5.    هاوبەشانی کشتوکاڵی هاوبەشانی کشتوکاڵی لە هەرێمی کوردستان، فرۆشتنی یەکەی کارەبا پێیان نرخەکەی جێگیرەو لە (1) کیلۆ واتەوە بۆ هەرچەندێک بێت، ئەوا بۆ هەر کیلۆ واتێک (36) دیناری لێوەدەگیرێت، بۆ نمونە ئەگەر لە مانگەکەدا هاوبەشێکی کشتوکاڵی (هەزار و 500) یەکە بەکار بەرێت، ئەوا بڕی (54 هەزار) دیناری لێوەردەگیرێت. (بۆ بەرچاو ڕونی بڕوانەی خشتەی ژمارە (1)). 6.    هاوبەشانی پیشەسازی هاوبەشانی پیشەسازی تایبەتمەندی جیاوازیان پێدراوەو بە جۆرێک بەرزی (ڤۆڵتیە) دەکرێت بە پێوەر بۆ فرۆشتنی وزەی کارەبا پێیان، بە جۆرێک نرخی یەکەکان بریتی دەبن (144 دینار و 120 دینار) بۆ بەکاربردنی (1) کیلۆ واتەوە بڕی هەرچەندێک بێت. ئەگەر لە مانگەکەدا هاوبەشێکی پیشەسازی (هەزار و 500) یەکە بەکار بەرێت، ئەوا بۆ ڤۆڵتییەی بەرز بڕی (216 هەزار) دینار و بۆ ڤۆڵتییەی نزم (180 هەزار) دیناری لێوەردەگیرێت. (بۆ بەرچاو ڕونی بڕوانەی خشتەی ژمارە (1)).   سێیەم؛ نرخی کارەبا لە عێراق هاوبەشانی کارەبا لە عێراق دابەشبوون بەسەر جۆرەکان (ماڵان، بازرگانی، پیشەسازی، کشتوکاڵ و میری)، بە هیچ شێوەیەک کۆمەڵگاکانی نیشتەجێبوون (ستییەکان) لە جۆری هاوبەشانی ماڵان جیانەکراونەتەوە. بەپێی ڕێنماییەکانیش نرخی کارەبا بۆ هاوبەشانی کارەبا لە عێراق بەم شێوەیەی خوارەوەن. 1.    هاوبەشی ماڵان هاوبەشانی ماڵان لە عێراق کە بەشی شێری هاوبەشانی کارەبا پێکدەهێنن، بەپێی ڕێنمایی وەزارەتی کارەبا، ئەگەر هاوبەشێک لە ماوەی مانگێکدا (1 بۆ هەزار و 500) کیلۆ واتی بەکارهێنا، ئەوا هەر کیلۆ واتێک لێکدانی (10) دینار دەکرێت و بەرامبەر دەبێت بە (15 هەزار) دینار بۆ مانگێک، خۆ ئەگەر بەشداربووەکە زیاتر (هەزار و 500) کیلۆ وات تا (3 هەزار) کیلۆ واتی بەکاربرد ئەوا (هەزار و 500) کیلۆ واتی دووەمیان لێکدانی (35) دینار دەکرێت و لەگەڵ بڕی بەکاربراوی پێشتردا کۆی نرخەکە دەگاتە (67 هەزار و 500) دینار. پرۆسەکە بەشێوەی (تصاعد)ی بەردەوام دەبێت تا بەکاربردنی کارەبا لەلایەن هاوبەشەکەوە دەگاتە سەروو (4 هەزار) کیلۆ وات، لەم حاڵەتەدا نرخی هەر یەکەکی بەرکاربراوی کارەبا دەگاتە (120) دینار. (بۆ بەرچاو ڕونی بڕوانەی خشتەی ژمارە (2)). 2.    هاوبەشانی بازرگانی هاوبەشانی کارەبا بۆ مەبەستی بازرگانی لە عێراق هاوشێوەی ماڵان بە زۆری بەکاربردن نرخەکەی بەرز دەبێتەوە دوو جار (تصاعد) دەکات، بە جۆرێک؛ ئەگەر هاوبەشێک لە ماوەی مانگێکدا (1 بۆ هەزار) کیلۆ واتی بەکارهێنا ئەوا هەر کیلۆ واتێک لێکدانی (60) دینار دەکرێت و بەرامبەر دەبێت بە (60 هەزار) دینار بۆ مانگێک، خۆ ئەگەر بەشداربووەکە زیاتر لە (هەزار) کیلۆ وات تا (2 هەزار) کیلۆ واتی بەکاربرد ئەوا (هەزار) کیلۆ واتی دووەمیان لێکدانی (80) دینار دەکرێت و لەگەڵ بڕی بەکاربراوی پێشتردا کۆی نرخەکە دەگاتە (140 هەزار) دینار. پرۆسەکە بەشێوەی (تصاعد)ی بەردەوام دەبێت تا بەکاربردنی کارەبا لەلایەن هاوبەشەکەوە دەگاتە سەروو (2 هەزار) کیلۆ وات لەم حاڵەتەدا نرخی هەر یەکەکی بەرکاربراوی کارەبا دەگاتە (120) دینار. (بۆ بەرچاو ڕونی بڕوانەی خشتەی ژمارە (2)). 3.    هاوبەشانی میری هاوبەشانی میری لە عێراق فرۆشتنی یەکەی کارەبا پێیان نرخەکەی جێگیرەو لە (1) کیلۆ واتەوە بۆ هەرچەندێک بێت، ئەوا بۆ هەر کیلۆ واتێک (120) دینار لە هاوبەشەکە وەدەگیرێت، بۆ نمونە ئەگەر لە مانگەکەدا هاوبەشێکی میری (هەزار و 500) یەکە بەکار بەرێت، ئەوا بڕی (120 هەزار) دیناری لێوەردەگیرێت. (بۆ بەرچاو ڕونی بڕوانەی خشتەی ژمارە (2)). 4.    هاوبەشانی کشتوکاڵی هاوبەشانی کشتوکاڵی لە عێراق فرۆشتنی یەکەی کارەبا پێیان نرخەکەی جێگیرەو لە (1) کیلۆ واتەوە بۆ هەرچەندێک بێت ئەوا بۆ هەر کیلۆ واتێک (60) دیناری لێوەدەگیرێت، بۆ نمونە ئەگەر لە مانگەکەدا هاوبەشێکی کشتوکاڵی (هەزار و 500) یەکە بەکار بەرێت، ئەوا بڕی (90 هەزار) دیناری لێوەردەگیرێت. (بۆ بەرچاو ڕونی بڕوانەی خشتەی ژمارە (2)). 5.    هاوبەشانی پیشەسازی هاوبەشانی پیشەسازی بەبێ جیاکاری لە عێراق فرۆشتنی یەکەی کارەبا پێیان نرخەکەی جێگیرەو لە (1) کیلۆ واتەوە بۆ هەرچەندێک بێت، ئەوا بۆ هەر کیلۆ واتێک (60) دیناری لێوەدەگیرێت، بۆ نمونە ئەگەر لە مانگەکەدا هاوبەشێکی پیشەسازی (هەزار و 500) یەکە بەکار بەرێت، ئەوا بڕی (90 هەزار) دیناری لێوەردەگیرێت. (بۆ بەرچاو ڕونی بڕوانەی خشتەی ژمارە (2)).   چوارەم؛ جیاوازی نرخی کارەبا لە نێوان عێراق و هەرێمی کوردستان بەشێوەیەکی گشتی جیاوازی گەورە هەیە لە نێوان عێراق هەرێمی کوردستان، لەرووی فرۆشتنی وزەی کارەباوە بە هاوبەشەکانیاین، لەم بەشەی ڕاپۆرتەکەدا بە گریمانەی ئەوەی هاوبەشانی کارەبا لە هەرێمی کوردستان و عێراق ئەگەر هەریەکەیان بڕی (هەزار و 500) کیلۆ وات کارەبا بەکار بەرن، ئەوا جیاوازی کۆی نرخەکان بەم شێوەیەی لای خوارەوە دەبێت؛ 1.    هاوبەشانی ماڵان لە عێراق و هەرێمی کوردستان وەک ئاماژەمان پێدا ئەگەر هاوبەشێکی ماڵان (هەزار و 500) یەکەی کارەبای بەکارهێنا لە مانگێکدا، ئەوا لە عێراق ئەو بڕە کارەبایە بەهاکەی بریتی دەبێت لە (15 هەزار) دینار و لە هەرێمی کوردستان بریتی دەبێت لە (44 هەزار و 100) دینار و بڕی (29 هەزار و 100) دیناری بەڕێژەی (194%) نرخەکەی زیاتر دەبێت لە هەرێمی کوردستان. خۆ ئەگەر کۆمەڵگاکانی نیشتەجێبوون بە نمونە وەربگرین، ئەوا لە عێراق هاوشێوەی ماڵانی ئاسایی کارەبایان پێ دەفرۆشرێت و بۆ بەکاربردنی (هەزار و 500) یەکە لە مانگێکدا تەنها (15 هەزار) دیناریان لێوەردەگیرێت، بەڵام لە هەرێمی کوردستان بۆ هەمان بڕی بەکاربراو بڕی (234 هەزار)یان لێوەردەگیرێت لە (219 هەزار)یان بە ڕێژەی (1460%) زیاترە لەوەی لە عێراق وەردەگیرێت. 2.    هاوبەشانی بازرگانی لە عێراق و هەرێمی کوردستان ئەگەر هاوبەشێکی بازرگانی (هەزار و 500) یەکەی کارەبای بەکارهێنا لە مانگێکدا، ئەوا لە عێراق ئەو بڕە کارەبایە بەهاکەی بریتی دەبێت لە (100 هەزار) دینار و لە هەرێمی کوردستان بریتی دەبێت لە (234 هەزار) دینار و بڕی (134 هەزار) دیناری بەڕێژەی (134%) نرخەکەی زیاتر دەبێت لە هەرێمی کوردستان. 3.    هاوبەشانی میریی لە عێراق و هەرێمی کوردستان ئەگەر هاوبەشێکی میریی (هەزار و 500) یەکەی کارەبای بەکارهێنا لە مانگێکدا، ئەوا لە عێراق ئەو بڕە کارەبایە بەهاکەی بریتی دەبێت لە (180 هەزار) دینار و لە هەرێمی کوردستان بریتی دەبێت لە (270 هەزار) دینار و بڕی (90 هەزار) دیناری بەڕێژەی (50%) نرخەکەی زیاتر دەبێت لە هەرێمی کوردستان. 4.    هاوبەشانی کشتوکاڵی لە عێراق و هەرێمی کوردستان بە جیاواز لە هاوبەشەکانی دیکە ئەگەر هاوبەشێکی کشتوکاڵی (هەزار و 500) یەکەی کارەبای بەکارهێنا لە مانگێکدا، ئەوا لە عێراق ئەو بڕە کارەبایە بەهاکەی بریتی دەبێت لە (90 هەزار) دینار و لە هەرێمی کوردستان بریتی دەبێت لە (54 هەزار) دینار و بڕی (36 هەزار) دیناری بەڕێژەی (40%) نرخەکەی کەمتر دەبێت لە هەرێمی کوردستان. 5.    هاوبەشانی پیشەسازی لە عێراق و هەرێمی کوردستان هاوبەشانی پیشەسازی لە هەرێمی کوردستان بەپێی پێدانی ڤۆڵتییەی بەرزتر نرخی یەکەکان گۆڕانکاری بەسەردێت، بۆ نمونە ئەگەر هاوبەشێکی پیشەسازی بە (11، 33، 132) کەی ڤی (هەزار و 500) یەکەی کارەبای بەکارهێنا لە مانگێکدا، ئەوا لە عێراق ئەو بڕە کارەبایە بەهاکەی بریتی دەبێت لە (90 هەزار) دینار و لە هەرێمی کوردستان بریتی دەبێت لە (180 هەزار) دینار و بڕی (90 هەزار) دیناری بەڕێژەی (100%) نرخەکەی زیاتر دەبێت لە هەرێمی کوردستان. جیاوازی نرخەکان لە (خشتەی ژمارە (3) و چارتی ژمارە (2)) رونکراوەتەوە.  

درەو: كورد بەسێ‌ هاوپەیمانێتی لەكەركوك و شیعەكان بەسێ‌ هاوپەیمانێتی گەورەو سوننەكانیش بە پێنچ هاوپەیمانێتی, بەشداری هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق دەكەن, كە بڕیاڕە رۆژە (18) كانونی یەكەم ئەمساڵ بەڕێوەبچێت. كەركوك بۆ كورد لەم هەڵبژاردنەدا خاڵی یەكلاكەرەوەیە, پەرتەوازبون و ململانێی حزبی, دەرفەتی وەرگرتنەوەی كورسی پارێزگاری شارەكەی زەحمەت كردووە, لەبەرامبەردا دەرگای گۆڕینی ئەمری واقیعی لەدوای روداوەكانی (16)ی ئۆكتۆبەری ساڵی (2017) بۆ شەرعیەتی سندوقەكانی دەنگدان, لەبەردەم پێكهاتەكانی تر خستووەتە سەرپشت, بەوەش چارەنوسی كەركوك كەوتووەتە تونێلێكی نادیارەوە.   فەرمانگەی كاروباری پارتەكان و رێكخراوە سیاسیەكان, لە كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق, لیستی هاوپەیمانێتیەكانی بۆ بەشداریكردن لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق راگەیاند. بەپێی راگەیاندراوەكەی كۆمیسیۆن, (50) هاوپەیمانێتی سیاسی لە عێراق, كێبڕكێ‌ لەسەر بەدەستهێنانی (275) ئەنجومەنە خۆجێیەكان دەكەن لە (15) پارێزگای عێراق, كە بڕیاڕە رۆژی (18)ی كانونی یەكەمی (2023) بەڕێوەبچێت. چارەنوسی كەركوك لە ململانێكاندا هێزە كوردیەكان لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراقدا, كێبڕكێی لەسەر (71) كورسی پارێزگاكانی كەركوك و سەڵاحەدین و دیالەو نەینەوا دەكەن. *پاێزگای كەركوك (15) كورسی *پارێزگای نەینەوا (26) كورسی *پارێزگای سەڵاحەدین (15) كورسی پارێزگای دیالە (15) كورسی لەكۆی ئەو (50) هاوپەیمانێتیەی, هێزو لایەنە بەشدارەكان لە هەڵبژاردنی پارێزگاكانی عێراق پێكیانهێناوە, كورد سێ‌ هاوپەیمانێتی هەیە بۆ بەشداریكردن لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای  كەركوك. *هاوپەیمانی (كەركوك هێزو ئیرادەمانە), هاوپەیمانێتی نێوان یەكێتی نیشتمانی كوردستان و حزبی شیوعی كوردستانی. *هاوپەیمانی (مەشخەڵی كەركوك), هاوپەیمانێتی نێوان یەكگرتوو ئیسلامی كوردستان و  كۆمەڵی دادگەری كوردستانە. *هاوپەیمانی نێوان پارتی دیموكراتی كوردستان و بزوتنەوەی ئیسلامی، حزبی ئیسلامی عێراقی و چەند لایەنێكی دیكە (.هێشتا رایان نەگەیاندووە) _جوڵانەوەی نەوەی نوێ‌, بە لیستی سەربەخۆ بەشداری هەڵبژاردنی پارێزگای كەركوك دەكات. -بزوتنەوەی گۆڕان, بە لیستی سەربەخۆ بەشداری هەڵبژاردنی پارێزگای كەركوك دەكات. -حزبی سۆسیالیستی كوردستان, بە لیستی سەربەخۆ بەشداری هەڵبژاردنی پارێزگای كەركوك دەكات. -حزبی زەحمەتكێشانی كوردستان و بزووتنەوەی دیموكراتی كوردستان بایكۆتی هەڵبژاردنیان كردووە. دەنگی حزبەكان لە سێ‌ هەڵبژاردندا لەسێ‌ هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراقدا, كە ساڵەكانی (2014_2018_2021) بەڕێوەچووە, دەنگی حزبە كوردییەكانی بەشدار لە هەڵبژاردنەكانی پارێزگای كەركوك بەمشێوەیە بووە: *ئەنجامی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لە ساڵی (2014): -یەكێتی نیشتمانی كوردستان (209.964) دەنگ -پارتی دیموكراتی كوردستان(63.076) دەنگ یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان (6.933) دەنگ -كۆمەڵی ئیسلامی كوردستان (4.908) دەنگ *ئەنجامی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لە ساڵی (2018): -یەكێتی نیشتمانی كوردستان (177.920) دەنگ -پارتی دیموكراتی كوردستان بەشداری نەكرد. -جوڵانەوەی نەوەی نوێ‌ (13.655) دەنگ -یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان (4.784) دەنگ -كۆمەڵی ئیسلامی كوردستان (1.500) دەنگ *ئەنجامی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لە ساڵی (2021): -یەكێتی نیشتمانی كوردستان (70.866) دەنگ -پارتی دیموكراتی كوردستان (49.538) دەنگ -جوڵانەوەی نەوەی نوێ‌ (25.391) دەنگ -یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان بەشداری نەكرد. -كۆمەڵی ئیسلامی كوردستان بەشداری نەكرد. لە دوایین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا, رێژەی دەنگی پێكهاتەكانی كەركوك بەم شێوەیەیە: بەپێی دواین ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە پارێزگای كەركوك كە لە (10/10/2021) بەڕێوەچوو _ كە پارێزگاكە لە سێ بازنەی هەڵبژاردن پێكهاتبوو, لە سەر ئاستی هەرسێ بازنەكەی هەڵبژاردن (409 هەزار و 494) دەنگی ڕاستەقینە بەدەستهاتووە، بەجۆرێك؛ •پێكهاتەی كورد زۆرینەی دەنگەكانی پارێزگاكەی بردووەتەوە بە (160 هەزار و 370) دەنگ. • پێكهاتەی عەرەب بە پلەی دووەم دێت بە (120 هەزار و 672) دەنگ. • پێكهاتەی توركمان پلەی سێیەمی هەیە بە (45 هەزار و 773) دەنگی • سەربەخۆكانیش (82 هەزار و 679) دەنگیان بەدەستهێناوە. پەرتەوازەبوونى كوردو لێكەوتەكانی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان لەناوچە جێناكۆكەكان بەگشتی و شاری كەركوك بە تایبەتی,  بۆ كورد هەڵبژاردنێكی چارەنوساز دەبێت, بە تایبەت كە كورد لەدوای روداوەكانی ئۆكتۆبەری ساڵی (2017)وە پۆستی پارێزگاری شارەكەی لەدەستداوە. لەگەڵ ئەوەی ئەم هەڵبژاردنە, دەرفەتێكی گرنگە بۆ گەڕانەوەی ئەو پۆستە بۆ كورد, بەڵام ململانێ حزبیەكان و پەرتەوازەبوونی كورد بۆ كۆمەڵێك لیست و قەوارەی جیاوازو ناتەبا, سەرەتایەكی نەرێنیە بۆ ئەو هەوڵەو دەرگاكان بۆ هێزە باڵادەستەكانی بەغداد واڵا دەكات, بۆ گۆڕینی ئەو ئەمری واقیعەی لەكەركوك سەپاندویانە, بۆ شەرعیەتی سندوقەكانی دەنگدان و كۆتایهێنان بە هەژمون و پێگەی سیاسی كورد لەو شارە. دابەشبونی كورد لەكەركوك, ئەگەر لەڕووی ژمارەی دەنگ و كورسیشەوە كاریگەریەكی ئەوتۆی نەبێت, ئەوا لە دوو خاڵی جەوهەریدا لێكەوتەی دیاری  دەبێت:   یەكەم؛ لاوازی لایەنە كوردییەكان دەردەخات بۆ گەیشتن بە لێكنزیكبوونەوەیەكی هاوبەش، بەتایبەت لە پرسێكی گرنگی نەتەوەیی و پەیوەست بە "خاك"، ئەگەری قوڵبوونەوەی ناكۆكییەكانیش زیاتر دەكات بە تایبەت ڕەنگدانەوەی دەبێت لە سەر دۆخی سیاسی هەرێمی كوردستانیش، سەرباری ئەوەی جۆرێك لە بێهیوایی لای هاوڵاتیانی كورد لە پارێزگای كەركوك دروست دەكات و دوور نییە ببێتە هۆی دابەزینی ئاستی ڕێژەی بەشداری كورد لە هەڵبژاردن. دووەم؛ بەپێی ماددەی (19)ی هەمواری یاسای هەڵبژاردن "هیچ پەرلەمانتارێك یان ئەندامێكی ئەنجومەن یان حزب یاخود كوتلەی براوەی هەڵبژاردن, ناتوانێت بگوازێتەوە بۆ هاوپەیمانی یان حزب یاخود كوتلەی دیكە, تا دوای پێكهێنانی حكومەت یان هەڵبژاردنی پارێزگار و جێگرەكانی". ئەمەش ڕێگە خۆشدەكات بۆ ئەوەی گەورەترین كوتلەی نێو ئەنجومەنی پارێزگا، كاندیدی خۆی پێشكەش بكات بۆ پۆستی پارێزگار، بێگومان ئەو كوتلەیەش پێكهاتەی كوردی نابێت، ئەگەر كورد بە پەرتەوازەیی بەشداری ئەم هەڵبژاردنە بكات. كەركوك و پێكهاتەكانی تر حەوت هاوپەیمانی لە پێكهاتەكانی تر, كێبڕكێی بەدەستهێنانی كورسیەكانی پارێزگاری كەركوك دەكەن, كە سێ هاوپەیمانی سوننەكان و هاوپەیمانێتیەكی شیعەو هاوپەیمانێتیەكی توركمان دوو هاوپەیمانی هێزە مەدەنیەكانن. -هاوپەیمانی (القیادة) كە هاوپەیمانی ( محەمەد حەلبوسی و خەمیس خەنجەرە). -هاوپەیمانێتی (العروبة) هاوپەیمانێتی نێوان عەزم و بەرەی عەرەبی یەكگرتووە, بەسەرۆكایەتی ( موسەنا سامەڕایی و وەسفی عاسی). -هاوپەیمانێتی (العربي فی كركوك) كە سێ حزبی عەرەبی سوننە لەخۆ دەگرێت و راكان جبوری سەرۆكایەتی دەكات. -هاوپەیمانێتی ( الاطار الوطنی) هاوپەیمانێتی ( نوری مالكی، هادی عامری، هومام حەمودی، عەمار حەكیم) . -هاوپەیمانێتی (بەرەی توركمانی عێراقی یەكگرتوو) كە هاوپەیمانێتی (8) پارتی توركمانیە -هاوپەیمانێتی (الائتلاف الوطنیە) بەسەرۆكایەتی ئەیاد عەلاوی -هاوپەیمانێتی ( المدنی الدیموقراطي) بەسەرۆكایەتی عەلی كازم شیعەكان بەسەر سێ‌ هاوپەیمانێتی گەورەدا دابەشبون, بەچەندین ناوی جیاواز لە(15) پارێزگاكەی عێراق بەشداری لە هەڵبژاردنەكان دەكەن, هاوكات سوننەكانیش بەسەر پێنج هاوپەیمانێتی دیاردا دابەشبون, كە هاوشێوەی شیعەكان لە زۆرینەی پارێزگاكەی عێراق, لە ژێر ناوی جیاواز و هاوپەیمانێتی جۆراوجۆر بەشداری هەڵبژاردنی پارێزگاكان دەكەن. هاوپەیمانێتی شیعیەكان -هاوپەیمانی دەوڵەتی یاسا, كە نوری مالیكی سەرۆكایەتی دەكات (12) حزب لەخۆدەگرێت و لە (10) پارێزگای عێراق بەشداری هەڵبژاردنی پارێزگاكان دەكات. -هاوپەیمانێتی (الاطار الوطنی) كە نوری مالیكی و هادی عامری و عەمار حەكیم و هومام حەمودی پێكیانهێناوەو لە پارێزگاكانی سەڵاحەدین و كەركوك بەشداری هەڵبژاردن دەكات. ئەم هاوپەیمانێتیە, لەگەڵ چەند حزبێكی تردا بەناوی هاوپەیمانی(الحدبا‌ء الوطنی) لەپارێزگای نەینەواو هاوپەیمانی (دیالتنا الوطنی) لە پارێزگای دیالە بەشداری هەڵبژاردنی پارێزگاكان دەكات. -هاوپەیمانی (قوی الدولة) كە عەمار حەكیم و حەیدەر عەبادی و باقر جەبر سۆلاغ و چەند كەسایەتیەكی تر پێكیانهێناوەو لە (10) پارێزگای عێراق بەشداری هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان دەكات. هاوپەیمانێتی سوننەكان -هاوپەیمانی(تقدم الوطني) كە محەمەد حەلبوسی سەرۆكایەتی دەكات و لە پارێزگاكانی بەغدادو نەینەواو ئەنبارو دیالەو سەڵاحەدین, بەشداری هەڵبژاردن دەكات. -هاوپەیمانی (القیادة) كە هاوپەیمانی خەمیس خەنجەرو محەمەد حەلبوسیەو لە بەسرەو واست و كەركوك و بابل بەشداری هەڵبژاردن دەكات و محەمەد تەمیم سەرۆكایەتی دەكات. -هاوپەیمانی (العقد الوطني) كە چوار حزب لە خۆدەگرێت و خالید عەبدولواحید سەرۆكایەتی دەكات. -هاوپەیمانی (الحسم الوطني) سابت مەحەمەد عەباسی سەرۆكایەتی كات و لەهەر (15)پارێزگاكەی عێراق بەشداری هەڵبژاردن دەكات. -هاوپەیمانی (عزم العراق) كە موسەننا سامەڕائی سەرۆكایەتی دەكات و لە بەغدادو دیالەو ئەنبارو نەینەوا بەشداری هەڵبژاردن دەكات.

درەو: دادگای فیدراڵی تەواوی بڕگەو مادەكانی تایبەت بە پشكی هەرێم لە یاسای بودجەدا بە دەستوری دانا بە پارێزگای ناڕازیشەوە، بەڵام دوو دەستەواژەی لە یاسای بودجە تایبەت بە هەرێمی بە نادەستوری دانا. سكاڵاكەی مەسرور بارزانی زۆربەی بڕگەو مادەكانی تایبەت بە پشكی هەرێم لە یاسای بودجە دەگرتەوە بەڵام دادگای فیدراڵی تەنیا دوو دەستەواژەی بە نادەستوری لەقەڵم داو تەواوی بڕگەو مادەكانی تری بە دەستوری دانا، دادگای فیدراڵی ئەمڕۆ بڕیاریدا كە بڕگەی (بە رەزامەندی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران) كە لە ماددەی (11/یەكەم) هاتووە، هەروەها بڕگەی (لە كاتێكدا نەگەیشتنە چارەسەر  ئەنجومەنی نوێنەران بڕیاری پێویست دەدات) كە لە ماددەی (13/حەوتەم) هاتووە، نادەستوورییە. دادگای فیدراڵی لە بڕیارەكەیدا هیچ بڕگەو مادەیەكی یاسای بودجەی رەتنەكردەوەو بە نادەستوری لەقەڵەم نەدا تەنیا دوو دەستواژەی بە نادەستوری دانا. سكاڵاكەی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم لەسەر چەند بڕگەیە بوو: -    مادەی دووەم بڕگەی یەكەم 5/ب -    مادەی یانزەیەم بڕگەی یەكەم و دووەم -    مادەی یانزە بڕگەی دووەم -    مادەی دوانزە بڕگەی دووەم ه -    مادەی دوانزە بڕگەی دووەم (ا، ب،ج،د،ه) -    مادەی سیانزە بڕگەی حەوتەم و هەشتەم. دەقی ئەو بڕگانەی یاسای بودجە تایبەت بە پشكی هەرێم كە مەسرور بارزانی تانەی لێدابوون و  دادگای فیدراڵی رەتی كردەوە: ماددەی 11: یەكەم: خەرجی هەرێمی كوردستان لە تێكڕای خەرجی راستەقینە دیاری دەكرێت، كە لە خشتەی (د)ی هاوپێچی ئەم یاسایەدا هاتووە (خەرجی حاكیمە)، لەلایەن وەزارەتی داراییەوە بەرەزامەندی سەرۆك وەزیران، خەرجدەكرێت. دووەم: پشكی هەرێمی كوردستان لەتێكڕای خەرجی راستەقینە (خەرجی رەوەن‌و خەرجی پرۆژەكانی وەبەرهێنان) دیاری دەكرێت، دوای لێدەركردنی خەرجییە سیادییەكان كە خۆی دەبینێتەوە لە (ئەنجومەنی نوێنەران، سەرۆكایەتی كۆمار، ئەمیندارێتی گشتی ئەنجومەنی وەزیران، سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران، دەستەی حەشدی شەعبی، وەزارەتی دەرەوە، دەزگای دژەتیرۆر، وەزارەتی بەرگریی، دیاریكردنی رێژەیەك لە تەرخانكراوی هێزی وشكانی سوپای عێراق لەبواری وەبەرهێنان‌و بەكارخستن بۆ هێزی پێشمەرگە بەگوێرەی رێژەی دانیشتوانی هێزی ناوبراو بەوپێیەی بەشێكە لە سیستمی ئەمنی عێراق، دادگای باڵای فیدراڵی، كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان بە خەرجی هەڵبژاردنەكانیشەوە، دەستەی لێپرسینەوە‌و دادەپەروەریی، دەستەی سكاڵاكانی موڵكایەتی جگە لە قەرەبووەكان، دەستەی عێراقی بۆ سەرچاوە تیشكدەرەكان، دەزگای هەواڵگری نیشتمانی عێراق، تێچووی دانوستان‌و داواكارییە یاساییەكان، پشكداری لە خەرجی وەبەرهێنانی نەوتی خاوی هەناردەكراو، خەرجی بەكاربردن لە وەبەرهێنانی نەوتی خاوی هەناردەكراو و گواستنەوەی لەلایەن هەرێمەوە، بڕی پشكدارییە عەرەبی‌و نێودەوڵەتییەكان، خەرجی رەوەنی بەڕێوەبەرایەتی باری شارستانی‌و پاسپۆرت‌و مانەوە‌و فەرماندەیی هێزی سنورو پۆلیسی فیدراڵی، پرۆژەكانی وەبەرهێنان بۆ هەموو بەڕێوەبەرایەتییەكانی باری شارستانی‌و مانەوە لەنێویشیاندا كارتی نیشتمانی‌و فەرماندەیی هێزی سنور، ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانی، پارەداركردنی هاوبەش، پرۆژەی بەندەرەكان، پرۆژەكانی هێڵی ئاسن، پرۆژەی پردو سودی گشتی پرۆژەكانی بەڕێوەبردنی ئاسمانیی، پرۆژەی گرێبەستەكانی مۆڵەتپێدان، سودی سەر قەرزەكانی بانكی نێودەوڵەتی، سودەكان لەسەر قەرزی جایكا JICA، سودی سەر قەرزەكانی ئیتالیا، سودی قەرزی بانكی ئیسلامی بۆ پەرەپێدان، سودەكان لەسەر قەرزی كۆمپانیای گشتی بۆ بازرگانی دانەوێڵە، سودەكان لەسەر قەرزی كۆمپانیای ما بین النهرین-ی گشتی بۆ بازرگانی بنەتۆو، سودەكان لەسەر قەرزی ئەڵمانی KFW، سودەكان لەسەر قەرزی بانكی ژاپۆن بۆ هاوكاری نێودەوڵەتیی JBICی ژاپۆنی، سودەكانی لەسەر قەرزی سویدی، سودەكان لەسەر قەرزی چین، سودەكان لەسەر قەرزی سیمنسی ئەڵمانی، سودەكانی بیمەی هەناردەكردن، سودەكانی بیمەی سیادی، سودەكان لەسەر قەرزی فەڕەنسا، سودەكان لەسەر قەرزی سندوقی نێودەوڵەتی بۆ پەرەپێدانی كشتوكاڵی، سودەكانی سەر قەرزی سعودیە، سودی سەر قەرزی ئیتالی SACE، سودی سەر قەرزی كوەیت، سودی سەر قەرزی ئەمریكا، سودی سەر قەرزی فەڕەنسا BPI، سود لەسەر قەرزی بەریتانیا UKEF، سودەكانی سەر قەرزی ئەكزەم بانكی كۆری، سودەكانی سەر قەرزی ئەكزەم بانكی هیندی، سودەكانی سەر قەرزی ئەكزەم بانكی ئەمریكی، سودەكانی سەر دووبارە پەیكەربەندی قەرزە دەرەكییەكان لەسەر وڵاتانی یانەی پاریس، سودەكانی سەر دووبارە پەیكەربەندی قەرزە دەرەكییەكان لەسەر وڵاتانی دەرەوەی یانەی پاریس، سودەكانی قەواڵەی سڕینەوەی قەرزی كەرتی تایبەت لە دەرەوە، سودی سەر شایستەكانی سندوقی عەرەبی بۆ پەرەپێدانی ئابوری، سودی سەر حەواڵە كۆنەكانی خەزێنە، سودی حەواڵەكانی خەزێنە بەگوێرەی حەواڵەی پارەپێدانی كۆمپانیا بیانییەكانی نەوت لەلایەن هەریەكە لە بانكی رەشیدو رافیدەین‌و بانكی بازرگانی عێراق بەگوێرەی یاسای بودجە، سودی حەواڵە داشكێندراوەكانی خەزێنە لەلایەن بانكی ناوەندی عێراقەوە بەگوێرەی یاسای بودجەی گشتی/ 2015و 2016، سودی سەر قەرزی قەواڵەی دەرەكی- یۆریۆبۆند، سودی حەواڵەكانی خەزێنە بەگوێرەی یەدەگی یاسایی لەلایەن بانكە حكومییەكان‌و بانكی بازرگانی عێراق بەپێی یاسای بودجەی ساڵی/ 2015، پێدانەوەی قیستی حەواڵەكانی خەزێنەی كۆن، قیستی ئەو قەرزانەی كە لایەن بانكی بازرگانی عێراقەوە بەخشراوە بەگوێرەی یاسای بودجەی 2015‌و 2016، پێدانەوەی قیستی دووبارە پەیكەربەندی قەرزی دەرەوەی وڵاتانی یانەی پاریس، پێدانەوەی قیستی دووبارە پەیكەربەندی قەرزی دەرەوەی وڵاتانی دەرەوەی یانەی پاریس، پاكتاوی قەرزەكان لە دەرەوە، پاكتاوی خەختینەیی قەرزی بچوكی كەرتی تایبەت لە دەرەوە، پێدانەوەی قیستی قەرزەكانی بانكی نێودەوڵەتیی، پێدانەوەی قیستی قەرزی سندوقی دراوی نێودەوڵەتیی لەوانە SDR، پێدانەوەی قیستەكانی قەرزی ئەمریكی، پێدانەوەی قیستەكانی قەرزی JICA، پێدانەوەی قیستی بیمە سیادییەكان، پێدانەوەی قیستی بیمەی هەناردەكردن، پێدانەوەی قیستی قەرزی ئیتالی، پێدانەوەی قیستی قەرزی سیمنسی ئەڵمانی، قەرزی بانكی ئیسلامی بۆ پەرەپێدان، پێدانەوەی قیستی قەرزی ئەڵمانی KFW، پێدانەوەی قیستی قەرزی سعودیە، پێدانەوەی قیستی قەرزی بەریتانی UKEF، پێدانەوەی قیستی قەرزی چین، پێدانەوەی قیستی قەرزی ئیتالی SACE، پێدانەوەی قیستی قەرزی JBICی ژاپۆنی، پێدانەوەی قیستی قەرزی سویدی، پێدانی شایستەی سندوقی عەرەبی بۆ پەرەپێدانی ئابوری، پێدانەوەی قیستی قەواڵە دەرەكییەكان، پێدانەوەی قەرزی سندوقی نێودەوڵەتیی بۆ پەرەپێدانی كشتوكاڵی، پێدانەوەی قەرزی كوەیت، پێدانەوەی قەرزی فەڕەنسی BPI، پێدانەوەی قەرزی فەرەنسی، پێدانەوەی قیستی قەرزەكانی ئەكزەم بانكی كۆری، پێدانەوەی قیستی قەرزەكانی ئەكزەم بانكی هیندی، پێدانەوەی قیستی قەرزەكانی ئەكزەم بانكی ئەمریكی، پێدانەوەی قیستی قەواڵە دەرەكییەكان بۆ سڕینەوەی قەرزەكان، پێدانەوەی قەرزی كۆمپانیای گشتی بۆ بازرگانی دانەوێڵە‌و كۆمپانیای ما بین النهرین بۆ بنەتۆو، پێدانەوەی قیستی حەواڵەكانی خەزێنە بەگوێرەی یەدەگی یاسایی لەلایەن بانكە حكومییەكانەوە، پێدانەوەی قیستی قەواڵە خۆجێییەكان، قیستەكانی سەر حەواڵەی خەزێنە بەگوێرەی حەواڵەی پارەپێدانی كۆمپانیا بیانییەكانی بواری نەوت لە هەریەكە لە بانكەكانی رەشید‌و رافیدەین‌و بانكی بازرگانی عێراق بەگوێرەی یاسای بودجە‌و كرێی گواستنەوەی نەوتی خاوی هەناردەكراوی گیارە). ماددەی 12: یەكەم: شایستە داراییەكانی نێوان حكومەتی فیدراڵی‌و حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ ساڵانی 2004 بۆ 2022 پاكتاودەكرێت، دوای وردبینیكردنی لەلایەن دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ بەهەماهەنگیی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی لە هەرێم، پشتبەست بەو ماف‌و پابەندییانەی كە لە یاساكانی بودجەی فیدراڵی تایبەت بە هەر ساڵێكی دارایی هاتووە. دووەم: ا- حكومەتی هەرێمی كوردستان پابەندە بە هەماهەنگیكردن لەگەڵ وەزارەتی نەوتی فیدراڵ، لە باركردنی نەوتی خاوی بەرهەمهێنراو لەو كێڵگانەی دەكەونە هەرێم بۆ ئەمبارەكانی كۆمپانیای بەبازاڕخستنی نەوت (سۆمۆ) لە بەندەری جەیهانی توركیا، بەجۆرێك لە (400 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە) كەمتر نەبێت، بەگوێرەی داتای مانگانەی پێشكەشكراو لەلایەن وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان‌و پەسەندكردنی لەلایەن وەزارەتی نەوتی فیدراڵ‌و دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ بەهەماهەنگیی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی هەرێم، كۆمپانیای سۆمۆ بە هەماهەنگیی لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێم، بە هەمان نرخ‌و میكانیزمی پشت پێ بەستراوی فرۆشتن لەلایەن كۆمپانیای ناوبراوەوە، هەناردەكردنی ئەو بڕە لە ئەستۆدەگرێت‌و داهاتەكانی وەكو داهاتی كۆتایی بۆ خەزێنەی فیدراڵ، تۆماردەكرێت. ب- لە حاڵێكدا نەتوانرا لەرێگەی بەندەری جەیهانی توركی یان هەر دەروازەیەكی فەرمی ترەوە كە وەزارەتی نەوتی فیدراڵ دیاری بكات، هەناردە بكرێت، حكومەتی هەرێمی كوردستان پابەندە بە رادەستكردنی بڕی نەوتی ئاماژەبۆكراو لە بڕگەی (دووەم/ا)ی ئەم ماددەیە بە وەزارەتی نەوتی فیدراڵ، بەمەبەستی بەكارهێنانی لەناوخۆدا‌و بەگوێرەی ئەو پێداویستییەی كە وەزارەتی نەوتی فیدراڵ دیاری دەكات. ج- وەزارەتی دارایی فیدراڵ قەرەبووكردنەوەی خەرجییەكانی وەبەرهێنان‌و گواستنەوەی بڕی ئەو نەوتە وەبەرهێنراوەی هەرێم دەگرێتە ئەستۆ، كە رادەستی وەزارەتی نەوتی فیدراڵ دەكرێت بەگوێرەی هەردوو بڕگەی (1)‌و (ب)ی ئەم ماددەیە، بەمەرجێك خەرجی وەبەرهێنان‌و گواستنەوە هاوتای خەرجی وەبەرهێنان‌و گواستنەوەی یەك بەرمیل نەوت بێت لە وەزارەتی نەوتی فیدراڵ‌و بە لێدانی لەگەڵ ژمارەی ئەو بەرمیلانەی كە رادەستدەكرێن، بەگوێرەی حوكمەكانی ئەم ماددەیە.   د- حكومەتی هەرێم پابەندە بە رادەستكردنی داهاتە نانەوتییەكان بە خەزێنەی دەوڵەت بەگوێرەی یاسای ئیدارەی دارایی فیدراڵ، بەمەرجێك دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ بەهەماهەنگیی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی هەرێم وردبینی بكات لەو تۆمارانەی كە تایبەتن بەم داهاتانەوە. ه- وەزارەتی دارایی فیدراڵ پابەند دەبێت بە پێدانی شایستەكانی هەرێم بەشێوەی مانگانە، بەگوێرەی حوكمەكانی ئەم یاسایە، دوای جێبەجێكردنی بڕگەكانی (ا، ب، ج، د)ی ئەم ماددەیە، دەبێت هەماهەنگیی لەگەڵ وەزارەتی دارایی‌و ئابوری هەرێم بكرێت‌و ئەو وەزارەتە بودجەی پێداچونەوەی مانگانە بۆ فەرمانگەی ژمێریاری بنێرێت، بۆ ئەوەی بخرێتە ناو تێكڕای حساباتی مانگانەی دەوڵەتەوە، بەمەرجێك حسابی تایبەت بە ماف‌و پابەندییە نەوتی‌و نانەوتییەكانی هەردوولا پاكتاو بكرێت، دوای وردبینیكردنی لەلایەن دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ‌و بەهەماهەنگیی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی لە هەرێم، لەسەر بنەمای وەرزیی، بەجۆرێك گرەنتی پێدان‌و پاكتاوی ئەو شایستانە بكات بەشێوەیەكی رێكوپێك. ماددەی 13: حەوتەم: لەكاتی بوونی هەر ناكۆكییەك لە تێڕوانینی حكومەتی فیدراڵ‌و حكومەتی هەرێم لەوانەی كە پەیوەندیدارن بە ماف‌و پابەندی‌و میكانیزمەكانی هاتوو لە حوكمەكانی ئەم یاسایەدا، لیژنەیەكی هاوبەش لەهەردوولا دروستدەكرێت بۆ تەماشاكردنی كێشە هەڵپەسێردراوەكان، بۆ ئەوەی لەماوەی 30 رۆژدا لەدوای پێكهێنانی، پێشنیازو چارەسەرەكانی بەرزبكاتەوە، ئەگەر چارەسەر نەكرا ئەنجومەنی نوێنەران بۆی هەیە بڕیاری پێویست بدات. هەشتەم: ا- حكومەتی هەرێم پابەندە بەوەی ئەولەویەت بدات بە خەرجكردنی شایستەی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم‌و خانەنشینان، ئەمە لەگەڵ پابەندبوون بە خەرجكردنی شایستەی وەبەرهێنانی پارێزگاكانی هەرێم بەگوێرەی ئەو پێوەرانەی لەم یاسایەدا چەسپێندراوە. ب- بەپێچەوانەی ئەمەوە، دەبێت سەرۆك وەزیرانی فیدراڵ رێوشوێنی پێویست بگرێتە بەر بۆ جێبەجێكردنی بڕگەی (ا)ی سەرەوە، لەنێویدا پێدانی پارە.  

  راپۆرت: درەو پارتی بۆ دەربڕینی ناڕەزایەتی، وەفدێك دەنێرێتە بەغداد، دەیەوێت هاوپەیمانی ئیدارەی دەوڵەت و لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی ئاگادار بكاتەوە لەوەی لە رێككەوتنی پێكهێنانی حكومەت لایانداوە، یاسای بودجە بەدڵی پارتی تێنەپەڕی ئێستا یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵیش هاتوەتە پێشەوە، ئایا پارتی لە كابینەی سودانی دەكشێتەوە یاخود ئاڕاستەی خۆی لە خۆرئاواوە بەرەو تاران دەگۆڕێت ؟ وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا پارتی وەفدی ناڕەزایەتی دەنێرێتە بەغداد وەفدی باڵای پارتی دیموكراتی كوردستان رۆژی دوو شەممەی ئەم هەفتەیە دەچێتە بەغداد بۆ گفتوگۆكردن لەگەڵ لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی. وەفدەكەی پارتی لەلایەن (فازل میرانی) بەرپرسی دەستەی كارگێڕی مەكتەبی سیاسییەوە سەرۆكایەتی دەكرێت، هەریەكە لە (هۆشیار زێباری‌و فوئاد حسێن)‌و چەند ئەندامێكی تری مەكتەبی سیاسی پارتی ئەندام دەبن لە وەفدەكەدا. لە دوای پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت لە عێراق بە سەرۆكایەتی محەمەد شیاع  سودانی، جاری یەكەمە پارتی بەشێوەی وەفد دەچێتە بەغداد بۆ دەربڕینی ناڕەزایەتی، پێشترو لە یاسای بودجەدا فوئاد حسێن وەزیری دەرەوەی عێراق بە نوێنەرایەتی پارتی ناڕەزایەتییەكانی دەگەیاندە هاوپەیمانی ئیدارەی دەوڵەت و لایەنەكانی ناو چوارچێوەی هەماهەنگی. پارتی نیگەرانە لەوەی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی پابەندنەبوون بە رێككەوتنی پێكهێنانی حكومەت‌و رێككەوتنی 4ی نیسانی ئەمساڵ سەبارەت بە چارەسەری كێشەی نێوان هەولێرو بەغدادو دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی كوردستان. پارتی پێیوایە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی كە نوێنەرایەتی شیعەكانی نزیك لە ئێران دەكەن، لە یاسای بودجەوە كەوتونەتە پێشێلكردنی رێككەوتنەكان‌و دەیانەوێت لە یاسای نەوت‌و غازیشدا بەهەمان شێوە لە بنەمای رێككەوتنەكان لابدەن. پارتی‌و چوارچێوەی هەماهەنگیی دوای هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراق كە ئۆكتۆبەری 2021 بەڕێوەچوو، ناو ماڵی شیعەكان دابەشبوو بەسەر دوو بەرەی ناكۆكدا، بەرەی موقتەدا سەدری رێبەری رەوتی سەدرو بەرەی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی (مالیكی+ عامری+ خەزعەلی+ فالح فەیاز+ عەممار حەكیم+ عەبادی)، سەدر كە براوەی یەكەمی هەڵبژاردن بوو، داوای پێكهێنانی حكومەتی "زۆرینەی نیشتمانی" دەكرد، ئامادە نەبوو لەگەڵ لایەنەكانی چوارچێوەدا بچێتە ناو هاوپەیمانێتیی، پارتی ئەوكات لەگەڵ سەدر رێككەوتنی كرد، یەكێتیش چووە پاڵ لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی. لەدوای كەوتنی رژێمی سەددامەوە ئەمە یەكەمجار بوو پارتی‌و یەكێتیی بەوشێوەیە دەستوەردان بكەن لە كێشەكانی ناو ماڵی شیعەدا، ئەمە ئێرانی لە پارتی توڕە كرد، بەوپێیەی لایەنەكانی چوارچێوە لە ئێرانەوە نزیكبوون. سەدر وەكو ئەوەی پێشبینی دەكرا، پشوو درێژ نەبوو، بەشێوەیەكی كتوپڕ لە پەرلەمان كشایەوە‌و دەستبەرداری هاوپەیمانێتییەكەی بوو لەگەڵ پارتی‌و سوننەكان بۆ پێكهێنانی حكومەت، ئەمەش دوای ئەوەی دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بڕیاریدا بەوەی نیسابی دانیشتنی پەرلەمان بۆ هەڵبژاردن سەرۆك كۆمار بە دوو لەسەر سێ پێكدێت، ئەم بڕیارە وایكرد سەدرو هاوپەیمانەكانی نەتوانن ئەو زۆرینەیە دروست بكەن. پارتییەكان لە سەرەتاوە گەشبین بوون بە رێككەوتنەكەیان لەگەڵ سەدر، لەمەشدا زیاتر چاویان لەسەر ئەوە بوو كە رەوتی سەدر وەكو پارتی حزبێكی مەركەزییە‌و راوبۆچوونی جیاوازی تێدا نییە، بۆیە رێككەوتنەكە دەبێت بە رێككەوتنی نێوان بارزانی‌و سەدرو ئەگەری پابەندبوون پێیەوە بەهێزترە، پارتی بۆ ئەمە هەموو رەهەندە سیاسییەكانی تری سەدری پشتگوێ خست، بەتایبەتیش لەوەدا كە سەدر خەونی بە مەرجەعبوونی هەیە‌و لە كاری سیاسیدا زۆر پشوو درێژ نییە. پارتی كە لە هاوپەیمانێتییەكەی لەگەڵ سەدر بە دەستی بەتاڵ هاتە دەرەوە، دواجار ناچار بوو بۆ پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت بچێتە هاوپەیمانێتی لەگەڵ لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی پێكەوە لەگەڵ سونەكان هاوپەیمانی ئیدارەی دەوڵەتیان درووستكردوو حكومەتی نوێیان پێكهێنا، لەمەشدا تەنیا یەك دەستكەوتی هەبوو، كە ئەوەش رێگریكردن بوو لەوەی (بەرهەم ساڵح) بۆ جاری دووەم پۆستی سەرۆك كۆمار وەربگرێتەوە‌و تۆڵەی مێژوویی خۆی كردەوە، بەڵام نەیتوانی پارێزگاری لە رێككەوتنەكەی بكات بۆ دوای پێكهێنانی حكومەت. رێككەوتنەكانی پارتی لەناو حكومەتی عێراقدا رۆژی 13ی تەموزی رابردوو، محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق بەشێوەیەكی پێشتر رانەگەیەندراو و بەناوی بەسەربردنی پشووەوە سەردانی هەرێمی كوردستانی كرد‌و  مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی بینی. لەم سەردانەدا وەكو ئەوەی سەرچاوە ئاگادارەكان باسیان دەكرد، بارزانی‌و سودانی لەبارەی چۆنیەتی جێبەجێكردنی یاسای بودجە بەتایبەتی پشكی هەرێم لە بودجەكەدا هەروەها لەبارەی دەركردنی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵەوە گفتوگۆیان كردووە. سەردانەكەی سودانی بۆ هەولێر كاریگەری ئەوتۆی نەبوو لەسەر ئەوەی هەردوو حكومەتی فیدراڵ‌و حكومەتی هەرێم بەخێرایی لەسەر چۆنیەتی جێبەجێكردنی یاسای بودجە بگەنە رێككەوتن. یاسای بودجە لە 26ی حوزەیراندا لە رۆژنامەی وەقایعی عێراقی بڵاوكرایەوە‌و كەوتە بواری جێبەجێكردن، بەڵام ماددەكانی تایبەت بە هەرێمی كوردستان لە یاساكەدا هێشتا نەكەوتوەتە بواری جێبەجێكردن، هەولێرو بەغداد لەبارەی پاكتاوی حساباتی شەش مانگی یەكەمی ئەمساڵ‌و داهاتە نانەوتییەكان‌و خەرجی بەرهەمهێنانی نەوت‌و چەند بابەتێكی تر ناكۆكن. لەكاتێكدا هێشتا لەسەر چۆنیەتی جێبەجێكردنی یاسای بودجە نەگەیشتونەتە رێككەوتن، سەرۆك وەزیرانی عێراق یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵی هێنایە پێشەوە، ئەمەش دەرگای ناكۆكییەكی نوێی لەنێوان هەولێرو بەغداد كردەوە. یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ یەكێك لەو یاسا گرنگانەیە كە دەبوو بەر لە 18 ساڵ‌و وای پەسەندكردنی دەستوری هەمیشەیی عێراق دەربچێت، بەڵام بەهۆی ناكۆكی هەرێم‌و بەغداد لەسەر چۆنیەتی نوسینەوەی، یاساكە تائێستا دەرنەچووە. یەكێك لە مەرجەكانی كورد بەدیاریكراویش پارتی دیموكراتی كوردستان بۆ بەشداریكردن لە كابینەی حكومەتی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی ئەوە بوو، كابینەكە لەماوەی شەش مانگدا دوای دەستبەكاربوونی، بە رێككەوتن لەگەڵ حكومەتی هەرێم یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ رەوانەی پەرلەمان بكات بەمەبەستی پەسەندكردنی، ئەم یاسایە بۆ هەرێم ئەولەویەت بوو، بەتایبەتیش دوای دەرچوونی بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی عێراق لە ناوەڕاستی شوباتی 2022دا، بڕیارێك كە یاسای نەوت‌و غازی هەرێمی هەڵوەشاندەوە‌و هەولێری پابەند كرد بەوەی نەوت‌و غازەكەی رادەستی بەغداد بكات، لەدوای دەرچوونی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی پاریس لە شوباتی ئەمساڵدا كە بووە هۆی راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم لە توركیاوە، یاساكە بایەخێكی گەورەتری بۆ هەرێم پەیدا كردووە. لە شوباتی ئەمساڵەوە حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵ چوونە ناو دانوستان لەبارەی چۆنیەتی نوسینەوەی رەشنوسی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ، وەزارەتی نەوتی عێراق لە دانوستانەكاندا زۆرێك لە خواستەكانی حكومەتی هەرێمی رەتكردەوە، بەتایبەتی لەبارەی ئیدارەدانی كێڵگەكانی نەوتەوە، ئێستا رەشنوسێك ئامادە كراوە، بەڵام رەشنوسەكە بەدڵی حكومەتی هەرێم نییە. رۆژی 2ی ئەم مانگە، محەمەد شیاع سودانی سەرۆكی كوتلە سیاسییەكانی كۆكردەوە بۆ گفتوگۆكردن لەبارەی پرۆژەیاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ، لە یەكێتیی بافڵ تاڵەبانی‌و لە پارتیش فوئاد حسێن ئامادەبوون. سودانی لەم كۆبونەوەیەدا بڕیاریدا لیژنەیەكی وزاری دروست بكات بۆ گفتوگۆكردن لەنێوان هەرێم‌و بەغداد سەبارەت بە رەشنوسی یاساكە. پارتی لە یاسای بودجەدا گورزی گەورەی بەركەوت‌و رێككەوتنەكە بەوشێوەیە تێنەپەڕی كە لەنێوان سودانی‌و مەسرور بارزانیدا كرابوو، ئێستا یاسای نەوت‌و غازیش هاتوەتە پێشەوە، بۆیە دەبێت لە یەككاتدا ئیدارەی دوو دانوستان بدات، ئەمەش لەكاتێكدا كە كابینەكەی مەسرور بارزانی بووە بەحكومەتی كاربەڕێكەرو سەرباری ئەمەش پەیوەندی نێوان پارتی‌و یەكێتیی ناجێگیرە. پارتی لە حكومەت دەكشێتەوە ؟ سەرباری گلەیی سەركردەكانی پارتی لە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی‌و تۆمەتباركردنیان بە پێشێلكردنی رێككەوتنی پێكهێنانی حكومەت‌و رێككەوتنەكانی دواتر، تائێستا پارتی هیچ راگەیەندراوێكی توندی دژی چوارچێوەی هەماهەنگیی بڵاونەكردوەتەوە كە ئاماژەو هەڕەشە بێت بۆ كشانەوە لە حكومەت. ئەو سەرچاوانەی كە لە بارودۆخی ئێستا ئاگادارن‌و (درەو) قسەی لەگەڵ كردوون باس لەوە دەكەن، وەفدەكەی پارتی بۆ گەیاندنی پەیامێكی توندی مەسعود بارزانی دەچنە بەغداد‌و دەیانەوێت دواین هۆشداری بە لایەنەكانی چوارچێوە بدەن سەبارەت بە رێككەوتنەكانی لەبارەی یاسای بودجە‌و یاسای نەوت‌و غازەوە. بەڵام بڕیاری پارتی بۆ كشانەوە لە حكومەت ئەگەرێكی لاوازو پێشبینی نەكراوە، بەتایبەتیش لەكاتێكدا كە یەكێتیی وەكو لایەنێكی دەسەڵاتداری هەرێم بەشدارە لە حكومەتی عێراقدا‌و پەیوەندی توندوتۆڵی لەگەڵ لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی  گرێداوە، سەرباری ئەمەش پارتی بەهۆی پێگەو دەسەڵاتی بەسەر جومگە سەرەكییەكانی هەرێمی كوردستان لەوانە سەرۆكایەتی هەرێم‌و سەرۆكایەتیی حكومەت، توانای ئەوەی نییە سەرچڵی بە پەیوەندییەكانییەوە لەگەڵ بەغداد بكات، بەتایبەتیش لەكاتێكدا كە ئێستا بارودۆخەكە گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە‌و بەغداد هەژموونی بەسەر هەرێمدا بەهێز بووە‌و هەناردەی نەوتی هەرێم راگیراوە كە شادەماری ئابوری هەرێم‌و داهاتەكانی حكومەتە. لە حاڵی رێكنەكەوتن لەگەڵ لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی، پێشبینی دەكرێت بەبێ بڕیاردان لە كشانەوە لە حكومەت، پارتی سەركردایەتی هەوڵێكی ناوخۆیی‌و دەرەكی بكات بۆ كۆكردنەوەی ناڕەزایەتی دژی حكومەتی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی بەتایبەتیش بەدەستهێنانی پشتیوانی لایەنە سەرەكییەكانی پێكهاتەی سوننە یاخود ئاڕاستەی پەیوەندییەكانی لە وڵاتانی خۆرئاواوە بەرەو تاران بگۆڕێت‌و لەرێگەی رێككەوتنێكەوە  لەگەڵ كۆماری ئیسلامی فشارەكانی بەغداد لەسەر هەرێم هێوربكاتەوە.  

خوێندنەوەی: پارێزەری راوێژكار رێباز مەحمود لەم رۆژانەدا رەشنوسی نوێی (یاسای نەوت‌و غاز) بڵاوكرایەوەو دەخرێتە بەردەم حیزبە سیاسییەكان‌و هەرێم بۆ گفتوگۆو دانوستان. وە رۆژی چوارشەممە 2/8/2023 كۆبونەوەیەكی فراوان بە سەرپەرشتی سەرۆك وەزیرانی عێراق‌و پارتە سیاسییەكان‌و یاساییەكان رێكخرا بۆ گفتوگۆكردنی رەشنوسەكە‌و هەوڵدان بۆ دەرچواندنی وەك یەكێك لە كارنامەكانی كابینەی وزاریی سەرۆك وەزیرانی عێراق. لە خوارەوە چەند تێبینییەكی یاسایی دەخەینە روو بە هیوای سود گەیاندن بە تیمی دانوستانكاری هەرێمی كوردستان چونكە ئەم یاسایە كاریگەری لەسەر هەموو تاكێكی عێراق دەبێت كە لەوانەیە لەسەر هەرێم ئەم كاریگەرییە زیاتر بێت. تێبینییەكان: ماددەی 1- پێناسەكان: بڕگەی دووەم تێیدا هاتووە (الهيئة الاقليمية: الجهة المختصة في الاقليم) بەڵام پێناسەی (لایەنی تایبەتمەند لە هەرێم) نەكراوە. بە هیچ شێوەیەك ناو‌و باسی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان نەهاتووە. یان رون نەكراوەتەوە مەبەست ئەنجومەنی باڵای نەوت‌و غازی هەرێمە یان پارێزگاری پارێزگای بەرهەمهێن-ە. ماددەی 2: ئامانجەكان‌و چوارچێوەی جێبەجێكردنی یاساكە: لە كۆی 16 ئامانجی یاساكە هیچ ئامانجێك نییە تایبەت بە هەرێمی كوردستان‌و بە هیچ شێوەیەك تایبەتمەندێتی هەرێم رەچاو نەكراوە. بەڵكو وەك‌و هەر شارێكی تری عێراق سەیركراوە. بڕگەی سێهەم: تاكڕەوانە دەستەڵاتی داوە بە حكومەتی ئیتیحادی بە سەرپەرشتی‌و گەشەپێدانی سەرچاوە نەوتییەكان لە هەموو قۆناغەكانی كردەی نەوتیدا‌و لەم بڕگەیە‌و لە هیچ ماددەیەكی تری ئەم رەشنوسەدا نەهاتووە كە حكومەتی ئیتیحادی ، وەزارەتی نەوتی ئیتیحادی یان كۆمپانیای نەوتی نیشتیمانی عێراقی INOC هەموو یان بەشێك لە دەستەڵاتەكانیان بدەن بە حكومەتی هەرێمی كوردستان. ماددەی 3: رێگاكانی بەدیهێنانی 16 ئامانجەكانی ئەم یاسایە: بۆ ئەوەی ئامانجەكانی ئەم یاسا عێراقییە بەدیبێت، لەسەر هەرێم پێویستە تەنیا دوو ئەرك جێبەجێبكات (هاوكاری، تەنسیق) واتە هیچ دەستەڵاتێكی تری نابێت. بێگومان لەگەڵ چەند دەستەڵاتێكی تری جێبەجێكردن كە لە یاساكەدا باسكراوە. مادەی 4: كردارە نەوتییەكان بەسەر هەموو خاكی عێراقدا جێبەجێدەكرێت. دیسان هیچ جیاوازییەك بە هەرێم نەدراوە. مادەی 5: بۆمبی نەهێشتنی دەستەڵاتی هەرێم- ئەنجومەنی ئیتیحادی نەوت‌و غاز دامەزراندنی ئەنجومەنی ئیتیحادی نەوت‌و غاز كە سەرۆكایەتی دەكرێت لەلایەن سەرۆك وەزیرانی عێراق‌و سێ وەزیر‌و پارێزگاری بانكی ناوەندی‌و پارێزگاری سێ پارێزگای بەرهەمهێنی نەوت (پارێزگاری بەسرە ئەندامی هەمیشەییە)‌و شارەزایانی بواری كەرتی نەوت‌و غاز كە لە (سێ) كەس زیاتر نەبن‌و سەرۆك وەزیرانی عێراق دایان دەمەزرێنێت.لەگەڵ وەزیری سامانە سروشتییەكانی هەرێم. واتە لە كۆی 12 ئەندام كورد تەنها یەك ئەندامی دەبێت (ئەگەر راوێژكارێكیش بدرێت بە كورد ئەوا ژمارەكەمان دەبێت بە دوو لە یانزە) واتە هەر كەمینە. بڕیاردان لەم رەشنوسەدا بە گوێرەی بڕگەی دووەم لە بابەتە گرنگەكاندا (بڕیاردان لە سیاسەتە نەوتییەكان، پلانەكان، پەسەندكردنی نمونەی گرێبەستەكان، رێنماییەكانی دانوستان‌و گرێبەستكردن) بڕیاردان بە زۆرینەی سێیەكی ئەندامان دەبێت (واتە لە 12 ئەندام 9 ئەندام پەسەندی بكات) وە جگە لە بابەتەكانی سەرەوە بڕیاردان بە شێوەی (%50+1) دەبێت (واتە 6+1 كە 7 ئەندام پەسەندی بكات) لە هیچ بارێكیاندا كورد ژمارەی پێویستی نییە‌و هیچ كاریگەرییەكی نابێت نە لە بڕیارە چارەنوسسازەكاندا نە لە بڕیارە ئاسانەكاندا. واتە كورد نوێنەرایەتییەكی شكڵی‌و رەمزی دەبێت. ئەگەر هەر سێ راوێكارەكەیش بدرێت بە كورد (كە ئەمە ئاستەمە) هەر ناتوانین بگەینە ناوەندی بڕیار. مادەی 6: دەستەڵاتەكانی ئەنجومەنی ئیتیحادی نەوت‌و غاز ئەم ئەنجومەنە 6 دەستەڵاتی هەیە كە لە رێیەوە نەوت‌و غازی كۆماری عێراق بەڕێوە دەبات بەبێ هیچ دەستەڵاتدانێكی تایبەت بە هەرێمی كوردستان‌و وەك پارێزگایەك لە عێراق لێی دەڕوانێت. لەمەیش زیاتر لە بڕگەی (5)دا كۆتێكی تر دەكاتە ملی هەرێمی كوردستان‌و رێی لێدەگرێت لەكاتی غەدرلێكردن، زیان گەیاندن، پابەند نەبون یان كێشە دروستكردن هانا‌و پەنا ببات بۆ دادگایەكی عێراق، دادگایەكی نێودەوڵەتی، دادگایەكی تەحكیم، رێكخراوێكی نێودەوڵەتی، رێكخراوێكی بەرهەمهێنی نەوت‌و دەبێ پابەند بێت بە بڕیاری یەكلایی كردنەوەی كێشەكە كە ئەوەیش هیچ مافێكی تانەدان نادات بە هەرێم‌و دەبێت ملكەچی بڕیارەكە بێت كە ئەمەیش غەدرێكی ترە لە هەرێمی كوردستان. مادەی 7: دامەزراندنی نوسینگەی راوێژكارە سەربەخۆكان. ئەم نوسینگەیە لە 9 راوێژكار پێكدێن‌و دەستەڵاتی پێدانی راوێژ‌و پێشنیاریان هەیە. دیارینەكراوە چەندیان بۆ كورد دەبن بە هەمیشەیی‌و دەستەڵاتیشیان پێنەدراوە گرنگی زیاتر‌و تایبەت بدەن بە هەرێمی كوردستان. مادەی 8: دەستەڵاتەكانی وەزارەتی نەوتی ئیتیحادی لەم ماددەیەدا 14 دەستەڵات دراوە بە وەزارەتی نەوتی ئیتیحادی كە لە رێیانەوە سەرچاوە سروشتییەكانی عێراق بەڕێوە ببات، بەڵام تەنها لە دوو شوێندا ئاماژە بە هەرێم كراوە ئەویش بە لاوەكی‌و پێدانی ئەركێكی بچوك. بڕگەی یەكەم بەڕێوەبردنی كێڵگە بەرهەمهێنەكانی نەوت‌و غاز لە هەموو عێراق بە تەنسیق لەگەڵ هەرێم یان پارێزگای بەهەمهێن. واتە دیسان هەرێم هیچ دەستەڵاتێكی راستەوخۆی نییە بەڵكو وەزارەتی نەوتی ئیتیحادی بەڕێوبەر‌و هەرێم هاوكارە. دووەم شوێن بڕگەی دووەمە كە لە دانانی نەخشەرێگای سیاسەتی بەرهەمهێنان لە كێڵگە دۆزراوەكان لەگەڵ هەرێم‌و پارێزگا بەرهەمهێنەكان. واتە تەنها لە گفتوگۆ‌و ئەركی وەرەقەكارییدا هەرێم بەشدارە. بەڵام دواتر هەموو كارەكان لە وەزارەتی نەوتی ئیتیحادی یان ئەنجومەنی ئیتیحادی نەوت‌و غاز یەكلایی دەكرێتەوە كە بەداخەوە بونی كورد ئەوەنە كەمە كە شایانی باس نییە‌و لە هیچ بڕیارێكدا دەستەڵاتی نابێت. تەنانەت ئەم بڕگەیە رون نییە مەبەستی ئەو كێڵگانەیە كە پێشتر دۆزراونەتەوە یان دوای دەركردنی ئەو یاسایە دەدۆزرێنەوە.  ماددەی 9: دەستەڵاتەكانی كۆمپانیای نەوتی نیشتیمانی عێراقی  Iraq National Oil Company- INOC لە چوار بڕگە دوو بڕگەی یەكەمی دەستەڵاتی تەواو‌و تاكانە‌و رەها دەدات بە كۆمپانیای نەوتی نیشتیمانی عێراقی بۆ بەڕێوەبردنی تەواوی كێڵگە بەرهەمهێنەكان، ئەو كێڵگانەی دۆزراونەتەوە یان ئەو كێڵگانەی دەدۆزرێنەوە. بەڵام لە بڕگەی سێهەم تەنها لە بواری بەڕێوەبردندا بە تەنسیق لەگەڵ هەرێم دەبێت بەڵام بە رەچاوكردنی ئەوەی كە دیسان ئەو بەڕێوبەرە‌و بڕیاری كۆتایی لای كۆمپانیای نەوتی نیشتیمانی عێراقی-ە. پاشان لە بڕگەی چوارەم‌و كۆتاییدا كۆمپانیای نەوتی نیشتیمانی عێراقی كاردەكات لەگەڵ هەرێم لە كێشانی سیاسەتی بەرهەمهێنان لە كێڵگە دۆزراوەكاندا. لێرەشدا باس لەو كێڵگانە نەكراوە كە دوای دەرچونی ئەم یاسایە دەدۆزرێنەوە. واتە بە كۆتایی هاتنی بەرهەمهێنان لە كێڵگە كۆنەكاندا ئیدی هەرێم ئەم دەستەڵاتە لاوەكییەیشی نامێنێت. ماددەی 10: ئەركەكانی دەستەی هەرێمی: گۆڕستانی ئەنجومەنی باڵای نەوت‌و غازی هەرێم‌و وەزارەتی سامانە سروشتییەكان. دەستەی هەرێمیی وەك لە ماددەی 1- پێناسەكان لە سەرەوە رونمان كردەوە، دیار نییە كە كێیە. بەڵام سەرەڕای ئەمە شەش دەستەڵاتی پێدراوە كە هەر شەشیان ئەوەندەی ئەركن دەستەڵات نین. ئەركەكان بریتین لە (پێشنیاركردن، تێڕوانین، ئامادەبون، پابەندبون، هاوبەشیكردن‌و ئامادەكردن‌و دەركردنی چەند راپۆرتێك‌و ناردنی بۆ وەزارەتی نەوتی ئیتیحادی هەر سێ مانگ جارێك). بە هەمان شێوە وەك چەندین بڕگەی تر بچوككردنەوە بێدەستەڵاتكردنی هەرێم‌و ئەژمار نەكردنی وەك هەرێمێكی خاوەن دەستەڵات چونكە هەموو دەستەڵاتەكان شەرمنانەن‌و نەك ناوەندی بڕیار نین بەڵكو وەك یاریدەدەرێك بۆ وەزارەتی نەوتی ئیتیحادی ئەژمار كراوین. بەم شێوەیە نەك هەموو شتێك رادەست دەكەین بەڵكو بێدەستەڵاتیش دەمێنینەوە‌و چاوەڕێدەكەین عێراقی عەرەبی چیمان لێدەكات‌و چۆن دەمان ژیەنێت، چۆن دەبینە قوربانی ململانێی شیعە، سونە، ئەمریكا، ئێران، كەندا‌و، توركیا، هەمویانیش پێكەوە دژمان كە ئێستا هەمویان پشتیان تێكردوین‌و پەیوەندییەكی تاڵە مویی حیزبی لەگەڵ شیعە‌و توركیا ماوە كە بە تێپەڕاندنی ئەم یاسایە ئەو تاڵە مووەش نامێنێت. مادەی 11 مۆڵەتپێدان- التراخیص مۆڵەتپێدان بەپێی پێناسەی دیاریكراوی بڕگەی حەوت لە ماددەی 1 بریتییە لە هەمووكردارۆ قۆناغەكان لە كرداری هەڵبژاردنی باشترین كۆمپانیای كێبڕكار بۆ گرێبەستكردن لەگەڵی. لەم مادەیەدا باسنەكراوە كە كێ رەزامەندی دەدات لەسەر گرێبەستی مۆڵەتپێدانەكان وە هەموو دەستەڵاتەكانی لە هەموو قۆناغەكاندا دراوەتەوە بە وەزارەتی نەوتی ئیتیحادی. مادەی 13: بەشی یەكەم: رێگاكانی دانوستان‌و گرێبەست كردن لە بڕگەی یەكەمدا وەزارەتی نەوتی ئیتیحادی لەگەڵ دەستەی هەرێمیی (كە نازانین كێیە وەك لە مادەی 1 دا رونكرایەوە) تەنسیق دەكات بۆ بڵاوكردنەوەی ئەو پارچە زەوییانەی ئەم یاسایە دەیان گرێتەوە. لێرەشدا تەنها دەستەڵاتێكی كەمی رێكخستن‌و تەنسیقی هەیە هەرێم ئیتر هەر لایەنێك بێت. لە بڕگەی چوارەمدا هەموو دەستەڵاتەكان لە پەسەندكردنی هەر گرێبەستێكدا بە حەصری دەداتەوە بە پەسەندكردنی ئەنجومەنی باڵای نەوت‌و غازی ئیتیحادی كە لە رونكردنەوەی مادەی پێنج-ی سەرەوەدا باسكرا كە كورد هیچ دەستەڵاتێكی نییە‌و كەمینەیەكە كە شایانی باس نییە. مادەی 15: چالاكییە نەوتییەكان- دۆزینەوە، گەشەپێدان، بەرهەمهێنان لە كۆتا بڕگەدا دەستەڵاتێكی كەم دەدات بە دەستەی هەرێمیی (كە نازانین كێیە وەك لە مادەی 1 دا رونكرایەوە) بۆ مۆڵەتتدان بە درێژكردنەوەی ماوەی دۆزینەوە‌و گەشەپێدان‌و بەرهەمهێنان. مادەی 13: بەشی دووەم: ئەو كۆمپانیایانەی گرێبەستیان هەیە لەگەڵ حكومەتی عێراقی (دە) پابەندییان بۆ دانراوە هەموو پابەندییەكان پەیوەندیدار دەبنەوە بە ئەنجومەنی ئیتیحادی نەوت‌و غاز یان وەزارەتی نەوتی ئیتیحادی‌و دەستەی هەرێمیی (كە نازانین كێیە وەك لە مادەی 1 دا رونكرایەوە) ئەركێكی ئیداری وەرەقەیی كەمی هەیە. ماددەی 18: ئەگەری سزادان‌و  داوای قەرەبوو لە هەرێمی كوردستان لە بەشی یەكەمی ئەم ماددەیەدا (10) ئەركی داناوە بۆ دەستەی تایبەتمەند (كە بەپێی ماددەی 1 بڕگەی دەستەی تایبەتمەند بریتییە لە وەزارەتی نەوتی ئیتیحادی، كۆمپانیای نەوتی نیشتیمانی عێراقی یان دەستەی هەرێمیی لە هەرێم- كە نازانین دەستەی هەرێمیی كێیە وەك لە مادەی 1 دا رونكرایەوە)‌و ئەو لایەنانەی گرێبەستیان لەگەڵ دەكەن كە پابەندی ئەو دە پابەندییە بن بە پێچەوانەوە بەگوێرەی بەشی دووەمی ماددەكە سەرەڕای ئەو سزایانەی یاساكارپێكراوەكان دایان ناوە بۆ پابەند نەبون یان لادانەكە، ئەوا دەستەی تایبەتمەند‌و كۆمپانیاكە دەبێت قەرەبوی گونجاو بدەنەوە بە زیان لێكەوتوو بە گوێرەی یاسا كارپێكراو‌و پێوەرە نێودەوڵەتییەكان. مەترسییەكە لە شێوازی مامەڵەی حكومەتی عێراقی (شیعە‌و سونە) دەبینرێت، بەتایبەتی ئێستایش دوای هەڵكردنی ئاڵای سپی لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە بەڵام هێشتا تەنانەت بڕە پارە بۆ موچەیش نانێرن. دەشێ ئەم خاڵەیش پاساوێكی تر بداتە دەستیان بۆ داهاتوو كە لە دژمان بەكاری بهێنن. ماددەی20 تا 23: بەكارهێنانی غاز لەم چوار ماددەیەدا چەند دەستەڵاتێكی بەڕێوەبردنیی دراوە بە دەستەی تایبەتمەند (كە بەپێی ماددەی 1 بڕگەی دەستەی تایبەتمەند بریتییە لە وەزارەتی نەوتی ئیتیحادی، كۆمپانیای نەوتی نیشتیمانی عێراقی یان دەستەی هەرێمیی لە هەرێم - كە نازانین دەستەی هەرێمیی كێیە وەك لە مادەی 1 دا رونكرایەوە). هەموو كارەكان بە (تەنسیق، پێشنیار، تەسلیمكردن بە وە زارەتی نەوتی ئیتیحادی، بە ئاگاداری ئەنجومەنی ئیتیحادی نەوت‌و غاز‌و وەزارەتی نەوتی ئیتیحادی یان رەزامەندی وەزارەتی نەوتی ئیتیحادی). واتە دیسان هەموو بڕیارە كۆتاییەكان لای دەستەڵاتێكی ترە كە كە هەرێم بێدەستەڵاتە تێیدا. لە بابەتی غازدا هیچ تایبەتمەندێتییەك بە هەرێمی كوردستان‌و شاری سلێمانی نەدراوە كە وەك دەوترێت تاكە شوێنە لە عێراقدا كە غازەكەی بتوانرێت بەرهمهێنانی دارایی تێدا بكرێت لەبەر زۆری بڕەكەی‌و زۆری تەمەنەكەی بۆ دور مەودا. مادەی 24 تا 26: گواستنەوە بڕگەی یەكەم چەسپاندویەتی كە بۆرییە سەرەكییەكانی گواستنەوە موڵكی حكومەتی ئیتیحادییە. دیاری نەكردووە بۆری گواستنەوەی نەوت یان غاز. بە گوێرەی زانیارییە سەرەتاییەكان لەسەر بۆری گواستنەوەی نەوت‌و غازی هەرێم، دەوترێت كە بەشێكی موڵكی كۆمپانیایەكی ناوخۆیی كەرتی تایبەتە (كۆمپانیای كار)و بەشێكی هی كۆمپانیایەكی بیانییە (كۆمپنیای گازپڕۆم-ی روسی) نازانین ئەم خاوەندارێتییانە چۆن بەریەك دەكەون‌و چ كاریگەرییەكی دەبێت. لەگەڵ ئەمەیشدا، بە هەمان شێوەی (ماددەی20 تا 23: بەكارهێنانی غاز) كۆمەڵێك ئەرك سپێردراوە بە دەستەی هەرێمیی‌و هەموو بڕیارە گرنگەكان دراوە بە وەزارەتی نەوتی ئیتیحادی. واتە حكومەتی هەرێم وەك بەڕێوەبەرایەتییەكی بچوك كار بۆ حكومەتی عێراقی‌و وەزارەتی نەوتی ئیتیحادی دەكات. وە لە حكومەتی عێراقیشدا گورد خاوەن بڕیار نییە. مادەی 29: خاوەندارێتی زانیارییەكان بڕگەی یەكەم لەم ماددەیە حكومەتی ئیتیحادی كردووە بە خاوەنی هەموو زانیاری‌و داتایەك لە هەر بوارێكی نەوت‌و غازدا بێت لە هەر شوێنێكی عێراق بێت. بە هەمان شێوە هیچ مافێكی خاوەندارێتی نەداوە بە هەرێمی كوردستان تەنانەت بۆ ئەو كێڵگە نەوتی‌و غازییانەی لە سنوری هەرێمدان (سنوری هەرێمیش كێشەی لەسەرە) بە پێچەوانەوە كردویەتی بە ئەركی هەرێم كە بەردەوام زانیارییەكان‌و نوێبونەوەكانیان بدات بە وەزارەتی نەوتی ئیتیحادی. هۆكانی دەركردنی ئەم یاسایە: دیسان پاراستنی یەكپارچەیی خاكی عێراق‌و دەستەڵاتدان بە وەزارەتی نەوتی ئیتیحادی زۆر چڕكراوەتەوە تێیدا‌و هەرێمی كوردستان ئەوەندەی تر لاواز كراوە. لە كۆتاییدا، كۆی ئەم رەشنوسی یاسایە نەك تەنها رادەستكردنی سامانە سروشتییەكانی ژێر زەوی كوردستانە، بەڵكو رادەستكردنی سەرخانی ئابوری كوردستانیشە بە دەستەڵات‌و حكومەتێك كە خۆی زادەی ململانێیەكی زۆر توندی سیاسی‌و عەشایەری‌و مەزهەبی‌و بەرژەوەندی خوازییە‌و بڕیاری بەڕێوەبردن لای حیزب‌و كەسانی دەرەوەی حكومەتە تەنانەت لەوانەیە لای وڵاتانی تریش بێت. بەم شێوەیە كورد بەشدارێكی لاواز دەبێت لە بەڕێوەبردنی سامانی نەوت‌و غازی خۆیدا‌و بە رەچاوكردنی باری لاری هەرێم هەر بە زویی حكومەتی ئیتیحادی دەست دەگرێت بەسەر كێڵگەكاندا‌و بە كارمەندی عەرەبی خۆی هەموو كارەكان دەكات. ئەمەی وتومە رای شەخسی خۆمە‌و بونیادە لەسەر زانیاری پیشەیی یاسایی‌و دەقی بڵاوكراوە، زانیارییە نهێنییەكان‌و رێكەوتنە ژێربە ژێرەكان‌و پەیمانەكان‌و فشارەكان نازانین كە لە كۆتاییدا ئەمانە یاساكە دەردەچوێنن. *ماجستێر لە بەڕێوەبردنی پرۆژە  

  ڕاپۆرتی: گۆران دوکانی ـ ئەمەریکا بەشی دووەم و کۆتایی "پێشەکی" كورد وەک زۆربەی نەتەوەکانی دیکەی جیهان ژمارەیەکی زۆری لە ووڵاتانی تاراوگەدا نیشەتەجێن کە بەملیۆنان کورد مەزەندە دەکرێن، گەلی کورد کەدەکەوێتە ڕۆژئاوای ئاسیاوە، باشووری ڕۆژهەڵاتی تورکیا و باکووری ڕۆژئاوای ئێران و باکووری عێراق و باکووری سوریا دەگرێتەوە، لەشارەکانی ڕۆژئاوای تورکیا (بەتایبەت ئیستەنبوڵ) و ئەوروپای ڕۆژئاوا (بەپلەی یەکەم لەووڵاتی ئەڵمانیا) زۆرینەیەکی کورد دەژین، پێکهاتە بەرچاوەکانی ڕەوەندی کورد لە ئەنادۆڵی ناوەڕاست و خوراسان و قەفقازدا ئێکسلاڤەکانی کورد هەن. ژمارەی دانیشتوانی کورد لەنێوان 60 بۆ 65 ملیۆن کەس مەزەندە دەکرێت لەجیهاندا. "کام ووڵاتانە زۆرترین کوردی لێیە" ئەگەرچی سەرژمێریەکی وورد لەبەردەستدا نیە بەڵام ڕێژەی دانیشتوانی کورد بەپێی تازەترین داتا لەووڵاتانی ڕۆژئاوادا بەم جۆرەرە خەمڵێنراوە: ـ گەورەترین ڕەوەندی کوردی لە ووڵاتی ئەڵمانیایە کە مەزەندە دەکرێت نزیکەی 1.5 یەک ملیۆن و نیو کورد لەو ووڵاتەدا بژین و گەورەترین کۆمەڵگای کوردیيش لە شاری کۆڵنە. ـ فەرەنسا بە پلەی دووەم دێت کە زۆرترین کوردی لێ نیشتەجێیەو ژمارەیان نزیکەی 240 هەزار کوردەو گەورەترین کۆمەڵگای کوردیيش لە دەوروبەری شاری پاریسە. ـ هۆڵندا بە پلەی سێهەم دێت، ژمارەی دانیشتوانی کورد لەو وڵاتەدا بەنزیکەی 150 هەزار مەزەندە دەکرێت و گەورەترین کۆمەڵگای کوردیيش لەشاری دانهاخە. ـ سوید بەپلەی چوارهەم دێت، ژمارەی دانیشتوانی کورد لەو وڵاتەدا بەنزیکەی 110 هەزار مەزەندە دەکرێت و گەورەترین کۆمەڵگای کوردیيش لەشاری ستۆکهۆڵمە. ـ شانشینی یەکگرتوو (بەریتانیا) بەپلەی پێنجەم دێت، ژمارەی دانیشتوانی کورد لەو وڵاتەدا بەنزیکەی 90 هەزار مەزەندە دەکرێت و گەورەترین کۆمەڵگای کوردیيش لەشاری بێرمینگهامە. ـ بەلجیکا بەپلەی شەشەم دێت، ژمارەی دانیشتوانی کورد لەو وڵاتەدا بەنزیکەی 75 هەزار مەزەندە دەکرێت و گەورەترین کۆمەڵگای کوردیيش لەشاری برۆکسلە. ـ سویسرا بە پلەی حەوتەم دێت، ژمارەی دانیشتوانی کورد لەو وڵاتەدا بەنزیکەی 65 هەزار مەزەندە دەکرێت و گەورەترین کۆمەڵگای کوردیيش لەشاری باسلە. ـ ويلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا بەپلەی هەشتەم دێت، ژمارەی دانیشتوانی کورد لەو وڵاتەدا بەنزیکەی 60 هەزار مەزەندە دەکرێت و گەورەترین کۆمەڵگای کوردیيش لەشاری ناشڤێڵە. ـ يۆنان بەپلەی نۆهەم دێت، ژمارەی دانیشتوانی کورد لەو وڵاتەدا بەنزیکەی 50 هەزار مەزەندە دەکرێت و گەورەترین کۆمەڵگای کوردیيش لەشاری ئەسینایە. ـ نەرویج بەپلەی دەهەم دێت، ژمارەی دانیشتوانی کورد لەو وڵاتەدا بەنزیکەی 45 هەزار مەزەندە دەکرێت و گەورەترین کۆمەڵگای کوردیيش لەشاری ئۆسڵۆیە. ـ كەنەدا بەپلەی یانزەهەم دێت، ژمارەی دانیشتوانی کورد لەو وڵاتەدا بەنزیکەی 30 هەزار مەزەندە دەکرێت و گەورەترین کۆمەڵگای کوردیيش لەدەوروبەری شاری تۆرنتۆیە. ـ ئوسترالیا بەپلەی دوانزەهەم دێت، ژمارەی دانیشتوانی کورد لەو وڵاتەدا بەنزیکەی 12 هەزار مەزەندە دەکرێت و گەورەترین کۆمەڵگای کوردیيش لەدەوروبەری شاری سیدنیە. جگە لەم ووڵاتانە ژمارەیەکی زۆری کورد لە ووڵاتەکانی (ئازەربایجان، ڕووسیا، کازاخستان، ئەرمینیا، کیرگستان، جۆرجیا، نیوزلەندا، نەمسا، دانیمارک، فینلەندا، ئایسلەندا، ئایرلەندا، ئیتاڵیا، ئیسپانیا، پرتوگال، لوکسمبۆرگ) دەژین، کەمەزەندە دەکرێت ژمارەی سەرجەمیان زیاتر لە 1.2 یەک ملیۆن و دووسەد هەزار کوردبێت. "کام ووڵاتانە گرنگن بۆ دروستکردنی لۆبی" لەهەموو وڵاتێکی ڕۆژئاوایدا دەتوانرێت پەیامی پرسە نەتەوەیی و ئابوور و سیاسی و دیپلۆماتی و فەرهەنگی و ژیاریەکان بگەێنرێتە ناوەندە پەیوەندیدارەکان بەڵام ئەو وڵاتانەی کە باشترینن بۆ دروستکردنی لۆبی و گەیاندنی دەنگی حکومەت و نەتەوەکان بریتین لە: "ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا، شانشینی یەکگرتوو (بەریتانیا)، یەکێتی ئەوروپا، فەڕەنسا، ئەڵمانیا، ئیتالیا، کەنەدا، ئوسترالیا" جگە لەناوەندە باڵاکانی ئەم وڵاتانە چەند ناوەندێکی دیکەش هەن کە زۆرجار ڕوویداوە چەند حکومەتێک لۆبی تێدا ئەنجام بدەن ئەو ناوەندانەش دیارترینیان ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان و ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی و ڕێکخراوی پەیمانی باکووری ئەتڵەسی (ناتۆ). "كام ووڵاتانە زۆرترین هەوڵی لۆبی دەدەن" گومانی تێدانیە وویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا و ناوەندە سیاسیەکانی چەقی دروستکردنی گەورەترین لۆبین لەسەر ئاستی جیهاندا بۆیە زۆربەی ووڵاتانی دنیا بەگرنگیەوە لۆبی لە ئەمەریکادا ئەنجام دەدەن، ئەگەر تەنها ساڵی 2010 وەک نموونەیەک وەربگرین حکومەتەکانی دەرەوە نزیکەی 460 ملیۆن دۆلاریان بەتەنها لەو ساڵەدا خەرجکردووە بۆ لۆبیکردنی ئەندامانی کۆنگرێس و بەرپرسانی حکومەتی ئەمەریکا. ئەو ووڵاتانەی کەهەمیشە لەڕێگەی ڕەوەندی نەتەوەکانی خۆیانەوە کەنیشتەجێی ئەمەریکان لە هەوڵی لۆبیکردندان و بۆ ئەو مەبەستەش زۆرترین پارە خەرج دەکەن بریتین لە (ئیسڕائیل، سعودیە، تورکیا، میسر، پاکستان، ئیمارات، چاینا). "كورد و لۆبی" بەشێکی زۆر لە نەتەوەکانی دنیا لەڕێگەی لۆبیکردنەوە لە ووڵاتە ڕۆژئاوایەکاندا مافەکانی خۆیان بە دەست هێناوە یاخود بونە خاوەن دەوڵەتی سەربەخۆی خۆیان بەڵام حاڵی لۆبی کوردی لە تاراوگەدا لەخراپترین ئاستدایە تەنانەت شتێک نیە بەناوی لۆبی کوردی ئەوەشی کەهەیە نەک هەر لۆبیەکی کوردی نەتەوەیی نیە بەڵکو لۆبیەکی حیزبی و خێڵەکی و بنەماڵەیەو لێدانە لە پرسە ڕاستەقینەکەی لۆبی کوردی. "کورد و سیاسەت" ئەگەرچی ناوەندو دامەزراوە كوردیەکان مێژوویەکی دێرینیان هەیە لە تاراوگەدا، تەنانەت لە هەندێک ولاتدا لە ساڵانی چلەکانی سەدەی ڕابردوودا کورد بونی هەبوە بەلام بەهۆی ناتەبایی و خۆخۆری ناوخۆی کورد تاکو ئەمڕۆ کورد خراپترین سیاسەتی کردوە لە ووڵاتانی ڕۆژئاوادا، ئەگەر ویلایەیەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا وەک نموونەیەک وەربگرین کە چەقی لۆبی و سیاسەت و دیپلۆماسیەتە بەلام جگە لەوەی کورد نەک لۆبییەکی حەکیمانەی تێدا ئەنجام نەداوە تەنانەت خراپترین سیاسەتیش دەکەن لەم وولاتە زلهێزەی جیهاندا. ئەگەرچی کورد بەژمارە نوێنەری زۆری هەیە لە ئەمەریکادا بەڵام لەبەر ئەوەی کورد خاوەنی گوتارێکی یەکگرتووی نەتەوەیی نیە و سیاسەتوان و دیپلۆماتی باشی نیەو تەنانەت هەندێک لایەن ئەندامەکانیان لەسەر ئەساسی خزمایەتی و حیزبایەتی و بنەماڵەی دامەزراندوە ئەم نوێنەرانەی کورد لە ئەمەریکا نەیانتوانیوە هیچ شتێکی بەسود بۆ بەرژەوەندی کورد بەدەست بێنن. نوێنەرەکانی کورد لە ئەمەریکادا بریتین لە نوێنەرایەتی حکومەتی هەرێمی کوردستان، پارتی دیموکراتی کوردستان، یەکێتی نیشتیمانی کوردستان، نوێنەرایەتی پارتی دیموکراتی گەلان HDP، پارتی یەکێتی دیموکرات PYD، لەگەڵ چەند نوێنەرایەتیەکی حیزبەکانی ڕۆژهەڵات. ساڵی 2013 چاوپێکەوتنێکی ڕۆژنامەوانیم لەگەڵ پرۆفیسۆری ئەمەریکی "بڕاندن لێری" ئەنجامدا، ناوبراو ڕاوێژکاری پێشوی بێڵ کڵینتنی سەرۆکی ئەمەریکا و ڕاوێژکاری پێشوی بانکی مۆنی سەرۆکی نەتەوە یەکگرتووەکان بوو بۆ کاروباری سیاسی، لێری کە زۆر خۆی بەدۆستی کورد دەزانێت، لەو دیدارە ڕۆژنامەوانیەدا باسی لەوەکرد "کوردەکان ناتەبایی بەشێوەیەکی زۆر سەرسوڕهێنەر و بەربڵاو ڕووی تێکردون کەمن ئەم دووبەرەکیەم لەناو هیچ نەتەوەیەکی دیکەدا نەبینیوە" هەروەها گوتی "زۆرجار ڕوویداوە لەسەر پرسێکی سیاسی کە پەیوەندی بەچارەنوسی کوردەوە هەبوە پێنج نوێنەری جیاوازی کورد هەریەکەیان داواکاری جیاوازیان پێشکەش بە ئەمریکیەکان کردوە لەسەر ئەو پرسە، ئەمەش نیگەرانی لای ئەمریکیەکان دروست کردوە" هەروەها لێری لەو چاوپێکەوتنەدا زۆر بەڕاشکاوی باسی لەوەکرد "ئەو دۆستایەتیەی ئەمریکیەکان بۆ کورد هەیانە بێ بەرامبەر لەگەڵ هیچ نەتەوەیەکی دیکەدا ئەو دۆستایەتیە بێ بەرامبەرەیان نەکردوە، بەڵام کوردەکان نەیانتوانیوە ئەو دۆستایەتییە بێ بەرامبەرەی ئەمەریکا بقۆزنەوە و بۆ پرسە نەتەوەیەکانیان سودی لێ ببینن". "کورد و ئاین" كوردەکان هيچکات وەک نەتەوە موسوڵمانەکانی دیکەی تاراوگە نەیانتوانیوە ئاین بکەنە فاکتەرێک بۆ بەرژەوەندی نەتەوەکەیان و تەنانەت بۆ خۆشگوزەرانی خۆیان و خێزان و نەوەکانیشیان، کورد لەزۆربەی مزگەوت و ناوەندە ئیسلامیەکانی ئەمەریکاو ئەوروپادا هەتا ئەمڕۆ پاشکۆی تورک و عەرەب و ئەفغانی و پاکستانیەکانە چونکە كوردەکانی ئەمەریکاو ئەوروپا تاکو ئەمڕۆ بە ملیۆنان دۆلاریان بۆ دروستکردنی مزگەوت و مەلاو ناوەندی ئیسلامی کۆکردۆتەوە کەچی زۆربەی ئەو مزگەوت و ناوەندە ئیسلامیانە لەلایەن عەرەب و تورک و پاکستانیەکانەوە سەرپەرشتی دەکرێن و بەڕێوەدەبرێن بەڵام تاکو ئەمڕۆ کوردەکان ئامادەنین پارە بۆ ناوەندێکی کەلتووری و فەرهەنگی و هونەری کۆبکەنەوە هەرئەوەش بۆتە هۆی ئەوەی زۆرینەی ئەمەریکی و ئەوروپی و نەتەوە جیاوازەکانی دیکەی جیهان تاکو ئەمڕۆ نازانن وشەی کورد یان کوردستان چیە. موسوڵمانە کوردەکانی تاراوگەنشین ئامادەیی ئەوەیان تێدایە (پارە بۆ کڕینی قەبر کۆبکەنەوە تاکو دوای مردنیان بە دەستوری ئیسلامی بیاننێژن) بەلام تاکو ئەمڕۆ ئامادەنین پارە کۆبکەنەوە بۆ کردنەوەی خوێندنگەیەک کە منداڵەکانیان فێری زمانی کوردی بکەن هەر ئەوەشە وایکردوە زۆربەی منداڵی خێزانە کوردەکانی تاراوگە کوردی نازانن یان کوردیەکی زۆر خراپ قسەدەکەن، بەڵام بەشێک لە خێزانە کوردەکان منداڵەکانیان دەنێرن بۆ فێربونی وانەی ئیسلامی لە مزگەوتەکانی ئەمەریکاو ئەوروپادا کە لەلایەن مەلا تورک و عەرەب و ئەفغانی و پاکستانیەکانەوە وانەی ئاینیان پێ دەگوترێتەوە ئەمەش زۆرجار کارەساتی زۆر گەورەی لێ کەوتۆتەوە، بۆ نموونە "بەگوێرەی لێکۆڵینەوەیەکی کەناڵی BBC مەدرەسەکانی بەریتانیا لە ماوەی سێ ساڵدا ڕووبەڕووی زیاتر لە 400 تۆمەتی دەستدرێژی جەستەیی بۆسەر منداڵانی موسوڵمان بوونەتەوە" بەو هۆیەشەوە تاکو ئەمڕۆ چەندین مەلا سزا دراون کەچەند مەلایەک تاوانەکانیان هێندە گەورەیە سزای زیندانیکردنی هەتا مردنیان بەسەردا سەپێنراوە، بەشێک لەو سەرپێچیانە بریتین لە "لێدانی منداڵان لەکاتی لێپرسینەوەی وانەی ئاینیدا، فێرکردن و ڕاهێنانی منداڵان لەسەر چۆنیەتی شێوازی سەربڕینی مرۆڤ، دەستدرێژی کردنی سێکسی بۆسەر منداڵان...هتد." لەلایەکیترەوە ئەو هەموو کارەسات و تراژیدیایە بەسەر پارچەکانی کوردستاندا هاتوە تاکو ئەمڕۆ هيچ کۆمەڵگایەکی کوردنشین لە شارە جیاجیاکانی تاراوگەدا نەیانتوانیوە وەک پێویست هاوکاریەکی دەستەجەمعی گەورە کۆبکەنەوە بۆ ئاوارەو لێقەوماوانی کورد کە جێگەی دەستخۆشی و ئافەرین بێت، ئەوەیشی کە کراوە هاوکاریەکی هێندە کەم بوە کە ئەرزشی بۆ کارەساتەکان نەبوە، بۆ نموونە: سەنتەرێکی کوردی لە ئەمەریکا بۆ منداڵانی شەنگال و کۆبانی گەورەترین ڕیکلام و هەڵمەتیان لەهەموو ئەو شارانەی ئەمەریکا ڕاگەیاند کە کوردەکانی لێ نیشتەجێن تەنها 10 هەزار دۆلاریان بۆ کۆکرایەوە لەکاتێکدا نیوەی ئەو بڕە پارەیەش بەتەنها خێرخوازێک بەخشیبوی! ئەمە لەکاتێکدا نزیکەی 60 هەزار کورد لە ئەمەریکادا دەژین!، تەنانەت لەو وڵاتانەی دیکەشدا کە ڕێژەیەکی زۆر کوردی لێیە بەهەمان شێوەیە یان هەر نەبوە یان ئەگەر هاوکاریش کۆکرابێتەوە زۆر کەم بووە، لەکاتێکدا بۆ نموونە تورکەکانی دانیشتوی ووڵاتانی تاراوگە لەکاتی ڕوودانی زەمین لەرزەکەی فێبریوەری ئەمساڵدا بە ملیار دۆلاریان بۆ هاونیشتیمانیانی خۆیان کۆکردەوە بەجۆرێک تەنها 10 کاتژمێر دوای ڕاگەیاندنی سندوقی هاوکاری تورکیا 3 ملیۆن دۆلاریان کۆکردەوە ئەمە لەکاتێکدا پێش ڕاگەیاندنی سندوقی هاوکاریەکەشیان 3,410,000 سێ ملیۆن و چوارسەد و دە هەزار دۆلاریان کۆکردبۆوە! تەنانەت ئەو ڕووحیەتی هاوکاریە لای کوردە دەوڵەمەند و خاوەن بزنسەکانی تاراوگەشدا نیە جگە لە حەمدی ئولکایە کە بازرگانێکی کوردە لە ئەمەریکا هەمیشە بەشێک لە سەروەت و سامانەکەی بۆ ڕووداوە کارەساتبارەکانی کوردستان بەخشیوە هیچ بازرگان و دەوڵەمەندێکی دیکەی تاراوگە نابینیت هاوکاریەکی هێندە گەورەی کردبێت کەجێگەی باس بوبێت. "کورد و کەلتوور" خاڵێکی دیکەی نامۆ و ناشرینی کورد لە تاراوگەدا کە میدیاو ڕێکخراوە جیهانیەکان پێیان وایە لە کەلتوورەوە بۆ کوردەکان ماوەتەوە ئەویش کوشتن و ئازاردانی کچان و ژنانە لەلایەن باوک و برا و مێردو کەسە نزیکەکانیانەوە، ئەم کارەی کوردەکان وێنایەکی تەواو ناشرینی دروست کردوە لای ولاتانی ڕۆژئاوایی چونکە چەندین جار بۆتە مانشێت و ڕاپۆرتی میدیا جیهانیەکان و ناوەند و ڕێکخراوە نێودەوڵەتیەکان، لەنموونەی ڕاپۆرتی "نەتەوە یەکگرتووەکان، وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا، یەکێتی ئەوروپا، ڕێکخراوی هیومان ڕایس وەچ، ڕێکخراوی ئەمنیستی ئینتەرناشناڵ...هتد". بەپێی ناوەڕۆکی ڕاپۆرتە جیهانیەکان بێت کورد یەکێکە لە نەتەوە هەرە پێشەنگەکانی جیهان کە لەسەر ئاستی ناوخۆی کوردستان و لەسەر ئاستی تاراوگەشدا کوردەکان کوشتنی ژنان و ئازاردانی جەستەیی و ڕوحی ژنان بۆتە بەشێک لە کەلتووریان، لەماوەی ساڵانی ڕابردوودا چەندین ژنی کورد لە ووڵاتانی تاراوگەدا کوژراون یان دەستدرێژی سێکسیان کراوەتە سەر یانیش ئازاری جەستەیی و ڕوحی دراون لەژێر بیانوی شەرەف و ناموسدا کە دووان لەو کەیسانە دەنگدانەوەیەکی فراوانی جیهانیان بەدوای خۆیاندا هێنا لەلایەن میدیاکانەوە، کەیسی خنکاندنی بەناز مەحمود لە لایەن کەسوکارەکەیەوە لە وڵاتی بەریتانیا و کەیسی دەستدرێژیکردنە سەر کچێکی ئەڵمانی و دواتریش کوشتنی لەلایەن پەنابەرێکی کوردی باشوورەوە. جگە لە پرسی ڕەگەزی مێینە، کوردەکان لەناوخۆیاندا هەڵگری چەندین بابەتی دیکەی نامۆ و ناشرینی کەلتوورین، کە بەشێک لەو ناشرینیانە مێژوویەکی دوورو درێژیان هەیە، دیارترینیان دووبەرەکی و ناتەبایی کوردەکانە لەناوخۆیاندا بەجۆرێک هەندێکجار ڕوویداوە تەنانەت کوردەکانی تاراوگە لە شین و شایشدا نەیانتوانیوە لەگەڵ یەکتریدا هەڵبکەن، بۆنموونە زۆرجار ڕوویداوە لە ئەوروپا یان ئەمەریکادا کەسایەتیەکی دیاری کورد کۆچی دوایی کردوە بەلام ململانێی ناوخۆیی وایکردوە لەهەمان شاردا دوو پرسەی جیاوازیان بۆ کەسی کۆچکردو داناوە!، یان لە بۆنەیەکی نەتەوەیی وەک نەورۆزدا زۆرجار سێ بۆ چوار ئاهەنگ سازکراوە لەهەمان شاردا، ئاهەنگێکیان هی کوردانی ڕۆژهەلات و ئەوەیتریان هی باکوور و دوو ئاهەنگیش هی پارتی و یەکێتی بوون. "کورد و زانست" لەگەڵ ئەوەی زیاتر لە سەدەیەکە تاکو ئەمڕۆ بە ملیۆنان كورد لە ووڵاتانی تاراوگەدا دەژین بەلام لەناو هەموو زانستەکاندا (زانستی سیاسی، زانستی تەندروستی، زانستی تەکنەلۆژیا، زانستی گەردوون ناسی، زانستی ئابووری و...هتد) کورد زانایەکی ناوداری لێ هەڵنەکەوتوە کە ببێتە مایەی باسکردن و سەرنج و تێڕامانی ئەمریکی و ئەوروپیەکان، ئەگەر هەشبێت ژمارەیان لە پەنجەکانی دەستێک تێپەڕ ناکات، لە کاتێکدا زۆربەی میللەتانی دیکە چەندین زانایان لێ هەڵکەوتوە لە ناوەندە گرنگەکانی ئەمریکا و ئەوروپادا کار دەکەن، جگە لەوە تەنانەت کورد تاکو ئەمڕۆ وەرزشەوانێک یان هونەرمەندێکی بەناوبانگیشی لەسەر ئاستی جیهاندا نیە، لە کاتێکدا چەندین میللەتی دیکەی وەک بەنگالادیشەکان و هیندەکان و تورکەکان و فارسەکان و عەرەبەکان و پاکستانیەکان و ئەرمەنەکان و یۆنانیەکان و فلیپینی و نیپاڵیەکان و...هتد، چەندین کەسایەتی دیاری هونەرمەند و وەرزشەوان و یوتوبەر و کۆمیدیایان تێدا هەڵکەوتوە لە ئەمەریکا و ئەوروپادا کە نموونەکان هێندە زۆرن ناکرێت هەموویان لێرەدا باس بکەین، تەنها باسی بەنگلادیشەکان دەکەین بەتەنها لە ئەمریکادا چەندین کەسایەتی ناوداریان هەیە، لەکاتێکدا بەنگلادیشیەکان یەکێکن لەو نەتەوانەی کە ئەمڕۆ بە سەدان کەسیان لە ماڵەکانی کوردستاندا خزمەتگوزارن و خزمەتی تاکی کورد دەکەن!، تەنها لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکادا زیاد لە 10 کەسایەتی دیاری بەنگلادیشی بەناوبانگ هەیە کە سەرنجی ئەمریکیەکان و جیهانیان بەلای خۆیاندا ڕاکێشاوە لە بوارەکانی (زانای بایڵۆجی، دیزاینەری ئۆتۆمبێل، ئەندازیاری تەلارسازی لە بینای بەرزدا، بیرۆکەو هاودامەزرێنەری کۆمپانیای یوتوب، بزنسمان، سیاسەتمەدار، ڕۆمان نووس، بڵۆگەر، یوتوبەر، گۆرانیبێژ، میوسیکسیان، کۆمیدیا، ئەکتەر،...هتد). سەرچاوەکان: - ماڵپەڕی The Guardian - ماڵپەڕی BBC News - ماڵپەڕی CNBC News - ماڵپەڕی Al Jazeera - ماڵپەڕی Daily Mail - ماڵپەڕی The New York Times - ماڵپەڕی U.S. Department of State - ماڵپەڕی United Nations OHCHR - ماڵپەڕی Human Rights Watch - ماڵپەڕی Amnesty International - ماڵپەڕی Wales Online - ماڵپەڕی World Population Review - ماڵپەڕی Bolt Burdon Kemp - ماڵپەڕی The Famous People TFP - ماڵپەڕی Middle East Eye - ماڵپەڕی Wikipedia

شیكاری: درەو 🔻 بەپێی داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە پێنج مانگی یەکەمی (2023)دا؛ 🔹 عێراق زیاتر لە (495 ملیۆن) بەرمیل نەوتی فرۆشتووە، بە تێکڕای هەر بەرمیلێک نەوتی عێراق بە (75.24) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە. 🔹 کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ئەو پێنج مانگەدا (50 ترلیۆن) دینار بووەو. 🔻 وەزارەتی دارایی عێراق داهات و خەرجی خۆی بۆ پێنج مانگی یەکەمی ئەمساڵ بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکە؛ 🔹 تا کۆتایی ئایاری ساڵی (2023)، کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، زیاتر (45 ترلیۆن و 552 ملیار) دینار بووە، کە (95.7%)ی داهاتی نەوت و(4.3%)ی داهاتی نانەوتی بووە. 🔹 هەر بەپێی ئامارەکان، دوای لێدەرکردنی سەرجەم خەرجییەکان لە کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی، بەڕێژەی (13.5%) و زیاتر لە (6 ترلیۆن 199 ملیار) دینار داهات لە خەرجی زیاتر بووە و سەرڕێژی کردووە. تەوەری یەکەم؛ داهاتی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە نێوان وەزارەتەکانی (نەوت و دارایی) عێراق لە پێنج مانگی یەکەمی (2023)دا   وەک لە (خشتەی ژمارە (1))دا رونکراوەتەوە، پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، تا مانگی ئایاری ئەمساڵ بە بەهای (50 ترلیۆن و 98 ملیار و 2990 ملیۆن و 4 هەزار) دینار، نەوتی هەناردە کردووە. بەپێی داتاکانی وەزارەتی دارایی عێراق کە لە (30ی تەموزی 2023) بڵاوی کردووەتەوە، ئەو داهاتەی گەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی دارایی بریتی بووە لە (45 ترلیۆن و 462 ملیار و 296 ملیۆن و 873 هەزار) دینار بە ڕێژەی (90.8%). بە جۆرێک؛ 1.    داهاتی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە نێوان وەزارەتەکانی (نەوت و دارایی) عێراق لە کانونی دووەمی (2023)دا   پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، لە کانونی دووەمی (2023)دا بە بەهای (11 ترلیۆن و 112 ملیار و 492 ملیۆن و 600 هەزار) دینار، نەوتی هەناردە کردووە. بەپێی داتاکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە ماوەی ناوبراودا ئەو داهاتەی گەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی دارایی بریتی بووە لە (10 ترلیۆن و 285 ملیار و 546 ملیۆن و 454 هەزار) دینار بە ڕێژەی (92.6%). 2.    داهاتی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە نێوان وەزارەتەکانی (نەوت و دارایی) عێراق لە شوباتی (2023)دا   پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، لە شوباتی (2023)دا بە بەهای (9 ترلیۆن و 471 ملیار و 86 ملیۆن و 64 هەزار) دینار، نەوتی هەناردە کردووە. بەپێی داتاکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە ماوەی ناوبراودا ئەو داهاتەی گەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی دارایی بریتی بووە لە (8 ترلیۆن و 921 ملیار و 993 ملیۆن و 308 هەزار) دینار بە ڕێژەی (94.2%). 3.    داهاتی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە نێوان وەزارەتەکانی (نەوت و دارایی) عێراق لە ئازاری (2023)دا   پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، لە مانگی ئازاری (2023)دا بە بەهای (9 ترلیۆن و 833 ملیار و 385 ملیۆن و 310 هەزار) دینار، نەوتی هەناردە کردووە. بەپێی داتاکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە ماوەی ناوبراودا ئەو داهاتەی گەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی دارایی بریتی بووە لە (9 ترلیۆن و 44 ملیار و 906 ملیۆن و 47 هەزار) دینار بە ڕێژەی (92%). 4.    داهاتی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە نێوان وەزارەتەکانی (نەوت و دارایی) عێراق لە نیسانی (2023)دا   پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، لە مانگی نیسانی (2023)دا بە بەهای (10 ترلیۆن و 86 ملیار و 46 ملیۆن و 320 هەزار) دینار، نەوتی هەناردە کردووە. بەپێی داتاکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە ماوەی ناوبراودا ئەو داهاتەی گەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی دارایی بریتی بووە لە (8 ترلیۆن و 354 ملیار و 118 ملیۆن و 317 هەزار) دینار بە ڕێژەی (82.8%). 5.    داهاتی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە نێوان وەزارەتەکانی (نەوت و دارایی) عێراق لە ئایاری (2023)دا   پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، لە مانگی ئایاری (2023)دا بە بەهای (9 ترلیۆن و 595 ملیار و 279 ملیۆن و 710 هەزار) دینار، نەوتی هەناردە کردووە. بەپێی داتاکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە مانگی ئایاردا ئەو داهاتەی گەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی دارایی بریتی بووە لە (8 ترلیۆن و 855 ملیار و 732 ملیۆن و 745 هەزار) دینار بە ڕێژەی (92.3%). خشتەی ژمارە (1) تەوەری دووەم؛ داهات و خەرجی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە پێنج مانگی یەکەمی (2023)دا رۆژی (30ی تەموزی 2023) وەزارەتی دارایی عێراق داهات و خەرجی خۆی تا کۆتایی ئایاری ئەمساڵ بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکە؛ یەکەم: داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە پێنج مانگی یەکەمی 2023 پاڵپشت بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، کە دواترینیانی بۆ ئایاری ساڵی (2023) لە (30ی تەموزی 2023) بڵاو کردووەتەوە، کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (47 ترلیۆن و 488 ملیار و 38 ملیۆن و 593 هەزار و 702) دینار، بەجۆرێک بڕی (45 ترلیۆن و 462 ملیار و 287 ملیۆن و 873 هەزار و 109) دیناری بەڕێژەی (95.7%)ی لە داهاتی نەوتەوە سەرچاوەی گرتووە، بڕی (2 ترلیۆن و 25 ملیار و 750 ملیۆن و 720 هەزار و 593) دینار، بەڕێژەی (4.3%)ی داهاتی نانەوتی پێکیهێناوە. بڕی (ترلیۆنێک و 935 ملیار و 958 ملیۆن و 139 هەزار) دیناری لە داهاتی ئاڵوگۆڕ (الارادات التحویلیە) کورتی هێناوە و بە پوختی (45 ترلیۆن و 552 ملیار و 80 ملیۆن و 454 هەزار و 325) دینار کۆی داهاتی وەزارەتی دارایی بووە. بەم پێیەش و بە تێکڕا داهاتی مانگانە زیاتر لە (9 ترلیۆن و 110 ملیار) دینار و رۆژانە زۆرتر لە (303 ملیار) دینار بووە. سەبارەت بە وردەکاری هەر یەک لە مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات، ئازار، نیسان و ئایاری (2023) بڕوانە (خشتەی ژمارە (2)). خشتەی ژمارە (2) دووەم: خەرجی گشتی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ی وەزارەتی دارایی عێراق لە پێنج مانگی یەکەمی 2023 هەر بەپێی بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە مانگی یەک، دوو، سێ، چوار و پێنجی ساڵی (2023)، کۆی گشتی خەرجییەکانی وەزارەتەکە بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (39 ترلیۆن و 353 ملیار و 32 ملیۆن و 229 هەزار و 385) دینار، بەجۆرێک بڕی (34 ترلیۆن و 413 ملیار و 806 ملیۆن و 598 هەزار و 861) دیناری بەڕێژەی (87.6%)ی لە لەبواری خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (4 ترلیۆن و 939 ملیار و 225 ملیۆن و 630 هەزار و 524) دیناری بەڕێژەی (12.4%)ی بۆ بواری خەرجی وەبەرهێنان تەرخان کراوە. سەبارەت بە وردەکاری مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات، ئازار، نیسان و ئایاری (2023) بڕوانە (خشتەی ژمارە (3)). خشتەی ژمارە (3) سێیەم: بوارەکانی خەرجی وەبەرهێنان لە وەزارەتی دارایی عێراق لە پێنج مانگی یەکەمی 2023 خەرجییە گشتییەکانی وەزارەتی دارایی عێراق لە بواری خەرجی وەبەرهێنان لە پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2023)، کەرتەکانی (کشتووکاڵ، پیشەسازی، گواستنەوەو گەیاندن، بیناسازی و پەروەردەو فێرکردن)ی گرتووەتەوەو بە سەرجەمیان بڕی (4 ترلیۆن و 939 ملیار و 225 ملیۆن و 630 هەزار و 524) دیناری بەڕێژەی (12.4%)ی خەرجییە گشتییەکانی بۆ تەرخان کراوە، بە جۆرێک؛ 1.    کەرتی کشتوکاڵ بڕی (376 ملیار و 957 ملیۆن و 506 هەزار و 138) دیناری بە ڕێژەی (7.6%)ی بۆ خەرج کراوە. 2.    کەرتی پیشەسازی بڕی (532 ملیار و 813 ملیۆن و 451 هەزار و 853) دیناری بە ڕێژەی (10.8%)ی بۆ خەرج کراوە. 3.    کەرتی گواستنەوە گەیاندن بڕی (ترلیۆنێک و 381 ملیار و 892 ملیۆن و 540 هەزار و 631) دیناری بە ڕێژەی (28%)ی بۆ خەرج کراوە. 4.    کەرتی بیناسازی و ڕێگاوبان بڕی (2 ترلیۆن و 128 ملیار و 32 ملیۆن و 315 هەزار و 868) دیناری بە ڕێژەی (43.1%)ی بۆ خەرج کراوە. 5.    کەرتی پەروەردەو فێرکردن بڕی (519 ملیار و 529 ملیۆن و 816 هەزار و 34) دیناری بۆ بە ڕێژەی (10.5%) بۆ خەرج کراوە. بۆ وردەکاری خەرجییەکانی وەبەرهێنان لە کەرتە جیاوازەکان لە پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2023) بڕوانە (خشتەی ژمارە (4)). خشتەی ژمارە (4) چوارەم: بەراوردکردنی کۆی داهات و خەرجی وەزارەتی دارایی عێراق لە پێنج مانگی یەکەمی 2023 لە پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2023)، کۆی گشتی خەرجییەکانی عێراق بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (39 ترلیۆن و 353 ملیار و 32 ملیۆن و 229 هەزار و 384) دینار. لە کاتێکدا کۆی پوختەی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (45 ترلیۆن و 552 ملیار و 80 ملیۆن و 454 هەزار و 325) دینار. واتە بڕی (6 ترلیۆن و 199 ملیار و 48 ملیۆن و 224 هەزار و 941) دیناری بەڕێژەی (13.5%) لە داهاتی گشتی ماوەتەوە. سەبارەت بە وردەکاری مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات، ئازار، نیسان و ئایاری ساڵی (2023) بڕوانە (خشتەی ژمارە (5)). خشتەی ژمارە (5) پێنجەم: خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق لە پێنج مانگی یەکەمی 2023 لە پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2023)، کۆی خەرجییەکانی هەر سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق (ئەنجومەنی نوێنەران، سەرۆکایەتی کۆمار و ئەنجومەنی وەزیران)، بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (3 ترلیۆن و 832 ملیار و 952 ملیۆن و 824 هەزار و 636) دینار. بە جۆرێک؛ 1.    ئەنجومەنی نوێنەران بڕی (223 ملیار و 834 ملیۆن و 83 هەزار) دیناری خەرجکردووە، لەو بڕەش تەنها (191 ملیۆن و 370 هەزار) دیناری لە بواری خەرجی وەبەرهێنان بووە. 2.    سەرۆکایەتی کۆمار بڕی (21 ملیار و 39 ملیۆن و 240 هەزار) دیناری خەرجکردووە، سەرجەم خەرجییەکانی لە بابی خەرجی بەگەڕخستن بووە. 3.    ئەنجومەنی وەزیران بڕی (3 ترلیۆن و 588 ملیار و 79 ملیۆن و 500 هەزار) دیناری خەرجکردووە، بڕی (2 ترلیۆن و 583 ملیار و 306 ملیۆن و 343 هەزار و 657) دیناری بە ڕێژەی (72%) لە چوارچێوەی خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (ترلیۆنێک و 4 ملیار و 773 ملیۆن و 156 هەزار و 899) دیناری بە ڕێژەی (28%) بۆ وەبەرهێنان بەخەرج دراوە. بۆ وردەکاری خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکە لە پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2023) بڕوانە (خشتەی ژمارە (6)). خشتەی ژمارە (6) تەوەری سێیەم؛ داهاتی نەوتی عێراق لە پێنج مانگی یەکەمی 2023 بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق (وەک لە خشتەی ژمارە (7)دا هاتووە)، کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق "سۆمۆ" لە پێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2023) بڕی (495 ملیۆن و 512 هەزار و 66) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆوە فرۆشتووە، واتە بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 281 هەزار و 835) بەرمیلی فرۆشراو، هەر بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە لەو ماوەیەدا بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (75.24) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە. کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (37 ملیار و 256 ملیۆن و 806 هەزار) دۆلار. لە ماوەی ناوبراودا بەتێکڕا بەهای یەک دۆلاری ئەمریکی لە بانکی ناوەندی عێراق بەرامبەر (هەزار 344) دینار بووە، بۆیە کۆی بەهای نەوتی هەناردەکراوی عێراق بریتی بووە لە (50 ترلیۆن و 98 ملیار و 290 ملیۆن و 4 هەزار) دینار. ئەگەر ئەو ئامارانە وردتر بکەینەوەو بەپێی مانگەکانی ساڵەکە ئاماژەیان پێبدەین، ئەوا داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق بەم شێوەیە دەبێت. 1.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە مانگی کانونی دووەمی 2023 بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی کانونی دووەمی (2023) بڕی (101 ملیۆن و 245 هەزار و 95) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشتووە، واتە بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 265 هەزار و 971) بەرمیل، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (75.695) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی (82.5) دۆلار بووە، واتە حکومەتی عێراق لە مانگی ناوبراودا بەتێکڕا نەوتەکەی بە (6.8) دۆلار هەرزانتر ساغکردووەتەوە. بەپێی ئاماری کۆتایی وەزارەتەکەش کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (7 ملیار و 663 ملیۆن و 788 هەزار) دۆلار. لە ماوەی ناوبراودا بەهای یەک دۆلاری ئەمریکی لە بانکی ناوەندی عێراق بەرامبەر (هەزار و 450) دینار بووە، بۆیە کۆی بەهای نەوتی هەناردەکراوی عێراق بریتی بووە لە (11 ترلیۆن و 112 ملیار و 492 ملیۆن و 600 هەزار) دینار. 2.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە مانگی شوباتی 2023 هەر بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی شوباتی (2023) بڕی (92 ملیۆن و 255 هەزار و 610) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشتووە، واتە بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 294 هەزار و 843) بەرمیل، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (76.556) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی (82.59) دۆلار بووە، واتە حکومەتی عێراق لە مانگی ناوبراودا بەتێکڕا نەوتەکەی بە (6.03) دۆلار هەرزانتر فرۆشتووە. بەپێی ئاماری کۆتایی وەزارەتەکەش کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (7 ملیار و 62 ملیۆن و 704 هەزار) دۆلار. لە ماوەی ناوبراودا بەتێکڕا بەهای یەک دۆلاری ئەمریکی لە بانکی ناوەندی عێراق بەتێکڕا بەرامبەر (هەزار 341) دینار بووە _لە هەفتەی یەکەمدا بەهای دۆلارێک (هەزار و 450) دینار بووە بەڵام دوای ئەوە دەبەزێندراوە بۆ (هەزار و 310)دینار_، بۆیە کۆی بەهای نەوتی هەناردەکراوی عێراق بریتی بووە لە (9 ترلیۆن و 471 ملیار و 86 ملیۆن و 64 هەزار) دینار. 3.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە مانگی ئازاری 2023 بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی ئازاری (2023) بڕی (100 ملیۆن و 913 هەزار و 27) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشتووە، واتە بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 255 هەزار و 259) بەرمیل، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (74.385) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی (78.43) دۆلار بووە، واتە حکومەتی عێراق لە مانگی ناوبراودا بەتێکڕا نەوتەکەی بە (4) دۆلار هەرزانتر فرۆشتووە. بەپێی ئاماری کۆتایی وەزارەتەکەش کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (7 ملیار و 506 ملیۆن و 401) دۆلار. لە ماوەی ناوبراودا بەهای یەک دۆلاری ئەمریکی لە بانکی ناوەندی عێراق بەرامبەر (هەزار و 310) دینار بووە، بۆیە کۆی بەهای نەوتی هەناردەکراوی عێراق بریتی بووە لە (9 ترلیۆن و 833 ملیار و 385 ملیۆن و 310 هەزار) دینار. 4.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە مانگی نیسانی 2023 بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی نیسانی (2023) بڕی (98 ملیۆن و 634 هەزار و 947) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشتووە، واتە بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 287 هەزار و 832) بەرمیل، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (76.174) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی (84.64) دۆلار بووە، واتە حکومەتی عێراق لە مانگی ناوبراودا بەتێکڕا نەوتەکەی بە (8.46) دۆلار هەرزانتر فرۆشتووە. بەپێی ئاماری کۆتایی وەزارەتەکەش کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (7 ملیار و 699 ملیۆن و 272) دۆلار. لە ماوەی ناوبراودا بەهای یەک دۆلاری ئەمریکی لە بانکی ناوەندی عێراق بەرامبەر (هەزار و 310) دینار بووە، بۆیە کۆی بەهای نەوتی هەناردەکراوی عێراق بریتی بووە لە (10 ترلیۆن و 86 ملیار و 46 ملیۆن و 320 هەزار) دینار. 5.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە مانگی ئایاری 2023 بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی ئایاری (2023) بڕی (102 ملیۆن و 463 هەزار و 387) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشتووە، واتە بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 305 هەزار و 271) بەرمیل، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (71.485) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی (75.47) دۆلار بووە، واتە حکومەتی عێراق لە مانگی ناوبراودا بەتێکڕا نەوتەکەی بە (3.985) دۆلار هەرزانتر فرۆشتووە. بەپێی ئاماری کۆتایی وەزارەتەکەش کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (7 ملیار و 324 ملیۆن و 641) دۆلار. لە ماوەی ناوبراودا بەهای یەک دۆلاری ئەمریکی لە بانکی ناوەندی عێراق بەرامبەر (هەزار و 310) دینار بووە، بۆیە کۆی بەهای نەوتی هەناردەکراوی عێراق بریتی بووە لە (9 ترلیۆن و 595 ملیار و 279 ملیۆن و 710 هەزار) دینار. خشتەی ژمارە (7) سەرچاوەکان؛ یەکەم؛ ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق -    حساب الدولة لغایة کانون الثاني لسنة 2023 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة شباط لسنة 2023 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة آذار لسنة 2023 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة نیسان لسنة 2023 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة ایار لسنة 2023 للموازنە الاتحادیة دووەم؛ ڕاگەیەنداوەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، دەربارە داهات و هەناردەکردنی نەوت لە ڕێگەی کۆپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) لە پێنج مانگی یەکەمی ساڵی 2023، لەم لینکانەی خوارەوە بەردەستن؛ -    وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر كانون الثاني الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=1419 -    وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر شباط الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=1455 -    وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر آذار الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=1480 -    وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر نیسان الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=1527 -    وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر ایار الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=1555 سێیەم؛ بەهای فرۆشتنی دۆلار لە بانکی ناوەندی عێراق (1/1/2023 – 31/5/2023) -    البنک المرکزي العراقي، نتائج نافذة بيع العملة الأجنبية، مزادات سابقة؛ https://cbi.iq/currency_auction/all چوارەم؛ تایبەت بە تێکڕای نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان، بڕوانە؛ https://countryeconomy.com/raw-materials/brent?dr    

درەو: درەو: لە بەغداد گفتوگۆ لەسەر یاسای نەوت و غاز دەكرێت بەپێی ئەو رەشنوسەی دەست (درەو) كەوتووە، شتێك نامێنێت بەناوی نەوتی غازی هەرێمی كوردستان. چوارشەمە لە بەغداد گفتوگۆ لەسەر یاسای نەوتی غاز دەكرێت، محەمەد شیاع سودانی، سەرۆك وەزیرانی عێراق لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند: سبەینێ كۆبوونەوەیەكی گرنگ بە ئامادەبوونی سەركردە سیاسییەكان وهونەرییەكان لە وەزارەتی نەوتی عێراق و وەزارەتی سامانە سروشتییەكان و یاساییەكان ئەنجام دەدرێت بۆ گفتوگۆكردن لەسەر یاسای نەوت و غاز، لە كۆبوونەوەكە رەشنوسی یاسای نەوت و غاز گفتوگۆدەكرێت، هەندێك دیدگا هەیە پێویستی بە بڕیاری سیاسی هەیە. بەپێی رەشنوسی یاسای نەوت وغازی عێراق كە وێنەیەكی دەست (درەو) كەوتووە لە بڕگەی یەكەمی ماددەی پێنجدا دەڵێت، ئەنجومەنێك پێكدێت بە ناوی (ئەنجومەنی فیدراڵی نەوت و غاز) بە سەرۆكایەتی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران یان هەر كەسێك كە ئەو دیاری دەكات، ئەندامانی ئەو ئەنجومەنە پێك دێن لە: 1-  وەزیری نەوتی عێراق 2-  وەزیری دارایی عێراق 3-  وەزیری پلاندانانی عێراق 4-  پارێزگاری بانكی ناوەندی 5-  وەزیری سامانە سروشتییەكانی هەرێم 6-  پارێزگاری سێ پارێزگا لەو پارێزگایەنەی نەوت بەرهەم دەهێنن و لە چوارچێوەی هەرێمی كوردستاندا نین، لەو سێ پارێزگایە پارێزگاری بەسرە ئەندامی هەمیشەیی ئەنجومەنەكە دەبێت و دوو پارێزگاكەی تر سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران بە شێوەی خولی و ساڵانە دەستنیشانی دەكات. 7-  شارەزاكانی بواری نەوت و غاز كە نابێت ژمارەیان لە (3) شارەزا تێپەڕ بكات، بۆ ماوەی سێ ساڵ لە لایەن سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانەوە لەو ئەنجومەنە دادەمزرێن. لەبڕگەی دووەمی هەمان ماددەدا واتە ماددەی پێنج دەڵێت، ئەنجومەنی فیدراڵی نەوت و غاز لەسەر بانگهێشتی سەرۆكی ئەنجومەنەكە لانی كەم مانگی جارێك كۆدەبنەوە، بڕیارەكانی ئەم ئەنجومەنە بە زۆرینەی دەنگ پەسەند دەكرێت. بە پێی ئەم بڕگەیە بێت كورد تەنها یەك ئەندامی هەیە لە ئەنجومەنەكە، ئەویش (وەزیری سامانە سروشتییەكان)ە، بەو جۆرە هەرێمی كوردستان بە تەنها یەك ئەندام لەو ئەنجومەنەدا ناتوانێت رێگە لە تێپەڕبوونی هیچ بڕیارێكی ئەنجومەنەكە بگرێت لە كاتێكدا بڕیارەكان بە زۆرینەی دەنگ لە ئەنجومەنەكە تێدەپەڕێت. لە بڕگەی یەكەمی ماددەی هەشتی رەشنوسی پرۆژە یاسای نەوت و غازدا هاتووە كە وەزیری نەوتی عێراق ئیدارەی سەرجەم كێڵگەكانی بەرهەمهێنانی نەوت و غاز دەكات لە هەموو كۆماری عێراقی فیدراڵیدا بە هەماهەنگی لەگەڵ هەرێم و پارێزگا بەرهەمهێنەرەكانی نەوتدا، بەپێی ئەم ماددەیە بێت هەموو كێڵگەكانی بەرهەمهێنانی نەوت و غازی هەرێم دەكەوێتە ژێر دەسەڵاتی ئیدارەی وەزارەتی نەوتی عێراقەوە. لە ماددەی هەشتەمی رەشنوسی پرۆژە یاساكە دەسەڵاتی وەزارەتی نەوتی عێراقی دیاریدەكات لە بڕگەی یەكەمی ماددەی هەشتدا هاتووە كە وەزیری نەوتی عێراق ئیدارەی سەرجەم كێڵگەكانی بەرهەمهێنانی نەوت و غاز دەكات لە هەموو كۆماری عێراقی فیدراڵیدا بە هەماهەنگی لەگەڵ هەرێم و پارێزگا بەرهەمهێنەرەكانی نەوتدا، بەپێی ئەم ماددەیە بێت هەموو كێڵگەكانی بەرهەمهێنانی نەوت و غازی هەرێم دەكەوێتە ژێر دەسەڵاتی ئیدارەی وەزارەتی نەوتی عێراقەوە. لە بڕگەی هەشتەمی ماددەی هەشتدا دەڵێت وەزارەتی نەوت دەسەڵاتی دانوستاندنی لەگەڵ دەوڵەتانی تر، رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان و ئیقلیمییەكان هەیە سەبارەت بە رێككەوتنە نێودەوڵەتییەكان و هاوشێوەكانی هەیە. لە بڕگەی نۆیەمی ماددەی هەشتدا وەزارەتی نەوتی دەستنیشانكردووە كە نوێنەرایەتی عێراق بكات لە سەرجەم كۆڕبەندە نێودەوڵەتی و ئیقلیمییەكاندا سەبارەت بە نەوت و غاز، بەپێی ئەم بڕگەیە بێت چیتر هەرێمی كوردستان ناتوانێت راستەوخۆ نوێنەری لەو كۆڕبەندە نێودەوڵەتییانەدا هەبێت كە سەبارەت بە نەوت و غاز دەبەسترێت، چیتر هەرێم ناتوانێت لەگەڵ هیچ لایەنێكی نێودەوڵەتی سەبارەت بە بابەتی نەوت و غاز بڕیاری هەبێت .  ماددەی نۆیەم، دەسەڵاتەكانی دەستەی هەرێم، واتە لایەنی پەیوەندیداری هەرێم بە نەوت و غاز دیاریكردووە، لە بڕگەی یەكی ئەو ماددەیەدا دەڵێت، هەرێم پێشنیاری چالاكی و پلان بۆ دەسەڵاتەكانی فیدراڵی دەكات تا بخرێتە چوارچێوەی پلان و بەرنامەكانی حكومەتی ناوەندەوە لە پرۆسەی نەوتدا، هاوكاری حكومەتی ناوەند دەبێت لە پێدانی راوێژ بۆ تەواوكردنی پلانەكان، بە پێی ئەم بڕگەیە حكومەتی هەرێم یاخود ئەو دەستە تایبەتمەندەی هەرێم لە نەوت و غازدا تەنها مافی پێشنیاریان هەیە. ماددەی دەیەم دەسەڵاتی پارێزگا بەرهەمهێنەرەكانی نەوت دیاری دەكات، لە بڕگەی یەكەمی ئەو ماددەیەدا هەمان دەسەڵاتی هەرێم دراوە بە پارێزگاكان كە لە چوارچێوەی پێشنیاركردن تێناپەڕێت، واتە هەرێم و پارێزگان هاوتای یەك دانراون ماددەی (24) رەشنوسی پرۆژە یاساكە تایبەتە بە گواستنەوە، لە بڕگەیە یەكەمی ماددەكەدا دەڵیت،"بۆرییە سەرەكییەكان خاوەندارێتییەكەی بۆ حكومەتی عێراقی دەگەڕێتەوە" بە پێی ئەم دەقە بێت هەرێمی كوردستان مافی خاوەندارێتی بۆرییە سەرەكییەكانی نەوتی نامێنێت.    

(درەو):  ناكۆكییە سنورییەكانی نێوان عێراق‌و كوەیت جارێكی تر كەوتەوە بەر رووناكی، ئەمەش دوای ئەوەی هەردوو وڵات ئامادەیی خۆیان نیشاندا بۆ دەستپێكردنەوەی گفتوگۆ لەبارەی ئەم ناكۆكییە كە ریشەكەی بۆ نزیكەی 200 ساڵ لەمەوبەر دەگەڕێتەوە.  رۆژی یەكشەممەی ئەم هەفتەیە، وەزیرانی دەرەوەی عێراق‌و كوەیت لە بەغداد چاویان بەیەكتری كەوت، هەردووكیان پابەندبوونی خۆیان بە كۆتایهێنان بە دۆسیەی دیاریكردنی سنوری ئاوی نێوان كوەیت‌و عێراق راگەیاند.  لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانی هاوبەشدا لەگەڵ شێخ سالم عەبدوڵا جابر سوباحی هاوتا كوەیتییەكەیدا، فوئاد حسێن وەزیری دەرەوەی عێراق وتی:" باسمان لە دۆسیەی دیاریكردنی سنور كرد، مشتومڕێكی دورو درێژ لەسەر ئەم بابەتە هەیە".  سەرباری ئەوەی لەدوای هێرشی عێراق بۆ سەر كوەیت، سنوری وشكانی نێوان كوەیت‌و عێراق لەلایەن نەتەوە یەكگرتووەكانەوە دیاریكرا، بەڵام پرسی سنورە ئاوییەكان لەوكاتەوە تائێستا هەر بە هەڵپەسێردراوی مایەوە.  پاسەوانی كەناراوەكانی كوەیت ناو بەناو دەست بەسەر بەلەمی راوچییە عێراقییەكاندا دەگرن، ئەمەش بەتۆمەتی ئەوەی بەشێوەی نایاسایی سنوری ئاویی كوەیتیان بڕیوە.  ساڵح موتێری كە لێكۆڵەرێكی سیاسی كوەیتییە دەڵێ:" بەراورد بە سنوری وشكانی، ناكۆكی سنوری ئاوی نێوان دوو وڵات، بەردەوام وەكو بابەتێكی پڕ گرێ‌و گۆڵ دەمێنێتەوە". موتێری قسەی بۆ سایتی (الحرە) كردووە، باس لەوە دەكات" سنوری وشكانی بە تۆپۆگرافی‌و چەسپاوەكان‌و ئەو نیشانە دیاریكراوانە دەستنیشان دەكرێت كە لەسەر بنەمای پاشخانی مێژوویی‌و دیمۆگرافی رێككەوتنیان لەسەر دەكرێت.. بەڵام سنوری دەریایی كێشەی لە بابەتە تەكنیكییەكاندا هەیە بۆ دیاریكردنی ئاوە نێودەوڵەتییەكان‌و دەرەوەی‌و بنی دەریاو زەریاكان".  مێژوو چی دەڵێ؟  هیشام عەوەزی مامۆستای مێژوو لە زانكۆی ئەمریكی لە كوەیت دەڵێ:" بەڵگەنامە نهێنییەكانی بەریتانیا باس لە ناكۆكییە سنورییەكانی نێوان كوەیت‌و عێراق دەكەن، ئەم بەڵگەنامانە لە 7 بەرگ پێكهاتوون كە هەر بەرگێكیان 700 لاپەڕەیە‌و ناكۆكییە سنورییەكانی نێوان كوەیت‌و عێراق لە ساڵی 1830 تاوەكو ساڵی 1994 لەخۆدەگرن".  بەگوێرەی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا، ناكۆكی لەبارەی هەردوو دوورگەی (بۆبیان)‌و (وەربە) كە كوەیت دەستی بەسەردا گرتوون، خاڵی سەرەكی ناكۆكی مێژووی دورو درێژی نێوان هەردوو وڵاتە. ساڵی 1961 كاتێك بەریتانیا پاراستنی خۆی لەسەر كوەیت هەڵگرت، عەبدولكەریم قاسم سەرۆك وەزیرانی ئەوكاتی عێراق وتی:" كوەیت بەشێكە لە عێراق‌و لێی جیاناكرێتەوە"، چونكە لەسەردەمی عوسمانییەكاندا كوەیت بەشێك بووە لە پارێزگای بەسرە.  عێراق هەڕەشەی ئەوەی دەكرد سەروەری خۆی بەسەر كوەیتدا بسەپێنێت، بەڵام دواتر بڵاوبوونەوەی هێزی بەریتانیی لە كوەیت، عێراقی ناچار كرد پاشەكشێ بكات. سەرباری ئەوەی رژێمە سیاسییەكانی دواتری عێراق دەستیان لەم بانگەشانە هەڵگرت‌و دانیان بە سەربەخۆیی كوەیتدا نا، بەڵام حزبی بەعس كاتێك دەسەڵاتی گرتەدەست، بە فەرمی دانی نەنا بە سنوری هاوبەشی نێوان هەردوو وڵاتدا، لەگەڵ ئەمەشدا هیچ رووداوێكی گەورەی پەیوەندیدار بە ناكۆكییە سنورییەكان تاوەكو ساڵی 1990 رووی نەدا، لەو ساڵەدا عێراق بەدەست قەیرانی ئابوری دوای كۆتایهاتنی جەنگی ئێرانەوە دەیناڵاند، ئیتر لێرەوە سەردەمێكی نوێی ناكۆكی لەگەڵ كوەیت دەستیپێكرد.  تەموزی 1990 سەددام حسێن سەرۆكی پێشووی عێراق هەریەكە لە كوەیت‌و ئیماراتی عەرەبی تۆمەتبار كرد بەوەی پابەند نین بەو پشكەی كە رێكخراوی ئۆپێك بۆ وڵاتانی ئەندامی دیاریكردووە لەبواری بەرهەمهێنانی نەوت‌و، نەوتی خاو زیاتر هەناردە دەكەن، ئەمەش بووەتە هۆی دابەزینی نرخی نەوت‌و عێراق بێبەش بووە بە داهاتەكانی زێڕی رەش.  لە پاڵ ئەمەدا، سەددام بانگەشەی ئەوەی دەكرد كوەیت نەوتی خاو لە كێڵگەی (رومێلە) دەدزێت كە دەكەوێتە سەر سنوری نێوان عێراق‌و كوەیتەوە، هاوكات داوای ئەوە دەكرد كوەیت دەستبەرداری هەردوو دوورگەی (بۆبیان)‌و (وەربە) ببێت بۆ عێراق.  لە 2ی ئابی 1990دا، هێزێكی عێراقی كە لە (100 هەزار) سەرباز پێكهاتبوو، لە سنوری عێراقەوە بەرەو كوەیت پەڕییەوە، توانی لەماوەی چەند كاتژمێرێكدا بگاتە پایتەختی كوەیت. كاتێك یەكەكانی گاردی كۆماری عێراق بەرەو پایتەختی كوەیت دەرۆیشتن، هێزە تایبەتەكانی عێراق ئەركی پاراستنی پێگە سەرەكییەكانیان دەگرتە ئەستۆ، لەوانە هەردوو دوورگەی (بۆبیان)‌و (وەربە)‌و بواری ئاسمانی كوەیت‌و كۆشكی میری كوەیت‌و جێنشینەكەی.  ئاسایبوونەوەی دۆخەكە دوای هێرشەكەی سەددام كە لە شوباتی ساڵی 1991دا كۆتایی پێهات‌و بەهۆی دەستوەردانی نێودەوڵەتییەوە بە سەرۆكایەتی ئەمریكا هێزەكانی عێراق لە كوەیت كشانەوە، لە ساڵی 1993دا نەتەوە یەكگرتووەكان سنوری وشكانی‌و ئاوی نێوان عێراق‌و كوەیتی دیاریكرد. سەرباری ئەمە، نەتەوە یەكگرتووەكان ئەو سزایانەی هەڵنەوەشاندەوە كە ساڵی 1990 بەهۆی هێرش بۆسەر كوەیت بەسەر عێراقیدا سەپاند تاوەكو ساڵی 2010، واتا دوای حەوت ساڵ لە روخانی رژێمی بەعس. دوای كەوتنی رژێمی سەددام لە ساڵی 2003دا، پەیوەندی نێوان كوەیت‌و عێراق وردە وردە بەرەو ئاسایبوونەوە رۆیشت‌و پەیوەندی دیپلۆماسی نێوانیان دەستیپێكردەوە. لە رابردوودا بەرپرسانی عێراقی ئامادەیی خۆیان بۆ داننان بە سنوری وشكانی لەگەڵ كوەیت نیشانداوە، بەڵام سنوری دەریایی هێشتا خاڵی ناكۆكی نێوانیانە، بەغداد دەیەوێت دیاریكردنی سنوری ئاوی گرەنتی ئەوەی پێبدات كە بتوانێت بگاتە ئاوەكانی كەنداو، چونكە لەڕووی ئابوری‌و هەناردەی نەوتەوە پێویستی بەم گەرەنتییە هەیە.  حكومەتی ئێستای عێراق كە محەمەد شیاع سودانی سەرۆكایەتی دەكات، هەوڵی لێكنزیكبوونەوە لەگەڵ وڵاتانی كەنداوی عەرەبی دەدات‌و دەیەوێت لەبواری هاوكاری ئابوری‌و روبەڕووبونەوەی ماددە هۆشبەرەكاندا پەیوەندی خۆی لەگەڵ ئەو وڵاتانە بەهێز بكات.  لە چەند مانگی رابردوودا، عێراق پێشوازی لە چەندین بەرپرسی باڵای وڵاتانی هاریكاری كەنداو كردووە، لەناویاندا سەردانی وەزیری دەرەوەی كوەیت لە سەرەتای ئەم هەفتەیەدا. لە سەردانەكەیدا، وەزیری دەرەوەی كوەیت بەڕوونی ئاماژەی بەوەدا كە بۆ پرسی دیاریكردنی سنوری ئاوی لەگەڵ عێراق سەردانی بەغدادی كردووە، بەڵام فوئاد حسێن وەزیری دەرەوەی عێراق بەگشتی باسی لە دۆسیە هاوبەشەكانی نێوان هەردوو وڵات دەكرد لەوانە كێڵگە هاوبەشەكانی نەوت‌و روبەڕووبونەوەی مافیاكانی ماددەی هۆشبەرو دۆخی ژینگە. وەزیری دەرەوەی كوەیت ئاشكرایكرد، رۆژی 14ی ئەم مانگە لیژنەی هونەریی لە بەغداد كۆدەبێتەوە بۆ تەواوكردنی راوێژ لەبارەی دیاریكردنی سنوری ئاویی نێوان هەردوو وڵات".  سروشتی جوگرافی ساڵح موتێری كە لێكۆڵەرێكی سیاسی كوەیتی دەڵێ:" كێشەی گەورەی سنوری دەریایی خۆی لەوەدا دەبینێتەوە دورگەكانی بۆبیان‌و وەربە دەكەونە بەردەم رێڕەوە گرنگە ئاوییەكانی عێراقەوە".  ئەم دورگانە دانیشتوانیان تێدا نییە‌و لەسەری كەنداوەكەدا هەڵكەوتوون بە دورییەكی كەم لە خاكی هەردوو وڵاتەوە، بۆبیان بەگەورەترین دورگەی كوەیت دادەنرێت كە روبەرەكەی دەگاتە (863 كیلۆمەتر)ی چوارگۆشە، ئەمەش بەواتای ئەوە دێت یەك لەسەر سێی خاكی كوەیت پێكدەهێنێت (بەگوێرەی ئاژانسی بۆشایی ئاسمانی ئەوروپا). بەڵام دورگەی (وەربە) بچوكترەو دەكەوێت دووری نزیكەی (100 مەتر) لە خۆرهەڵاتی خاكی وشكانی كوەیت‌و یەك كیلۆمەتر لە باشوری خاكی وشكانی عێراق لەنزیك دەمی شەتول عەرەب، روبەرەكەی بەتێكڕا (37 كیلۆمەتر)ی چوارگۆشەیە (ئەمە بەپێی قسەی هەمان ئاژانسی ئەوروپی).  موتێری دەڵێ" عێراق نایەوێت دان بەم سروشتە جوگرافیەدا بنێت هاوشێوەی فراوانكردنی رێڕەوە ئاوییەكان.. عێراق ماوەیەكی دورو درێژە داوای ئەم دوورگانە دەكات، بەڵام دەستبەرداربوون لێیان لەلایەن كوەیتەوە سەختە".  لەبەرامبەردا، مەناف موسەوی سەرۆكی سەنتەری بەغداد بۆ توێژینەوە دەڵێ:" كوەیت دەیەوێت خۆی بخزێنێتە قوڵایی عێراق‌و ناوچەیەكی زۆر هەیە كە لەدوای جەنگ‌و پرۆسەی دیاریكردنی سنورەوە كوەیت لە عێراقی بردووە".  موسەوی ئاماژە بەوەدەكات" هەوڵی دیاریكردنی سنور رەنگە ئامانج لێی ئەوە بێت جوڵەی گواستنەوەی دەریایی هەراسان‌و بەرتەسك بكرێتەوە‌و ئاستی قوڵایی دیاری بكرێت، هەروەك پەیوەندیداریشە بە پرۆسەی بەندەری موبارەكی كوەیتەوە كە بێدەنگی لێكراوە".  ساڵی 2011 كوەیت داواكاری عێراقی بۆ راگرتنی پرۆسەی دروستكردنی بەندەری "موبارەكی گەورە" رەتكردەوە‌و دەستی بەو پرۆژەیە كرد لە دورگەی بۆبیان، كە عێراق پێیوایە دەبێتە هۆی كەمبوونەوەی بەشێكی زۆر لە ئاوە نێودەوڵەتییەكانی لە كەنداودا. بەڵام دوای مشتومڕێكی سیاسی زۆر كە زیاتر لە دوو ساڵی خایاند، ساڵی 2013 هەردوو وڵات گەیشتنە رێككەوتن لەبارەی رێكخستنی پرۆسەی كەشتیەوانی لە (خور عەبدوڵا) كە دەكەوێتە سەر كەنداو. "پراگماتی" كارەكانی بنیادنانی پرۆسەی بەندەری "موبارەكی گەورە" كە بەهاكەی زیاتر لە (ملیارێك) دۆلارە، تائێستا تەواو نەبووە، ئەمەش دوای ناكۆكی نێوان عێراق‌و كوەیت لە یەك دەیەی رابردوودا.  موتێری وتی:" ئەوەی كوەیت دەستیكردووە بە تەواوكردنی قۆناغەكانی تری دروستكردنی بەندەری موبارەكی گەورە، ئاماژەیە بۆ ئەوەی جۆرێك لە بەرەوپێشچوون هەیە لە دانوستانی نێوان هەردوو وڵاتدا".  لەگەڵ ئەمەشدا موسەوی بە ئاڕاستەی پێچەوانەدا دەڕوات‌و دەڵێ:" كوەیت زیاتر بایەخ بەم بابەتە دەدات، چونكە دەیەوێت عێراق لەبارەی سنوری كەنداوی عەرەبییەوە بخاتە دۆخێكی شەرمەزاركەرەوە".  "كۆتایهێنان بەم كێشەیە كە پەیوەندیدارە بە سەروەری عێراقەوە، لەم كاتە كەمەدا، سەرباری ئەوەی لەو هەموو ساڵەدا هیچ چارەسەرێكی بۆ نەدۆزراوەتەوە، زۆر سەختە" موسەوی وا دەڵێ.  فوئاد حسێن وەزیری دەرەوەی عێراق لەكاتی سەردانەكەی وەزیری دەرەوەی كوەیتدا رایگەیاند" جەخت لەسەر ئەوە كراوە كۆتایی بە بابەتەكانی سنوری بهێنرێت".  لەمڕووەوە موتێری دەڵێ:" پراگماتیزم بەسەر هەردوولادا زاڵە" دەستپێكردنەوەی دانوستان لەم مانگەدا ئاماژەیە بۆ ئەگەری "گەیشتن بە دەرەنجامێك"ی بەرجەستە بۆ چارەسەركردنی ئەم ناكۆكییە.  سەرچاوە: الحرة