(درەو): ناكۆكییە سنورییەكانی نێوان عێراقو كوەیت جارێكی تر كەوتەوە بەر رووناكی، ئەمەش دوای ئەوەی هەردوو وڵات ئامادەیی خۆیان نیشاندا بۆ دەستپێكردنەوەی گفتوگۆ لەبارەی ئەم ناكۆكییە كە ریشەكەی بۆ نزیكەی 200 ساڵ لەمەوبەر دەگەڕێتەوە. رۆژی یەكشەممەی ئەم هەفتەیە، وەزیرانی دەرەوەی عێراقو كوەیت لە بەغداد چاویان بەیەكتری كەوت، هەردووكیان پابەندبوونی خۆیان بە كۆتایهێنان بە دۆسیەی دیاریكردنی سنوری ئاوی نێوان كوەیتو عێراق راگەیاند. لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانی هاوبەشدا لەگەڵ شێخ سالم عەبدوڵا جابر سوباحی هاوتا كوەیتییەكەیدا، فوئاد حسێن وەزیری دەرەوەی عێراق وتی:" باسمان لە دۆسیەی دیاریكردنی سنور كرد، مشتومڕێكی دورو درێژ لەسەر ئەم بابەتە هەیە". سەرباری ئەوەی لەدوای هێرشی عێراق بۆ سەر كوەیت، سنوری وشكانی نێوان كوەیتو عێراق لەلایەن نەتەوە یەكگرتووەكانەوە دیاریكرا، بەڵام پرسی سنورە ئاوییەكان لەوكاتەوە تائێستا هەر بە هەڵپەسێردراوی مایەوە. پاسەوانی كەناراوەكانی كوەیت ناو بەناو دەست بەسەر بەلەمی راوچییە عێراقییەكاندا دەگرن، ئەمەش بەتۆمەتی ئەوەی بەشێوەی نایاسایی سنوری ئاویی كوەیتیان بڕیوە. ساڵح موتێری كە لێكۆڵەرێكی سیاسی كوەیتییە دەڵێ:" بەراورد بە سنوری وشكانی، ناكۆكی سنوری ئاوی نێوان دوو وڵات، بەردەوام وەكو بابەتێكی پڕ گرێو گۆڵ دەمێنێتەوە". موتێری قسەی بۆ سایتی (الحرە) كردووە، باس لەوە دەكات" سنوری وشكانی بە تۆپۆگرافیو چەسپاوەكانو ئەو نیشانە دیاریكراوانە دەستنیشان دەكرێت كە لەسەر بنەمای پاشخانی مێژووییو دیمۆگرافی رێككەوتنیان لەسەر دەكرێت.. بەڵام سنوری دەریایی كێشەی لە بابەتە تەكنیكییەكاندا هەیە بۆ دیاریكردنی ئاوە نێودەوڵەتییەكانو دەرەوەیو بنی دەریاو زەریاكان". مێژوو چی دەڵێ؟ هیشام عەوەزی مامۆستای مێژوو لە زانكۆی ئەمریكی لە كوەیت دەڵێ:" بەڵگەنامە نهێنییەكانی بەریتانیا باس لە ناكۆكییە سنورییەكانی نێوان كوەیتو عێراق دەكەن، ئەم بەڵگەنامانە لە 7 بەرگ پێكهاتوون كە هەر بەرگێكیان 700 لاپەڕەیەو ناكۆكییە سنورییەكانی نێوان كوەیتو عێراق لە ساڵی 1830 تاوەكو ساڵی 1994 لەخۆدەگرن". بەگوێرەی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا، ناكۆكی لەبارەی هەردوو دوورگەی (بۆبیان)و (وەربە) كە كوەیت دەستی بەسەردا گرتوون، خاڵی سەرەكی ناكۆكی مێژووی دورو درێژی نێوان هەردوو وڵاتە. ساڵی 1961 كاتێك بەریتانیا پاراستنی خۆی لەسەر كوەیت هەڵگرت، عەبدولكەریم قاسم سەرۆك وەزیرانی ئەوكاتی عێراق وتی:" كوەیت بەشێكە لە عێراقو لێی جیاناكرێتەوە"، چونكە لەسەردەمی عوسمانییەكاندا كوەیت بەشێك بووە لە پارێزگای بەسرە. عێراق هەڕەشەی ئەوەی دەكرد سەروەری خۆی بەسەر كوەیتدا بسەپێنێت، بەڵام دواتر بڵاوبوونەوەی هێزی بەریتانیی لە كوەیت، عێراقی ناچار كرد پاشەكشێ بكات. سەرباری ئەوەی رژێمە سیاسییەكانی دواتری عێراق دەستیان لەم بانگەشانە هەڵگرتو دانیان بە سەربەخۆیی كوەیتدا نا، بەڵام حزبی بەعس كاتێك دەسەڵاتی گرتەدەست، بە فەرمی دانی نەنا بە سنوری هاوبەشی نێوان هەردوو وڵاتدا، لەگەڵ ئەمەشدا هیچ رووداوێكی گەورەی پەیوەندیدار بە ناكۆكییە سنورییەكان تاوەكو ساڵی 1990 رووی نەدا، لەو ساڵەدا عێراق بەدەست قەیرانی ئابوری دوای كۆتایهاتنی جەنگی ئێرانەوە دەیناڵاند، ئیتر لێرەوە سەردەمێكی نوێی ناكۆكی لەگەڵ كوەیت دەستیپێكرد. تەموزی 1990 سەددام حسێن سەرۆكی پێشووی عێراق هەریەكە لە كوەیتو ئیماراتی عەرەبی تۆمەتبار كرد بەوەی پابەند نین بەو پشكەی كە رێكخراوی ئۆپێك بۆ وڵاتانی ئەندامی دیاریكردووە لەبواری بەرهەمهێنانی نەوتو، نەوتی خاو زیاتر هەناردە دەكەن، ئەمەش بووەتە هۆی دابەزینی نرخی نەوتو عێراق بێبەش بووە بە داهاتەكانی زێڕی رەش. لە پاڵ ئەمەدا، سەددام بانگەشەی ئەوەی دەكرد كوەیت نەوتی خاو لە كێڵگەی (رومێلە) دەدزێت كە دەكەوێتە سەر سنوری نێوان عێراقو كوەیتەوە، هاوكات داوای ئەوە دەكرد كوەیت دەستبەرداری هەردوو دوورگەی (بۆبیان)و (وەربە) ببێت بۆ عێراق. لە 2ی ئابی 1990دا، هێزێكی عێراقی كە لە (100 هەزار) سەرباز پێكهاتبوو، لە سنوری عێراقەوە بەرەو كوەیت پەڕییەوە، توانی لەماوەی چەند كاتژمێرێكدا بگاتە پایتەختی كوەیت. كاتێك یەكەكانی گاردی كۆماری عێراق بەرەو پایتەختی كوەیت دەرۆیشتن، هێزە تایبەتەكانی عێراق ئەركی پاراستنی پێگە سەرەكییەكانیان دەگرتە ئەستۆ، لەوانە هەردوو دوورگەی (بۆبیان)و (وەربە)و بواری ئاسمانی كوەیتو كۆشكی میری كوەیتو جێنشینەكەی. ئاسایبوونەوەی دۆخەكە دوای هێرشەكەی سەددام كە لە شوباتی ساڵی 1991دا كۆتایی پێهاتو بەهۆی دەستوەردانی نێودەوڵەتییەوە بە سەرۆكایەتی ئەمریكا هێزەكانی عێراق لە كوەیت كشانەوە، لە ساڵی 1993دا نەتەوە یەكگرتووەكان سنوری وشكانیو ئاوی نێوان عێراقو كوەیتی دیاریكرد. سەرباری ئەمە، نەتەوە یەكگرتووەكان ئەو سزایانەی هەڵنەوەشاندەوە كە ساڵی 1990 بەهۆی هێرش بۆسەر كوەیت بەسەر عێراقیدا سەپاند تاوەكو ساڵی 2010، واتا دوای حەوت ساڵ لە روخانی رژێمی بەعس. دوای كەوتنی رژێمی سەددام لە ساڵی 2003دا، پەیوەندی نێوان كوەیتو عێراق وردە وردە بەرەو ئاسایبوونەوە رۆیشتو پەیوەندی دیپلۆماسی نێوانیان دەستیپێكردەوە. لە رابردوودا بەرپرسانی عێراقی ئامادەیی خۆیان بۆ داننان بە سنوری وشكانی لەگەڵ كوەیت نیشانداوە، بەڵام سنوری دەریایی هێشتا خاڵی ناكۆكی نێوانیانە، بەغداد دەیەوێت دیاریكردنی سنوری ئاوی گرەنتی ئەوەی پێبدات كە بتوانێت بگاتە ئاوەكانی كەنداو، چونكە لەڕووی ئابوریو هەناردەی نەوتەوە پێویستی بەم گەرەنتییە هەیە. حكومەتی ئێستای عێراق كە محەمەد شیاع سودانی سەرۆكایەتی دەكات، هەوڵی لێكنزیكبوونەوە لەگەڵ وڵاتانی كەنداوی عەرەبی دەداتو دەیەوێت لەبواری هاوكاری ئابوریو روبەڕووبونەوەی ماددە هۆشبەرەكاندا پەیوەندی خۆی لەگەڵ ئەو وڵاتانە بەهێز بكات. لە چەند مانگی رابردوودا، عێراق پێشوازی لە چەندین بەرپرسی باڵای وڵاتانی هاریكاری كەنداو كردووە، لەناویاندا سەردانی وەزیری دەرەوەی كوەیت لە سەرەتای ئەم هەفتەیەدا. لە سەردانەكەیدا، وەزیری دەرەوەی كوەیت بەڕوونی ئاماژەی بەوەدا كە بۆ پرسی دیاریكردنی سنوری ئاوی لەگەڵ عێراق سەردانی بەغدادی كردووە، بەڵام فوئاد حسێن وەزیری دەرەوەی عێراق بەگشتی باسی لە دۆسیە هاوبەشەكانی نێوان هەردوو وڵات دەكرد لەوانە كێڵگە هاوبەشەكانی نەوتو روبەڕووبونەوەی مافیاكانی ماددەی هۆشبەرو دۆخی ژینگە. وەزیری دەرەوەی كوەیت ئاشكرایكرد، رۆژی 14ی ئەم مانگە لیژنەی هونەریی لە بەغداد كۆدەبێتەوە بۆ تەواوكردنی راوێژ لەبارەی دیاریكردنی سنوری ئاویی نێوان هەردوو وڵات". سروشتی جوگرافی ساڵح موتێری كە لێكۆڵەرێكی سیاسی كوەیتی دەڵێ:" كێشەی گەورەی سنوری دەریایی خۆی لەوەدا دەبینێتەوە دورگەكانی بۆبیانو وەربە دەكەونە بەردەم رێڕەوە گرنگە ئاوییەكانی عێراقەوە". ئەم دورگانە دانیشتوانیان تێدا نییەو لەسەری كەنداوەكەدا هەڵكەوتوون بە دورییەكی كەم لە خاكی هەردوو وڵاتەوە، بۆبیان بەگەورەترین دورگەی كوەیت دادەنرێت كە روبەرەكەی دەگاتە (863 كیلۆمەتر)ی چوارگۆشە، ئەمەش بەواتای ئەوە دێت یەك لەسەر سێی خاكی كوەیت پێكدەهێنێت (بەگوێرەی ئاژانسی بۆشایی ئاسمانی ئەوروپا). بەڵام دورگەی (وەربە) بچوكترەو دەكەوێت دووری نزیكەی (100 مەتر) لە خۆرهەڵاتی خاكی وشكانی كوەیتو یەك كیلۆمەتر لە باشوری خاكی وشكانی عێراق لەنزیك دەمی شەتول عەرەب، روبەرەكەی بەتێكڕا (37 كیلۆمەتر)ی چوارگۆشەیە (ئەمە بەپێی قسەی هەمان ئاژانسی ئەوروپی). موتێری دەڵێ" عێراق نایەوێت دان بەم سروشتە جوگرافیەدا بنێت هاوشێوەی فراوانكردنی رێڕەوە ئاوییەكان.. عێراق ماوەیەكی دورو درێژە داوای ئەم دوورگانە دەكات، بەڵام دەستبەرداربوون لێیان لەلایەن كوەیتەوە سەختە". لەبەرامبەردا، مەناف موسەوی سەرۆكی سەنتەری بەغداد بۆ توێژینەوە دەڵێ:" كوەیت دەیەوێت خۆی بخزێنێتە قوڵایی عێراقو ناوچەیەكی زۆر هەیە كە لەدوای جەنگو پرۆسەی دیاریكردنی سنورەوە كوەیت لە عێراقی بردووە". موسەوی ئاماژە بەوەدەكات" هەوڵی دیاریكردنی سنور رەنگە ئامانج لێی ئەوە بێت جوڵەی گواستنەوەی دەریایی هەراسانو بەرتەسك بكرێتەوەو ئاستی قوڵایی دیاری بكرێت، هەروەك پەیوەندیداریشە بە پرۆسەی بەندەری موبارەكی كوەیتەوە كە بێدەنگی لێكراوە". ساڵی 2011 كوەیت داواكاری عێراقی بۆ راگرتنی پرۆسەی دروستكردنی بەندەری "موبارەكی گەورە" رەتكردەوەو دەستی بەو پرۆژەیە كرد لە دورگەی بۆبیان، كە عێراق پێیوایە دەبێتە هۆی كەمبوونەوەی بەشێكی زۆر لە ئاوە نێودەوڵەتییەكانی لە كەنداودا. بەڵام دوای مشتومڕێكی سیاسی زۆر كە زیاتر لە دوو ساڵی خایاند، ساڵی 2013 هەردوو وڵات گەیشتنە رێككەوتن لەبارەی رێكخستنی پرۆسەی كەشتیەوانی لە (خور عەبدوڵا) كە دەكەوێتە سەر كەنداو. "پراگماتی" كارەكانی بنیادنانی پرۆسەی بەندەری "موبارەكی گەورە" كە بەهاكەی زیاتر لە (ملیارێك) دۆلارە، تائێستا تەواو نەبووە، ئەمەش دوای ناكۆكی نێوان عێراقو كوەیت لە یەك دەیەی رابردوودا. موتێری وتی:" ئەوەی كوەیت دەستیكردووە بە تەواوكردنی قۆناغەكانی تری دروستكردنی بەندەری موبارەكی گەورە، ئاماژەیە بۆ ئەوەی جۆرێك لە بەرەوپێشچوون هەیە لە دانوستانی نێوان هەردوو وڵاتدا". لەگەڵ ئەمەشدا موسەوی بە ئاڕاستەی پێچەوانەدا دەڕواتو دەڵێ:" كوەیت زیاتر بایەخ بەم بابەتە دەدات، چونكە دەیەوێت عێراق لەبارەی سنوری كەنداوی عەرەبییەوە بخاتە دۆخێكی شەرمەزاركەرەوە". "كۆتایهێنان بەم كێشەیە كە پەیوەندیدارە بە سەروەری عێراقەوە، لەم كاتە كەمەدا، سەرباری ئەوەی لەو هەموو ساڵەدا هیچ چارەسەرێكی بۆ نەدۆزراوەتەوە، زۆر سەختە" موسەوی وا دەڵێ. فوئاد حسێن وەزیری دەرەوەی عێراق لەكاتی سەردانەكەی وەزیری دەرەوەی كوەیتدا رایگەیاند" جەخت لەسەر ئەوە كراوە كۆتایی بە بابەتەكانی سنوری بهێنرێت". لەمڕووەوە موتێری دەڵێ:" پراگماتیزم بەسەر هەردوولادا زاڵە" دەستپێكردنەوەی دانوستان لەم مانگەدا ئاماژەیە بۆ ئەگەری "گەیشتن بە دەرەنجامێك"ی بەرجەستە بۆ چارەسەركردنی ئەم ناكۆكییە. سەرچاوە: الحرة
راپۆرت: درەو لەسەر سازدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان ناكۆك بوون، یەكێتیی هێشتا داوای فرەبازنەییو دابەشكردنی كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان دەكات بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا، لەسەر وەزارەتی پێشمەرگەش، یەكێتیی داوای 50 بە 50 دەكات، لەسەر پرسی دروستكردنی لیستی كورد لە كەركوك هیچ رێككەوتنێكیان نەكرد، ئەمە كرۆكی كۆبونەوەی ئەمڕۆی نێوان وەفدی باڵای پارتیو یەكێتیی بوو لە "دەباشان"ی سلێمانی، كۆبونەوەیەك كە بەبێ رێككەوتن كۆتایی هات، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. كۆبونەوەیەكی بێ ئەنجام وەفدی باڵای پارتیو یەكێتیی سێیەم كۆبونەوەی خۆیان دوای ماوەیەك گرژی ئەنجامدا، كۆبونەوەكە لە "دەباشان"ی سلێمانی بوو، دوای كۆبونەوەكە راگەیەندراوێكی هاوبەشیان بڵاوكردەوە، وا نیشانیاندا رێككەوتوون، بەڵام بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، هێشتا پارتیو یەكێتیی لەسەر بابەتە گرنگەكان ناكۆكن. دوای ئەو گرژییانەی كە لەنێوان هەردوو حزب لەسەر یاسای بودجەی گشتی عێراق دروستبوو، رۆژی 26ی ئایاری ئەمساڵ وەفدی باڵای پارتیو یەكێتیی لە بارەگای مەكتەبی سیاسی یەكێتیی لە هەولێر كۆبونەوە. رۆژی 9ی ئەم مانگە، جارێكی تر كۆبونەوە، ئەمجارەیان وەفدی یەكێتیی بە سەرۆكایەتی بافڵ تاڵەبانی چووە پیرمام بۆ كۆبونەوە لەگەڵ پارتی، ئەم كۆبونەوەیە تێكچوو، بافڵ تاڵەبانی بە نیگەرانییەوە هاتە دەرەوەو بە میدیاكانی وت:" یەكێتیی هێزە، یەكێتیی بە بێدەنگی نامێنێتەوە، هەر شتێك رووبدات لەمەودا وەك خۆی وەڵام دەدرێتەوە". وا دەركەوت بافڵ تاڵەبانی لە قسەی ئەندامێكی كۆمیتەی ناوەندیی توڕە بووە كە هاوكات لەگەڵ كۆبونەوەی پارتیو یەكێتیی قسەی كردووەو وتویەتی:" یەكێتیی قەبارەی جارانی نەماوە"، بەڵام بەر لە سالار عوسمانیش، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت چەندجارێك هێرشی كردبووە سەر یەكێتییو وەكو "خیانەتكار" ناوی هێنا بوو، هەموو ئەمانە كاریگەری هەبوو لەسەر ئەوەی كۆبونەوەكە بێ ئەنجام كۆتایی بێت. ئەوەی ئەمڕۆ لە دەباشان بەڕێوەچوو، كۆبونەوەی سێیەم بوو، پرسی سازدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستانو كێشەی هەردوو حزب لە وەزارەتی پێشمەرگە تاوتوێ كراون. ناكۆكییەكانی لە وەزارەتی پێشمەرگە رۆژی 23ی ئەم مانگە هاوپەیمانی نێودەوڵەتی كۆبونەوەی دەوری خۆی لەگەڵ وەزارەتی پێشمەرگە ئەنجامدا، لەم كۆبونەوەیەدا هاوپەیمانان رایانگەیاند" ئامانجی بنچینەیی یەكخستنی هێزەكانی پێشمەرگە لەژێر چەتری وەزارەتی پێشمەرگەدا، بەهۆی بارودۆخی سیاسی نێوان پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتیمانی كوردستان بە هێواشی بەڕێوە دەچێت". هاوپەیمانی نێودەوڵەتیی بەیاننامەیەكی بڵاوكردەوەو رایگەیاند" چاوەڕوانین، هەرێمی كوردستان ویستی سیاسی نیشان بدات بۆ جێبەجێكردنی چاكسازییەكان، پێش پێداچوونەوەو هەڵسەنگاندنی ساڵانە، كە لەمانگی ئەیلولی ئەمساڵدا دەكرێت، بەتایبەت لە دانانی وەزیرێكی كاتی بۆ وەزارەتی پێشمەرگە". واتا هاوپەیمانان دەیانەوێت لەماوەی یەك مانگی داهاتوودا، پارتیو یەكێتیی كێشەی نێوانیان لەبارەی چاكسازییەكانی وەزارەتی پێشمەرگە چارەسەر بكەنو بەشێوەی كاتی كەسێك بەوەكالەت لە شوێنی (شۆڕش ئیسماعیل) دابنرێت، كە ئابی 2022ەوە دەستی لە پۆستی وەزیری پێشمەرگە كێشاوەتەوە. كێشەی پارتیو یەكێتیی لە وەزارەتی پێشمەرگە گەیشتوەتە دۆخێك، لیوا روكن بەختیار محەمەد ئەمینداری گشتی وەزارەتی پێشمەرگە لە پشكی یەكێتیی بە (دەنگی ئەمریكا)ی راگەیاندووە" پەیوەندی نێوان تیمی یەكێتیو پارتی لە ناو وەزارەتی پێشمەرگە پچڕاوەو ڕێزو حورمەت نەماوە، وەزعێكی زۆر خراپە". وەزارەتی پێشمەرگە ئێستا وەزیری نییە، ململانێكە لەنێوان بریكاری وەزیرو ئەمینداری وەزارەتدایە، یەكەمیان سەربە پارتیو دووەم سەربە یەكێتییە. عەبدولخالق باپیری بریكاری وەزیری پێشمەرگە نوسراوی دەركردووەو دەڵێ هاوشێوەی هەموو بابەتەكانی تر، دەبێت پۆستەكانی وەزارەتی پێشمەرگە بەشێوەی (57%) بۆ پارتیو (43%) بۆ یەكێتیی دابەش بكرێت، بەختیار محەمەد ئەمینداری وەزارەتی پێشمەرگە وەڵامی داوەتەوەو نوسراوی كردووە كە بریكار دەسەڵاتی نییە بڕیارێكی لەو جۆرە بدات. یەكێتییو پارتی بەر لە جێبەجێكردنی ناوەڕۆكی یاداشتی لێكتێگەیشتنی نێوان وەزارەتی پێشمەرگەو هێزەكانی هاوپەیمانان، پشكی خۆیان لە وەزارەتی پێشمەرگە زامن بكەن. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لە كۆبونەوەی ئەمڕۆی پارتیو یەكێتیدا، وەفدی یەكێتیی بە وەفدی پارتییان راگەیاندووە" دابەشكردنی پۆستەكانی وەزارەتی پێشمەرگە دەبێت 50 بە 50 بێتو بڕیاری بریكاری وەزیری پێشمەرگە دۆخەكەی شێواندووەو یەكێتیی بە 57 بە 43 رازی نییە". لەبەرامبەردا وەفدی پارتی گلەییان لە یەكێتیی هەبووە لەوەی سەرقاڵی دروستكردنی هێزی ئەمنی نوێنو دەیانەوێت لەبواری ئەمیندا لەبری حكومەتی هەرێم مامەڵە لەگەڵ بەغداد بكەن. (درەو) زانیویەتی، لە كۆبونەوەی ئەمڕۆدا وەفدی یەكێتیی گلەیی ئەوەی لە پارتی كردووە، كە رێگری دەكەن لە دانانی كەسێك بە وەكالەت بۆ پۆستی وەزیری پێشمەرگە، كە پشكی یەكێتییەو ئێستا پۆستەكە بەبەتاڵی ماوەتەوە، پارتی پۆستی وەزیری سامانە سروشتییەكان بەشێوەی وەكالەت بەڕێوەدەبات، یەكێتیش دەیەوێت وەزارەتی پێشمەرگە بكات بە وەكالەت. هەڵبژاردنی كوردستان لە گفتوگۆی ئەمڕۆدا سەردانی وەفدی پارتی بۆ سلێمانی لەكاتێكدایە ئەم رۆژانە نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان لە گفتوگۆدایە لەگەڵ لایەنە سیاسییەكان بۆ ئەوەی مەرسومێكی نوێ بۆ سازدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان دەربكات. نێچیرڤان بارزانی بە نوسراوی فەرمی داوای لە كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق كرد پرۆسەی هەڵبژاردنی كوردستان بەڕێوە ببات، كۆمسیۆن وەڵامی دایەوەو رۆژی 18ی شوباتی 2024ی دیاریكرد، ئێستا سەرۆكی هەرێم دەیەوێت بە مەرسومێك رۆژی 25ی شوباتی ساڵی داهاتوو بۆ هەڵبژاردنی دیاری بكات، بەڵام بەبێ پشتیوانی یەكێتیی نایەوێت جارێكی تر سەرچڵی بكاتو مەرسوم دەربكات، بەتایبەتیش لەكاتێكدا لە ماوەی رابردوودا دووجار مەرسومی بۆ هەڵبژاردن دەركردووەو هەڵبژاردنیش نەكراوە. راگەیەندراوی كۆتایی كۆبونەوەی ئەمڕۆی پارتیو یەكێتیی لەبارەی هەڵبژاردنەوە دەڵێ" هەردوولا پشتیوانی لە ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان دەكەین لەو كاتەی لەلایەن سەرۆكی هەرێم دیاریدەكرێت لە دوای راوێژ لەگەڵ لایەنە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان"، ئەم دەقە نیشانی دەدات پارتیو یەكێتیی لەسەر هەڵبژاردن نەگەیشتونەتە رێككەوتن، چونكە دەڵێن دوای راوێژ لەگەڵ لایەنە سیاسییەكان وادەی هەڵبژاردن دیاری بكرێت. بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، لە كۆبونەوەی ئەمڕۆی پارتیو یەكێتییدا، هاوشێوەی دانوستانەكانی بەر لە هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمانی كوردستان، وەفدی یەكێتیی جەختی لەسەر ئەوە كردووە هێشتا گرفتیان هەیە لەسەر كورسی كۆتای پێكهاتەكانو شێوازی سازدانی هەڵبژاردن". سەرباری ئەوەی ئێستا پەرلەمانی كوردستان نەماوە بۆ ئەوەی هەمواری یاسای هەڵبژاردن بكاتەوە، بەڵام هێشتا یەكێتیی داوای ئەوە دەكات هەڵبژاردنی داهاتوو بەشێوەی فرە بازنە (4 بازنەی هەڵبژاردن) بەڕێوەبچێتو سەرجەم كورسییەكانی پەرلەمان (111 كورسی) دابەش بكرێت بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا بە (11) كورسی كۆتای پێكهاتەكانیشەوە. (درەو) زانیویەتی، لە كۆبونەوەی ئەمڕۆدا، وەفدی پارتی جارێكی تر جەختیان لەسەر ئەوە كردوەتەوە كێشەیان نییە لەگەڵ ئەوەدا هەڵبژاردنەكە بەشێوەی چوار بازنە بەڕێوەبچێت، واتا هەر پارێزگایەكی هەرێمی كوردستان بكرێت بە بازنەیەكی هەڵبژاردن، بەڵام چۆنیەتی دابەشكردنی كورسی كۆتای پێكهاتەكان بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردن، هێشتا لەلایەن پارتییەوە ناڕەزایەتیی لەسەرە، واتا پارتیو یەكێتیی گەڕاونەتەوە بۆسەر هەمان دۆخی ناكۆكییەكانیان بەر لە هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمانی كوردستان. بەر لەوەی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان بە بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی لە 30 ئایاری ئەمساڵدا هەڵبوەشێتەوە، پارتیو یەكێتیی لەسەر چۆنیەتی دابەشكردنی كورسی كۆتاكان ناكۆك بوونو نەگەیشتنە رێككەوتن، تەنانەت نێوەندگیری نەتەوە یەكگرتووەكانیش سودی نەبوو، پارتی قایل بوو بەوەی (2) كورسی كۆتاكان بدات بە سنوری پارێزگای سلێمانی، كورسییەكی مەسحییەكان بۆ كۆیەو كورسییەكی توركمان بۆ كفری، بەڵام یەكێتیی قایل نەبوو، داوای چوار كورسی دەكرد، دوو كورسی مەسیحیو دوانی توركمان بۆ سنوری سلێمانی. بەهۆی ئەوەی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان هەموار نەكراوەتەوە، هەڵبژاردنی داهاتوو دەبێت بە یاسا كۆنەكە بكرێت، ئەمە دڵخوازی یەكێتیی نییە، چونكە یاسا كۆنەكە شێوازی هەڵبژاردنی لە كوردستان بەشێوەی (یەك بازنە) دیاریكردووە، سەرباری ئەمە یاسا كۆنەكە (11) كورسییەكەی پێكهاتەكان هەر لە سنوری هەولێرو دهۆكدا دەهێڵێتەوەو هیچ كوردسییەك بە سنوری سلێمانی نادات. زیاد جەبار سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتیی لە خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان لە دادگای باڵای فیدراڵی عێراق سكاڵای لەسەر (5) ماددەی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان تۆمار كردووە، رۆژی 6ی مانگی داهاتوو واتا هەفتەی داهاتوو، دادگای فیدراڵی عێراق یەكەم دانیشتنی دادبینی لەسەر ئەم سكاڵایە بەڕێوەدەبات. هەڵبژاردن لە كەركوك بڕیاربوو لە كۆبونەوەی ئەمڕۆی پارتیو یەكێتیدا، تەوەرێكی سەرەكی گفتوگۆكان تایبەت بێت بە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق لە ناوچە جێناكۆكەكان. ئەمڕۆ وادەی تۆماركردنی ناوی هاوپەیمانێتییەكان بۆ ئەم هەڵبژاردنە كۆتایی هات، بەڵام كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق ماوەی هەفتەیەك مۆڵەتی درێژكردەوە. ئێستا پارتیو یەكێتییو لایەنە سیاسییەكانی تر تەنیا ماوەی هەفتەیەك دەرفەتیان لەبەردەستدا ماوە بۆ ئەوەی خۆیان وەكو هاوپەیمانێتی بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان بە دیاریكراویش لە كەركوك تۆمار بكەن. یەكێتیی كە لە 16ی ئۆكتۆبەری 2017وە پۆستی پارێزگاری كەركوكی لەدەستداوە، دەیەوێت جارێكی تر ئەم پۆستە وەربگرێتەوە، بۆ ئەمەش پێویستی بە دروستكردنی هاوپەیمانێتییەكەی كوردی هەیە لە كەركوكدا، بەڵام پارتی كە خۆی وەكو براوەی جەماوەریی دوای رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر دەزانێت، هەرجۆرە یەك لیستییەك لەگەڵ یەكێتیی بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە كەركوك رەتدەكاتەوە. راگەیەندراوی كۆبونەوەی ئەمڕۆی پارتیو یەكێتیی لە دەباشان، خۆی بوارد لە باسكردنی پرسی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان، ئەمەش نیشاندەری ئەوەیە پارتی بۆ هەڵبژاردن لە كەركوكو ناوچە جێناكۆكەكان بەشێوەی بەتەنیا بەشدار دەبێت.
درەو: ئامادەكردنی: جیهانگیر گوڵپی داهاته نانهوتیهكان یهكێكن لهو بابهتانهی كه له پاش پهسهند كردنی یاسای بودجهی 2023 بونهته گرفت له نێوان ههرێم و بهغدا، ئهمهیش بههۆی جیاوازیی تێڕوانینی ههریهك لهو دو لایهنهوهیه بۆ بابهتهكه. پرسی گهڕاندنهوهی داهاته نانهوتیهكانی ههرێم بۆ بهغدا بابهتێكی نوێ نیه و تاكو ساڵی 2013 كاری پێكراوه بهڵام پرسهكه تاكو ئهودهم ئاڵۆز نهكراوه و نهكراوهته كێشه، وه بههۆی ئهوهی كه لهپاش 2013هوه ئهوهندهی پهیوهندیی به ئهرك و شایستهكانی ههرێمهوه بوبێت یاساكانی بودجهی عێراق وهك پیویست جێبهجێ نهكراون، بۆیه ئێستا ئهم بابهته وهك پرسێكی نوێ دهبینرێت. سهرهڕای ئهوهیش ئهو دهقهی كه ڕادهستكردنی داهاته نانهوتیهكانی ههرێم بۆ بهغدا دهكاته مهرجی ناردنی پشكی بودجهكهی له پێش 2021هوه لهیاساكانی بودجهدا وهك مهرج بهو ڕاشكاویه تێكستی لهسهر نهدهكرا، تهنها لهیاساكانی بودجهی ئهم دوساڵهی دواییدا بهو جۆره هاتوه، بۆیه ئاڵۆزبونی ئهو پرسه له ئێستادا وهك بابهتێكی نوێ دهبینرێت. له ئێستادا گرفتهكه له جیاوازیی تێڕوانیی ههریهك له ههرێم و بهغدایه بۆ داهاته نانهوتیهكان و ڕادهست كردنیان بهبهغدا و گهڕاندنهوهی بهشێكیان بۆ ههرێم. تێڕوانینی كاربهدهستانی ههرێم بۆ داهاته نانهوتیهكان: بهپێی یاسای بودجهی 2023 كه ههمان دهق لهیاسای بودجهی 2021یش هاتبو، ههرێم پابهنده بهوهی كه داهاته نانهوتیهكانی ڕادهستی گهنجیهنهی عێراق بكات بهپێی یاسای كارگێڕی دارایی ئیتیحادی... له ڕوانگهی كاربهدهستانی ههرێمهوه بهگشتی ئهو داهاته نانهوتیانهی كه دهبێ بدرێنه بهغدا تهنها بریتین له داهاتی دهروازه سنوریهكان و داهاتی فهرمانگه ئیتیحادیهكان كه لهههرێم كاردهكهن، وه دهبێ 50%ی كۆی ئهو داهاتانهو بهتایبهتیش داهاتی دهروازه سنوریهكان پاشتر لهلایهن بهغداوه بگهڕێنرێتهوه بۆ ههرێم ئهوهیش بهپێی مادهی 21ی یاسای بودجهی 2023 و مادهی 29ی یاسای كارگێڕی دارایی ئیتیحادی. تێروانینی كاربهدهستانی بهغدا بۆ داهاته نانهوتیهكان: تێڕوانیی كاربهدهستانی بهغدا بۆ ئهو بابهته زۆر جیاوازه، ئهوان پێیان وایه كه داهاته نانهوتیهكان كۆی داهاتهكان دهگرنهوه جگه له داهاته نهوتیهكان، وه داهاتی گشتیی زۆربهی ههرهزۆری فهرمانگهكانیش دهچێته چوارچێوهی ئهو داهاتانهوه نهك تهنها ئهو فهرمانگه ئیتیحادیانهی كه لهههرێم كاردهكهن، وه كاربهدهستانی بهغدا پێیان وایه كه داهاتی گومرگی هیچی ناگهڕێنرێتهوه بۆ ههرێم و ئهو 50%یهی داهاتی دهروازهكان كه دهگهڕێنرێتهوه بۆ ههرێم داهاتی گومرگی ناگرێتهوه بهڵكو ههندێ داهاتی تری دهروازهكان دهگرێتهوه، لهخوارهوه به خوێندنهوهی مادهی 29ی یاسای كارگێڕی دارایی و چهند بهڵگهیهكی تر ئهو تێڕوانیه ڕونتر دهكهینهوه: دهقی مادهی 29ی یاسای كارگێڕی ئیتیحادی : ئهم داهاتانهی خوارهوه ئهخرێنهوه سهر حسابی پارێزگاكان( به پارێزگانی ههرێمیشهوه): 1- %50ی ڕسوم و باجی ئیتیحادی كه لهلایهن ئهو فهرمانگانهوه وهردهگیرێت كه به ناوهندی تمویل دهكرێن(الدوائر الممولە مركزیا) له ههر پارێزگایهك، ئهمهیش بهدهره لهو بڕانهی كه لهداهاتهكانی باج و ڕهسمی گومرگی بهدهستهینراون. 2- پشكی پارێزگا له داهاتی دهروازه سنوریهكان و پترۆدۆلار. 3- داهاته ناوخۆییهكان كه بهدهست هاتون بهپێی یاساو تهشریعاته ناوخۆییهكان ئهوانهی له ئهنجومهنی پارێزگا دهرچون. 4- داهاتهكانی تایبهت به فهرمانگهكانی شارهوانی (ئاو و ئاوهڕۆ نهخشهدانی ئاوهدانی – التخطیط العمرانی- ...) وه دوباره تهرخان دهكرێنهوه بۆ ئهو ئهو فهرمانگانهی كه داهاتهكهیان تێدا بهدهست هێنراوه. تێروانیی جیاوازی ههریهك له ههرێم و بهغدا بۆمادهی 29 لهم چهند خاڵهی خوارهوهدایه: یهكهم/ سهبارهت بهوهی كه لهدهقی خاڵی یهكهمی ماددهكهدا هاتووه ههریهك له ههرێم و بهغدا تێروانیی جیاوازیان ههیه بۆ ئهم دوو بابهته بهم جۆرهی خوارهوه: أ- له ڕوانگهی كاربهدهستانی ههرێمهوه فهرمانگهكانی تهمویلی مهركهزی (المموله مركزیا) تهنها ئهو فهرمانگه ئیتحادیانه دهگرێتهوه كه له ههرێم كاردهكهن وهك فهرمانگهی ڕهگهزنامهو كارتی نیشتیمانی..هتد، بهڵام لهڕوانگهی كاربهدهستانی بهغدا ئهو فهرمانگانه كۆی فهرمانگه حكومیيهكان دهگرنهوه جگه له دامهزراوهكانی تهمویلی ذاتی (الادارات المموله ذاتیا)، فهرمانگهكانی تهمویلی ذاتیش بهپێی خاڵی شازدهیهم له مادهی (1) لهیاسای كارگێڕی دارایی ئیتیحادی بریتین لهو كۆمپانیا گشتیانهی كه خاوهندارێتیان هی دهوڵهته لهگهڵ ئهو بهڕێوهبهرایهتیيه گشتیانهی كه كهسێتی مهعنهوی و سهربهخۆیی دارایی و كارگێڕیان ههیهو پشت بهداهاتی خۆیان دهبهستن بۆ تهمویلی بودجهكهیان، بهم جۆره پێی تێروانینی بهغدا كۆی باج و ڕسومی ئیتیحادی له زۆربهی ههرهزۆری فهرمانگه حكومیيهكانی پاریزگاكان دهدرێتهوه به بهغداو لهوێوهی پاشتر 50%ی دهگهڕێنریتهوه بۆ پارێزگاكان. ب- بهپێی تێروانیی كاربهدهستانی ههرێم لهكۆی داهاتی دهروازه سنوریيهكان كه دهدرێته بهغدا دهبێ لهلایهن بهغداوه 50%ی بگهڕێنرێتهوه بۆ ههرێم، بهڵام بهپێی تێڕوانیی كاربهدهستانی بهغداو بهپێی دهقی خاڵی یهكهی مادهی 29ی یاساكهی سهرهوه، ئهوه داهاتی باج و ڕهسمی گومرگی ناگرێتهوه، واته داهاتی باج و ڕهسمی گومرگی 100%ى بۆ بهغدا دهبێت، ئهم بابهته پێشینهی ههیهو لهپێش دهرچونی یاسای كارگێڕی دارایی ئیتیحادی ههر بهو جۆره مامهڵهی لهگهڵ كراوه. لهمادهی 22ی یاسای بودجهی ساڵی 2012 داهاتبوو كه پێویسته وهزیری دارایی ئیتیحادی 50%ی داهاتی فیعلیی دهروازه سنوریيهكانی پارێزگاكان ئهوهی لهساڵی 2011 بهدهستهاتوه بگهڕێنێتهوه بۆ پارێزگاكان، بهڵام له ڕاپۆرتی وهزارهتی داریی ههرێم بۆ پرۆژه یاسای بودجهی 2013دا هاتوه: حكومهتی ههرێم بۆ ساڵی 2010 بڕی 305 ملیارو بۆ ساڵی 2011 بڕی 326 ملیاری دیناری له داهاتی دهروازه سنوریيهكان گهڕاندهوه بۆ بهغدا بهڵام بهغدا لهبهرامهردا تهنها 8 ملیار بۆ ساڵی 2010و 16 ملیار بۆ ساڵی 2011ی گهڕاندهوه بۆ ههرێم، كه تهنها دهیكرده نزیكهی 4%و 2%، ئهوهیش بهپشتبهستن به ڕینمایی وهزارهتی دارایی ئیتحادی بهنوسراوی ژماره 10989 له 27/2/2012 ئهنجامدرابوو، كه تێیدا هاتبوو له داهاتهكانی دهروازه سنوریيهكان تهنها چهند جۆرێكیان 50%یان دهگهڕێتهوه بۆ پارێزگاكان كه بریتین لهمانه: - ڕهسمی هێنانهوهی تهرمی هاوڵاتیی بهڕهگهز عیراقی .... - ڕهسمی گهشتیاران بهفڕۆكهی مهدهنی لهڕێگهی دامهزراوهكانی فڕۆكهوانیی گشتی مهدهنی... - كرێی خزمهتگوزاری نیشتنهوهو حهواندنهوهی فڕۆكه. - ڕهسمی ئهو ئۆتۆمبێلانهی له عێراق دهچنه دهرێ له ڕێگهی دهستهی گشتی گومرگ. - ڕهسمی دوباره ئاوهدانكردنهوه لهڕێگهی ناوچه سنوریهكان. بهوجۆره داهاتی ڕهسم و باجی گومرگی بهدهركرابوو لهوهی كه هیچی بگهڕێنرێتهوه بۆ ههرێم و پاریزگاكان. دوهم/ سهبارهت بهخاڵی دوهمی مادهی 29 تایبهت به پشكی پارێزگاكان له داهاتی دهروازه سنوریيهكان، ههر بهههمان شێوهی ڕونكردنهوهمان له خاڵی (ب) لهسهرهوه بهغدا پێیوایه كه ئهو پشكه داهاتی گومرگی ناگرێتهوه تهنها چهند جۆرێكی تری داهاتن كه دهبێ 50%یان بگهڕێتهوه بۆ پارێزگاكان ئهوانیش زۆر كهمن. سێیهم/ خاڵی 3و 4 ی مادهی 29 له ڕواڵهتدا وادهردهكهوێت كه هیچ گرفتێك یان جیاوازیهك له تێروانیی ههردولادا نهبێت لهسهری ئهگهر له كاتی جێبهجێكردن گرفتی بۆ دروست نهكرێت. بهگشتی بابهتێك كه جێگهی سهرنجه ئهوهیه كه لهلای كاربهدهستانی بهغدا داهاته نانهوتییهكان كۆی داهاتهكانی حكومهت دهگرنهوهو پێویسته بچنهوه گهنجینهی فیدراڵی به بهغداو پاشتر لهلایهن وهزارهتی دارایی بهغداوه بهپێی مادهی 29ی یاسای كارگێڕی دارایی ئیتیحادی مامهڵهی لهگهڵ بكرێت، بهو پێیهیش ههندێ له داهاتهكانی هیچی نادرێتهوه به ههرێم و پاریزگاكان، ههندێك جۆری تر له دهاتهكان ههموی دهدریتهوه به ههرێم و پاریزگاكان، ههندێ جۆری تریش 50%ی دهگهڕێنریتهوه بۆ ههریم و پارێزگاكان. بۆ سهلماندنی ئهوهی كه كاربهدهستانی بهغدا پێیانوایه داهاته نانهوتییهكان ههموو داهاتهكان دهگرێتهوه جگه له داهاتی نهوتی، سهرهڕای ئهو بهڵگانهی سهرهوه لێرهدا ئاماژه بهوهیش دهدهین كه ههریهك له ئهمینداریهتی گشتیی ئهنجومهنی وهزیرانی عێراق و وهزارهتی دارایی ئیتیحادی لهوهڵامی دادگای ئیتیحادیدا (له كهیسی بڕیاردان لهسهر نایاسایبوونی ناردنی 200 ملیارهكه) سهبارهت بهڕاڤهی دهستهواژهی داهاته نانهوتییهكان جهختیان لهسهر ئهوه كردوهتهوه كه ئهو دهستهواژهیه كۆی داهاتهكان دهگرێتهوه جگه له داهاتی نهوتی. بهپێی تێروانیی كاربهدهستانی بهغدا له عێراقی فیدراڵی ئێستادا 100%ی كۆی داهاتهكان داهاتی ئیتیحادین و دهبێ بگهڕینرێنهوه بۆ بهغدا پاشتر لهوێ بهپیی تێروانینی خۆیان و بهپی یاسای كارگێڕی دارایی ئیتیحادی بهشێكی كهمیان دهنێرێتهوه بۆ ههرێم. ڕاسته بهغدا زهمینهسازیی یاسایی كردوه بۆ ئهو ههنگاوهی بهڵام ئهو جۆره به مهركهزیكردنهی داهاتهكان نهك لهگهڵ فیدراڵیهتدا ناگونجێت، بهڵكو زۆر زۆر خراپتره لهو مامهڵهیهی كه یاسای ناوچهی ئۆتۆنۆمی لهساڵی 1974 سهبارهت بهسهرچاوهی داهاتهكانی ناوچهی ئۆتۆنۆمی له مادهی ههشتهم دهقی لهسهر كردبوو بهجۆرێك كه جگه لهو پشكهی كه له بودجهی گشتییهوه بۆ ناوچهكه تهرخان دهكرا یازده جۆر له باج و ڕسوم و داهاتی جۆراوجۆر بۆ ناوچهی ئۆتۆنۆمی دانرابوون، ئهمه لهكاتێكدا كه ئهو یاسایه لهلایهن كوردهوه بهتهواو ڕهتكرایهوهو هیچ حسابێكی بۆ نهكرا.
درەو: 🔻 ئەنجومەنی باڵای دادوەری عێراق، داتاکانی خۆی لەسەر ئاستی (15) پارێزگاکەی عێراق تایبەت بە ژمارەی (هاوسەرگیری و جیابوونەوە) بۆ مانگی حوزەیرانی (2023) بڵاو کردەوە، بەپێی ئامارەکە لە مانگی (6)دا؛ 🔹 (25 هەزار و 687) حاڵەتی هاوسەرگیری ئەنجامدراوە کە (22 هەزارو 688) گرێبەستیان لە دادگاکان و (2 هەزار 999) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان ئەنجام دراوە و دواتر لە دادگا پەسەند کراون. 🔹 (5 هەزار و 880) حاڵەتی جیابوونەوە تۆمار کراوە کە (4 هەزارو 431) حاڵەتیان لە دادگاکان و (هەزار 449) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان یەکلابونەتەوەو دواتر لە دادگا پەسەند کراون. 🔹 بە هەڵدانەوەی ئامارەکانی مانگەکانی پێشووی ئەمساڵ، حاڵەتەکان لە نیوەی یەکەمی (2023)دا دەگاتە (152 هەزار و 161) هاوسەرگیری تۆمارکراو و (36 هەزار و 251) حاڵەتی جیابوونەوەی هاوسەران، واتا رێژەی جیابوونەوە 24% ئامارەکانی هاوسەرگیری و جیابوونەوە لە عێراق بۆ نیوەی یەکەمی 2023 رۆژی (26/7/2023) ئەنجومەنی باڵای دادوەری عێراق، داتاکانی خۆی لەسەر ئاستی (15) پارێزگاکەی عێراق تایبەت بە ژمارەی (هاوسەرگیری و جیابوونەوە) بۆ مانگی حوزەیرانی (2023) بڵاو کردەوە، تێیدا هاتووە، کە (25 هەزار و 687) حاڵەتی هاوسەرگیری ئەنجامدراوە کە (22 هەزارو 688) گرێبەستیان لە دادگاکان و (2 هەزار 999) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان ئەنجام دراوە و دواتر لە دادگا پەسەند کراون. هاوکات (5 هەزار و 880) حاڵەتی جیابوونەوە تۆمار کراوە کە (4 هەزارو 431) حاڵەتیان لە دادگاکان و (هەزار 449) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان یەکلابونەتەوەو دواتر لە دادگا پەسەند کراون. بە هەڵدانەوەی ئامارەکانی مانگەکانی پێشووی ئەمساڵ حاڵەتەکان لە نیوەی یەکەمی (2023)دا دەگاتە (152 هەزار و 161) هاوسەرگیری تۆمارکراو و (36 هەزار و 251) حاڵەتی جیابوونەوەی هاوسەران. بە جۆرێک؛ لە کانونی یەکەمی 2023 دا، (25 هەزار و 406) حاڵەتی هاوسەرگیری ئەنجامدراوە کە (22 هەزارو 300) گرێبەستیان لە دادگاکان و (3 هەزار 106) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان ئەنجام دراوە و دواتر لە دادگا پەسەند کراون. هەر لە هەمان ماوەدا (6 هەزار و 335) حاڵەتی جیابوونەوە تۆمار کراوە کە (4 هەزارو 907) حاڵەتیان لە دادگاکان و (هەزار 428) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان یەکلابونەتەوەو دواتر لە دادگا پەسەند کراون. لە کانونی شوباتی 2023 دا، (27 هەزار و 510) حاڵەتی هاوسەرگیری ئەنجامدراوە کە (22 هەزارو 16) گرێبەستیان لە دادگاکان و (5 هەزار 494) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان ئەنجام دراوە و دواتر لە دادگا پەسەند کراون. لەگەڵ ئەوەشدا (6 هەزار و 147) حاڵەتی جیابوونەوە تۆمار کراوە کە (4 هەزارو 641) حاڵەتیان لە دادگاکان و (هەزار 506) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان یەکلابونەتەوەو دواتر لە دادگا پەسەند کراون. لە مانگی ئازاری 2023 دا، (27 هەزار و 613) حاڵەتی هاوسەرگیری ئەنجامدراوە کە (24 هەزارو 376) گرێبەستیان لە دادگاکان و (3 هەزار 237) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان ئەنجام دراوە و دواتر لە دادگا پەسەند کراون. هاوکات (6 هەزار و 518) حاڵەتی جیابوونەوە تۆمار کراوە کە (4 هەزارو 833) حاڵەتیان لە دادگاکان و (هەزار 685) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان یەکلابونەتەوەو دواتر لە دادگا پەسەند کراون. لە مانگی نیسانی 2023 دا، کەمترین ڕێژەی هاوسەرگیری تۆمارکراوە بەراورد مانگەکانی دیکەی نیوەی یەکەمی ئەمساڵ، بەجۆرێک؛ (17 هەزار و 105) حاڵەتی هاوسەرگیری ئەنجامدراوە کە (14 هەزارو 786) گرێبەستیان لە دادگاکان و (2 هەزار 319) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان ئەنجام دراوە و دواتر لە دادگا پەسەند کراون. بە هەمان شێوەی ئامارەکانی هاوسەرگیری کەمترین ڕێژەی جیابوونەو لەم مانگەدا تۆمار کراوە کە بریتی بووە لە؛ (4 هەزار و 643) حاڵەتی جیابوونەوە تۆمار کراوە کە (3 هەزارو 317) حاڵەتیان لە دادگاکان و (هەزار 326) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان یەکلابونەتەوەو دواتر لە دادگا پەسەند کراون. بە پێچەوانەی مانگی نیسان لە مانگی ئایاری 2023 دا، بەرزترین ڕێژەی هاوسەرگیری تۆمارکراوە بەراورد مانگەکانی دیکەی نیوەی یەکەمی ئەمساڵ، بەجۆرێک؛ (28 هەزار و 840) حاڵەتی هاوسەرگیری ئەنجامدراوە کە (25 هەزارو 610) گرێبەستیان لە دادگاکان و (3 هەزار 230) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان ئەنجام دراوە و دواتر لە دادگا پەسەند کراون. بە هەمان شێوەی ئامارەکانی هاوسەرگیری بەرزترین ڕێژەی جیابوونەو لەم مانگەدا تۆمار کراوە کە بریتی بووە لە؛ (6 هەزار و 728) حاڵەتی جیابوونەوە تۆمار کراوە کە (4 هەزارو 932) حاڵەتیان لە دادگاکان و (هەزار 796) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان یەکلابونەتەوەو دواتر لە دادگا پەسەند کراون. بەم پێیە وەک لە سەرەوە ئاماژەمان پێدا لەگەڵ مانگی حوزەیراندا، حاڵەتەکان (هاوسەرگیری و جیابوونەوە) لە نیوەی یەکەمی (2023)دا دەگاتە (152 هەزار و 161) هاوسەرگیری تۆمارکراو و (36 هەزار و 251) حاڵەتی جیابوونەوە. (بڕوانە خشتە و چارتی هاوپێچ)
شیكاری: درەو پشت بەست بە دواین هەڵبژارنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە پارێزگای کەرکوک؛ کورد بە یەکڕیزی لە کەرکوک براوەی یەکەم دەبێت بە مسۆگەر کردنی (6) کورسی، پێکهاتەی عەرەب (4) کورسی و تروکمانیش (2) کورسی بەدەستدەهێنێت و (3) کورسیش بە خۆڵەمێشی دەمێنێتەوە و بێگومان کورد پشکی تێیدا دەبێت. بە پەرتەوازەییش لایەنە کوردییەکان، کوتلەی گەورەی نێو ئەنجومەن لەدەست دەدەن، بەپێی یاسای هەڵبژاردن پۆستی پارێزگار بۆ ماوەیەکی نادیار و درێژ لە لایەک و ئومێدی پێکهاتەی کوردیش لە کەرکوک دەدۆڕێنن. یەکەم؛ پارێزگای کەرکوک لە چوارچێوەی یاسای هەڵبژاردندا ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق، لە كۆتایی (2019)دا بەپێی هەمواری دوەمی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان لەلایەن پەرلەمانەوە كۆتایی بە كارەكانیان هێنرا، وەک بەشێک لە وەڵامدانەوەی داواكاری خۆپیشاندان و ناڕەزایەتییەکانی ئەوكاتی بەغدا و چەند پارێزگایەكی دیكە. لەو کات بەدواوە بەردەوام هەوڵ هەبووە بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق. دواجار پەرلەمانی عێراق لە )27ی ئازاری 2023) بە زۆرینەی دەنگ هەمواری سێیەمی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی پارێزگاكان و قەزاكانی پەسەند كرد، بەپێی ئەو هەموارە، تەنیا یاسایەک بۆ هەردوو هەڵبژاردنی پەرلەمان و ئەنجومەنی پارێزگاكان لە عێراق بەرکاردەبێت، ئەویش یاسای ژمارە (12) ی ساڵی (2018)ی هەموارکراو دەبێت. هەموارەكە چەندین گۆڕانكاری لە هەردوو هەڵبژاردنەكەدا كردووە، بە تایبەت لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكاندا كە بۆ (10) ساڵ دەچێت لە عێراق ئەنجام نەدراوە، لە پارێزگای کەرکوکیش (18) ساڵە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان بەڕێوە نەچووە، بەشێكی گۆڕانكارییەكان لە نێو یاساکە پەیوەستن بە ژمارەی كورسییەكانی ئەنجومەنی پارێزگاکان، تۆماری دەنگدان و دەنگدانی ئاوارە لە كەركوك. لە ماددەی (5) ی هەمواری یاساكەدا هاتووە؛ "ئەنجومەنی وەزیران بە هەماهەنگی لەگەڵ كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان وادەی بەڕێوەچونی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان لەئەمساڵدا دیاریدەكات، كە ئەو وادەیە لە 20ی كانونی یەكەمی 2023 تێنەپەڕێت". لە سەر بنەمای ئەو دەقە یاساییە رۆژی (20/6/2023)دا نوسینگەی ڕاگەیاندنی سەرۆک وەزیرانی عێراق لە راگەیەندراوێکدا بڵاویکردەوە؛ "ئەنجومەنی وەزیران ڕۆژی (18ی کانونی یەکەمی 2023)ی وەک وادەی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پارێزگاکان دیاریکردوە". ئەوەشی تایبەتە بە پارێزگای کەرکوک لە چوارچێوەی هەمواری یاسای هەڵبژاردن، ماددەی (35)ی یاسای ژمارە (12)ی ساڵی (2018) هەڵوەشێنراوەتەوەو چەند بڕگەیەكی یاسایی جێگەی گرتووەتەوە. لە بڕگەی یەكەمی ماددەی (13)ی هەموارەكەدا هاتووە؛ "كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان بە هەماهەنگی وەزارەتەكانی (ناوخۆ، تەندروستی، داد، بازرگانی و پلاندانان) لەگەڵ نوێنەرانی هەموو پێكهاتە كۆمەڵایەتییەكانی پارێزگای كەركوك لە پەرلەمان وردبینی بۆ تۆماری دەنگدەرانی پارێزگاكە دەكات لەسەر چەند بنەمایەك". بەپێی بنەمای یەكەمی وردبینییەكە؛ ئەو هاوڵاتیانەی لەچوارچێوەی سەرژمێری ساڵی (1957) تۆماركراون، جگە لە هاوڵاتیانی ناحیەکانی (زاب و سەرگەڕان)، ناویان لەتۆماری هەڵبژاردنی پارێزگای كەركوك دەبێت كە لە هەڵبژاردنەكانی ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی پارێزگاكان پشتی پێدەبەسترێت. لە بنەمای دوەمدا هاتووە؛ ئەو هاوڵاتییانەی راگوێزرابون و گەڕاونەتەوە و رێكارەكانی لیژنەی تایبەت بە ماددەی (140)ی دەستوریان تێپەڕاندووە یان رێكارەكانی ئەو لیژنەیە تێدەپەڕێنن، ئەوا ناویان لە تۆماری دەنگداندا دەبێت. هەروەها بنەمای سێیەمی وردبینی تۆماری دەنگدەران باس لەوە دەكات؛ هاوڵاتیانی نیشتەجێبی پارێزگای كەركوك كە لەڕێی كۆبۆنی خۆراك پێش ساڵی (2003)ەوە دەتوانن نیشتەجێبونیان لە سنورەكەدا بسەلمێنن، مافی دەنگدانیان دەبێت. بڕگەی دووەمی ماددەی (13)ی پەیوەست بە كەركوك لە هەموارەكەدا هاتووە؛ "ئەنجامی هەڵبژاردنەكان نابنە بنەمای یاسایی و ئیداری پهیوهست به دیاریكردنی داهاتووی كهركوك". تهواوی پارێزگای كهركوك، ناوچهیهكی جێناكۆكه له نێوان ههردوو حكومهتی فیدراڵی عێراق و ههرێمی كوردستان، یهكلاییكردنهوهی چارهنوسیشی له چوارچێوهی ماددهی (140)ی دهستوردایه لهرێی سێ قۆناغی ئاساییكردنهوه، سهرژمێری و راپرسی. لە بڕگەیەكی دیكەی یاسای هەڵبژاردندا هاتووە كە حوكمەكانی ماددەی (13)ی تایبەت بە كەركوك تەنیا بۆ یەك خولی هەڵبژاردنی داهاتوی پەرلەمان و ئەنجومەنی پارێزگاكانە. بەپێی بڕگەی چوارەم و كۆتایی ئەو ماددەیە؛ "دەسەڵات بەپێی نوێنەرایەتیكردنێكی دادپەروەرانە دابەشدەكرێت. كە زامنی بەشداریكردنی پێكهاتەكانی پارێزگاكە بكات بەدەر لەئەنجامی هەڵبژاردنەكان". ئەوەش لە كاتێكدایە پێشتر لە ماددەی (35)ی هەمواركراوی یاساكەدا كە ئێستا هەڵوەشێنراوەتەوە، دەبوو ئهنجومهنی پارێزگا رێكارێك دابنێت بۆ دابهشكردنی پۆسته باڵاكانی كهركوك، بهدهر له پۆسته فیدراڵییهكان، بە رەچاوكردنی پشكی نهتهوهكان. پارێزگای كەركوك، لە دوای ساڵی (2003)ەوە لەسەر بنەمای پرۆژەیەكی جەلال تاڵهبانی، سكرتێری ئەوکاتی یەكێتیی پۆستەكانی لەسەدا (32) بۆ هەریەك لە پێكهاتەكانی كورد، عەرەب و توركمان دیاریكرا، لەگەڵ سەدا چوار بۆ كریستیان، بهڵام چەند ساڵێكە ناكۆكی لهسهر ئهو بنهمایهش ههیه. هەروەها هەمواری سێیەمی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمان و ئەنجومەنی پارێزگاكان، زنجیرەیەك گۆڕانكاری دەربارەی دەنگدانی ئاوارە ناوخۆییەكانی ناو كەمپ و دەرەوەی جێگیركردووە، لە ماددەی (3)دا هاتووە؛ "ئاوارە ئەو عێراقییەیە كە لە دوای (9 ی كانونی یەكەمی 2013) لە شوێنی هەمیشەیی خۆیەوە بۆ شوێنێكی دیكەی ناو وڵات ئاوارە بووە". بەپێی ماددەی (16)ی هەموارەكە، ماددەی (47)ی یاسای ژمارە (12)ی (2018) هەڵدەوەشێنرێتەوە و چەند بڕگەیەكی دیكە جێگەی دەگرێتەوە، لە بڕیەكیاندا هاتووە كە؛ "تۆماری دەنگدەرانی ئاوارە پشت بە دوایین ئاماری رەسمی وەزارەتی كۆچ و كۆچبەران دەبەستێت و ئاوارەی ناو كەمپ، مافی ئەوەی هەیە لە كەمپەكەوە دەنگ بۆ دائیرەی هەڵبژاردنی زێدی خۆی بدات". لە هەمواری سێیەمی هەڵبژاردنی پەرلەمان و ئەنجومەنی پارێزگاكاندا؛ "كورسییەكانی ئەنجومەنی پارێزگا زیاتر لە نیوەی نامێنێت بەراورد بە پێشتر، بەڵام ژمارەی كورسییەكانی پەرلەمان و دابەشكارییان بەپێی پارێزگاكان، وەك خۆی دەمێنێتەوە. بەپێی بڕگەی دوەم لە ماددەی (9) ی هەموارە نوێیەكە؛ "ئەنجومەنی پارێزگا لە 12 كورسی پێكدێت، بۆ هەر 200 هەزار كەسێك كورسییەكی دیكە زیاد دەكرێت كاتێك ژمارەی دانیشتوانی پارێزگاكە لە ملیۆنێك كەس تێپەڕێت، ئەوەش پاڵپشت بە ئاماری وەزارەتی پلاندانان بۆ ساڵی 2019". لەو دابەشكارییەدا ئەنجومەنی پارێزگای كهركوك دەبێتە (16) كورسی، كە كورسییەكی بۆ كۆتای كریستیانە، ئهوهش بهپێی ژمارهی دانیشتوانهكهی دهگاته زیاتر له (ملیۆنێك و 600 ههزار) كهس، لەكاتێكدا لە هەڵبژاردنی (2005) ئەنجومەنی پارێزگای کەرکوک لە (41) کورسی پێکهاتبوو. بەپێی ماددەی (19)ی هەموارەكە هیچ پەرلەمانتار یان ئەندامێكی ئەنجومەن یان حزب یاخود كوتلەی براوەی هەڵبژاردن ناتوانێت بگوازێتەوە بۆ هاوپەیمانی یان حزب یاخود كوتلەی دیكە تا دوای پێكهێنانی حكومەت یان هەڵبژاردنی پارێزگار و جێگرەكانی. هەر پارێزگایەك یەك بازنەی هەڵبژاردن دەبێت، بەپێی ماددەی (12) لە یاسا هەموارەكە، كە لە هەڵبژاردنی رابردوی پەرلەماندا هەر پارێزگایەك كرابوو بە چەند بازنەیەكی هەڵبژاردن. بەپێی ماددەی (7)ی هەموارەكە لەمەودوا یەكلاكردنەوەی كورسییەكانی هەڵبژاردن و دابەشكاری دەنگەكان بەپێی سیستەمی سانتلیگۆی هەموارکراو (1.7 – 3 – 5 - 7 – 9 .....هتد) دەبێت. دووەم؛ بەشداری کورد لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای کەرکوک لە نێوان یەکڕیزی پەرتەوازەییدا لەبەر رۆشنایی ئەو چوارچێوە یاساییەی لە بەشی پێشتردا ئاماژەمان پێدا، هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق، بە تایبەتیش لە پارێزگای کەرکوک لە دۆخێکی تەواو جیاوازدا بەڕێوە دەچێت، بەتایبەتیش ئەم هەڵبژاردنە بۆ پێکهاتەی کورد لە کەرکوک چارەنوسسازەو بۆ بەشداریکردنیش لەبەردەم چەند ئەگەرێکدایە و هەر ئەگەرێکیش لێکەوتەی خۆی هەیە بۆ پێکهاتەی کورد لە کەرکوک، کە لەم بەشەدا لەسەر بنەمای دەنگی پێکهاتە و لایەنەکانی بەشدار لە دواین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق کە لە (10/10/2021) بەڕێوەچوو، لەو پارێزگایە لێکدەدەینەوە. 1. پێگەی پێکهاتەکان لەسەر بنەمای یەکڕیزیان لە پارێزگای کەرکوک بەپێی دواین ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە پارێزگای کەرکوک کە لە (10/10/2021) بەڕێوەچوو _ کە پارێزگاکە لە سێ بازنەی هەڵبژاردن پێکهاتبوو وردەکاری ئەنجامە پەسەند کراوەکە هاوپێچی ئەم ڕاپۆرتەیە_ لە سەر ئاستی هەرسێ بازنەکەی هەڵبژاردن (409 هەزار و 494) دەنگی ڕاستەقینە بەدەستهاتووە، بەجۆرێک؛ پێکهاتەی کورد زۆرینەی دەنگەکانی پارێزگاکەی بردووەتەوە بە (160 هەزار و 370) دەنگ، پێکهاتەی عەرەب بە پلەی دووەم دێت بە (120 هەزار و 672) دەنگ و پێکهاتەی تروکمان پلەی سێیەمی هەیە بە (45 هەزار و 773) دەنگی و سەربەخۆکانیش (82 هەزار و 679) دەنگیان بەدەستهێناوە (لێرەدا بە دەنگی خۆڵەمێشی مامەڵەیان لەگەڵ دەکەین). بڕوانە خشتەی ژمارە (1). ئەگەر پێکهاتەکان (کورد، عەرەب و تروکمان) هەر یەکەو بە لیستێکی سەربەخۆ و بەیەکڕیزی بەشداری هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای کەرکوک بکەن، بەپێی ماددەی (7)ی هەموارەكە یەكلاكردنەوەی كورسییەكانی هەڵبژاردن و دابەشكاری دەنگەكان بەپێی سیستەمی سانتلیگۆی هەموارکراو (1.7 – 3 – 5 - 7 – 9 .....) پەیڕەو بکرێت. ئەوا پێکهاتەی کورد (6) کورسی مسۆگەر دەکات و پێکهاتەی عەرەب (4) کورسی و تروکمان (2) کورسی و (3) کورسیش بە خۆڵەمێشی دەمێنێتەوە و بێگومان کورد پشکی تێیدا دەبێت وەک لە گریمانەی یەکەم ڕونکراوەتەوە. گریمانەی یەکەم 2. پێگەی پێکهاتەکان لەسەر بنەمای پەرتەوازەیی کورد لە پارێزگای کەرکوک تا ئێستا لایەنە کوردییەکانی پارێزگای کەرکوک نەگەیشتوون بە هیچ هاوپەیمانێتی یاخود لیستێکی هاوبەشی پێکهاتەی کورد، لە ناوچە جێناکۆکەکان، بە تایبەتیش لە پارێزگای کەرکوک. بۆیە ئەگەر تا کاتی دەرگا داخستی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکان لە عێراق بەڕووی تۆمارکردنی هاوپەیمانێتییەکان بۆ هەڵبژاردنی پارێزگاکان لیستی هاوبەشی کورد تۆمار نەکرێت، ئەوا ئەم بژاردەیە بۆ پێکهاتەی کورد نزیک دەبێتەوە لە بەدیهانتی. پاڵپشت بە ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە پارێزگای کەرکوک کە لە (10/10/2021) بەڕێوەچوو، لە سەر ئاستی هەرسێ بازنەکەی هەڵبژاردن (409 هەزار و 494) دەنگی ڕاستەقینە بەدەستهاتووە، بەجۆرێک؛ پێکهاتەی کورد دەنگەکانی دابەشبووە بەسەر (یەکێتی (82 هەزار و 286) دەنگ، پارتی (49 هەزار و 538) دەنگ، نەوەی نوێ (25 هەزار و 391) دەنگ، بزوتنەوەی گۆڕان (2 هەزار و 481) دەنگ، سۆسیالست (425) دەنگ، زەحمەتکێشان (249) دەنگ و کۆمەڵی دادگەری و یەکگرتووی ئیسلامی بەهۆی ئەوەی کاندیدیان نەبووە بۆیە هیچ دەنگێکیان بەدەست نەهێناوە)، پێکهاتەی عەرەب (120 هەزار و 672) دەنگ و پێکهاتەی تروکمان (45 هەزار و 773) دەنگی و سەربەخۆکانیش (82 هەزار و 679) دەنگیان بەدەستهێناوە (لێرەدا بە دەنگی خۆڵەمێشی مامەڵەیان لەگەڵ دەکەین). بڕوانە خشتەی ژمارە (2). ئەگەر کورد بە پەرتەوازەیی و پێکهاتەکانی (عەرەب و تروکمان) هەر یەکەو بە لیستێکی سەربەخۆ و بەیەکڕیزی بەشداری هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای کەرکوک بکەن، بەپێی ماددەی (7)ی هەموارەكە یەكلاكردنەوەی كورسییەكانی هەڵبژاردن و دابەشكاری دەنگەكان بەپێی سیستەمی سانتلیگۆی هەموارکراو (1.7 – 3 – 5 - 7 – 9 .....) پەیڕەو بکرێت. یەکێتی (3) کورسی و پارتی (2) کورسی و نەوەی نوێ (1) کورسی بەدەستدەهێنێت و (بزوتنەوەی گۆڕان، سۆسیالست، زەحمەتکێشان و ئیسلامییەکان) هیچ کورسییەک نابەنەوەو پێکهاتەی عەرەب (4) کورسی و تروکمان (2) کورسی و (3) کورسیش بە خۆڵەمێشی دەمێنێتەوە وەک لە گریمانەی دووەمدا ڕونکراوەتەوە. گریمانەی دووەم ئەگەر لە دەرەنجامی گریمانەی دووەم (کە پەرتەوازەیی کورد) نیشان دەدات، ورد ببینەوە، ئەوا جیاوازی ئەوتۆ بەدیناکرێت لە گەڵ (یەکڕیزی کورد) لە ڕووی ژمارەی کورسییەوە، بۆ پێکهاتەکانی کەرکوک بە کورد و پێکهاتەکانی دیکەشەوە، بەڵام بۆ پێکهاتەی کورد دوو خاڵی هەرە لاواز ئەوە دەبێت کە؛ یەکەم؛ لاوازی لایەنە کوردییەکان دەردەخات بۆ گەیشتن بە لێکنزیکبوونەوەیەکی هاوبەش، بەتایبەت لە پرسێکی گرنگی نەتەوەیی و پەیوەست بە "خاک"، ئەگەری قوڵبوونەوەی ناکۆکییەکانیش زیاتر دەکات بە تایبەت لە ڕەنگدانەوەی دەبێت لە سەر دۆخی سیاسی هەرێمی کوردستانیش، سەرباری ئەوەی جۆرێک لە بێهیوایی لای هاوڵاتیانی کورد لە پارێزگای کەرکوک دروست دەکات و دوور نییە ببێتە هۆی دابەزینی ئاستی ڕێژەی بەشداری کورد لە هەڵبژاردن. دووەم؛ بەپێی ماددەی (19)ی هەموارەی یاساکە "هیچ پەرلەمانتار یان ئەندامێكی ئەنجومەن یان حزب یاخود كوتلەی براوەی هەڵبژاردن ناتوانێت بگوازێتەوە بۆ هاوپەیمانی یان حزب یاخود كوتلەی دیكە تا دوای پێكهێنانی حكومەت یان هەڵبژاردنی پارێزگار و جێگرەكانی". ئەمەش ڕێگە خۆشدەکات بۆ ئەوەی گەورەترین کوتلەی نێو ئەنجومەنی پارێزگا، کانیدی خۆی پێشکەش بکات بۆ پۆستی پارێزگار، بێگومان ئەو کوتلەیەش پێکهاتەی کوردی نابێت، ئەگەر کورد بە پەرتەوازەیی بەشداری ئەم هەڵبژاردنە بکات. هاوپێچەکان ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لە پارێزگای کەرکوک - ئەنجومەنی نوێنەران یاسای ژمارە (4)ی ساڵی 2023ی هەمواری سێیەمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی پارێزگاو قەزاکانی ژمارە (12)ی ساڵی 2018ی لە (26/3/2023). - کۆمسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق، ئەنجامی کۆتایی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 10/10/2021. https://ihec.iq/12986-2/ - کەرکوک ناو، وردەكاری گۆڕانكارییەكانی یاسای هەڵبژاردن، (ڕاپۆرت)، 11/5/2023. https://kirkuknow.com/ku/news/69421 - درەو میدیا، هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق، (ڕاپۆرت)، 22/6/2023. https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=13180
شیكاری: درەو 🔻 پاڵپشت بە داتاکانی دەزگای ناوەندی ئاماری وەزارەتی پلاندانانی عێراق و بەڕێوەبەرایەتی گشتی هاتوچۆی هەرێم لە ماوەی ساڵانی (2018 - 2022)؛ 🔹لەماوەی پێنج ساڵی رابردوودا لە هەرێمی كوردستان (2779) كەس گیانیان لەدەستداوەو زیاتر لە (30) هەزار كەسیش برینداربوون. 🔹 (70 هەزار و 303) روداوی هاتوچۆ تۆمارکراون، کە (73%)ی لە پارێزگاکانی عێراق و (27%)یان لە سێ پارێزگاکەی هەرێم رویانداوە. 🔹 لە نێو روداوەکانی هاتوچۆ (16 هەزار و 183) کەس گیانیان لەدەست داوە، کە (83%) یان لە پارێزگاکانی عێراق و (17%)یان لە پارێزگاکانی هەرێم تۆمار کراون. 🔹 لە بارەی بریندارانی روداوەکانی هاتوچۆوە، ژمارەکە گەیشتووە بە (85 هەزار و 266) کەس کە (64%)یان لە عێراق و (36%)یان لە سێ پارێزگاکەی هەرێم تۆمارکراون. یەکەم؛ ئامارە تۆمارکراوەکانی روداوەکانی هاتوچۆ لە عێراق و هەرێمی کوردستان 2018 – 2022 تا دێت ئاماری روداوەکانی هاتوچۆ لە عێراق و هەرێمی کوردستان، روو لە هەڵکشان دەکەن و بەپێی بەدواداچونێک بۆ روداوە تۆمارکراوەکانی هاتوچۆ و کۆکردنەوەی داتاکانی دەزگای ناوەندی ئاماری وەزارەتی پلاندانانی عێراق و بەڕێوەبەرایەتی گشتی هاتوچۆی هەرێم لە ماوەی ساڵانی (2018 - 2022)، واتە لە (5) ساڵی ڕابردوودا (70 هەزار و 303) روداوی هاتوچۆ لە سەرتاسەری عێراق تۆمار کراوە، کە (50 هەزار و 973) روداویان بە ڕێژەی (73%) لە (15) پارێزگاکەی عێراق تۆمارکراون و (19 هەزار و 330) روداویشیان بە ڕێژەی (27%) لە سێ پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان تۆمارکراون. زۆرترین ژمارەی ڕوداوی هاتوچۆی لە پارێزگاکانی عێراق لە ساڵی (2022) تۆمار کراوە، بەڵام زۆرترین روداوی هاتوچۆی تۆمارکراو لە هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2019) بووە. بەڵام بە تێکڕا لە هەرێم و عێراق زۆرترین روداوی تۆمار کراو لە ساڵی (2022) بووە. بۆ وردەکاری زیاتر بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (1)) دووەم؛ ئاماری "گیان لە دەستدان" لە نێو ئامارە تۆمارکراوەکانی روداوەکانی هاتوچۆ لە عێراق و هەرێمی کوردستان 2018 – 2022 هەر بەپێی داتاکانی دەزگای ناوەندی ئاماری وەزارەتی پلاندانانی عێراق و بەڕێوەبەرایەتی گشتی هاتوچۆی هەرێم لە ماوەی ساڵانی (2018 - 2022)، واتە لە (5) ساڵی ڕابردوودا لە چوارچێوەی روداوە تۆمارکراوەکانی هاتووچۆدا (16 هەزار و 183) کەس لە سەرتاسەری عێراق گیانیان لەدەست داوە، کە (13 هەزار و 404) کەسیان بە ڕێژەی (83%) لە (15) پارێزگاکەی عێراق تۆمارکراون و (2 هەزار و 779) کەسیشیان بە ڕێژەی (17%) لە سێ پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان تۆمارکراون. زۆرترین ژمارەی گیان لەدەستدان لە نێو ڕوداوەکانی هاتوچۆی لە پارێزگاکانی عێراق لە ساڵی (2022) تۆمار کراوە کە ژمارەیان (3 هەزار و 21) کەس بووە، بەڵام زۆرترین گیان لەدەستدانی تۆمارکراو لە هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2018) بووەو (665) کەس گیانیان لەدەستداوە. بەڵام بە تێکڕا لە هەرێم و عێراق زۆرترین گیان لەدەستدان بە روداوی تۆمار کراو لە ساڵی (2021) بووە. بۆ وردەکاری زیاتر بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (2)). سێیەم؛ ئاماری "بریندابووان" لە نێو ئامارە تۆمارکراوەکانی روداوەکانی هاتوچۆ لە عێراق و هەرێمی کوردستان 2018 - 2022 پاڵپشت بە داتاکانی دەزگای ناوەندی ئاماری وەزارەتی پلاندانانی عێراق و بەڕێوەبەرایەتی گشتی هاتوچۆی هەرێم لە ماوەی ساڵانی (2018 - 2022)، واتە لە (5) ساڵی ڕابردوودا لە چوارچێوەی روداوە تۆمارکراوەکانی هاتووچۆدا (85 هەزار و 266) کەس لە سەرتاسەری عێراق بریندربوونە، کە (54 هەزار و 380) کەسیان بە ڕێژەی (64%) لە (15) پارێزگاکەی عێراق تۆمارکراون و (30 هەزار و 886) کەسیشیان بە ڕێژەی (36%) لە سێ پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان تۆمارکراون. زۆرترین ژمارەی برینداربوون لە نێو ڕوداوەکانی هاتوچۆی لە پارێزگاکانی عێراق لە ساڵی (2022) تۆمار کراوە کە ژمارەیان (12 هەزار و 677) کەس بووە، بە هەمان شێوە زۆرترین برینداربونی تۆمارکراو لە هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2022) بووەو ژمارەکە گەیشتووە بە (7 هەزار و 250) کەسی بریندار. هاوکات بە تێکڕا لە هەرێم و عێراق زۆرترین بریندار بە روداوی هاتوچۆی تۆمار کراو لە ساڵی (2022) بووە. بۆ وردەکاری زیاتر بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (3)).
راپۆرت: درەو سەرۆكی هەرێمی كوردستان دەیەوێت مەرسومی سێیەم بۆ سازدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان دەربكات، رۆژی 25ی شوبات وەكو وادەی بەڕێوەچونی هەڵبژاردنەكە دیاری بكات، بۆ ئەمەش پەیامی بۆ لایەنە سیاسییەكان ناردووە، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. سەرۆكی هەرێم مەرسومی سێیەم دەردەكات سەرچاوەیەك لە سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان بە (درەو)ی راگەیاند، سەرۆكایەتیی هەرێم پەیامی بۆ حزبە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان ناردووەو ئاگاداریكردوون لە وادەیەكی نوێ بۆ سازدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان. (درەو) زانیویەتی، سەرۆكایەتیی هەرێم پێشنیازی رۆژی (25ی شوبات)ی ساڵی داهاتووی كردووە بۆ بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن. ئەم پەیامەی سەرۆكایەتیی هەرێم بۆ حزبە سیاسییەكان دوای ئەوە دێت، رۆژی 18ی ئەم مانگە كۆمسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق بە فەرمیو لە نوسراوێكدا وەڵامی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستانی دایەوەو تێیدا رۆژی (18ی شوبات)ی ساڵی داهاتووی وەكو وادەی بەڕێوەبردنی هەڵبژاردنەكەی كوردستان دیاریكرد. رۆژی 10ی ئەم مانگە، سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان نوسراوێكی ئاڕاستەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق كرد، تێیدا داوایكرد: • كۆمسیۆنەكەی عێراق هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لەوادەی دیاریكراوی خۆیدا بەڕێوەببات كە رۆژی 18ی تشرینی دووەمی ئەمساڵە. • ئەگەر كۆمسیۆن نەیتوانی لەوادەی دیاریكراودا هەڵبژاردنەكە بەڕێوەببات، با هاوكات لەگەڵ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراقدا هەڵبژاردنەكەی كوردستانیش بەڕێوەببات، واتا رۆژی 18ی كانونی یەكەمی ئەمساڵ. كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق بە نوسراوێك وەڵامی سەرۆكایەتی هەرێمی دایەوە، تێیدا رایگەیاند، بەهۆی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانەوە ناتوانێت هەڵبژاردنی كوردستان لەو دوو دوایەدا بەڕێوەببات كە سەرۆكایەتی هەرێم دیاریكردووە، كۆمسیۆن رۆژی 18ی شوباتی ساڵی داهاتووی دیاریكرد. ئێستا لەسەر بنەمای ئەو وادەی كە كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق دیاریكردووە، دەبێت سەرۆكایەتی هەرێم بۆ جاری سێیەم مەرسوم بۆ دیاریكردنی وادەی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان دەربكات، ئەمە هۆكارەكەیە كە سەرۆكایەتیی هەرێم پەیامی بۆ حزبە سیاسییەكان ناردووە. مەرسومی یەكەمی هەڵبژاردن رۆژی 24ی شوباتی 2022 نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بە مەرسومێك رۆژی 1ی تشرینی یەكەمی 2022ی وەكو وادەی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان دیاریكرد، واتە (7) مانگ بەر لە وادەی تەواوبوونی تەمەنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان، سەرۆكی هەرێم وادەی سازدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی دیاریكرد. دوای دیاریكردنی وادەی هەڵبژاردن لەلایەن سەرۆكی هەرێمەوە، لەماوەی مانگەكانی ئایاری 2022ەوە بۆ مانگی ئابی هەمان ساڵ، كەسی یەكەمی لایەنە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان بۆ گفتوگۆ لەسەر هەڵبژاردن سێ كۆبونەوەیان كرد: • كۆبونەوەی یەكەم: رۆژی 26ی ئایاری 2022 لە بارەگای نەتەوە یەكگرتووەكان لە هەولێر بەسەرپەرەشتی خاتوو (جینین پلاسخار) نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان لە عێراق بەڕێوەچوو، لایەنەكان نەگەیشتنە رێككەوتن. • كۆبونەوەی دووەم: رۆژی 9ی حوزەیرانی 2022 لە بارەگای سەرۆكایەتی هەرێم لە هەولێر بەڕێوەچوو، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم سەرپەرەشتی كردو خاتوو پلاسخارت ئامادە بوو، جارێكی تر لایەنەكان لەسەر چۆنیەتیو وادەی بەڕێوەنی هەڵبژاردن نەگەیشتنە رێككەوتن، بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لەم كۆبونەوەدا نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان داوایكردووە بەر لە جەژنی (نەورۆز)ی ساڵی 2023 بەدیاریكراوی لە رۆژی (4ی ئازار)دا هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمان بەڕێوەبچێت، لەم كۆبونەوەیەدا بڕیاردرا لیژنەیەك لە سەرۆكایەتی هەرێم بە سەرپەرەشتی (مستەفا سەید قادر) دروست بكرێت بۆ لێكنزیككردنەوەی بۆچونی لایەنەكان لەبارەی هەڵبژاردنو لە رۆژی 1ی تەموزدا لیژنەكە راپۆرتی خۆی بۆ سەرۆكایەتی هەرێم بگەڕێنێتەوە، لیژنەكەی مستەفا سەید قادر چەند كۆبونەوەیەكی لەگەڵ بەرپرسی ژوری دەزگاو ژوری هەڵبژاردنی لایەنەكان كرد، بەڵام نەیتوانی بیانگەیەنێتە رێككەوتن. • كۆبونەوەی سێیەم: رۆژی 10ی ئابی 2022 جارێكی تر كەسی یەكەمی حزبە سیاسییەكان بەئامادەبوونی نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكانو بە سەرپەرەشتی نێچیرڤان بارزانی كۆبونەوە، ئەم كۆبونەوەیە ئاڵۆزی تێیدا دروستبوو، بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتیی لەبەرچاوی نوێنەرەكەی نەتەوە یەكگرتووەكان وتی: دوای گەڕانەوەی لەسەردانێكدا بۆلای بارزانی لە پیرمام، رۆژی 4ی ئاب كەسێكی "جاش" بەقەناس چاودێری كردووەو هەوڵیداوە تەقە لە فڕۆكەكەی بكات، هەروەها باسی لە دۆخی خراپی دارایی سلێمانی كرد، ئەمە كەشوهەوای كۆبونەوەكەی ئاڵۆز كردو كەسی یەكەمی لایەنەكان بەبێ رێككەوتن لەسەر هەڵبژاردن كۆبونەوەكەیان بەجێهێشت، ئەم كۆبونەوەیە خاتوو پلاسخارتی نیگەران كردو وتی" من جارێكی تر بەشداری كۆبونەوەكانتان ناكەم"، بۆ راگرتنی دڵی خاتوونی نوێنەر، نێچیرڤان بارزانی بەڵێنی پێدا كۆبونەوەی مانگی ئەیلولی 2022دا رێككەوتنی كۆتایی لەنێوان لایەنەكاندا بكرێت لەبارەی هەڵبژاردنەوە. لەم سێ كۆبونەوەیەدا مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی بەشداری نەكردو لەبری خۆی نوێنەری نارد، شاسوار عەبدولواحید سەرۆكی جوڵانەوەی نەوەی نوێش بەشداری هیچ كۆبونەوەیەكی نەكردو تەنیا بۆ كۆبونەوەی یەكەم نوێنەری خۆی نارد. كۆبونەوەكان بۆ سزادانی هەڵبژاردن هیچ شتێكیان لێ سەوز نەبوو، بەمشێوەیە سازدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی لە رۆژی 1ی تشرینی یەكەمی 2022دا لەبارچوو، ئەوكات بەگشتی لایەنە سیاسییەكانی هەرێم لەبارەی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانەوە دابەشبوون بەسەر دوو بەرەی ناكۆكدا، پارتیو یەكێتی وەكو دوو هێزی باڵادەستیی سەرەكی پێكەوە كۆك نەبوونو هەریەكەیان سەركردایەتیی بەرەیەكی ناكۆكییەكە دەكرد، كرۆكی ناكۆكی لەبارەی هەڵبژاردن لەنێوان لایەنەكان پەیوەندی بە (چۆنیەتی كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنو پشكی لایەنەكان لە كۆمسیۆن)و (هەمواری یاسای هەڵبژاردن)ەوە هەبوو، لەناو هەمواری یاسای هەڵبژاردندا سێ بابەت ناكۆكی سەرەكی لەسەر بوو كە بریتین بوون لە بابەتەكانی (بازنەكانی هەڵبژاردن)و (تۆماری دەنگدەران)و (كورسی كۆتای پێكهاتەكان)، بەڵام زیاتر ناكۆكییەكە لەسەر شێوازی هەڵبژاردن چڕبوەوە. ئەوكات بەرەیەك داوا دەكرد شێوازی هەڵبژاردن وەكو هەڵبژاردنەكانی پێشوو بمێنێتەوەو كوردستان (یەك بازنەی) هەڵبژاردن بێت، بەرەكەی تر داوا دەكرد هاوشێوەی دواین هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق سیستەمی هەڵبژاردن بكرێت بە (فرە بازنە)و هەر پارێزگایەكی كوردستان بازنەیەكی هەڵبژاردن بێت. ساڵی رابردوو بەرلەوەی وادەی یەكەمی هەڵبژاردن پەكی بكەوێت، پارتی بەزۆرینەی پەرلەمانیی لەتوانایدا بوو بەبێ لایەنەكانی تر یاسای هەڵبژاردن بەوشێوەیە تێپەڕێنێت كە خۆی دەیەوێت، بەڵام ئەمەی نەكرد، چونكە زانی بەبێ رەزامەندی یەكێتیی وەكو دەسەڵاتداری ناوچەی سلێمانی هەڵبژاردن بەڕێوەناچێت، بۆیە بابەتەكە بۆ دانوستانو رێككەوتن بەجێهێشت، بەڵام دەوترا پارتیش هاوشێوەی یەكێتیی زۆر تامەزرۆی هەڵبژاردن نییە، بەتایبەتیش لەكاتێكدا كە پۆستی سەرۆكی هەرێمو سەرۆكی حكومەتو سەرۆكی دەسەڵاتی دادوەریی لەدەستدایە. وەكو ئەوەی سەرۆكی هەرێم دیاریكردبوو، هەڵبژاردن لە رۆژی 1ی تشرینی یەكەمی 2022دا بەڕێوەنەچوو، لایەنەكان نەگەیشتنە رێككەوتن، بەهۆیەوە رۆژی (6ی تشرینی دووەمی 2022) تەمەنی یاسایی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان كۆتایی هات. نزیكەی مانگێك بەر لە تەواوبوونی تەمەنی یاسایی خۆی، پەرلەمان لە رۆژی 9ی تشرینی یەكەمی 2022دا لە دانیشتنێكدا بۆ ماوەی یەك ساڵ تەمەنی خۆی درێژكردەوە. بە دەنگی (80) پەرلەمانتاری فراكسیۆنەكانی (پارتی، یەكێتی، هەشت پەرلەمانتاری گۆڕان، پێكهاتەكان) تا كۆتایی وەرزی پایزەی 2023 تەمەنی پەرلەمانی كوردستان درێژكرایەوە. مەرسومی دووەمی هەڵبژاردن 26ی مانگی ئازاری ئەمساڵ، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان مەرسومی دووەمی دەركردو تێیدا وادەی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستانی دیاریكردەوە، ئەمجارە رۆژی 18ی تشرینی دووەمی ئەمساڵی بۆ هەڵبژاردن دیاریكرد، واتە ئەمجارەش ماوەی 8 مانگ دەرفەت بە لایەنەكان درا بۆ ئەوەی بگەنە رێككەوتن لەسەر كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنو هەمواری یاسای هەڵبژاردن لەناو پەرلەماندا، ئەم وادەیەك تێپەڕیو لایەنەكان بەدیاریكراویش پارتیو یەكێتیی نەگەیشتنە رێككەوتن. رۆژی 30ی ئایاری ئەمساڵ، دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بڕیاری خۆی لەبارەی ئەو سكاڵایانە راگەیاند كە دژی درێژكردنەوەی تەمەنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان تۆماركرابوون، دادگا درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستانی رەتكردەوەو بەمشێوەیە پەرلەمانی كوردستان هەڵوەشایەوە. ئەگەری دواكەوتنی هەڵبژاردن وەكو ئەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی عێراق رەزامەندی لەسەرداوە، هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان دەكەوێتە شوباتی ساڵی داهاتووە، واتە لە وەرزی زستاندا بەڕێوەدەچێت. كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق خۆی لە سەرەتای ساڵی داهاتوودا وادە یاساییەكەی تەواو دەبێت، بەر لە تەواوبونی وادەكەی خۆی، كۆمسیۆن دەیەوێت پابەندی سازدانی هەڵبژاردنی كوردستانی بكەوێتە ئەستۆ بۆ ئەوەی سەرلەنوێ تەمەنی خۆی درێژبكاتەوە. ئێستا ئیتر هیچ بەهانەیەك لەبەردەم لایەنە سیاسییەكانی هەرێم بۆ سازدانی هەڵبژاردن نەماوە، بەهۆی ئەوەی لایەنە سیاسییەكان نەیانتوانی لە پەرلەمانەوە یاسای هەڵبژاردن هەموار بكەنەوە، هەڵبژاردنی داهاتوو بەهەمان یاسا كۆنەكە بەڕێوەدەچێتو كوردستان یەك بازنەی هەڵبژاردن دەبێتو كورسی پێكهاتەكانیش وەكو خۆی لە سنوری هەولێرو دهۆكدا دەمێنێتەوە.
راپۆرت: درەو "حكومەتی هەرێم كارەبای بۆ هەموو ناوچەكان دابینكردووەو بیر لە هەناردەكردنی دەكاتەوە" شەش ساڵ مەوبەر بەیان سامی عەبدولڕەحمان لە ئەمریكا وای وت، خاتوو بەیان ئەمڕۆ پۆستی نوێنەری حكومەتی هەرێمی لە واشنتۆن رادەستكرد، كارمەندێكی نوسینگەكەی مەسرور بارزانی شوێنی ئەوی گرتەوە، پارتی هاوكات لەگەڵ رەخنەكانی لە ئەمریكا، نوێنەرایەتی حكومەتی هەرێمی گۆڕی. پەیوەندییەكانی دەرەوە چۆن لەنێوان پارتیو یەكێتیدا دابەشبووە؟ وردەكاری لەم راپۆرتەدا. لە قوبادەوە بۆ بەیانو لەویشەوە بۆ تریفە بەیان سامی عەبدولڕەحمان ئەو ژنەی كە كۆتایی تەموزی 2017 لە كۆنفرانسێكدا لە ئەمریكا وتی:" حكومەتی هەرێم توانیویەتی كارەبا بۆ هەموو ناوچەكانی هەرێم دابین بكاتو بیر لە هەناردەكردنیشی دەكاتەوە بۆ شارەكانی تری عێراق" دوای 8 ساڵ مانەوە لە پۆستی نوێنەری حكومەتی هەرێم لە ئەمریكا، ئەمڕۆ پۆستەكەی رادەستكرد. تریفە عەزیز لە شوێنی بەیان سامی عەبدولڕەحمان دەستبەكاربوو، ئەمەش لە مەراسیمێكدا بوو كە سەفین دزەیی بەرپرسی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوەی هەرێم لە ئەمریكا رێكیخست. تریفە عەزیز بەرپرسی نوێی نوێنەرایەتی هەرێم لە ئەمریكا لە نوسینگەی مەسرور بارزانی كاریكردووە، بەپێی قسەی میدیاكانی پارتی ماوەی (20) ساڵ ئەزمونی كاركردنی هەیە لەكاروباری پەیوەندییە حكومییەكاندا لە ئەمریكا. 8 ساڵ لەمەوبەر قوباد تاڵەبانی كوڕە بچوكی جەلال تاڵەبانی سكرتێری كۆچكردووی یەكێتیی بڕیاریدا ئەمریكا بەجێبهێڵێتو بگەڕێتەوە بۆ كوردستان، قوباد ئەوكات نوێنەری حكومەتی هەرێم بوو لە ئەمریكا، لەبەرامبەر ئەم پۆستەدا، یەكێتیی دەستبەرداری پۆستی نوێنەری حكومەتی هەرێم لە بەریتانیا بوو بوو بۆ پارتی. بەڵام بەگەڕانەوەی قوباد تاڵەبانی، ئیتر پارتی ئاڵوگۆڕی بە پۆستەكان كرد، نوێنەرایەتی ئەمریكای لە یەكێتیی وەرگرتەوەو نوێنەرایەتی بەریتانیای پێدا، بەیان سامی عەبدولڕەحمان كه له بهریتانیا نوێنهری حكومهتی ههرێم بوو، گواستیهوه بۆ ئهمریكاو لهوێ له لەشوێنی قوباد تاڵەبانی دەستبەكاربوو. گۆڕینی نوێنەری حكومەت لە ئەمریكا لەلایەن پارتییەوە لەكاتێكدایە، رۆژی 12ی ئەم مانگە بەسەرپەرەشتی مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی، كۆمیتەی ناوەندی پارتی كۆبووەوە، لەم كۆبونەوەیەدا پارتی بە ئاشكرا ناڕەزایەتیی خۆی لەبارەی سیاسەتەكانی ئەمریكاوە نیشانداو رایگەیاند" سیاسەتو بەرنامەكانی ئەمریكا لە خورهەڵاتی ناوەڕاست بەشێوەیەكی گشتی بووەتە مایەی نیگەرانی هاوپەیمانەكان. بەشێك لەم لێكەوتانە راستەوخۆ هەندێكیش ناڕاستەوخۆ كاریگەریان لە سەر هەرێمی كوردستان هەیە". پارتی وەكو هاوپەیمانێكی ئەمریكا لە ناوچەكە یەكەمجار بوو بەم روونیە رەخنە لە ئەمریكا بگرێت، بۆیە هەڵوێستەكەی بەلای روسیاوە مایەی تێڕامان بوو، ئاژانسێكی هەواڵی روسیا لەوبارەیەوە بابەتێكی بڵاوكردەوە، هەندێك ناڕەزایەتییەكەی پارتی لەبارەی ئەمریكا وەكو هەنگاوێكی بەرایی تەماشا دەكەن بۆ نزیكبوونەوەی پارتی لە ئێران، بەتایبەتیش لەكاتێكدا حكومەتی فیدراڵی عێراق كە لەلایەن ئێرانەوە پاڵپشتی لێدەكرێت، فشارەكانی لەسەر حكومەتی هەرێم لە كەرتی نەوتو بودجەی گشتیدا توندكردوەتەوە. كوردو پەیوەندی دەرەوە فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە وەكو وەزارەتی دەرەوەی هەرێمی كوردستانە، ئەم فەرمانگەیە تائێستا یاسای كاركردنی نییەو ئەیلولی 2006 بە فەرمانی ژمارە (143)ی سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران دروستكراوە. لەپاڵ ئەم فەرمانگەیەدا هێشتا حزبە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان پەیوەندی ئاشكراو نهێنییان لەگەڵ وڵاتاندا هەیە، بەتایبەتی وڵاتێكی وەكو (توركیا) كە دان بە هەرێمی كوردستاندا نانێت، لەرێگەی حزبە سیاسییەكانەوە پەیوەندی هەیە. بە هەردوو جۆری پەیوەندی دەرەكی فەرمیو نافەرمییەوە، ساڵی 2017 كاتێك ریفراندۆمی سەربەخۆیی ئەنجامدرا، هەرێمی كوردستان كەوتە ژێر فشارێكی بەهێزی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە، پەیوەندییەكانی دەرەوەی هەرێم رۆڵێكی ئەوتۆیان نەگێڕا لە كەمكردنەوەی فشارەكاندا. لە ئابی 2021دا سەفین دزەیی بەرپرسی فەرمانگەكە رایگەیاند" سیاسەتی دەرەوە لە دەسەڵاتی حكومەتی فیدراڵی عێراقدایە، بۆیە دەبێت كەمێك هەستیارانە رەفتار بكەین، بەڵام دەمانەوێت لە داهاتوودا پرۆژە یاسایەك پێشكەشی پەرلەمانی كوردستان بكەین بۆ ئەوەی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە بكرێت بە وەزارەت". تائێستا فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە پرۆژە یاساكەی نەناردووە بۆ پەرلەمان، تەنانەت ئەگەر لە داهاتووشدا پرۆژە یاساكە بنێرێت ناتوانرێت ناوی فەرمانگەكە بكرێت بە (وەزارەتی دەرەوە)، چونكە ئەمە پێچەوانەی دەستوری عێراقە، بۆیە دەبێت ناوێكی تری بۆ بدۆزرێتەوە. ئەم فەرمانگەیە پێكهاتووە لە (15) نوێنەرایەتی دەرەوەو (8) بەڕێوەبەرایەتیو بەتێكڕا (223) كارمەندی هەیە، خەرجی مانگانە ئەم فەرمانگەیە بەردەست نییە. نوێنەرایەتییەكانی هەرێم لە دەرەوە دەكەونە ئەم وڵاتانەوە (ئەمریكا- بەریتانیا- ئەڵمانیا- فەڕەنسا- سوید- روسیا- سویسرا- ئیسپانیا- ئیتالیا- نەمسا- پۆڵەندا- یەكێتی ئەوروپا- ئوسترالیا- ئێران- بەغداد). پشكی لایەنەكان لە پەیوەندییەكانی دەرەوەدا نوێنەرایەتییەكانی دەرەوەی حكومەتی هەرێم بەردەوام لەنێوان لایەنەكاندا كێشمەكێشی لەسەر بووە، لە كابینەی نۆیەمیشدا یەكێتی نیشتمانی وەكو شەریكێكی مێژوویی پارتی لە حوكمڕانی هەرێمی كوردستاندا، داوای رۆڵی خۆی كرد لە فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە، لەسەر ئەم بنەمایە پۆستی جێگری بەرپرسی فەرمانگەكە درا بە یەكێتی، رۆژی 9ی ئابی 2020 (دابان شەدەڵە) لەسەر پشكی یەكێتی وەكو جێگری بەرپرسی فەرمانگەكە دەستبەكاربوو، لەسەرەتاوە دابان شەدەڵە هەندێك جموجوڵی لەم پۆستەدا هەبوو، بەڵام بەمدواییە دەركەوتنەكانی كەمبووەتەوە. پۆستەكانی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە بەشێكی گرنگی دانوستانەكانی پێكهێنانی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستانی داگیركردبوو، بزوتنەوەی گۆڕان وەكو پێكهێنەرێكی ئەم كابینەیە داوای پشكی خۆی لە نوێنەرایەتییەكانی دەرەوە كرد، بەڵام تاوەكو ئێستا هیچ پۆستێكی لەم فەرمانگەیە پێنەدراوە. پشكی پارتی لە نوێنەرایەتی دەرەوە لەدوای دروستكردنییەوە تاوەكو ئێستا، سەرۆكایەتی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە لای پارتی دیموكراتی كوردستانە، لە 2006وە ئەم فەرمانگەیە یەكجار سەرۆكایەتییەكەی گۆڕاوە، فەلاح مستەفا لەدوای دروستكردنی فەرمانگەكەوە تاوەكو تەموزی 2019 بەرپرسی فەرمانگەكە بوو، لە تەموزی 2019و دەستبەكاربوونی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم بە سەرۆكایەتی مەسرور بارزانی، پارتی (فەلاح مستەفا) گۆڕی بە (سەفین دزەیی). لەكۆی (15) نوێنەرایەتی دەرەوە (10) نوێنەرایەتی دەرەوە بەدەستی پارتییەوەیە كە بریتین لە نوێنەرایەتییەكانی (ئەمریكا- ئەڵمانیا- ئوسترالیا- ئیتالیا- فەڕەنسا- روسیا- سویسرا- نەمسا- پۆڵەندا- یەكێتی ئەوروپا- بەغداد). نوێنەرایەتی حكومەتی هەرێم لە بەغداد نوێنەرایەتییەكی نوێیە كە لە كابینەی نۆیەمدا دروستكرا، (فارس) عیسا كە سەربە پارتییە نوێنەرایەتی هەرێم دەكات لە بەغداد. سەرباری پۆستی نوێنەرایەتییەكانی دەرەوە، لەناو فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوەدا (7) پۆستی بەڕێوەبەرو (4) پۆستی راوێژكار هەن كە سەرجەمیان لای پارتییە. بەڕێوەبەرایەتییەكانی ناو فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە ئەمانەن (پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان- رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان- پرۆتۆكۆڵو شاندەكان- كاروباری یاسایی- راگەیاندنو پەیوەندییەكان- كارگێڕیو دارایی- دڵنیایی جۆریی). لەكۆی (223) كارمەند كە بۆ ئەم فەرمانگەیە دامەزرێندراون (200) كارمەندیان سەربە پارتین. پشكی یەكێتی لە نوێنەرایەتی دەرەوە یەكێتی نیشتمانی كە پێكهێنەرێكی سەرەكی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمە، نیگەرانە لە بەشی خۆی لە فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە. یەكێتی جگە لە پۆستی جێگری سەرۆكی فەرمانگە كە دەسەڵاتێكی ئەوتۆی نییە، ئێستا تەنیا (3) نوێنەرایەتی بەدەستەوەیە كە بریتین لە نوێنەرایەتییەكانی (ئێران- بەریتانیا- سوید)، دوو نوێنەرایەتی یەكێتی چۆڵ بوونو هێشتا پڕنەكراونەتەوە، نوێنەرایەتی (روسیا) كە ئاسۆ شێخ جەنگیی برای لاهور شێخ جەنگیی بوو، بەهۆی ناكۆكییەكانی لەگەڵ پارتی دەستی لەكاركێشایەوەو پارتی وەكو كاربەڕێكەر (دانەر ئەبوبەكر مستەفا)ی لە شوێنەكەی داناوە كە ئەویش سەربە پارتییە، هەروەها نوێنەرایەتی (ئیسپانیا) كە بەدەست یەكێتییەوە بوو، بەهۆی دەستبەكاربوونی (دابان شەدەڵە) لە پۆستی جێگری سەرۆكی فەرمانگی پەیوەندییەكانی دەرەوە چۆڵ بووەو هێشتا پڕنەكراوەتەوەو (ئایدن ئۆستان) بەشێوەی كاربەڕێكەر دانراوە. واتە بە تێكڕا لەكۆی (15) نوێنەرایەتی دەرەوە، یەكێتی تەنیا (3) نوێنەرایەتی بەدەستەوەیەو ئەگەر نوێنەرایەتی ئیسپانیا پڕبكاتەوە ژمارەی نوێنەرایەتییەكانی بۆ (4) نوێنەرایەتی زیاد دەكاتو چارەنوسی نوێنەرایەتییەكەی روسیاش هەر بە نادیاری ماوەتەوە. لەكۆی (223) كارمەند كە بۆ ئەم فەرمانگەیە دامەزرێندراون تەنیا (23) كارمەندیان سەربە یەكێتین، بەرپرسانی یەكێتی لەم فەرمانگەیە نیگەرانن لەوەی پەیوەندی لەگەڵ فەرمانگەكە بەتەواوەتی لەژێر كۆنترۆڵی پارتیدایەو ئەوان ئاگاداریی ئەو پەیامو ئیمێڵانە نین كە لە دەرەوەی ئاڕاستەی فەرمانگەكە دەكرێن. پشكی گۆڕان لە پەیوەندییەكانی دەرەوە بزوتنەوەی گۆڕان لەكۆی (15) نوێنەرایەتی دەرەوە، هیچ نوێنەرایەتییەكی بەدەستەوە نییە، لەكابینەی پێشوودا گۆڕان تەنیا بەرپرسی نوێنەرایەتی حكومەتی لە (فەڕەنسا) بەدەستەوە بوو، كاتێك گۆڕان لە حكومەت دەركرا، پارتی ئەم پۆستەشی لێوەرگرتەوەو كەسێكی خۆی لە شوێنەكەی دانا كە (عەلی دۆلەمەڕی)یەو تائێستا لە پۆستەكەی بەردەوامە. لە دانوستانەكانی پێكهێنانی كابینەی نۆیەمدا، بزوتنەوەی گۆڕان داوای (3) پۆستی نوێنەرایەتییەكانی دەرەوەی دەكرد، پارتی لەسەر پێدانی (2) پۆست رازی بوو، بەڵام تائێستا گۆڕان ئەو دوو پۆستەشی پڕ نەكردوەتەوە، ئەمە یەكێكە لە نیگەرانییەكانی گۆڕان سەبارەت بە رێككەوتنە سیاسییەكەی لەگەڵ پارتی. لەكۆی (223) كارمەند كە بۆ ئەم فەرمانگەیە دامەزرێندراوە، هیچ كارمەندێكی بزوتنەوەی گۆڕان یاخود حزبە سیاسییەكانی تری تێدا نییە. پۆستەكانی دەرەوە • نوێنەری هەرێم لە ئەمریكا: تریفە عەزیز- پارتی • نوێنەری هەرێم لە ئەڵمانیا: دڵشاد بارزانی- پارتی • نوێنەری هەرێم لە ئوسترالیا: هەڤاڵ دەسكۆ سیان- پارتی • نوێنەری هەرێم لە ئیتالیا: رێزان حەمەساڵح ئاغا- پارتی • نوێنەری هەرێم لە ئیسپانیا: داباش شەدەلە (یەكێتی، ئێستا شوێنەكەی بەتاڵەو پڕنەكراوەتەوە) • نوێنەری هەرێم لە ئێران: نازم عومەر دەباغ- یەكێتی • نوێنەری هەرێم لە بەریتانیا: كاروان جەمال تاهیر- یەكێتی • نوێنەری هەرێم لە فەڕەنسا: عەلی دۆلەمەڕی- پارتی • نوێنەری هەرێم لە سوید: شۆڕش رەحیم- یەكێتی • نوێنەری هەرێم لە سویسرا: فەوزی قەدوور- پارتی • نوێنەری هەرێم لە روسیا: دانەر ئەبوبەكر مستەفا لە پارتی بەشێوەی كاربەڕێكەر لە شوێنی ئاسۆ شێخ جەنگیی لە یەكێتی دانراوە • نوێنەری هەرێم لە نەمسا: مستەفا ئیسماعیل رەمەزان- پارتی • نوێنەری هەرێم لە پۆڵەندا: زیاد رەئوف- پارتی • نوێنەری هەرێم لە یەكێتی ئەوروپا: دلاوەر ئاژگەیی-پارتی زۆرینەی نوێنەرەكانی هەرێم لە دەرەوە ماوەی (12) ساڵە هیچ گۆڕانكارییەكیان تێدا نەكراوەو وەكو خۆیان ماونەتەوە، ئەمە لەكاتێكدایە دەبێت (5) ساڵ جارێك گۆڕانكارییان تێدا بكرێت. نوێنەرایەتی وڵاتان لە هەرێمی كوردستان لەبەرامبەر ئەو (15) نوێنەرایەتییەی كە هەرێمی كوردستان لە دەرەوە كردویەتییەوە، زیاتر لە (30) وڵات كوسنوڵگەرییو نوێنەرایەتیو ئاژانسی هاریكاریی خۆیان لە هەرێمی كوردستان كردوەتەوە كە ئەمانەن: (میسر- سودان- ئەمریكا- كەنەدا- توركیا- كۆریا- هیندستان- ژاپۆن- چین- سریلانكا- قوبرس- روسیا- ئەڵمانیا- فەڕەنسا- بەریتانیا- چیك- هەنگاریا- هۆڵەندا- ئیتالیا- ئەرمینیا- یۆنان- سوید- رۆمانیا- پۆڵەندا- نەمسا- بولگاریا- یەكێتی ئەوروپا- ئیسپانیا- دانیمارك- بیلاروسیا- یۆنامی- سلۆڤاكیا). بەپێی قسەی سەفین دزەیی، لەسەردەمی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمدا كە مەسرور بارزانی سەرۆكایەتی دەكات، تەنیا یەك وڵات كونسوڵگەریی خۆی لە هەرێم كردوەتەوە كە (ئەرمینیا)یە، بەڵام بڕیارە كونسولخانەی قەتەریش لە ماوەیەكی نزیك دەستبەكار بكات، ئازەربایجانیش بڕیارە كونسوڵخانە بكاتەوە، كونسوڵخانەی ئیتالیاش ئاستی خۆی بۆ كونسوڵخانەی گشتی بەرزكردوەتەوە. ئەركو ئامانجی فەرمانگە بەپێی ئەوەی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە خۆی باسی دەكات، ئەركی فەرمانگەكە ئەمانەن: • پتەوكردنی پەیوەندیی دوو لایەنە لەگەڵ كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی. • پتەوكردنی پەیوەندییە بازرگانی، وەبەرهێنان، گەشتیاریو دامەزراوەیی لەگەڵ دونیای دەرەوە. • چاودێریكردنی نوسینگەكانی حكومەتی هەرێم لە دەرەوە. • هەماهەنگی لەگەڵ كونسوڵخانەكانی وڵاتانی بیانی لە هەرێمی كوردستان. • ڕێكخستنی سەردانی فەرمی شاندە بارزگانیو سیاسییەكانی بیانی بۆ هەرێمی كوردستان. • رێكخستنو پشتگیریكردنی ئەو چالاكییانەی دەبنە هۆی بەرەوپێشبردنی پێگەی هەرێم لە دەرەوە. • هەماهەنگیو ڕێكخستنی پەیوەندییەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەگەڵ وەزارەتی دەرەوەی عێراقو باڵێوزخانەكانی ئەم وڵاتە لە دەرەوە. • هەماهەنگیو پشتگیریكردنی ئەو چالاكییانەی كە یارمەتیدەرن بۆ بەهێزكردنی پێگەی هەرێمی كوردستان لە دەرەوە. • هەماهەنگی لەنێوان دامەزراوەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستانو كومەڵگەی نێودەوڵەتی. • پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری یاساییو راستكردنەوەی بەڵگەنامەكان بۆ هاوڵاتیانی هەرێمی كوردستان لە دەرەوە. فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە ئامانجەكانی خۆی لەم خاڵانەدا دیاریكردووە: • پاراستنو پێشخستنی بەرژەوەندییەكانی هەرێمی كوردستانو هاوڵاتیانی لە دەرەوە. • هاندانو بەرزكردنەوەی ئاستی پەیوەندییە سیاسیو ئابورییەكانی هەرێم لەگەڵ كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، بەتایبەتی لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ لە ڕوانگەی پێشخستنی ئاشتی، سەقامگیریی سیاسی، پەرەپێدانی بازرگانیو بەرژوەندی هاوبەش. • پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری كونسوڵگەریو راوێژی یاسایی بۆ هاوڵاتیانی هەرێمی كوردستان. • ئاسانكاری بۆ وەزارەتەكانی حكومەتی هەرێمو فەرمانبەرانی بۆ بەشداریكردنیان لە كارو چالاكییەكانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی وەك كۆنفرانسە نێودەوڵەتییەكانو كۆبونەوەو چالاكی ئاژانسەكانی یۆ ئێنو... هتد. • كار دەكات بۆ پەرەپێدانی پەیوەندییەكانی حكومەتی هەرێم لەگەڵ نوێنەرانی كۆمەڵگەی مەدەنیو دامەزراوە ئەكادیمییە نێودەوڵەتییەكان لە دەرەوەو ناوەوە.
راپۆرت: درەو لەتیف رەشید سەرۆك كۆماری عێراق مەرسومێكی هەڵوەشاندەوە كە مام جەلال لەكاتی سەرۆكایەتییەكەیدا دەریكردووە، بەمە كێشەی بەڕێوەبردنی وەقفی مەسیحییەكانی لەنێوان دەسەڵاتی ئاینی مەسحییەكانو هێزی سیاسی مەسیحییەكانی عێراقدا بەڕووی خۆیدا تەقاندەوە، لەم پرسەدا سەرۆك كۆمار لەبەرژەوەندی رەیان كلدانی هاوڕێی بافڵ تاڵەبانی بڕیاریدا، لویس ساكۆ بەغدادی بەرەو هەولێر بەجێهێشت، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. سەرۆك كۆمار لە یەكەم تاقیكردنەوەدا لەتیف رەشید سەرۆك كۆماری عێراق كەوتوەتە ناو ململانێی مەسیحییەكانەوە، ململانێیەك كە جەمسەرێكی ئێرانو جەمسەرەكەی تری ئەمریكاو ئەوروپایە. لەدوای دەستبەكاربوونی لە پۆستی سەرۆك كۆمار، ئەمە گەورەترین ئاڵنگارییە رووبەڕووی لەتیف رەشید دەبێتەوە، كێشەكە پەیوەندی بە بەڕێوەبردنی وەقفەكانی مەسیحییەوە هەیە لە عێراق، لەنێوان دەسەڵاتی ئاینیو باڵی سیاسیو چەكداری مەسیحییەكاندا، دەسەڵاتی ئاینی لەلایەن ڤاتیكانەوە پاڵپشتی دەكرێت، باڵە سیاسیو چەكدارییەكەش لە ئێرانەوە نزیكەو رێبەرەكەیان لەلایەن ئەمریكاوە خراوەتە ناو لیستی سزاكانەوە. ئەمە یەكەم تاقیكردنەوە بوو بۆ سەرۆك كۆماری عێراق، ئەو لەنێوان بەرەی خۆرئاواو ئێراندا، لە بەرژەوەندی هێڵە ئێرانییەكە بڕیاریدا. ناكۆكی ساكۆو رەیان كلدانی ناكۆكی ناو ماڵی مەسیحییەكان لە بنەڕەتەوە پەیوەندی بە ململانێی هەژموون هەیە لەنێوان دامەزراوەی ئاینیی مەسیحی كە (لویس ساكۆ) نوێنەرایەتی دەكات لەگەڵ باڵی سەربازی مەسیحییەكان لە عێراق كە (رەیان كلدانی) نوێنەرایەتی دەكات، هەردوو جەمسەری ناكۆكییەكە دەیانەوێت هەژموونی خۆیان بەسەر مەسیحییەكانی عێراقدا بسەپێنن، بەدیاركراویش دەسەڵاتی خۆیان بەسەر وەقفەكانی مەسیحیدا بسەپێنن. كلدانی كە سەربە گروپەكانی حەشدی شەعبی شیعەیە، دەوترێت لەلایەن لایەنەكانی چوارچێوەی هەمانگیی (لایەنە شیعەكانی نزیك لە ئێران) هاندەدرێت بە ئاڕاستەی دژایەتیكردنی لویس ساكۆ، ئەمەش بە ئامانجی ئەوەی گروپە شیعەكان رێبەرایەتی مەسیحییەكانی عێراق لەبەرژەوەندی خۆیان كۆنترۆڵ بكەن. مەرسومی 147 لەنێوان مام جەلالو لەتیف رەشیددا رۆژی 3ی ئەم مانگە لەتیف رەشید سەرۆك كۆماری عێراق مەرسومی ژمارە (147)ی ساڵی 2013ی هەڵوەشاندەوە، مەرسومێك كە لەسەردەمی سەرۆكایەتی مام جەلالدا دەركراوەو (لویس روفایل ساكۆ) وەكو پاتریاكی بابلی كلدانەكان لە عێراقو جیهانو بەرپرسی وەقفی مەسیحییەكان لە عێراق دەناسێنێت. لێرەوە ئیتر ناكۆكییە ناوخۆییەكانی پێكهاتەی مەسیحی عێراق بەڕووی لەتیف رەشیددا تەقییەوە، ئێوارەی رۆژی 10ی ئەم مانگە، پاتریاكی كلدانی بەیاننامەیەكی بڵاوكردەوە، تێیدا كشاندنەوەی مەرسومی كۆماریی تایبەت بە دانانی لویس ساكۆ وەكو پاتریاكی كڵێسای كلدانی لە عێراق، لەلایەن سەرۆك كۆمارەوە رەتكردەوە، سەرسوڕمانی خۆی لەو بڕیارە نیشانداو بە بڕیارێكی بێ پێشینە لە مێژووی عێراقدا ناوی برد. بەیاننامەكە دەڵێ:" ئەمە بڕیارێكی سیاسی بەدخوازانەیە تەنیا دژی كەسایەتی پاتریاك ساكۆ نییە كە كەسایەتییەكە لە ناوخۆو دەرەوە بە هەڵوێستە نیشتمانییەكانی ناسراوە، بەڵكو دژی پێگەی پاتریاكی درێرینە لە عێراقو جیهاندا". پاتریاكی كلدانی كە گەورەترین كڵێسای عێراقە داوا دەكات" دۆخەكە بگەڕێندرێتەوە بۆ رەوتی ئاسایی خۆی، بەرلەوەی بەرەو قەیران پەرەبسەنێتو كاردانەوەی نەخوازراو بەدوای خۆیدا بهێنێت". هەندێك لە سەرچاوە سیاسییەكان باسلەوە دەكەن، بڕیاری كشاندنەوەی مەرسومی دانانی لویس ساكۆ لەلایەن لەتیف رەشیدەوە، بەهۆی ئەو فشارانە بووە لەلایەن لایەنە مەسیحییەكانەوە لەسەر سەرۆكایەتیی كۆمار دروستكراوە، بەتایبەتیش لەلایەن گروپی (بابلیۆن)ی چەكدارەوە كە رەیان كلدانی سەرۆكایەتی دەكاتو یەكێكە لە گروپەكانی حەشدی شەعبیو هاوكات لایەنێكی پێكهێنەری كابینەی حكومەتە لە عێراق. ئەو سەرچاوانە دەڵێن" بڕیارەكەی لەتیف رەشید بۆ هەڵوەشاندنەوەی مەرسومەكەی لویس ساكۆ بەتەواوەتی بڕیارێكی سیاسییە، وا دەردەكەوێت سەرۆك كۆمار ئاگاداری باگراوندی كێشەی ناو ماڵی مەسیحییەكان نییە، یاخود ئەوەیە ملكەچ بووە بۆ فشارەكان". ئەم فشارانە سەرۆكایەتیی كۆماری عێراقی ناچاركرد رۆژی 7ی ئەم مانگە روونكردنەوەیەك لەبارەی كشاندنەوەی مەرسومی 147وە دەربكات، روونكردنەوەكە دەڵێ" كشاندنەوەی مەرسومە كۆمارییەكە بۆ دەستبردن نییە بۆ دۆخی ئاینییو یاسایی كاردیناڵ لویس ساكۆ، بەوپێیەی ئەو لەلایەن پاپاوە وەكو پاتریاكی كڵێسای كلدانی لە عێراقو جیهان دانراوە، بەڵكو بۆ راستكردنەوەی دۆخی دەستورییە، بەوپێیەی مەرسومی ژمارە 147ی ساڵی 2013 بەبێ هیچ پاڵپشتییەكی دەستوریو یاسایی دەرچووە، سەرباری ئەمەش سەرۆكی كڵێساو تائیفەكانی تریش داوای دەركردنی مەرسومی كۆماریی هاوشێوە دەكەن بەبێ بوونی هیچ پاڵپشتییەكی دەستوریی". لویس ساكۆ شارەزایانەو سیاسیانە وەڵامی لەتیف رەشیدی دایەوەو رایگەیاند" ئایا مەرسومەكەی مام جەلال هەڵەیە؟ ئێوە هاتوون ئەو هەڵەیە راستدەكەنەوە؟". سەرۆكایەتی كۆمار لەسەر ئەم بابەتە ناچاربوو، روونكردنەوەی دووەم بڵاوبكاتەوە كە تێیدا هۆكاری كشاندنەوەی مەرسومی 147 بۆ ئەوە دەگەڕێنێتەوە" پێشترو لە هەمان سەروەختدا دوو مەرسومی كۆماریی بۆ دوو كەسایەتی ئاینیی دەرچووەو نوێ نەكراوەتەوە، بەهۆی ئەوەی ئەم جۆرە مەرسومانە لە بنەڕەتەوە پاڵپشتی دەستورییان نییە، مەرسومی كۆماریی تەنیا بۆ ئەو كەسانە دەردەچێت كە لە دامەزراوەو سەرۆكایەتییەكانو وەزارەتو دەستە حكومییەكاندا كاردەكەن، دامەزراوەی ئاینیی فەرمانگەی حكومی نییەو پیاوی ئاینیش كە ئەم دامەزراوانە بەڕێوەدەبەن فەرمانبەری دەوڵەت نین تاوەكو مەرسومیان بۆ دەربكرێت". بەڵام پاتریاكی كلدانی لە بەیاننامەی خۆیدا لەبارەی ئەم بابەتەوە باسلەوە دەكات" لەسەردەمی خەلافەتی عەباسییەكانەوە پاتریاك بەرائەتنامەی فەرمی پێدراوەو لەسەردەمی عوسمانییەكانیشدا ئەمە هەر بەردەوام بووەو پاتریاك فەرمانی پێدراوەو كۆپی ئەو فەرمانەمان هەیە كە پێی دەوترێت " الگغراو "، لەسەردەمی پادشایەتیو كۆماریشدا هەر بەمشێوەیە بووە". پاتریاكی كلدانی ئاماژە بەوە دەكات، ئەم جۆرە مەرسومانە لە وڵاتانی عەرەبیش بۆ تائیفە مەسیحییەكان دەردەچێت، لەوانە ئوردنو میسرو سوریاو لوبنان، بۆیە ئەمان تێناگەن پاڵنەری پشتی بڕیارەكەی سەرۆك كۆمار چییەو وایدەبینن بڕیارەكەی سیاسییە. ئەگەر سەرۆك كۆمار سوربێت لەسەر بۆچونەكەی خۆی كە دەركردنی مەرسومی كۆماریی بۆ پیاوە ئاینییەكان نادەستورییە، دەبێت ئەو مەرسومانەی تریش هەڵوەشێنێتەوە كە بۆ زیاتر 20 سەرۆكو ئەسقەفی كڵێساكان لە عێراق دەرچوون. سەرباری روونكردنەوەكانی سەرۆكایەتی كۆمار، ناڕەزایەتییەكان دژی بڕیارەكەی لەتیف رەشید پەرەسەندنی بەخۆوە بینی، بەیانی رۆژی پێنج شەممەی رابردوو، مەسیحییەكانی عەنكاوە لە هەولێر لەبەردەم كڵێسای (مار یوسف) بۆ دەربڕینی ناڕەزایەتیی كۆبونەوە، بەناوی گروپو لایەنە مەسیحییەكانەوە بەیاننامەیان دژی سەرۆك كۆمار خوێندەوە، تۆمەتباریان كرد بەوەی سوكایەتی بە یەكێك لە سیمبولە ئاینییەكانی ئەوان كردووە، لە ناحیەی (ئەلقوش)ی باكوری موسڵیش بۆ هەمان مەبەست خۆپیشاندان كرا. مەسیحییەكانی هەولێر لە پارتییەوە نزیكن، رەیان كلدانیش وەكو جەمسەرێكی تری ئەم ناكۆكییە لە یەكێتییەوە نزیكەو یەكێكە لە دۆستە نزیكەكانی بافڵ تاڵەبانی. سكاڵای رەیان دژی ساكۆ چەند مانگی رابردوو، پەیوەندی نێوان لویس ساكۆ و رەیان كلدانی گرژی تێكەوت، لەرێگەی میدیاكانو كۆنگرەی رۆژنامەوانییەوە قسەی توندیان كردو یەكتریان تۆمەتبار كرد، ئەمە سەرەتای قۆناغێكی نوێی ناكۆكی بوو لەبارەی دۆخی ئاینیو سیاسی مەسیحییەكان لە عێراق، كە خۆی لە ساڵی 2003و كەوتنی سەددامەوە دۆخێكی خراپو ناجێگیرە. لویس ساكۆ هێرشی كردەسەر رەیان كلدانیو وا ناوی برد كە "نوێنەرایەتی پێكهاتەی مەسیحی" ناكات، تۆمەتباری كرد بەوەی" تێوەگلاوە لە دزینی موڵكو ماڵی مەسیحییەكان. ساكۆ رۆژی 6ی ئایاری ئەمساڵ لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا وتی:" رێگا بەخۆم نادەم كەسێكی وەكو رەیان كلدانی ببینم، كە موڵكو ماڵی مەسیحییەكانی لە بەغدادو نەینەواو دەشتتی نەینەوا دزیوەو بە یارمەتی ژنێك كە لە پۆستی وەزیردا دایناوە (مەبەستی ئیڤان فایەق جابرۆ وەزیری كۆچو كۆچبەرانی عێراقە كە سەربە بزوتنەوەی بابلیۆنە) دەیەوێت پیاوانی ئاینیی مەسیحی بكڕێت". لەسەر ئەم قسانە، رەیان كلدانی سكاڵای یاسایی لەسەر لویس ساكۆ تۆماركرد، ئەمڕۆ ئەنجومەنی باڵای دادوەریی عێراق فەرمانێكی دەركرد بۆ ئامادەبوونی لویس ساكۆ لەماوەی 48 كاتژمێردا لەبەردەم دادگا، بەگوێرەی نوسراوەكە ئەگەر ساكۆ ئامادە نەبێت، فەرمانی دەستگیركردنی بۆ دەردەچێت. بەگوێرەی نوسراوی فەرمی سەرۆكایەتی دادگای تێهەڵچوونەوەی بەغداد، بڕیارەكە لەلایەن دادوەری دادگای لێكۆڵینەوەی كەرخەوە دەرچووە كە تایبەتە بە دۆسیەكانی راگەیاندنو بڵاوكردنەوە. ساكۆ لە بەغدادەوە گواستیەوە بۆ هەولێر لویس ساكۆ كە ماڵەكەی لەناوچەی "مەنسور"ە لە بەغداد، نەچووە بەردەم دادگا، ئەمڕۆ نوسراوێكی بە ئیمزای خۆیەوە دەركرد، تێیدا بڕیاریدا لە بەغداد بكشێتەوەو دەسەڵاتەكانی بگوازێتەوە بۆ شاری هەولێری پایتەختی هەرێمی كوردستان. وەكو خۆی لە نوسراوەكەیدا باسی لێوەكردووە، بەهۆی پاڵنەری سیاسییەوە، رووبەڕووی فشارێكی بەردەوام بووەتەوە، لەتیف رەشید سەرۆك كۆماری عێراق تۆمەتبار دەكات بەوەی "بۆ بەدیهێنانی ئارەزووی رەیان كلدانی سەرۆكی بزوتنەوەی بابلیۆن فەرمانەكەی دەركردووە، بۆ ئەوەی رەیان بكات بەو كەسەی كە كاروباری وەقفەكانی كڵێسا بگرێتەدەستو براكانیشی بكات بە هاوبەشی خۆیو پۆستیان پێبدات، هەروەها ئیڤان فایەقی وەزیری كۆچبەرانیش بكات بە ئەمینداری گشتی پاتریاكیو نەوفڵ بەهای زاواشی بكات بە سەرۆكی دیوانی وەقفی مەسیحیو ئاینیەكانی ترو بەمشێوەیە گەمە قێزەونەكەی تەواو بكات". دوای بڕیارەكەی بۆ كشانەوەی لە بەغدادو رۆیشتنی بۆ هەولێر، رەیان كلدانی راگەیاندراوێكی لەسەر لویس ساكۆ دەركرد، تێیدا دەڵێ:" ئێمە ئەو قسانە رەتدەكەینەوە كە لە پەیامەكەی لویس ساكۆدا هاتووە، ئێمە بزوتنەوەیەكی سیاسینو كەتیبە نین، بزوتنەوەیەكی سیاسی بەشدارین لە پرۆسەی سیاسیداو بەشێكین لە ئیئتیلافی ئیدارەی دەوڵەت، جەخت دەكەین كشاندنەوەی مەرسوم لە لویس ساكۆ بڕیاری سەرۆكایەتی كۆمار بووە نەك بزوتنەوەی بابلیۆنو ئەو كارە بۆ مەبەستی راستكردنەوەی دۆخی دەستوری كراوەو فەخامەتی سەرۆك كۆمار مەرسومی نوێی قەداسەتی پاتریاكی بۆ ئەو كڵێسایانەی تر دەرنەكردووە كە ئەنجومەنەكانیان هەڵیانبژاردوون". رەیان كلدانی زیاتر لەسەری دەڕواتو دەڵێ" ئەگەر لویس ساكۆ داوای دەوڵەتی یاساو دامەزراوە دەكات بۆچی بەردەوام پەنا بۆ میدیاكان دەبات بۆ لێدانی پەرلەمانتارانی كوتلەی بابلیۆنو تۆمەتی بێ بنەمایان دەخاتە پاڵو لەبری ئەوە پەنا بۆ دادگا ناباتو سكاڵا تۆمار بكات". كلدانی باسلەوە دەكات چەندینجار هەوڵیداوە سەردانی لویس ساكۆ بكات لە بارەگاكەی یان هەر كڵێسایەك كە ئەو دیاری بكات، بەڵام هەموو جارێك ئەو رەتیكردوەتەوە.. بۆیە ئێستاش كە بڕیاریداوە بكشێتەوە بۆ كوردستان، ئەوان ئومێدەوارن لەم ماوەیەدا پێداچوونەوە بە هەڵوێستە سیاسیو میدیاییەكانیدا بكاتو پێیانوایە لویس ساكۆ ملكەچ بووە بۆ ئەجێندای سیاسیو جارێكی تر مەسیحییەكان وەكو كارتی فشار لەنێوان نەهەنگە سیاسییەكاندا بەكاردەهێنێت.
راپۆرتی شیكاری: فهرزهند شێركۆ خوێندنهوهیهك بۆ ئاسۆی پهیوهندییهكانی بهردهم (ی.ن.ك) و (پ.د.ك) سهرهتا: هاری ڤی. جافا، فهیلهسوفی سیاسی ئهمریكی (١٩١٨-٢٠١٥)، باوهڕی وایه كه "هیچ مشروعییهتێك نییه بۆ حوكمی زۆرینه، ئهگهر لهو حكومهتەدا مافی كهمینه رهچاو نهكرابێت". له كتێبی (سهرلهنوێ دۆزینهوهی ئهمهریكا)، جافا دهڵێت " كام دهسهڵاتی مهشروع له دایك دهبێت لهو ههڵبژاردنهی كه تیایدا ئازادیی رادهربڕین، یا ئازادیی چاپهمهنی، یان مافی گردبوونهوهی ئاشتیخوازانهی خهڵك بۆ گۆڕانكاری، بوونی نهبێت؟ له سهردهمی ناپلیۆنهوه، راپرسی بووه به ئامرازێكی خوازراوی دهسهڵاته خۆسهپێنهكان. له دوا ههڵبژاردندا كه صهدام حسێن ئهنجامی دا، ٪٩٩ی دهنگهكانی بهدهست هێنا، لهم رووهوه صهدام له هیتلهر و ستالینیش لهپێشتر بوو". جافا له درێژهی نووسینهكهی دا پێداگری دهكات لهسهر ئهوهی كه "كهڵكهڵهی نووسهرانی (پهڕه فیدراڵییهكان) رێگری بوو له ستهمكاریی زۆرینه". جافا دهڵێت "ئهو ئایدیایهی كه زۆرینه ماف (دهبهخشێت) به كهمینه، بریتییه له پوچییهكی بێ كۆتا"، چونكه "ئامانجی حكومهتی زۆرینه، دابینكردنی مافێكه كه ههر هاووڵاتییهك به شێوهیهكی یهكسان ههیهتی. به دهربڕینێكی ودرتر، (شتێك به ناوی) مافی كهمینه بوونی نییه. تهنها مافی تاكهكهس بوونی راستهقینهی ههیه. تهنها بهم هۆكاره كه زۆرینه و كهمینه خاوهنی مافی یهكسانن و له ئهنجامدا بهرژهوهندیی هاوبهشیان ههیه، حكومهتی زۆرینه دهبێت به ئامرازێكی مهشروعی حوكمڕانی." ئهم نووسینه، دهیهوێت بهرمهبنای تێزهكهی هاری جافا، تێەگەیشتنی ئهم رۆژانهی پارتی دیموکراتی کوردستان سەبارەت بە دیموکراسی و حكومهتی زۆرینه، شهنوكهو بكا، ئهوه دووپات بكاتهوه كه شەرعییەت نادرێت به حوکمڕانیی زۆرینە تا ئهو حوكمڕانییه، مافی کەمینهش وهك زۆرینه رهچاو نهكات. له كۆتاییشدا، ئهم نووسینه نهخشهڕێیهك بۆ داڕشتنهوهی چوارچێوەیەکی نوێ بۆ راگرتنی هاوسەنگی هێز لە ههرێمی كوردستانی عێراق و پاراستنی كیانهكه پێشنیار دهكا. تیرۆركردنی رێككهوتنی سیاسی: بۆ داڕشتنهوهی پهیوهندییهكانیان لهسهر ئاستی كوردستان و پێكهێنانی كابینهی نۆی حكومهتی ههرێم، رۆژی ٤ی ٣ی ٢٠١٩، پارتی دیموكراتی كوردستان و یهكێتیی نیشتمانیی كوردستان (رێككهوتنی سیاسی)یان ئیمزا كرد. ئهم رێككهوتنه پێكهاتبوو له (١٨) خاڵ و پاشكۆیهك. له پاشكۆكهدا هاتووه "هاوتهریب لهگهڵ پێكهێنانی حكومهتی ههرێم، ههنگاوهكانی پێویست بۆ چارهسهری كێشهكانی پارێزگای كهركوك به دانانی پارێزگاریشهوه بهپێی رێككهوتنی نێوان بهڕێزان بارزانی و كۆسرهت رهسوڵ دهست پێ دهكات". ئهم پاشكۆیه، كه بۆ یهكێتی، رۆحی رێككهوتنهكه بوو، لهلایهن پارتییهوه، پهراوێز خرا و ههرگیز هاوتهریب به پێكهێنانی كابینهی حكومهت، كێشهی كهركوك و دانانی پارێزگار كاری لهسهر نهكرا. ههژده خاڵهكهی تریش كهمتازۆر، دۆخیان له پاشكۆكه باشتر نهبوو. خاڵی دوو: "ههردوولا له بهڕێوهبردنی ههرێمی كوردستاندا، شهراكهتی راستهقینه و كارا له نێوانیان بونیات دهنێن"، سێ: "ههردوولا لهرێگهی حكومهتهوه كاردهكهن بۆ رێكخستنهوهی هێزهكانی ئاسایشی ناوخۆ له چوارچێوهی دامهزراوه نیشتمانییهكان" چوار: "بههێزكردنی رۆڵی دامهزراوهكانی چاودێری له ههرێمی كوردستان" پێنج: خستنهڕووی "بهرنامهی هاوسهنگ و تێری حكومهت بۆ سهرتاسهری كوردستان" شهش: "له خولی پێنجهمی پهرلهماندا نووسینهوهی دهستووری ههرێم تهواو بكرێت و خواسته جیاوازه سیاسییهكان و ئهو یاسایانهی رهههندی نیشتمانییان ههیه به سازان چارهسهر بكرێت" حهوت: "ههردوولا لهرێی حكومهتهوه ههنگاوی هاوبهشیان دهبێ بۆ ههمهچهشنكردنی سهرچاوهكانی داهات و دروستكردنی ئهنجومهنی راژه و سندوقی خانهنشینی" ههشت: "پهله بكرێت له دروستكردنی سندوقی داهاتهكانی نهوت و گاز" نۆ: "هاوههوڵوێستی لهسهر ئاستی حكومهتی فیدراڵی، و دامهزراندنی هاوپهیمانی فراكسیۆنه كوردستانییهكان ئامانجی هاوبهشی ههردوولا دهبێت" ده: "ههردوولا دیدگای هاوبهشیان دهبێت بۆ مامهڵه كردن لهگهڵ دهوڵهتانی دهوروبهر و چارهسهركردنی ئاشتیانهی كێشهی كورد له بهشهكانی دیكهی كوردستان "، و... ههژده: "بۆ جێبهجێ كردن و بهدواداچوونی ناوهڕۆكی ئهم رێككهوتنه، لیژنهیهكی باڵای هاوبهش پێكدێت و مانگانه كۆدهبنهوه"! ئارگیومێنتی پارتی دیموكراتی كوردستان: ئێستا و دوای زیاتر له چوارساڵ له ئیمزاكردنی، ههر شرۆڤهكارێكی ریالیست دهتوانێت پهراوێزخستنی رێككهوتنه سیاسییهكه و كاریگهرییه تاڵهكانی لهسهر ئهزموونی حوكمڕانیی كوردی ببینێت، جگه له ئهندامێكی مهكتهبی سیاسی پارتی و نزیك له بارزانی كه رۆژی ١٢ی٧ی ٢٠٢٣، له كهناڵێكی حزبهكهیهوه وتی "رێككهوتنهكانی پێشووی نێوان ههردوو حزب به رێژهیهكی زۆر جێبهجێ كراون." ئهم لێدوانه، یا نیشانهی درك نهكردنه بهوهی كه روویداوه، یان ههوڵه بۆ بهلاڕێدابردن. ئهگهری دووهمیان بههێزتره، چونكه ئهو بهرپرسه، له درێژهی دیمانهكهیدا دهڵێت " بژاردهی سهرهكی پارتی بریتییه له سفركردنهوهی كێشهكان لهگهڵ یهكێتی و پابهندبوونه بهو بنهما و رێككهوتننانهی كابینهی نۆیهمی حكومهتی لهسهر دروستكراوه." واته، داندهنێت بهو راستییهی كه رێككهوتنهكانی رابردوو، "بهڕێژهیهكی زۆر" جێبهجێ نهكراون. گهرچی دواتر، "دروستكردنهوهی پردی متمانه" و "گهڕانهوه بۆ رێككهوتننامهی ستراتیژی" به پێویست دهزانێت، بهڵام بهرپرسهكه "لێك نزیكبوونهوهی ستراتیژی" بهتایبهت له بابهتی ههڵبژاردنی پهرلهمان دا، كورت دهكاتهوه. ئهم چاوپێكهوتنهی سهرهوه، بۆ گشتاندنی پهیامی كۆبوونهوهی كۆمیتهی ناوهندیی پارتی دیموكراتی كوردستان بوو كه ١٢ی ٧، ئهنجامدرا و له تهوهری پێنجهمی بهیاننامهكهدا ، بهروونی هاتووه كه پارتی، یهكێتیی تا ئهو كاته پێویسته كه رایبكێشێته ناو پرۆسهی ئاڵۆز و ناڕوونی ههڵبژاردنی پهرلهمانی كوردستانهوه. "رهخساندنی كهش و ههوایهكی لهبار بۆ ئهنجامدانی ههڵبژاردن،... و لەوپێناوهدا ههوڵدهدهین (ئیدارهی بارودۆخهكه بدهین) بهشێوهیهك جیاوازییهكان رێگرنهبن لهبهردهم پرۆسهی ههڵبژاردن دا". (ههوڵدهدهین ئیدارهی بارودۆخهكه بدهین) راستگۆترین دهربڕینی سیاسییه كه پارتی، بۆ پرۆسهی سیاسی ههرێمی كوردستان ههیهتی. (ئیدارهدان) جیاوازه له (بهڕێوهبردن) و جیاوازه له (ههستكردن به بهرپرسیارێتی). ئیدارهدان، چهمكێكی سلبییه كه بۆ پێناسهكردنی "مامهڵهیهكی كاتی له دۆخێكی ناچاری دا" بهكاردههێنرێت. بهڵام ئایا راستكردنهوهی دۆخی ههرێمی كوردستان، پێویستی به (سهركردایهتی كردن) ههیه یان (ئیدارهدان). ئهگهر تا ئێستا، تێگهیشتنی پارتی له "دۆخی شهراكهت" روونبووبێتهوه، ئهوا وتارێكی سكرتێری مهكتهبی سیاسی پارتی، رووانگهی حزبهكه بۆ كایهی دیموكراسی، بهرجهسته تر دهكات. ئهو بهرپرسهی پارتی، رۆژی ١٠ی ٧، له وتارێكدا كاردانهوهی سهرۆكی یهكێتیی نیشتمانیی كوردستان، لهبهرامبهر لێدوانێكی ههڵهی بهرپرسی راگهیاندنی پارتی بهرامبهر یهكێتی، به "ههڵچوون" ناودهبات، و داوا دهكات "یهكێتی مێژووی باوكانی دامهزرێنهری خۆی جێنههێڵێت كه پێشتر كادری پارتی بوون". ئهگهر وهك جافا باسی دهكا، ئازادی سیاسی و رادهبڕین، كۆڵهكهی دیموكراسی بن، ئهوا" دیموكراتترین ئاراستهی ناو پارتی"، هێشتا تهنها باوهڕی بهو رادهربڕینه ههیه كه له خولگهی بهرژهوهندیی حزبهكهی خۆیدا، بخولێتهوه. سهرباری كورتهێنانه فیكرییهكان، بهڵام هێشتا پهیامی ئهم دوو بهرپرسهی پارتی - كه نوێنهرایهتی ههردوو ئاراستهی جیاوازی حزبهكه دهكهن بۆ مامهڵهكردن لهگهڵ یهكێتی و دۆخی ههرێمی كوردستان، شایانی ئهوهیه وهك دهرفهت تهماشا بكرێت، بهتایبهت بڕگهكانی "دروستكردنهوهی متمانه"، "كاركردن بۆ یهكڕیزی"، "زیندوكردنهوهی رۆحی رێككهوتننامهی ستراتیژی"، "روبهڕوبوونهوهی ههڕهشهكانی دهرهوه به هاوبهشی" كه چهخماخهی ئهوهیان تێدایه ههردوولا بهرهو رێككهوتنێكی نوێی ستراتیجی ئاراسته بكهن. ئهنجام: كوردستانی باشوور، كیانێكه دێرینتر له پارتی سیاسی، و گشتگیرتر له بهرژهوهندیی تاكهكهس. لهكاتێكدا ئهم یهكه سیاسییه دهیتوانی نوێنهرایهتی سیاسی "گهورهترین گهلی بێ دهوڵهت" بكا، بههۆی بهرژهوهندیی ناتهندروستی حزبی و كهسی، لهبهردهم داڕماندایه. داڕمانی ههرێم، به تهنها له جڵهوكردنی جوگرافیاكهی، شێواندنی مێژووهكهی، و پهكخستنی ئامرازهكانی هێزی: سیاسی و دیپلۆماسی، ئابوری و كۆمهڵایهتی، سهبازی و ههواڵگری، كورتنهبۆتهوه، بهڵكو ئاستی "تەندروستی کولتووری نیشتمانی" – كه دژه تهنێكی گشتگیری خۆڕسكی نیشتمانییه، لهم ههرێمه زۆر دابهزیوه. پهرهسهندنی ههڕهشه و مهترسییهكان لهسهر ئاسایشی نیشتمانیی كوردستانی عێراق و لهبهرامبهردا پاشهكشێیهكی نیشتمانیی سهرتاپاگیر، ئهوه دهڵێن كه چیتر گهلی كوردستان ناتوانێت، خۆسهرانه، لهسهر ئاستی فیكر و كردهوه، بهرامبهر ئهو ههڕهشه نهرم و كردهییانه خۆی رابگرێت، كه رۆژ دوای رۆژ، گهوههرهكهی داگیر دهكهن. چارهسهر پیاچوونهوهیهكی بنچینهییه بهو ژێرخانه سیاسییهی كه لهناو كوردستانی باشووردا، ههرێمی كوردستانی تیا بنیادنراوه. ئهگهرچی، لهم ناوچهیه "شۆڕش"، (ئهدهبیاتێكی دهوڵهمهندی سیاسی) دوای خۆی جێنههێشتووه و هێشتا پاساوهكانی پێویستیی حكومهتی كوردی، بۆ ههموو خهڵكی دهرهوهی دهسهڵات رووننین، بهڵام تهنها ههرێمێكی بههێزی سهقامگیر، دهتوانێت ئهزموونی مێژوویی حوكمڕانیی گهلی كوردستان له لهناوچوون بپارێزێت. ههرێمی بههێز، دهتوانێت بهرههمی حوكمڕانییهكی بههێز بێت، بهڵام بههێز، یهكسان نییه به تاكڕهو، گهندهڵ و نادیموكرات. دهسهڵاتی سیاسی له ههرێمی كوردستان، لهبری راوهستان لهبهردهم ههرهسێكی چاوهڕوانكراوی لهسهرخۆ، پێویستی بۆ داڕشتنهوهی سیستمی سیاسی و بیناكردنهوهی خۆی لهسهر بنهمای شهرعییهت و مهشروعییهته. شهرعییهتی دهستووری، و مهشروعییهتی جهماوهری، كۆڵهكه بههێزهكانی دهسهڵاتن، كه پێدهچێت یهكێتی و پارتی - ئهگهر بیانهوێت دۆخی ئێستا تێپهڕێنن، له رێی گۆڕینی گهڵاڵه نامهی فیكریی (مامهڵهی ناچاری) یهوه بۆ (رێككهوتنی ستراتیجی)، سهرهتاكانی قۆناغێكی نوێ بۆ ئایندهی ههرێمی كوردستان دابڕێژین. رێككهوتنێكی ستراتیجیی گشتگیر كه بتوانێت سهركردایهتی كردنێكی تهندروست بۆ ههرێم و كابینهیهكی دوو حزبی بۆ پارتی و یهكێتی زامن بكا، بهربهستهكانی بهردهم ههڵبژاردنی ههرێمی كوردستان لادهبا و مانا بۆ "ههڵبژاردن" دهگهڕێنێتهوه؛ سهقامگیرییهكی رێژهیی دهداته پرۆسهی سیاسی كه بنیادنانی بهدوادا دێت؛ كۆدهنگیی كوردی بهرامبهر بهغدا و وڵاتانی ناوچهكه دابین دهكات كه رهخسێنهر دهبێت تا هۆشیارانهتر (ئامرازهكانی هێز) له چوارچێوهی پاراستنی ئاسایشی نهتهوهیی كوردستاندا بخرێنه كار. سهرباری بههای فرهیی سیاسی، و رهچاوكردنی رۆڵی پارت و گروپه كۆمهڵایهتییهكانی تر، بهڵام به كردهوه، پانتاییهكانی داڕشتنی پهیمانێكی كۆمهڵایهتی، دهستنیشان كردنی دهستهیهكی دامهزرێنهر بۆ نووسینهوهی دهستووری ههرێم و، ههنگاوهكانی دواتری سهرپێخستنی دهوڵهتێكی دیفاكتۆی كوردی - ئهگهر باوهڕمان پێی بێ، به داڵانی (رێككهوتنێكی نوێی ستراتیجی) له نێوان یهكێتی و پارتیدا دهڕوا.
شیكاری: درەو 🔻 بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق؛ 🔹 لە شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2023)دا؛ عێراق زیاتر لە (595 ملیۆن و 571 هەزار) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆوە فرۆشتووە، بە تێکڕای رۆژانەی زیاتر لە (3 ملیۆن و 290 هەزار) بەرمیل. لە کاتێکدا لە هەمان ماوەی ساڵی ڕابردوو زیاتر لە (597 ملیۆن و 540 هەزار) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای رۆژانەی زیاتر لە (3 ملیۆن و 302 هەزار) بەرمیل فرۆشتبوو. 🔹 لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵدا، بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی نەوتی عێراق بە (74.5) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە. لە کاتێکدا لە نیوەی یەکەمی ساڵی پار بە تێکڕا بەرمیلێک نەوت درابوو بە (102.7) دۆلار. 🔹 کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لە نیوەی یەکەمی (2023)دا (44 ملیار و 471 ملیۆن و 806 هەزار) دۆلار بووە. لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2022) گەیشتبووە (61 ملیار و 486 ملیۆن و 330 هەزار) دۆلار. واتە لە ئەمساڵدا بەراورد بە ساڵی ڕابردوو بڕی (17 ملیار و 114 ملیۆن و 524 هەزار) دۆلار و بە ڕێژەی (28%) داهاتی نەوت کەمی کردووە. یەکەم: داهات و بڕ و نرخی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە نیوەی یەکەمی ساڵی 2023 بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق (وەک لە خشتەی ژمارە (1)دا هاتووە)، کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق "سۆمۆ" لە شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2023)دا بڕی (595 ملیۆن و 571 هەزار و 118) بەرمیل نەوتی لە بازاڕەکانی جیهان ساغکردووەتەوە، واتە بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 290 هەزار و 746) بەرمیلی فرۆشراو. لە مانگی (ئایار)یشدا زۆرترین بڕی نەوت فرۆشراوە بە قەبارەی (102 ملیۆن و 463 هەزار و 387) بەرمیل نەوت و کەمترینی لە مانگی (شوبات) بووە بە بڕی (92 ملیۆن و 255 هەزار و 610) بەرمیل. هەر بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە لەو ماوەیەدا بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (74.54) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، بەرزترین نرخێکیش تۆمار کرابێت لە مانگی (نیسان) بووەو بەرمیلێک نەوت بە تێکڕای مانگەکە بە سەروو (78) دۆلار فرۆشراوە، بە درێژایی بە درێژایی هیچ یەک لەم شەش مانگە تێکڕای نرخی نەوت نەهاتووەتە خوار (71) دۆلارەوە. هەر بەپێی داتاکان کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (44 ملیار و 371 ملیۆن و 806 هەزار) دۆلار. مانگی (نیسان)یش گەورەترین داهاتی نەوتی تێدا کۆکراوەتەوەو گەیشتووە بە سەروو (7 ملیار و 699 ملیۆن) دۆلار، هیچ مانگێکی ساڵەکەش داهاتی نەوتی فرۆشراو دانەبەزیوە بۆ خوار (7 ملیار) دۆلار. دووەم: داهات و بڕ و نرخی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە نیوەی یەکەمی ساڵی 2022 بە گەڕانەوە بۆ ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق (وەک لە خشتەی ژمارە (2)دا هاتووە)، کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق "سۆمۆ" لە شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2022)دا بڕی (597 ملیۆن و 540 هەزار و 781) بەرمیل نەوتی فرۆشتبوو، واتە بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 302 هەزار و 340) بەرمیلی فرۆشراو. لە مانگی (ئایار)یشدا زۆرترین بڕی نەوت فرۆشراوە بە قەبارەی (102 ملیۆن و 303 هەزار و 20) بەرمیل نەوت و کەمترینی لە مانگی (شوبات) بووە بە بڕی (92 ملیۆن و 286 هەزار و 78) بەرمیل نەوتی خاو. هەر بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە لە شەش مانگی یەکەمی (2022)دا بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (102.72) دۆلاری ئەمریکی فرۆشرابوو، بەرزترین نرخێکیش تۆمار کرابێت لە مانگی (حوزەیران) بووەو بەرمیلێک نەوت بە تێکڕای مانگەکە بە (112.21) دۆلار فرۆشراوە، نزمترین نرخێکیش نەوتی پێ فرۆشرابێت مانگی (کانونی دووەم) بووەو بە تێکڕا بەرمیلێک نەوتی تێدا دراوەتە (83.8) دۆلار. هەر بە گەڕانەوە بۆ داتاکانی نیوەی یەکەمی ساڵی (2022)، کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (61 ملیار و 486 ملیۆن و 330 هەزار) دۆلار. مانگی (ئایار)یش گەورەترین داهاتی نەوتی تێدا کۆکرابوویەوەو گەیشتبووە (11 ملیار و 477 ملیۆن و 496 هەزار) دۆلار، کەمترین داهاتیش لە نیوەی یەکەمی (2022)دا لە مانگی (کانونی دووەم)دا بووەو بڕی (8 ملیار 322 ملیۆن و 679 هەزار) دۆلار داهاتی گشتی نەوتی هەناردەکراوی عێراق بووە. سێیەم: داهات و بڕ و نرخی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە نیوەی یەکەمی ساڵی 2023 بەراورد بە نیوەی یەکەمی 2022 وەک ئاماژەمان پێدا لە شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2023)دا؛ عێراق لە (595 ملیۆن و 571 هەزار) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆوە فرۆشتووە، بە تێکڕای رۆژانەی (3 ملیۆن و 290 هەزار 746) بەرمیل. لە کاتێکدا لە هەمان ماوەی ساڵی ڕابردوو (597 ملیۆن و 540 هەزار 781) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای رۆژانەی لە (3 ملیۆن و 302 هەزار 340) بەرمیل فرۆشتبوو. بەم پێیەش بە تێکڕا لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵ تەنها بڕی (ملیۆنێک و 969 هەزار و 663) بەرمیل بە ڕێژەی (0.3%) نەوتی هەناردەکراو کەمی کردووە بەراورد بە هەمان ماوەی ساڵی (2022). (بۆ وردەکاری تێکڕای بڕی نەوتی هەناردەکراوی مانگانە بڕوانە چارتی ژمارە (1)) هەرچی دەربارەی تێکڕای نرخی نەوتی خاوی عێراقە لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵدا، بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی نەوتی عێراق بە (74.5) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە. لە کاتێکدا لە نیوەی یەکەمی ساڵی پار بە تێکڕا بەرمیلێک نەوت درابوو بە (102.7) دۆلار. بەو واتایەی لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵ بەراورد بە هەمان ماوەی ساڵی ڕابردوو بە تێکڕا هەر بەرمیلێک نەوت بڕی (28.17) دۆلار و بە ڕێژەی (27%) بەهاکەی لە دەستداوە. (بۆ وردەکاری تێکڕای نرخی نەوتی هەناردەکراوی مانگانە بڕوانە چارتی ژمارە (2)). بەهۆی دابەزینی نرخی نەوتەوە لە بازاڕەکانی جیهان، کاریگەری گەورەی لەسە داهاتی گشتی نەوتی عێراق جێهێشتووە، بە جۆرێک؛ کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لە نیوەی یەکەمی (2023)دا (44 ملیار و 471 ملیۆن و 806 هەزار) دۆلار بووە. لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2022) گەیشتبووە (61 ملیار و 486 ملیۆن و 330 هەزار) دۆلار. واتە لە ئەمساڵدا بەراورد بە ساڵی ڕابردوو بڕی (17 ملیار و 114 ملیۆن و 524 هەزار) دۆلار و بە ڕێژەی (28%) داهاتی نەوت کەمی کردووە. (بۆ وردەکاری داهاتی نەوتی هەناردەکراوی مانگانە بڕوانە چارتی ژمارە (3)). سەرچاوەکان؛ ڕاگەیەندراوەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، دەربارە داهات و هەناردەکردنی نەوت لە ڕێگەی کۆپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) لە شەش مانگی یەکەمی ساڵی 2022، لەم لینکانەی خوارەوە بەردەستن؛
راپۆرتی: هێمن خۆشناو دوێنی (سێشهممه 11 تهمموزی 2023) له وڵاتی لیتوانیا كۆبوونهوهی لوتكهی وڵاتانی هاوپهیمانی (ناتۆ) دهستی پێكرد. له ئهجندای كۆبوونهوهكهدا كه بڕیاره ئهمڕۆش درێژه بكێشێت، جگه له درێژكردنهوهی ماوهی سكرتێری رێكخراوی ناتۆ (ینس ستولتنبرگ) كه پۆستێكی دیپلۆماسیه، دوای رهزامهندی توركیا بڕیاره ئهم لوتكهیه رهزامهندی بنوێنێت لهسهر ئهندامیهتی وڵاتی (سوید) لهم رێكخراوهدا. بێگومان رهزامهندی نواندنی توركیا لهمهڕ ئهندامیهتی ئهم وڵاته بێ حساب نیه و چهندین كۆدی جۆراوجۆری ههیه، كه دهكرێت بهشێوهیهكی گشتی كۆدهكانی ئهم شێوهیه ریزبهند بكهین: كۆدی یهكهم: ئهندامیهتی سوید تهنیا پهیوهست نابێت به ئاسایشی وڵاتانی ئهسكهندهنافیا، بهڵكو مهسهلهكه پهیوهست دهبێت به سهپاندنی ههژموونی ناتۆ و ئهمریكا بهسهر گهرووی (بیرنگ) كه ههردوو كیشوهری ئاسیا و ئهمریكای باكوور بهیهكهوه دهبهستێتهوه. ئهم گهرووه له كۆنسێپتی دواڕۆژی جهنگی ناتۆ دژ به روسیا گرنگیهكی چارهنووسسازی دهبێت. لهم سۆنگهیهوه ئهگهر توركیا بهردهوام بێت لهسهر بلۆكهكردنی ئهندامیهتی سوید ئهوه خۆی له بهرامبهر كۆی وڵاتانی ناتۆ دهبینێتهوه. له ههمان كاتدا توركیا به رازیبوون لهسهر ئهندامیهتی سوید لهم هاوپهیمانیهدا دهخوازێت چهند دهستكهوتێك بهدهست بێنێت، بۆ ئهوهی لهناو رای گشتی وڵاتهكهیدا چهندین چیرۆكی سهركهوتنی دیكه بئافرێنێت. كۆدی دووهم: دوای دهستبهكاربوونی (هاكان فیدان) وهكو وهزیری دهرهوه، پهیوهندی نێوان توركیا و ناتۆ گۆڕانكاری بهسهردا هاتووه. ئهنقهره دهخوازێ به رهزامهندی نواندن لهسهر ئهندامیهتی سوید ههندێك ئهنجام بگڕێت. فیدان دهخوازێت گۆڕانكاری له هاوسهنگیهكاندا بكات، بۆ ئهم مهبهستهش تا رادهیهك ئهو ستایله دیپلۆماسی فیدان كاری پێدهكات له ستایلی دیپلۆماسی سهركۆماری توركیا جیاوازتر دهبێت. كۆدی سێیهم: ئهنقهره لهسهر ئهندامیهتی سوید به دوای رێگای گۆشهگیركردنی (پهكهكه) دهگهڕێت. لهمبارهیهوه سوید تا ئاستێك بهدڵی ئهنقهره ههنگاو دهنێت و داواكاریهكانی توركیا جێبهجێ دهكات. بههۆی ئهوهی هاوپهیمانیهتی ناتۆ پهكهكه وهكو رێكخراوێكی تیرۆریستی دهناسێت، سوید ناچاره ههندێك رێوشوێن دژ به پهكهكه بگرێتهبهر. بهڵام نهمومكینه سوید ههموو رێكخراوه مهدهنیهكانی كورد لهسهر خاكی خۆی قهدهخه بكات كه ئهنقهره جهختی لێ دهكاتهوه. كۆدی چوارهم: ههرچهنده توركیا مهسهلهی ئاستهنگكردنی سوید به جمۆجۆڵی پهكهكه لهم وڵاته دهبهستێتهوه، بهڵام خهمی گهورهی توركیا پاراستنی پێگهیهتی لهناو هاوسهنگیه سهربازیهكانی ناتۆ و ناوچهكهدا، بۆیه مهرجی سهرهكی توركیا بۆ قهبوڵكردنی ئهندامیهتی سوید نۆژهنكردنهوهی فڕۆكه جهنگیهكانیهتی له جۆری (ئێف – 16). چونكه دهرخستنی توركیا له پڕۆگرامی فڕۆكهی (ئێف – 35) و قهبوڵكردنی یۆنان له ههمان پڕۆگرامدا، فاكتهرێكی گرنگه له گۆڕینی هاوسهنگی سهربازی له ناوچهی دهریای (ئیجه و سپی) دا، كه پێگهی سهربازی یۆنان لهسهر حاسبی توركیا بههێز دهكات. پێشتر ئیدارهی (جۆن بایدن) به ئهرێنی سهیری ئهم داوایهی توركیا كردووه و داوای له كۆنگرێس كردووه بڕیارێكی ئهرێنی لهمبارهیهوه بدات. كۆمیتهی پهیوهندیهكانی دهرهوهی كۆنگرێسیش ئهم دوایهی توركیای بهستۆتهوه به قهبوڵكردنی ئهندامیهتی سوید له ناتۆدا. كۆدی پێنجهم: چهندین ئاماژه له ئارادایه و دهیسهلمێنێت كه ئهو هاوسهنگیهی ئهنقهره له پهیوهندی لهگهڵ ئۆكرانیا و روسیا دروستی كردووه خهریكه لهبار دهچێت. تا دهچێت وهزیری دهرهوهی توركیا سیاسهتی وڵاتهكهی له ناتۆ نزیك دهكاتهوه، لهمبارهیهوه گوتار و جوڵهی وهزارهتی دهرهوهی توركیا خهریكه تابڵۆكه دهگۆڕێت. بۆ نموونه سهردانهكهی ئهم دوایهی (زیلینسكی) سهرۆكی ئۆكرانیا بۆ توركیا ئاماژهیهكی زهقه بهم راستیهی سهرهوه. لێدوان و بڕیارهكانی سهرانی توركیا لهمهڕ ئۆكرانیا بۆ ههریهك له ئهمریكا، یهكێتی ئهوروپا و روسیا چاوهڕواننهكراو بوون. كۆدی شهشهم: مهرجی نوێی رهجهب تهیب ئهردۆغان بۆ رهزامهندی نواندن لهسهر ئهندامیهتی سوید، قهبوڵكردنی ئهندامیهتی توركیایه له یهكێتی ئهوروپا. ئهم مهرجهی ئهردۆغان پشت به ستراتیژیهتێكی پلان بۆ داڕێژراو نابهستێت، چوونه ناو كۆبوونهوهی ناتۆ بهم مهرجه زهحمهتی بۆ سیاسهتی توركیا دروست دهكات. چونكه سڕكردنی گفتوگۆكانی ئهندامیهتی توركیا له یهكێتی ئهوروپا پهیوهسته به جێبهجێ نهكردنی بهرپرسیاریهتیهكانی توركیا لهم یهكێتیهدا. لهوانه جێبهجێ نهكردنی بڕیارهكانی دادگای مافی مرۆڤی ئهوروپا (AIHM) و بهرتهسك كردنهوهی فهزای دیموكراسی و ئازادیه گشتیهكان. كۆدی حهوتهم: مهسهلهی سهرهكی توركیا لهگهڵ ناتۆ و یهكێتی ئهوروپا زیاتر پهیوهسته به كێشهكانی ئهنقهره لهگهڵ واشنتن. تا دهچێت پهیوهندیه سهربازی و سیاسیهكانی ئهمریكا لهگهڵ هێزهكانی سوریا دیموكراتی (ههسهده) سیمای بهردهوامبوون وهردهگرن. ههرچهنده توركیا ههسهده وهكو رێكخراوێكی تیرۆریستی له قهڵهمیش بدات، ئهوه ههموو وڵاتانی ئهندامی ناتۆ به پێچهوانهی ویستی ئهنقهره ههماههنگیهكانیان لهگهڵ ههسهده بهرفراوانتر دهكهن. له بارهی گۆڕانكاریهكانی ناو سوریا و پاراستنی ئیدارهی خۆسهر له باكووری رۆژههڵاتی سوریا ههموو وڵاتانی ئهندامی ناتۆ جگه له توركیا هاوبیرن. له ئێستادا ئهنقهره درك بهوه دهكات كه ناتوانێ ئهم كێشهیه لهگهڵ ئهمریكا و ناتۆدا چارهسهر بكات. سوپرایزیش نابێت ئهگهر له داهاتوویهكی نزیكدا هاكان فیدان وهزیری دهرهوهی توركیا لهمبارهیهوه سیاسهتێكی نوێ پیاده بكات. كۆدی ههشتهم: له ههمان كاتدا ئاماژهكان پێمان دهڵێت له داهاتوویهكی زۆر نزیكدا، پهیوهندی نێوان توركیا – روسیا تووشی قهیران دهبێت. ئهوهی له ئێستادا ئهنقهره دهیهوێت روونهدات دروستبوونی قهیرانه له پهیوهندیهكانی لهگهڵ روسیادا. بۆ روونهدانی ئهمهش دوورنیه توركیا له سوریادا چهند ههنگاوێك بهدڵی روسیا بگرێتهبهر، وهكو رادهستكردنهوهی ههریهك له عهفرین، ئدلب و ئهلباب به هێزهكانی سوپای سوریا كه رهنگه ئهمه بۆ ماوهیهكی كاتی رێگا له سهرههڵدانی قهیرانێك بگرێت له پهیوهندیهكانی ئهنقهره لهگهڵ مۆسكۆدا. له ئێستادا ئهگهرێكی زۆره كه توركیا دهنگ به ئهندامیهتی سوید له ناتۆ بدات. لهسایهی ئهمهشدا توركیا نۆژهنكردنهوهی فڕۆكه جهنگیهكانی له جۆری (ئێف – 16) گهرهنتی دهكات. جگه لهمه داواكاریهكانی دیكهی توركیا، لهمهڕ ئهندامیهتی له یهكێتی ئهوروپادا به تایبهتی لهم رۆژگارهدا نهمومكینه.
درەو: پرۆژەی (هێڵی سێیەم) پرۆژەو بەرنامەی سیاسی ئەدهەم بارزانی و هاوڕێكانییەتی بۆ دۆخی سیاسی و كۆمەڵایەتی هەرێمی كوردستان، لە بەرنامەكەیاندا هاتووە: هێلی سێهەم ، رەوتێکی سیاسی دیموکراسی نیشتمانی یە تێدەکۆشێ بۆ پەیرەوکردنی پرینسیپەکانی دیموکراسی , بەرەچاوکردنی داب و نەریت و ئایین وکلتوری خەلکی کوردستان لە پێناوی مسۆگەرکردنی دادپەروەری کۆمەلایەتی ، ئازادیەکان، مافەکانی مرۆڤ و پێگەیاندن و گەشەپێدانی تاکێکی وشیار بە ئامانجی بەدیهێنان و گەیشتن بە کۆمەلگایەکی هاوچەرخ کە ئاستێکی شیاوی خۆشگوزەرانی و ئازادیەکان بۆ تاک و خێزان فەراهام بکات . پرۆژەی بەرنامەی هێلی سێهەم پێشەکی ئەم رەشنووسە پرۆژەیەکی سیاسیە بۆ سەرهەڵدان و لەدایك بوونی ووتاریکی سیاسی نوێ و بەرنامەیە کی سیاسی وەك هێلی سێهەم ، بە ئامانجی پێکهێنانی هاوپەیمانیەکی سیاسی ، کە بتوانێ نوێنەرایەتی خەلکی کوردستان بکات لە چوارچیوەی دەستوری دەولەتی عێراقی فیدرال، کە تیایدا مافی هاولاتی بوونی راستەقینەو دادپەوەری کۆمەلایەتی و چەسپاندنی بنەماکانی کۆمەلگایەکی دیموکرات و بەرجەستەکردنی ئازادیەکان و دیاریکردنی ماف و ئەرکەکانی هەموو هاولاتیانی عێراقی وبە گشت نەتەوەو تایفەو پێکهاتەکانی تیا دەستنیشان بکرێت و دابین بکرێت . رەوتی هێلی سێیە م قەوارەیە کی سەربە خۆی هەیە لە دەوله ت و رێکخراوەکانی حکومی و نا حکومی ، هەروا کەسایەتیەکی ئیعتباری یاسایی سەربەخۆی هەیە و ئە م رەوتە دەگونجێ لەگە ڵ یاسای حیزب و رێکخستنە سیاسیەکان ژمارە ٣٦ ی سالی ٢٠١٥ ، هەروا خۆی دەگونجێنێت لە گە ڵ تەواوی ئە و یاسایانە ی لە عێراقدا بەرکارەو هیچ دژ بە یەکێک نیە لە نێوان پەیرەو پرۆگرام و ئامانجەکانی ئەم رەوتە لەگەڵ دەستوری عێراقی و یاسا بەرکارەکاندا ، پەیوەندی کردن بەم رەوتە کراوەیە بۆ هەردوو رەگەزی نێرو مێ بە بێ جیاوازی ڕەگەزیی و ئاینی و تائیفی. لەم لاوەش ئەو رەوتە ببێتە مایەی بەخشینەوەی هیواو ئومێدێکی تر بە کۆمەلانی خەلکی کوردستان بۆ دەربازبوون لەو دۆخە چەقبەستووە سیاسی و ئابوری و کۆمەلایەتی و جفایەتیەی بەرۆکی خەلکی کوردستانی گرتووه، چونکە دوای تێپەربوونی زیاتر لە ٣٠ سال لە دەسەلات و حوکمرانی هه ندیك حزب و شازادە سیاسیەکان هەموو سنورێکی بەزاندووە لە پێشێلکردنی یاساو زەوتکردنی مافەکانی خەلکی کوردستان و ، به هه ده ردانی سامانی گشتی و برسیکردنی خەلک و بەکارهێنانی توندوتیژی و زۆربوونی بێکاری و بلاوبوونەوەی دیاردەی هەژاری . ئەم جۆرە حوکمرانیە ناچێتە خانەی پێناسەی حکومەت ، حکومەت نوێنەری گەل و حوکمی گەلە ، بەلام ئەم حوکمرانیە تەنها دەسەلاتی چە ند کەسیکە لە دەسەلاتدارارانی هە ریم کە خەلکی کوردستانیان برسی کردووەو ولاتیان وێران کردووەو سامانی ژێرزەوی و سەرزەمینیان هەراج کردووە وە هەروا لەسەر ئاستی ئقلیمی و نێودەوله تی دا دەسەلاتدارانی هەرێمی کوردستان نەیانتوانیە خۆیان لەگەل هەلومەرجە نوێیەکان بگونجێنن و شیوازێکی دیپلوماسی گونجاو پەیرەو بکەن کە بەشێوەیەک لەگەل بەرژەوەندی یه بالاکانی گەلی کوردستان بگونجێنێت، هەردەم دەسەلاتدارێکی پاشکۆو ملکەچ بووەو بەرژەوەندی خودی خێزان و تاقم و دەستەکانی خۆیان لەسەروی بەرژەوەندی گەل و نیشتمان بووە. ئەم رەوتە سیاسی یە نوێیە وەك هێزێکی دیموکراتیخواز لە کوردستان و عێراق دا هەول ئەدات لە ژیر رۆشنایی دەستوری عیراقی فیدرال دەستوریک بۆ هەریمی کوردستان دابریژیت کە لە گشت دام ودەزگاو دامەزراوەکانی یاسادانان و راپەراندن وبه تایبه تی دادوەریدا لە کوردستان بەرنامەکەی جێبەجێ بکات. تەوە ری یەکەم ئەم رەوتە چی یە؟ هێلی سێهەم ، رەوتێکی سیاسی دیموکراسی نیشتمانی یە تێدەکۆشێ بۆ پەیرەوکردنی پرینسیپەکانی دیموکراسی , بەرەچاوکردنی داب و نەریت و ئایین وکلتوری خەلکی کوردستان لە پێناوی مسۆگەرکردنی دادپەروەری کۆمەلایەتی ، ئازادیەکان، مافەکانی مرۆڤ و پێگەیاندن و گەشەپێدانی تاکێکی وشیار بە ئامانجی بەدیهێنان و گەیشتن بە کۆمەلگایەکی هاوچەرخ کە ئاستێکی شیاوی خۆشگوزەرانی و ئازادیەکان بۆ تاک و خێزان فەراهام بکات . کاردەکەین بۆ بەکارهێنانی تەکنەلۆژیای ئەلەکترۆنی سەردەم لە بەرێوەبردنی رەوتەکەمان بۆ بلاوکردنەوەی پرۆگرامی سیاسی و هەروا لە کاری رێکخستن و نەخشەدانان و پرۆپاگاندەی هەلبژاردن وشرۆڤەی سیاسی دا. تەوەری دووەم ئامانجە گشتیە کان : لەسەر ئاستی نیشتمانی و نێودەولەتی ١-تێدەکۆشین بۆ بەدیهێنان و مسۆگەرکردنی جێبەجێکردنی مافە دەستوریەکانی خەلکی کوردستان لە چوارچێوەی دەستوری فیدرالی دا کە شەرعیەتی بە هەرێمی کوردستان داوە وەک هەرێمێکی دەولەتی عێراقی فیدرالی . ٢--عێراق ولاتێکی فرە نەتەوە فرە ئایین و مەزهەبە ، لە پێناوی ژیانی ئاشتیانەی گشت پئکهاتەکانی عیراق تیدەکۆشین لە پێناوی جێبەجێکردنی ئازادی سیاسی و ئازادی ئاینەکان و مەزهەبەکان و وە رێزگرتن لە داب و نەریت و کلتورە جیاوازەکان. ٣-تێدەکۆشین لە پێناوی پتەوکردن و سەرخستنی سیستەمێکی سیاسی فیدرال لەسەر ئاستی هەریم وعێراق بە پشت بەستن بە دەستوری فیدرالی عێراق و دەستوری داهاتووی هەریمی کوردستان كه ببئتە نمونەیەک لەسەر ئاستی رۆژهە لاتی ناوەراست . ٤-ئەم رە وتە نوێ یە ئامادەیە لەگەل گشت حیزب و رێکخراوەکانی کوردستان و عێراق دا کاری هاوبەش ئەنجام بدات کە تێدەکۆشن لە پێناوی سیستەمێکی دیموکراسی پەرلەمانی کارا کە نوینەری راستەقینەی خەلك بێت. ٥- ئەم رەوته لە کارو چالاکیەکانی دا پابەندە بە جارنامەی نێودەولەتی مافەکانی مرۆڤ . ٦--پشتگیری هەر هەولدان و پرۆژەیەکی ئاشتیانە ئەکەین کە ئامانجی چارەسەری کێشه ی کوردە لە هەر شوێنێک وه پیویستە ریز لە سنووری باشوری کوردستانی عیراق و ولاتە دراوسیکان بگیریت و هەر کیشەیەک لەسەر بنەماکانی دەستوری عیراقی فیدرال چارەسەر بکریت. ٧- پتەوکردنی پەیوەندی لەگەل ولاتانی دراوسێ و کۆمەلگای نێودەولەتی لەسەر بنەماکانی بەرژەوەندیە هاوبەشیەکانی هەردولا. ٨- ئیمە کارئەکەین لەپیناوی گەرانەوەی رەوەندی کوردی بۆ هەریمی کوردستان و سوود وەرگرتن لە ئەزموونە کانیان بۆ ئاوەدانکردنەوەو گەشەپیدانی کوردستان . ٩-کارئەکەین بۆ بەکارهێنانی تەکنەلۆژیای ئەلەکترۆنی سەردەم لە پەیوەندیەکان لەگەل رێکخراو دامەزراوە نێودەولەتیەکان و باشکردنی کاری بەرێوەبردن و رێکخستن ل گشت بوارەکان وەك بواری تەندروستی و لەناوبردنی تاوانە کان و کاری دیپلۆماسی و پەیوەندیە نێودەولەتیە کان . تەوەری سێهەم ئامانجە سیاسیەکان ١-کارئەکەین بۆ دارشتنی دەستورێکی هەمیشەیی هەرێمی کوردستان و وه جێبەجێکردنی . ٢-هەول ئەدەین بۆ یەکریزی ناومالی کوردی و هەروا عێراقی لە رێگای دیالۆگ و گفت وگۆی ئاشتیانە دوور لە بەکارهێنانی توندوتیژی و هەرەشە و تێکدانی باری ئاسایش و بلاوکردنەوەی پروپاگاندەی ترس و تۆقاندن .چارەسەرکردنی کێشەکانیش دەبێ لەسەر بنچینەی پاراستنی بەرژەوەندیەکانی خەلک بێت . ٣-ئێمە لەگەل گشت هێزە سیاسیەکانی هەریمی کوردستان و عێراق کار ئەکەین کە دیدوبۆچونی هاوبەش بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان و کارو ئامانجی هاوبەشی کورت خایەن و درێژخایەن کۆماندەکاتەوە لە پێناوی بەدیهێنانی داخوازیەکانی گەلەکەمان . ٤- کار ئەکەین بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانی نێوان هەرێمی کوردستان و حکومەتی فیدرالی عێراق لە روانگەی پشت بەستن بە دەستوری فیدرالی عێراق بۆ جێبەجێکردنی مافە دەستوریەکانی خەلکی کوردستان . ٥- کارئەکەین بۆ پاراستنی سەربەخۆیی دەسەلاتی دادوەری و جیاکردنەوەی ئەم دەسەلاتە لە هەردوو دەسەلاتی راپەراندن و جێبەجێکردن هەروا ریزگرتن لە ئەرک و سنورەکانی هەر سێ دەسەلاتەکە. ٦-هیچ کەسێک لە هەر پۆستێکی سیاسی و حکومی بێت وەیان هەر پێگەیەکی کۆمەلایەتی هەبێ لەسەروی یاسا نیە ، هەر بۆیە تێدەکۆشین لە پێناوی سەروەری یاساو چەسپاندنی لە رێگەی وشیارکردنەوەی خەلک و هەروا پەیرەوکردنی لە دامەزراوەکانی هەرێمی کوردستان . ٧-تیدەکۆشین بۆ جیبەجیکردنی تەواوی یاساکانی که پەیوەستن بە کۆمەلگای مەدەنی ، رۆژنامەوانی و رادەربرین . ٨-تیدەکۆشین بۆ یەکخستنی هێزه چەکدارەکانی هەریمی کوردستان ،لە چوارچیوەی سوپایەکی نیشتمانیدا بەشیوەیەک هیچ هیزیکی تر لە دەرەوەی سوپای نیشتمانی نەمینیت. ٩-کاردەکەین بۆ گەشەپێدانی سوپای نیشتمانی بۆ پاراستنی ئاسایشی خاکی نیشتمان . ١٠-هەوڵ ئەدەین بۆ جێبەجێکردنی مادەی ١٤٠ ی دەستووری فیدرالی عێراق بە کەرکوک و ناوچە کێشە لەسەرەکان . ١١-کارئەکەین لە پێناوی بەهێزکردنی کلتوری پێکەوە ژیانی ئاشتیانە لەسەرتاسەری عێراقدا . ١٢-بایەخدان بە ناوچە کوردستانیەکانی دەرەوەی سنووری هەرێمی کوردستان لە بواری فەرهەنگی و کلتوری و رۆشنبیری دا. ١٣-کارئەکەین بۆ دارشتنی دەستورێکی هەمیشەیی هەرێمی کوردستان و دەنگدان و پەسەندکردنی . ١٤-کاردەکەین بۆ بوونی پەیوەندی بەردەوام لە نێوان حکومه ت و هاوولاتی لە رێگای بەکارهێنانی گشت ئامرازەکانی تەکنەلۆژیای نوێ لە دەربرینی دیدوبۆچونە سیاسیەکان و نارەزایەکان و بایەخ دان بە راگەیاندنی سیاسی ئەلەکترۆنی و ئەنجامدانی راپرسی ئەلەکترۆنی بۆ زانینی دیدوبۆچونی خەلك سەبارەت بە بریارە سیاسیەکان لە گشت شارو شارۆچکە کان و لادێیە کان . تەوەری چوارەم ئامانجە ئابووریەکان ١-پێویستە بودجەی ساڵانەی ھەرێمی کوردستان بەشێوەیەکی روون و ئاشکرا بریاری لەسەر بدرێت و داهات و خەرجیەکان دیاربکرێت و بەهیچ شێوەیه ك بۆ هیچ کەسێك نەبێت بتوانێت ئەم سامانە گشتی یە بەهەدەربدات و وە نابێ ناکۆکی یە سیاسیەکان ببنه هۆی دواخستن و راگرتنی ، هەروا دەبێ بەپیی سەرژمێری دانشتوانی هەرێمی کوردستان بریار لەسەر بودجە بدرێت . ٢-چارەسەری کێشەی سامانی نەوت و کانزاکان پێویستە بە رێکارە یاسایی و دەستوریەکانی هەرێم و عێراق بێت . ٣-بەفیرۆدانی سامانی نیشتمانی و گەندەلی بووە بە دیاردەیەک و بەرون و ئاشکرا بەرچاومان دەکەوێت پێویستە رێکارە یاسایەکان بۆ سنوردانان و لێپرسینەوە جێبەجێبکرێن . ٤-پەیرەوکردنی سیاسەتێکی دارایی و دابەشکردنی سامانی نیشتمانی بە پێی ناوچە جوغرافیەکانی هەرێم کە ژێرخانێکی بەهێزی ئابوری زامن بکات بۆ خزمەتکردنی هاوولاتیان و خۆشگوزەرانی خەلکی کوردستان . ٥-هەول ئەدەین کێشەی بێکاری بنبر بکەین بە جێبەجێکردنی پرۆژەی گەورە و بچوك لە گشت شارو شارۆچکەکانی کوردستان لە بواری پیشەسازی و کشتوکال و بازرگانی و پەروردەدا ، هەروا هانی کەرتی تایبەت ئەدەین پێی یاسایەك کە خۆشگوزەرانی خەلک مسۆگەر بکات . ٦-هەول ئەدەین ژێرخانی ئابوری کوردستان گەشه پێبدەین ،سیستەمی باج بە شێوەیەک رێك بخرێت لە گەل ئاستی داهاتی مانگانەی هاولاتیان بگونجێت . ٧-کارئەکەین بۆ گەشه پێدانی کەرتی کشتوکال و هەروا کەمکردنەوەی هێنانە ناوەوەی بەروبومەکانی کشتوکال . ٨- کارئەکەین بۆ ئاوەدانکردنەوەو گەشەپێدانی دێهاتەکان بە یارمەتیدانی جوتیارەکان بۆ دروستکردنی خانوو چاندنی زەوی یەکان و دروستکردنی پرۆژەی کشتوکالی و دابینکردنی گشت خزمەتگوزاریەکان. ٩-کارئەکەین بۆ نەهێشتنی گەنده لی و قۆرخکردنی بازگانی لە ئاستی ناوخۆ و دەرەوە بە پیی دارشتنی یاسایەک کە ناردن و هاوردەی کالاکان ئاسان بکات دوور لە دەستتێوەردانی نایاسایی هەرلایەنێک . ١٠--کارئەکەین بۆ نەهێشتنی گەندەلی دارایی و ئابوری قۆرخکردنی جومگە ئابوری یەکان. ١١-پێویستە یاسای وەبەرهێنانی کوردستان هەموار بکرێتەوە بەشێوەیەک کە لە بەرژەوەندی خەلکی کوردستان بێت بۆ نەهێشتنی هەژاری . ١٢- کار ئەکەین بۆ چارەسەرکردنی کێشەی ئاو ،کارەبا، سووتەمەنی لە هەموو کوردستان بە شێوەیەک ئەم خزمەت گوزاریانە بە بەردەوام و بەبێ دابران بە نرخێکی گونجاو . ١٣- کار ئەکەین بۆ چارەسەرکردنی کێشەی نیشتە جێبوون بە نرخێکی گونجاو بە قیستی مانگانە ی درێژخایەن کە لە گەل ئاستی داهاتی مانگانەی کریارەکە بگونجێت ، هەروەها بە برێك پارە لە داهاتی سامانی گشتی هاوکاری کریار بکرێت . ١٤- کاردەکەین بۆ دابینکردن و راکێشانی غاز بە بۆری بۆ گشت شارو شارۆچکەکانی هەرێمی کوردستان ، تاوەکو ئەم پرۆسەیە جێبەجێنەکرێت ناکرێ غازی هەرێمی کوردستان هەناردەی دەرەوە بکرێت . ١٥-کارئەکەین بۆ گەشەپێدانی هەموو کەرتەکانی ئابوری بە کەرتی گەشتووگوزارو بایەخدان بە پاراستنی شوێنە دێرینەکان، وە پاراستنی داب و نەریتە جوانەکان و بلاوکردنەوەی فەرهەنگی رەسەنی کوردایەتی. ١٦-کارئەکەین بۆ جێبەجێکردنی یاسای قەدەغەکردنی کاری بازرگانی لەبەرپرسان و فەرمانبەرانی حکومی و وە بۆ هیچ حزبێک نیە سوود لە سامانی گشتی ببینێت . ١٧-کارکردن بۆ بەکارهێنانی تەکنەلۆژیای ئەلەکترۆنی بە شێوەیەك ببێتە هۆی بەرزبونەوەی ئاستی ئابوری هاوولاتیان و هاندانی هاوولاتیان بۆ بەکارهێنانی ئامرازەکانی بازرگانی ئەلەکترۆنی و کرین و فرۆشتنی ئەلەکترۆنی وخزمەتگوزاریە بانکیەکان بە ئەنجامی به رزکردنەوەی ئاستی زانستی هاوولاتیان و گەشەپێدانی ئابوری کوردستان. تەوەری پێنجەم ئامانجە کۆمەلایەتیەکان ١-کارئەکەین بۆ چارەسەرکردنی کێشەی ئاو، کارەبا، سووتەمەنی لە هەموو کوردستان بە شێوەیەک ئەم خزمەت گوزاریانە بە بەردەوام و بەبێ دابران بە نرخێکی گونجاو. ٢-کارئەکەین بۆ چارەسەرکردنی کێشەی نیشتەجێبوون لە رێگای هاندانی دروستکردنی یەکەی نیشتەجێبوون بە نرخێکی گونجاو بە قیستی مانگانە ی درێژخایەن کە لەگەل ئاستی داهاتی مانگانەی کریارەکە بگونجێت ، هەروەها بە برێک پارە لە داهاتی سامانی گشتی هاوکرری کریاربکرێت . ٣-کاردەکەین بۆ دابینکردن و راکێشانی غاز بۆری یەوە بۆ گشت شارو شارۆچکەکانی هەریمی کوردستان ، تاوەکو ئەو پرۆسەیە جێبەجێ نەکرێت ناکرێ غازی هەرێمی کوردستان هەناردەی دەرەوە بکرێت. ٤-کارئەکەین بۆ پشتگیری کردنی مافەکانی ئافرەتان ولە گەیشتن بۆ هەر پۆستێك و بەرێوەبردنی کارەکانیان لە گشت دام و دەزگا کان و رێکخراوەکانی کۆمەلگای مەدەنی . ٥-کارئەکەین بۆ پشتگیریکردن لە هەموو هەول و تەقەلای داهێنەران ، بەهرەمەندان ، کە گەلەکەمان کە بتوانن لە پانتایەکی زانستی چالاکیەکانی خۆیان ئەنجام بدەن . هەروا بۆ پەرەپێدانی سەنتەری لێکۆلینەوەو تۆژینەوەی زانستی. ٦-چارەسەرکرن و کەمکردنەوەی هەژاری و داکۆکی کردن لە خاوەن پێداویستیه تایبەتیەکان وهەموارکردنی یاسای کار و گەشەپێدانی بەشێوەیەک لەگەل بەرژەوەدیەکانی کرێکاران و زەحمەتکیشان بگونجێت لە کەرتی تایبەت و گشتی دا. ٧-دامەزراندنی سندوقێکی نیشتمانی دارایی لە رێگای تەرخانکردنی بەشێک لە داهاتی سالانەی سامانی نیشتمانی بۆ مسۆگەرکردنی ژیانێکی شایستە بۆ هەموو ئەو تاکانەی بێکارن و یارمەتیان بدرێت بۆ کار دۆزینەوەو هەروا دابینکردنی ژیانێکی شایسته بۆ خاوەن کەم داهاتەکا ن و چاوخشاندنەوە بە سیستەمی خانەنشین بە شێوەیەک ئاستی گوزەرانیان لەگەل گرانی بازار بگونجێت. ٨-کار ئەکەین بۆ دارشتنی سیستەمێکی تەندروستی حکومی ، بەدەرهێنانی ئەم سیستەمە لەژێرکۆنترۆلی کەرتی تایبەتی بۆ زامنکردنی خزمەتگوزاری تەندروستی گونجاو بۆ گشت هاوولاتیان لە ژێر چاودێری حکومی . ٩-کار ئەکەین کە سیستەمی پەروەردە و خوێندنی بالا بە تەواوی لەژێر کۆنترۆلی دەولەت بێت . ١٠-کار ئەکەین بۆ ئەوەی موچەی هاوولاتیانی سڤیل ئەوانەی بوونەتە قوربانی دەستی رژێمی بەعس لە فەیلیەکان ، بارزانیەکان ،نفالکراوەکان و شەهیدانی کیمیابارانی کوردستان بخرێتە سەر بوجەی حکومەتی فیدرالی عێراق . ١١-کار ئەکەین و گرنگی تەواو ئەدەین بە سەندیکا سەربەخۆکان کە دەربری داخوازیەکانی توێژوو چینەکانی کوردستانن . ١٢-کاردەکەین بۆ دامەزراندنی سیستەمێکی مۆدێرنی گواستنەوە بۆ گشت شارو شارۆچکەکانی کوردستان بە مەبەستی ناچارنەبوونی هاونشتمانیان بە مەبەستی بەکارهێنانی ئوتوموبێلی تایبەتی، ئەم سیستەمە لە ژێر کۆنترۆلی حکومه ت دەبێ. باوەری تەواومان بە راگەیاندنێکی ئازادو سەربەخۆ هەیە، بەمەرجێک پابەندی بنەما نیشتمانی و داب و نەریتە رەسەنە کان بوو. ١٣-هەول ئەدەین لە ریگای دامەزراندنی سندوقی دارایی نیشتمانی یارمەتیەکی مانگانە بۆ هەموو منالان تەرخان بکرێت تاوەکوو دەبن بە ١٨ سال . ١٤-کاردەکەین بۆ بەکارهێنانی تەکنەلۆژیای ئەلەکترۆنی لە هوشیارکردنەوەو لەناوبردنی هەژاری وخزمەتگوزاریەکان لە بواری تەندروستی کە ببێتە هۆی گەشەی کۆمەلگاو باشترکردنی ژیانی کۆمەلایه تی تاکە کەس بەدیهێنانی دادپەروەری کۆمەلایەتی لە نێوان چین و توێژەکانی کۆمەلگا .
شیكاری: درەو پاڵپشت بە داتاکانی کۆمپانیای دیلۆیت بۆ وردبینی نەوتی هەرێم لە کابینەی نۆیەمی حکومەت؛ 🔻 پرۆسەی نەوتی هەرێم؛ 🔹 حکومەتی هەرێمی کورستان بڕی (567 ملیۆن) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بۆری و بڕی (3 ملیۆن) بەرمیل نەوتی لە بازاڕەکانی ناوخۆ فرۆشتووە. 🔹 بە تێکڕا بەرمیلێک نەوتی هەرێم بە (54.89) دۆلار و لە ناوخۆ بە (55.95) دۆلار فرۆشراوە. 🔹 کۆی بەهای نەوتی هەناردەکراو (31 ملیار) دۆلار و لە ناوخۆش (217 ملیۆن و 235 هەزار) دۆلار بووە. 🔹 تێچوو و خەرجی نەوتی هەرێم (17 ملیار) دۆلار بووە. بڕی (14 ملیار) دۆلار گەڕاوەتەوە بۆ خەزێنەی گشتی. 🔻 ڕێڕەوە داراییەکان و خەرجی نەوتی هەرێم؛ 🔹 لە کابینەی نۆیەمدا گەورەترین خەرجی پرۆسەی نەوت شایستەی کۆمپانیا نەوتییەکان بووەو بڕەکەی بریتی بووە لە (10 ملیار) دۆلار. 🔹 بڕی (2 ملیار) دۆلار خەرجی گواستنەوەی نەوت بووە لە نێو خاکی هەرێم و دراوە بە کۆمپانیای بۆری کوردستان (KPC)، بڕی (ملیارێک و 586 ملیۆن) دۆلار دراوە بە کۆمپانیای وزەی تورکی (TEC) وەک کرێی بۆری و گواستنەوەی نەوتی هەرێم. یەکەم؛ پرۆسەی نەوت لە کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان 1. بڕی نەوتی فرۆشراو لە ڕێگەی بۆرییەوە حکومەتی هەرێمی کوردستان لە کابینەی نۆیەمدا (لە ناوەڕاستی ساڵی 2019ەوە بۆ کۆتایی چارەکی یەکەمی 2023) بڕی (567 ملیۆن و 932 هەزار و 43) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بۆرییەوە فرۆشتووە، بەجۆرێک زۆرترین فرۆشتن لە چارەکی یەکەمی (2020)دا تۆمار کراوەو بڕەکەی بریتی بووە لە (42 ملیۆن و 323 هەزار و 769) بەرمیل. کەمترینیشی لە چارەکی یەکەمی (2023)دا تۆمار کراوە کە بڕەکەی بریتی بووە لە (32 ملیۆن و 965 هەزار و 523) بەرمیل نەوتی خاو. بڕوانەی (خشتە و چارتی ژمارە (1)). خشتەی ژمارە (1) چارتی ژمارە (1) 2. بڕی نەوتی خاوی فرۆشراو لە بازاڕی ناوخۆی هەرێم بەپێی داتاکانی دیلۆیت، لە کابینەی نۆیەمدا، بڕی (3 ملیۆن و 929 هەزار و 899) بەرمیل نەوتی خاو لە بازاڕی ناوخۆی هەرێم فرۆشراوە بە پاڵاوگە نەوتییەکان. بەرزترین فرۆشتنیش لە چارەکی سێیەمی (2021) تۆمار کراوە بە بڕی (722 هەزار و 812) بەرمیل، لە چارەکەکانی دووەم و سێیەم و چوارەمی (2020) هیچ بڕێکی نەوت لە ناوخۆ نەفرۆشراوە. بۆ وردەکاری بڕوانە (خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (2)). 3. تێکڕای نرخی نەوتی فرۆشراوی هەرێم لە ڕێگەی بۆرییەوە لە سەردەمی کابینەی نۆیەمدا بەتێکڕا بەرمیلێک نەوتی هەناردەکراو بە (54 دۆلار و 89 سەنت) فرۆشراوە، بەرزترین نرخێک کە نەوتی هەرێمی تێدا ساغکراوەتەوە لە چارەکی دووەمی ساڵی (2022) بووەو تێیدا بەرمیلێک نەوت بە سەروو (100) دۆلار فرۆشراوە. کەمترین تێکڕای نرخی تۆمارکراویش لە چارەکی دووەمی ساڵی (2020) بووەو بەرمیلێک نەوت بە (15 دۆلار 781 سەنت) فرۆشراوە. بۆ وردەکاری بڕوانە (خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (3)). 4. تێکڕای نرخی نەوتی فرۆشراوی هەرێم لە ناوخۆ هەر بەپێی داتاکان بە تێکڕا بەرمیلێک نەوت لە بازاڕەکانی ناوخۆ بە (55 دۆلار و 952 سەنت) ساغکراوەتەوە، بەرزترین نرخێک کە نەوتی هەرێمی لە بازاڕی ناوخۆ پێ فرۆشرابێت، لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2022)دا بووەو بە تێکڕا بەرمیلێک نەوتی تێدا دراوەتە بە سەرو (84) دۆلار. کەمترین نرخی تۆمارکراویش لە چارەکی سێیەمی (2019) بووە و بەرمیلێک نەوتی تێدا دراوەتە (44 دۆلار و 338 سەنت). بۆ وردەکاری بڕوانە (خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (4)). 5. کۆی بەهای نەوتی خاوی فرۆشراوی هەرێم لە ڕێگەی بۆرییەوە بە درێژایی تەمەنی کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێم، (31 ملیار و 939 ملیۆن و 425 هەزار و 303) دۆلار داهاتی نەوتی هەناردە کراوی هەرێم بووە. زۆرترین داهاتیش لە چارەکی دووەمی ساڵی (2022)دا بووەو تێدا بڕی (3 ملیار و 776 ملیۆن و 446 هەزار و 251) دۆلار داهاتی نەوت بووە. کەمترین داهاتیش لە چارەکی دووەمی ساڵی (2020) بووە بە تۆمارکردنی بڕی (590 ملیۆن و 349 هەزار و 504) دۆلار. بۆ وردەکاری بڕوانە (خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (5)). 6. کۆی بەهای نەوتی خاوی فرۆشراوی هەرێم لە بازاڕەکانی ناوخۆ بە درێژایی تەمەنی کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێم، (217 ملیۆن و 235 هەزار) دۆلار داهاتی نەوتی فرۆشراوی ناوخۆ بووە. زۆرترین داهاتیش لە چارەکی سێیەمی ساڵی (2021) بووەو تێدا بڕی (36 ملیۆن و 28 هەزار و 560) دۆلار داهاتی نەوتی فرۆشراوی ناوخۆ بەدەستهاتووە. جگە لەوەی لە (9) مانگی کۆتایی ساڵی (2020) هیچ بڕە نەوتێک نەخراوەتە بازاڕی ناوخۆوە، بەڵام کەمترین داهاتی نەوتی خاوی ناوخۆ لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2020) بووە بە تۆمارکردنی بڕی (4 ملیۆن و 993 هەزار و 33) دۆلار. بۆ وردەکاری بڕوانە (خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (6)). 7. کۆی بەهای نەوتی خاوی فرۆشراوی هەرێم (هەناردەکراو لە ڕێگەی بۆری + ناوخۆ) بە کۆکردنەوەی داهاتەکانی نەوت (کە لە دوو خاڵی پێشتر ئاماژەمان پێدا) کۆی بەهای نەوتی هەرێم بە هەردوو شێوەی فرۆشتنی ناوخۆ و هەناردەکردن لە سەردەمی کابینەی نۆیەمدا بریتی بووە لە (32 ملیار و 156 ملیۆن و 606 هەزار و 303) دۆلار. زۆرترین داهاتیش لە چارەکی دووەمی ساڵی (2022)دا بووەو تێیدا بڕی (3 ملیار و 789 ملیۆن و 290 هەزار و 270) دۆلار داهاتی نەوت بووە. کەمترین داهاتیش لە چارەکی دووەمی ساڵی (2020) بووە بە تۆمارکردنی بڕی (590 ملیۆن و 349 هەزار و 504) دۆلار. بۆ وردەکاری بڕوانە (خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (7)). 8. کۆی خەرجی و تێچووی پرۆسەی نەوتی هەرێم لە بەشی دووەمی ئەم ڕاپۆرتەدا کاتێک تیشک دەخەینە سەر ڕێڕەوە داراییەکانی نەوتی هەرێم وردەکارییەکانی تێچوو و خەرجی نەوت ڕوون دەبێتەوە، بەڵام گرنگە لێرەدا ئاماژە بەوە بدەین کە کۆی خەرجی نەوتی هەرێم لە کابینەی نۆیەمدا بریتی بووە لە (17 ملیار و 365 ملیۆن و 125 هەزار و 349) دۆلار بە ڕێژەی (54%)ی کۆی گشتی داهاتی نەوت. زۆرترین خەرجی لە چارەکی دووەمی ساڵی (2022) بووەو تێدا بڕی (2 ملیارو 217 ملیۆن و 305 هەزار و 4) دۆلار خەرجی نەوت بووە. کەمترین خەرجیش بەهۆی دابەزینی نرخی نەوت و کەمی داهاتەوە لە چارەکی دووەمی ساڵی (2020) تۆمارکراوەو بڕەکەی گەیشتووە بە (273 ملیۆن و 45 هەزار و 13) دۆلار. بۆ وردەکاری بڕوانە (خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (8)). 9. سافی نەختینەی وەرگراو لە لایەن حکومەتی هەرێم دوای لێکدانەوەی داهات و خەرجی و تێچووی نەوت داتاکان ئەوە دەردەخەن، کە لە کابینەی نۆیەمدا بڕی (14 ملیار و 791 ملیۆن و 534 هەزار و 954) دۆلار بە ڕێژەی (46%)ی کۆی داهاتی نەوت، وەک نەختینە گەڕاوەتەوە بۆ سەر خەزێنەی گشتی هەرێم، زۆرترین داهاتیش لە چارەکی سێیەمی ساڵی (2022) بووەو تێدا بڕی (ملیارێک و 603 ملیۆن و 88 هەزار و 296) دۆلار لە داهاتی نەوت گەڕاوەتەوە. کەمترین داهاتی گەڕاوە لە چارەکی دووەمی ساڵی (2020) تۆمارکراوەو بڕەکەی (317 ملیۆن و 304 هەزار و 491) دۆلار بووە. بۆ وردەکاری بڕوانە (خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (9)). دووەم؛ ڕێڕەوە داراییەکان و خەرجی نەوت لە کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان 1. گۆڕانکاری لە ڕەسیدی حیساباتی کڕیاران بەپێی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت لە ماوەی کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە کاتی گۆڕانکاری لە ڕەسیدی حیساباتی کڕیاران چوار جار (لە چارەکی سێیەمی (2019)، چارەکی یەکەمی (2020)، چارەکی چوارەمی (2021) و چارەکی چوارەمی (2022)) بە گوژەمەی جیاواز پارە گەڕاوەتەوە بۆ حکومەتی هەرێم و لە سەرجەم ماوەکانی دیکە پارەکان خراوەتە سەر ڕەسیدی کڕیاران و بە تێکرای گشتیش (ملیارێک و 137 ملیۆن و 464 هەزار و 22) دۆلار چووەتە سەر حیساباتی کڕیاران. بۆ وردەکاری بڕوانە (خشتەی ژمارە (2) و چارتی ژمارە (10)). 2. پارەدانی پێشەکی دوورخایەن بەپێی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت تەنها چوار حاڵەتی لەم مامەڵەیە ڕوویداوە ئەویش لە (چارەکی سێیەمی (2019)ەوە بۆ کۆتایی چارەکی دووەمی 2020) لەم مامەڵەیەشدا بڕی (820 ملیۆن و 308 هەزار و 607) دۆلار گەڕاوتەوە بۆ خەزێنەی گشتی حکومەتی هەرێم. بۆ وردەکاری بڕوانە (خشتەی ژمارە (2) و چارتی ژمارە (11)). 3. سودو رسوماتی دیکە پەیوەست بە کڕیاران بە درێژایی تەمەنی کابینەی نۆیەم لە سەرجەم وەرزەکاندا بە بڕی جیاواز سودو رسومات دراوە بە کڕیاریان بە کۆی گشتیش لە چوارچێوەی ڕێڕەوە داراییەکان بڕی (418 ملیۆن و 953 هەزار و 799) دۆلار لە خەرجی نەوتی چووە بۆ ئەم بوارە. بۆ وردەکاری بڕوانە (خشتەی ژمارە (2) و چارتی ژمارە (12)). 4. شایستەی دارایی کۆمپانیا نەوتییەکان لە کابینەی نۆیەمدا بە تێکڕا بڕی (10 ملیار و 665 ملیۆن و 484 هەزار و 416) دۆلار چووە بۆ شایستەی دارایی کۆمپانیا نەوتییەکان، کە ئەمەش گەورەترین خەرجی پرۆسەی نەوتە لە چوارچێوەی تێچووە داراییەکان. گەورەترین خەرجکردنیش لە چارەکی دووەمی (2022)دا بۆ ئەم بوارە بریتی بووە لە بڕی (ملیارێک و 632 ملیۆن و 695 هەزار و 597) دۆلار، کەمترین خەرجی شاستەی کۆمپانیاکان لە چارەکی چوارەمی (2019) تۆمار کراوە بە بڕی (240 ملیۆن و 975 هەزار و 290) دۆلار. بۆ وردەکاری بڕوانە (خشتەی ژمارە (2) و چارتی ژمارە (13)). 5. خەرج و کرێی گواستنەوەی نەوت لە نێو خاکی تورکیا بۆ کۆمپانیای وزەی تورکی پاڵپشت بە داتاکان، حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ گواستنەوەی نەوتەکەی لە نێو خاکی تورکیادا لە سەردەمی کابینەی نۆیەمدا، بەکۆی گشتی بڕی (ملیارێک و 586 ملیۆن و 787 هەزار و 908) دۆلار بۆ کۆمپانیای وزەی تورکی (TEC) چووە. گەورەترین پارەدانیش بۆ ئەم مەبەستە لە چارەکی دووەمی (2022) دا بریتی بووە لە بڕی (214 ملیۆن و 803 هەزار و 23) دۆلار، کەمترین خەرجی گواستنەوە بۆ کۆمپانیا تورکییەکە لە چارەکی سێیەمی (2020) تۆمار کراوە بە بڕی (47 ملیۆن و 715 هەزار و 717) دۆلار. بۆ وردەکاری بڕوانە (خشتەی ژمارە (2) و چارتی ژمارە (14)). 6. خەرج و کرێی گواستنەوەی نەوت لە نێو خاکی هەرێم بۆ کۆمپانیای بۆری کوردستان بەپێی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ گواستنەوەی نەوتەکەی لە نێو خاکی هەرێمدا بە درێژایی تەمەنی کابینەی نۆیەم، بەکۆی گشتی بڕی (2 ملیار و 140 ملیۆن و 336 هەزار و 466) دۆلاری دراوە بە کۆمپانیای بۆری کوردستان (KPC). گەورەترین پارەدانیش بۆ ئەم مەبەستە لە چارەکی دووەمی (2021)دا بۆ ئەم بوارە بریتی بووە لە بڕی (238 ملیۆن و 932 هەزار و 863) دۆلار، کەمترین خەرجی گواستنەوە بۆ کۆمپانیای بۆری کوردستان لە چارەکی چوارەمی (2022)دا تۆمار کراوە بە بڕی (100 ملیۆن) دۆلار. بۆ وردەکاری بڕوانە (خشتەی ژمارە (2) و چارتی ژمارە (15)). 7. دانەوەی قەرزی کۆمپانیای وزەی تورکی (TEC) و کۆمپانیای نەوتی نێودەوڵەتی تورکی (TPCI) بەپێی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت حکومەتی هەرێمی کوردستان بە چوار گوژەمە لە (چارەکی سێیەم و چوارەمی (2019)، چارەکی یەکەمی (2020) و چارەکی یەکەمی (2022)) بڕی (435 ملیۆن 162) دۆلار لە بری قەرز دراوەتەوە بە کۆمپانیای وزەی تورکی (TEC) و کۆمپانیای نەوتی نێودەوڵەتی تورکی (TPCI). بۆ وردەکاری بڕوانە (خشتەی ژمارە (2) و چارتی ژمارە (16)). 8. پارەدان بۆ لایەنی سێیەم پارەدان بە لایەنی سێیەم یەکێکی دیکەیە لە بڕگەکانی خەرجی نەوتی هەرێم و لە ماوەی تەمەنی کابینەی نۆیەمی حکومەت، بە کۆی گشتی بڕی (759 ملیۆن و 741 هەزار و 359) دۆلار لەم بوارەدا بە خەرج دراوە گەورەترین پارەدانیش بۆ ئەم مەبەستە لە چارەکی دووەمی (2021) دا بۆ ئەم بوارە بریتی بووە لە بڕی (159 ملیۆن و 425 هەزار و 317) دۆلار، لە چارەکەکانی (دووەم، سێیەم و چوارەمی (2020)) هیچ خەرجییەک بۆ لایەنی سێیەم تۆمار نەکراوە. بۆ وردەکاری بڕوانە (خشتەی ژمارە (2) و چارتی ژمارە (17)). دوا بڕگەی ڕێڕەوی دارایی نەوتی هەرێم بریتی یە لە "داهاتی سەرباری بەدەستهاتوو" کە حکومەتی هەرێم بۆ یەک جار و لە چارەکی سێیەمی (2019) بڕی (3 ملیۆن و 562 هەزار و 302) دۆلاری بۆ گەڕاوەتەوە، بە درێژایی تەمەنی کابینەی نۆیەم. پاڵپشت بەو داتایانە لەم بەشەدا خرانەڕوو، دوای خستنەڕووی سەرجەم ڕێڕەوە داراییەکان خەرجی و تێچووی نەوت، داتاکان ئەوە دەردەخەن، کە لە کابینەی نۆیەمدا بڕی (17 ملیار و 365 ملیۆن و 125 هەزار و 349) دۆلار بە ڕێژەی (54%)ی کۆی داهاتی نەوت بۆ خەرجی بووە، وەک لە خاڵی (8)ی بەشی یەکەمی ئەم ڕاپۆرتە ئاماژەمان بۆ کردووە. تێبینی؛ کۆمپانیای دیلۆیت بۆ چارەکی یەکەمی (2023) هیچ داتاو ڕاپۆرتێکی بڵاو نەکردووەتەوە، بۆیە بۆ داتاکانی ئەو ماوەیە لە بارەی بڕی هەناردەو داهات و خەرجی نەوت پشت بە زانیارییە رۆژنامەوانییەکان بەستراوە. سەرچاوەکان 1. ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت لە سەردەمی کابینەی نۆیەم (چارەکی سێیەمی (2019) تا چارەکی چوارەمی (2022)) کە ژمارەیان (14) ڕاپۆرتە. 2. نەوتی هەرێمی کوردستان؛ شیکاری، لێکدانەوەی ژمارەو داتاکان، سلێمانی، چاپی یەکەم (2023) (کتێب؛ بەرهەمی دامەزراوەی میدیایی درەو). 3. بارگرانی و لێکەوتەکانی ئابوری سەربەخۆ؛ لە ڕووی (یاسایی، دارایی و ئابوری، سیاسی و کۆمەڵایەتی)یەوە، سلێمانی، چاپی یەکەم (2023) (کتێب؛ بەرهەمی دامەزراوەی میدیایی درەو).
راپۆرت: درەو بەر لە دەستپێكردنی لوتكەی وڵاتانی "ناتۆ"، ئەردۆغان ستراتیژێكی نوێی بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ سوید خستەڕوو، جارێكی تر پرسی ئەندامبوونی توركیا لە یەكێتیی ئەوروپا هێنایە پێشەوە، ئۆكراینا لەم لوتكەیەدا داوای ئەندامبوون لە رێكخراوی "ناتۆ" دەكات، بەڵام ئەمریكاو هاوپەیمانەكانی لەئەوروپا جارێ نایانەوێ لەمبارەیەوە هیچ خشتەیەكی زەمەنی دیاری بكەن، پێشبینی دەكرێت لەبری باسكردن لە ئەندامبوونی ئۆكراینا لە ناتۆ، ئەمریكا یارمەتییەكی دارایی ساڵانە هاوشێوەی ئەوەی بۆ ئیسرائیلی تەرخان كردووە، بۆ ئۆكراینا دابین بكات. وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. لوتكەی ڤیلنیۆس سەركردەكانی هاوپەیمانی باكوری ئەتڵەسی "ناتۆ" كە لە پایتەختی لیتوانیا كۆدەبنەوە، زۆر پرس لە بەردەمیاندا هەیە بۆ ئەوەی گفتوگۆیان لەبارەوە بكەن، چونكە ئەم هاوپەیمانێتییە كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا سەرۆكایەتیی دەكات، روبەڕووی ئاڵنگاری بێ پێشینە بووەتەوە. رۆژانی سێ شەممەو چوار شەممە، شاری (ڤیلنیۆس)ی پایتەختی لیتوانیا میوانداری لوتكەی ناتۆ دەكات، بڕیارە پرسی وەڵامدانەوەی هێرشی روسیا بۆسەر ئۆكرایناو داواكاریی ئۆكراینا بۆ ئەندامبوون لە ناتۆ، باڵ بەسەر لوتكەی ئەمجارەدا بكێشێت. لە دیارترین ئەو پرسانەی سەركردەكانی ناتۆ لە لوتكەی ڤیلنیۆس قسەوباسی لەبارەوە دەكەن بریتین لە: ئەندامبوونی ئۆكراینا لە ناتۆ پێشبینی دەكرێت ڤۆلۆدیمیر زیلینسكی سەرۆكی ئۆكراینا لە سەردانەكەیدا بۆ پایتەختی لیتوانیا، نامەیەك بۆ 31 وڵاتە ئەندامەكەی ناتۆ ببات: دەبێت هاوكات لەگەڵ كۆتایهاتنی جەنگ، ئۆكراینا ببێت بە ئەندام لە ناتۆ. ئۆكراینا لەگەڵ هاوپەیمانەكانی لە ئەوروپای ڕۆژهەڵات داوای نەخشەڕێگایەكی ڕوون دەكات، بەو پێیەی گرنگە كیێڤ پەیوەندی بە چەتری "بەرگری" ناتۆوە بكات، ئەمەش بۆ راگرتنی هەر هێرشێكی روسیا لە داهاتوودا. بەڵام دوودڵییەكی روون لەلایەن واشنتۆنو بەرلینەوە هەیە لەبارەی پێدانی بەڵێنی زیاتر بە ئۆكراینا، بەڵێنی زیاتر لەوەی كە پێشتر ناتۆ داویەتیو وتویەتی " رۆژێك لە رۆژان ئۆكراینا دەبێت بە ئەندامی ناتۆ" بەبێ دیاریكردنی خشتەی زەمەنی بۆ ئەم هەنگاوە. دیپلۆماتماران ماوەی چەند هەفتەیەكە سەرقاڵی ئامادەكردنی پەیامێكن كە ئاماژەیەكی "ئەرێنی" بە ئۆكراینا بدات. بڕیارە سەركردەكانی ناتۆ لەڕێگەی دروستكردنی ئەنجومەنی ناتۆو ئۆكرایناوە، پەیوەندییە سیاسییەكانیان بەهێز بكەنو بەرنامەیەكی چەند ساڵە دابنێن بۆ یارمەتیدانی كیێڤ لەپێناو "نزیكبوونەوە"ی لە پێوەرە سەربازییەكانی خۆرئاوا. بەڵام پرسیار هەیە لەبارەی ئەوەی ئایا تەنیا ئەم هەنگاوە بەسە بۆ قایلكردنی سەرۆكی ئۆكراینا، ئۆریسیا لۆتسیفیش لە ناوەندی توێژینەوەی "چاتام هاوس" دەڵێ:" تیمی زیلینسكی تا دوا سات دەجەنگێت لەپێناو بەدەستهێنانی زۆرترین ئیمتیاز". گرەنتی ئەمنیی وەك ئامادەكارییەك بۆ ئەندامبوون، زۆرێك لە وڵاتانی خاوەن قورسایی لە ناتۆدا لەوانە ئەمریكاو بەریتانیاو ئەڵمانیاو فەڕەنسا تاوتوێ پابەندبوونیان دەكەن بۆ ناردنی چەك بەمەبەستی یارمەتیدانی ئۆكراینا بۆ ئەوەی بەرگری لەخۆی بكات، بەگوێرەی قسەی سەرچاوە دیپلۆماسییەكان، ئەم پابەندبوونانە لە دەرەوەی چوارچێوەی پەیمانی باكوری ئەتڵەسی "ناتۆ" دەبێت. دوای زیاتر لە 500 رۆژ لە دەستپێكردنی هێرشی روسیا، بەبەهای دەیان ملیار دۆلار چەكو كەلوپەل بە ئۆكراینا دراوە، پێشبینی ئەوەش دەكرێت رێككەوتنێك لەگەڵ ئۆكراینا بكرێت هاوشێوەی رێككەوتنی نێوان ئەمریكاو ئیسرائیل، كە ئەمریكا ساڵانە چەند ملیار دۆلارێك لەشێوەی یارمەتی سەربازیدا بە ئیسرائیل دەدات. هەروەك رەنگە رێككەوتن لەبواری ئاڵوگۆڕی زانیاری هەواڵگری، راهێنانو دووبارە بنیادنانەوەی پیشەسازی چەكی ئۆكراینا رابگەیەندرێت، بەڵام هەندێك لە وڵاتان هۆشداری دەدەن لەوەی رەنگە ئەم جۆرە پابەندبوونانە نەبن بە بەدیلی ئەندامبوونی ئۆكراینا لە ناتۆو كارەكە زیاتر دوابخات. كریسجانیس كارینز سەرۆك وەزیرانی لاتیڤیا بەمدواییە رایگەیاند" باشترین گرەنتی بۆ ئۆكراینا ئەوەیە، لەگەڵ كۆتایهاتنی جەنگ، ئەندامێتی تەواوی لە ناتۆدا پێبدرێت". ئەندامبوونی سوید لە ناتۆ جارێكی تر رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆكی توركیا لە لوتكەی وڵاتانی ئەندامی ناتۆدا دەكەوێتەوە بەر رووناكی، بەوپێیەی دژی ئەندامبوونی سویدە لە ناتۆدا. وڵاتانی ئەندام پێداگری لەسەر ئەوە دەكەن ئەردۆغان لە كۆتایدا دەستبەرداری ناڕەزایەتییەكانی دەبێت سەبارەت بە ئەندامبوونی سویدو ژمارەی ئەندامانی ناتۆ بۆ (32) وڵات زیاد دەكات. سەرباری ئەوەی لە نیسانی رابردوودا، ئەنكەرە گڵۆپی سەوزی بۆ ئەندامبوونی فینلەندا لە ناتۆ هەڵكرد، بەڵام هێشتا بەربەستە لەبەردەم ئەندامبوونی سویددا، لە دۆخێكی لەمشێوەیەشدا پێویستە هەموو ئەندامانی ناتۆ هاوڕابن بەر لە وەرگرتنی هەر ئەندامێكی نوێ لە هاوپەیمانێتییەكەدا. پێشتر بۆ رێگریكردن لە ئەندامبوونی سوید، ئەردۆغان بابەتی پشتیوانیكردنی سویدی لە پارتی كرێكارانی كوردستان كردبوو بە بەهانە، بەڵام ئەمڕۆ ستراتیژێكی نوێ داڕشتو وتی:" دەرگای بەڕووی ئەندامبوونی توركیا لە یەكێتی ئەوروپا بكەنەوە، ئێمەش دەرگا بەڕووی ئەندامبوونی سوید لە ناتۆدا دەكەینەوە". لە كۆبونەوەی لوتكەی پێشووی ناتۆدا كە بەر لە ساڵێك لە مەدرید بەڕێوەچوو، كارەكە چەندین كاتژمێر دانوستانی ویست تا ئەردۆغان قایل بوو بەوەی بانگهێشتی فەرمی ئاڕاستەی سوید بكرێت بۆ ئەندامبوونی لە هاوپەیمانێتییەكەدا، ئەمەش تەنیا وەكو هەنگاوێكی بەرایی. بڕیارە لە ڤیلنیوس، ئەردۆغان چاوی بكەوێت بە هەریەكە لە (ئۆڵف كریسترسۆن) سەرۆك وەزیرانی سویدو (ینس ستۆڵتنبرگ) ئەمینداری گشتی پەیمانی باكوری ئەتڵەسی، لەم دیدارەدا، بەر لە دەستپێكردنی كۆبونەوەی لوتكەی هاوپەیمانێتییەكە جارێكی تر دۆسیەی ئەندامبوونی سوید لە ناتۆ بكرێتەوە. خەرجی سەربازیی دوای ئەوەی ساڵی 2014 روسیا نیمچە دورگەی (كریمیا)ی خستە سەر خاكی وڵاتەكەی، وڵاتانی ئەندامی ناتۆ بەڵێنیاندا لە ساڵی 2024وە بڕی (2%)ی تێكڕای داهاتی ناوخۆییان بۆ خەرجی سەربازی تەرخان بكەن، پێشبینی دەكرێت لەمساڵدا لە كۆی 31 وڵاتی ئەندامی ناتۆ 11 وڵاتیان خەرجی سەربازییان لە رێژەی دیاریكراو زیاتر بەرزكردبێتەوە، ئەمەش بەگوێرەی نوێترین ئامار كە ناتۆ دەریكردووە. لەمبارەیەوە، ینس ستۆڵتنبرگ ئەمینداری ناتۆ رایگەیاند" دڵنیام لەوەی ساڵی داهاتوو ئەم ژمارەیە بەرزتریش دەبێتەوە"، لە ساڵی 2014وە هاوپەیمانان جارێكی تر دانوستانیان كرد لەبارەی ئەم پایەندییەوە، ئەمەش لەرێگەی بەرزكردنەوەی خەرجی سەربازی، بۆ زانیاری رێژەی 2% بۆ خەرجی سەربازیی ئێستا نزمترین ئاستە. لەگەڵ ئەوەشدا، هێشتا زۆر پرسیار هەن كە وەڵامدانەوەیان یەكلانەبووەتەوە لەنمونەی خشتە زەمەنییەكەو هەندێك لە وڵاتان پێیانوایە ئەم كارە بەدیهێنانی چەندین ساڵ دەخایەنێت. پلانی ستراتیژی هێرشی روسیا بۆسەر ئۆكراینا وای لە پەیمانی باكوری ئەتڵەسی كرد پێداچونەوەیەكی گشتگیر بە سیستمی بەرگری خۆیدا بكات لە بەرەی خۆرهەڵاتەوە. سەركردەكانی ناتۆ پلانێكی ناوچەییان داڕشت لەگەڵ چوارچێوەی جیۆستراتیژی نوێدا بگونجێت، كە بە وردی هەڕەشە سەرەكییەكانو ئامرازە پێویستەكانی بەرگریكردن لە هەموو ناوچەكەو رێڕەوی ئەگەری كاركردن ڕوون دەكاتەوە. دیپلۆماتكاران دەڵێن توركیا ناڕازیەتی لە هەندێك لە پلانەكانی ناتۆ دەربڕیوە، بەڵام دەبێت لە كۆتایداو لە لوتكەكەدا "گڵۆپی سەوز" بۆ پلانەكان هەڵبكات. سەرچاوە: ئاژانسەكان