درەو: بڕیارە ناوەڕاستی مانگی داهاتوو بزووتنەوەی گۆڕان رێكخەر و ئەندامانی نوێی خانەی راپەڕاندن هەڵبژێرێت، ژمارەیەك ئەندامی جڤات و كارەكتەری ناو بزووتنەوەی گۆڕان خۆیان بۆ ئەندامی خانەی راپەڕاندن كاندید دەكەن، رێكخەری گشتی لە نێوان عومەر سەید عەلی و مستەفا سەید قادر یەكلا دەكرێتەوە. هەڵبژاردنی خانە رۆژی 15/11/2023 جڤاتی نیشتمانی بزووتنەوەی گۆڕان كۆبووەوەو بڕیاریدا بەپێی رێكارە دەستورییەكان خانەی راپەڕاندنی گۆڕان هەڵبژێردرێت. بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) بڕیارە لە ناوەڕاستی مانگی داهاتوودا جڤاتی نیشتمانی بزوتنەوەی گۆڕان رێكخەری گشتی و ئەندامانی خانەی راپەڕاندنی بزوتنەوەی گۆڕان هەڵبژێرێت. بە پێی مادەی (12) لە دەستوری ناوخۆی بزووتنەوەی گۆڕان خانەی راپەڕاندن بەرپرسی جێبەجێكردنی بڕیار و راسپاردەكانی جڤاتی نیشتمانی بزوتنەوەی گۆڕانە. خانەی راپەڕاندن پێكدێت لە ( رێكخەری گشتی، سكرتێری كاروباری جڤاتی نیشتمانی، فراكسیۆنەكان، ژوورەكان، باژێڕەكان، خەڵك و سەرۆكی جڤاتی گشتی)، تەنیا سەرۆكی جڤات لە جڤاتی گشتی هەڵدەبژێرێت ئەوانی دیكە بە رێكخەرەوە لە جڤاتی نیشتمانی هەڵدەبژێردرێن. هەڵبژاردنی رێكخەری گشتی و ئەندامانی خانەی راپەڕاندن دوو ساڵ جارێك دەبێت و رێكخەرو ئەندامانی خانەی راپەڕاندن تەنیا بۆ سێ خولی هەڵبژاردن بۆیان هەیە بۆ هەمان پۆست خۆیان كاندید بكەن. لەدوای هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لە 10/10/2021 بەرێوەچوو، بزووتنەوەی گۆڕان بە هاوپەیمانێتی لەگەڵ یەكێتی بەشداربوو، بەڵام هیچ كورسیەكی بەدەست نەهێنا، بۆیە ئەندامانی خانەی راپەڕاندن و رێكخەری گشتی دەستیان لەكاركێشایەوە، لە مانگی نیسانی 2022دا ئەندامانی خانەی راپەڕاندن لە جڤاتی نیشتمانی هەڵبژێردران، بەڵام عومەر سەید عەلی ئامادەنەبوو هەڵبژێدرێتەوە، بۆیە وەك رێكخەری دەستلەكاركێشاوە مایەوە. كێ دەبێتە رێكخەری گشتی بەپێی دەستوری ناوخۆی بزووتنەوەی گۆڕان رێكخەری گشتی بزوتنەوەی لەناو جڤاتی گشتی نیشتمانی هەڵدەبژێردرێت، ئەندامانی جڤاتی گشتی و نیشتمانی و كەسایەتییە ناسراوەكانی ناو بزووتنەوەی گۆڕان دەتوانن خۆیان كاندید بكەن بۆ رێكخەری گشتی بزووتنەوەی گۆڕان، بە دەنگدانی نهێنی و راستەوخۆ بە زۆرینەی سادە رێكخەری گشتی هەڵدەبژێردێت. بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) لە ئێستادا لەناو بزووتنەوەی گۆڕاندا باس لە دوو كەس دەكرێت بۆ رێكخەری گشتی بزووتنەوەی گۆڕان ئەوانیش (عومەر سەید عەلی و مستەفا سەید قادر)ە.  عومەری سەید عەلی ماوەی (6) ساڵە رێكخەری گشتی بزووتنەوەی گۆڕانە، كە دەكاتە سێ خول رێكخەرە، كە بەپێی دەستوری ناوخۆی گۆڕان رێكخەرو ئەندامانی خانە تەنیا بۆیان هەیە سێ خول خۆیان كاندید بكەن، بەڵام عومەر سەید عەلی تا ئێستا دوو جار خۆی هەڵبژاردووەو ئەم دوو ساڵەی كۆتایی وەك رێكخەری دەستلەكاركێشاوە ماوەتەوە، واتا بە پێی دەستور دەتوانێت بۆ خولێكی دیكە خۆی كاندید بكاتەوە. كەسە نزیكەكانی عومەر سەید عەلی باس لە دوو بۆچوون دەكەن. •    بۆچوونی یەكەم ئەوەیە عومەر سەید عەلی داوای كردووە كەسێكی دیكە خۆی كاندید بكات بۆ رێكخەری گشتی و دەیەوێت دەستاودەستی لەگەڵدا بكات و جارێكی دیكە خۆی كاندید ناكاتەوە. •    بۆچوونی دووەم پێی وایە عومەر سەید عەلی دەستبەرداری پۆستی رێكخەری گشتی بزووتنەوەی گۆڕان نابێت و خولێكی دیكەش بۆ رێكخەری گشتی هەڵدەبژێرێتەوە. لەبەرامبەردا بەشێك لە سەركردەكانی گۆڕان لەگەڵ ئەوەن (مستەفا سەید قادر) كە لە ئێستادا باڵاترین پۆستی گۆڕانی بەدەستەوەیە لەناو دامەزراوەكاندا و جێگری سەرۆكی هەرێمە، بكرێتە رێكخەری گشتی بزووتنەوەی گۆڕان، مستەفا سەید قادر لەلایەن كوڕانی نەوشیروان مستەفاوە پشتیوانی دەكرێت، ئێستا مستەفا سەید قادر هەژموونی بەسەر بزوتنەوەی گۆڕانەوە هەیەو دارایی بزووتنەوەی گۆڕان لەلایەن ئەوەوە پەیدا دەكرێت، پێشتر رۆڤان سەروەت ئەندامی جڤاتی نیشتمانی گۆڕان بڵاویكردەوە كە سەرۆكی تیمی حكومەت (مستەفا سەید قادر) هەژموونی بەسەر بزووتنەوەی گۆڕانەوە هەیە لەرووی سیاسی و داراییەوە و رێگری بەردەم پرۆسەی ئاشتەوایی و گەڕانەوەی ناڕازییەكانە . بۆیە چاوەڕوان دەكرێت ئەگەر عومەر سەید عەلی دەستبەرداری پۆستەكە ببێت ئەوا چانسی مستەفا سەید قادر لەهەموو كارەكتەرەكانی تری ئێستای ناو بزووتنەوەی گۆڕان زیاترە، چونكە ئەگەری گەڕانەوەی سەركردە ناڕازییەكان بۆناو بزووتنەوەی گۆڕان دوورە. (درەو) قسەی لەگەڵ بەشێك لەسەركردەكانی گۆڕانكرد، ئەوان پێیان وابوو كەسە نزیكەكانی عومەر سەید عەلی دەیانەوێت عومەر سەید عەلی خۆی هەڵبژێرێتەوەو بۆ خولێكی تر بكرێتەوە بە رێكخەری گشتی، بۆیە چاوەڕوان دەكرێت بۆ خولی داهاتووش عومەر سەید عەلی ببێتەوە بە رێكخەری گشتی بزووتنەوەی گۆڕان.  خانەی راپەڕاندن خانەی راپەڕاندنی بزووتنەوەی گۆڕان بەرێكخەری گشتیەوە لە (7) ئەندام پێكدێت ئەوانیش: •    رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان •    سكرتێری كاروباری ژوورەكان •    سكرتێری كاروباری فراكسیۆنەكان •    سكرتێری كاروباری باژێروانەكان •    سكرتێری جڤاتی نیشتمانی •    سكرتێری كاروباری خەڵك •    سەرۆكی جڤاتی گشتی جگە لە سەرۆكی جڤاتی گشتی كە ئەندامی خانەی راپەڕاندنەو راستەوخۆ لەلایەن ئەندامانی جڤاتی گشتیەوە پێشتر هەڵدەبژێردرێت، هەموو ئەندامانی تری خانە بە رێكخەری گشتیەوە لەناو جڤاتی نیشتمانی هەڵدەبژێردرێن. بڕیارە ناوەڕاستی مانگی داهاتوو ئەندامانی خانەی راپەڕاندن هەڵبژێردرین، بەشێك لە ئەندامانی ئێستای خانەی راپەڕاندن بەهۆی نەخۆشیەوە خۆیان كاندید ناكەنەوە، بۆیە ناوی چەند كارەكتەر و ئەندامێكی جڤاتی نیشتمانی دێت كە خۆیان بۆ ئەندامی خانەی راپەڕاندن كاندید دەكەن لەوانە: ( نزار محەمەد، چۆمان محەمەد ، هۆشیار عومەر، هێمن شیخانی، دڵخواز كاكە رەش، كاردۆ محەمەد، گوڵستان سەعید، بەختیار ئەولی، كاوە عەبدوڵا........) هەڵبژاردنەكانی ئەندامانی خانەی راپەڕاندن دوای دوو مانگ لە كۆچی دوایی نەوشیروان مستەفا، رۆژی 25/7/2017 رێكخەری گشتی و ئەندامانی خانەی راپەڕاندنی بزووتنەوەی گۆڕان هەڵبژێردران: خانەی راپەڕاندنی یەكەم: •     عومەری سەید عەلی  رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان •    محەمەد تۆفیق ڕەحیم، بۆ سكرتێری كاروباری ژوورەكان •    جەلال جەوهەر، بۆ سكرتێری كاروباری فراكسیۆنەكان •    عوسمانی حاجی مەحمود، بە سكرتێری كاروباری باژێروانەكان •    جەمال محەمەد، سكرتێری جڤاتی نیشتمانی •    شۆڕش حاجی، سكرتێری كاروباری خەڵك •    رەئوف عوسمان سەرۆكی جڤاتی گشتی رۆژی 14/9/2017 خانەی راپەڕاندنی بزووتنەوەی گۆڕان و رێكخەری گشتی بزووتنەوەكە هەڵبژێردران: خانەی راپەڕاندنی دووەم: •     عومەری سەید عەلی  رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان •    دەرباز محەمەد، بۆ سكرتێری كاروباری ژوورەكان •    جەلال جەوهەر، بۆ سكرتێری كاروباری فراكسیۆنەكان •    شەماڵ عەبدولوەفا، بە سكرتێری كاروباری باژێروانەكان •    عەدنان عوسمان، سكرتێری جڤاتی نیشتمانی •    برزۆ مەجید، سكرتێری كاروباری خەڵك •    جەمال محەمەد سەرۆكی جڤاتی گشتی (لەناو جڤاتی گشتی هەڵبژێردرا) بەهۆی شكستهێنانیان لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و بەدەستنەهێنانی هیچ كورسیەكیان، رۆژی 13/10/2021 رێكخەر و ئەندامانی خانەی راپەڕاندنی گۆڕان دەستیان لەكاركێشایەوە. بەڵام رۆژی 17/4/2022 لە جڤاتی نیشتمانی بەشێك لە ئەندامانی خانەی راپەڕاندن هەڵبژێردران: خانەی راپەڕاندنی سێیەم: * عومەر سەید عەلی رازی نەبوو هەڵبژێردرێتەوە وەك رێكخەری دەستلەكاركێشاوە مایەوە. * جەمال محەمەد سەرۆكی جڤاتی گشتی و ئەندامی خانەی راپەڕان * سەفین مەلا قەرە ئەندامی خانەی راپەڕان * شێخ كامیل پێنجوێنی ئەندامی خانەی راپەڕان * ئاسۆ رەحیم ئەندامی خانەی راپەڕان هەریەك لە برزۆ مەجید و دەرباز محەمەد رازینەبوون هەڵبژێدرێنەوە.      

راپۆرتی: درەو 🔻 وەزارەتی دارایی عێراق داهات و خەرجی خۆی بۆ سێ چارەکی یەکەمی ئەمساڵ بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکە؛ 🔹 كؤي داهاتي عيَراق (97) ترليؤن دينارة، داهاتي نةوتي (91 ترلیۆن) دینارة بەڕێژەی (93%)، داهاتي نانةوتي (6 ترلیۆن ) دینارة بەڕێژەی (7%). 🔹 لە سێ چارەکی یەکەمی ئەمساڵ کۆی گشتی خەرجییەکانی وەزارەتەکە بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (78 ترلیۆن) دینار، ئەم بڕەش (39%)ی ئەو خەرجییەیە لە یاسای بودجەی گشتی ساڵی (2023) بە (198 ترلیۆن) دینار خەمڵێندرابوو. 🔹 هەر بەپێی ئامارەکان لە نۆ مانگی یەکەمی ئەمساڵ، دوای لێدەرکردنی سەرجەم خەرجییەکان لە کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی، بەڕێژەی (15.7%) و پتر لە (17 ترلیۆن) دینار داهات لە خەرجی زیاتر بووە و سەرڕێژی کردووە. ئەمە لە کاتێکدایە کورتهێنان بۆ ساڵی دارایی (2023) بە بڕی (64 ترلیۆن) دینار خەمڵێندراوە. یەکەم؛ داهات و خەرجی عێراق لە نێوان خەمڵاندن و واقعدا پاڵپشت بە یاسای ژمارە (13)ی ساڵی 2023 "بودجەی گشتی عێراق بۆ ساڵانی (2023 – 2024 – 2025)، (ماددەی 1، یەکەم، بڕگەی ‌أ)؛ داهاتی گشتی عێراق بۆ ساڵی دارایی (2023) بە بڕی (134 ترلیۆن و 552 ملیار و 919 ملیۆن و 63 هەزار) دینار خەمڵێندرا. هاوکات (ماددەی 2، یەکەم)؛ خەرجی گشتی عێراق بۆ ساڵی دارایی (2023) بە بڕی (198 ترلیۆن و 910 ملیار و 343 ملیۆن و 590 هەزار) دینار خەمڵێندرا. کەواتە وەک لە (ماددەی 2، دووەم)دا هاتووە؛ کورتهێنان بۆ ساڵی دارایی (2023) بە بڕی (64 ترلیۆن و 357 ملیار و 424 ملیۆن و 527 هەزار) دینار خەمڵێندرا. بەپێی داتاکانی وەزارەتی دارایی عێراق تا کۆتایی مانگی ئەیلول، پوختەی داهاتی گشتی عێراق زیاتر لە (95 ترلیۆن و 848 ملیار و 186 ملیۆن و 624 هەزار) دیناربووە، بەم پێیەش لە ماوەی (9) مانگدا بڕی (71%) داهاتی بودجەی خەمڵێندراوی ساڵی (2023)ی پڕکردووەتەوە، بۆ ئەوەی توشی کورتهێنان نەبێت دەبێت بۆ سێ مانگی کۆتایی ئەمساڵ بڕی (38 ترلیۆن و 704 ملیار و 732 ملیۆن و 438 هەزار) بە ڕێژەی (29%)ی داهاتی خەمڵێندراوی نێو یاسای بودجە داهاتی دەستبکەوێت. بەڵام بەپێچەوانەوە وەک لە یاسای بودجەدا هاتووە عێراق خەرجییەکانی زۆر کەمکردووەتەوە، لە پێناو خۆدەربازکردن لە کوردتهێنان، بەپێی داتاکانی وەزارەتی دارایی عێراق تا کۆتایی مانگی ئەیلول کۆی خەرجییە گشتییەکانی عێراق زیاتر لە (78 ترلیۆن و 256 ملیار و 733 ملیۆن و 531 هەزار) دینار بووە، بەم پێیەش لە ماوەی (9) مانگدا بڕی (39%)ی خەرجی خەمڵێندراوی ساڵی (2023)ی پڕکردووەتەوە، بڕی (120 ترلیۆن و 653 ملیار و 610 ملیۆن و 58 هەزار) بە ڕێژەی (61%) خەرج نەکردووە، ئەگەر چی تەنها (3) مانگی لە بەردەست دەبێت بۆ خەرجکردنی ئەو بڕە پارەیەی کە لە یاسای بودجەدا خەمڵاندبووی!.   دووەم؛ داهات و خەرجی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە سێ چارەکی یەکەمی (2023)دا رۆژی (14ی تشرینی دووەمی 2023) وەزارەتی دارایی عێراق داهات و خەرجی خۆی تا کۆتایی مانگی ئەیلولی ئەمساڵ بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکە؛ 1.     داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە سێ چارەکی یەکەمی 2023 پاڵپشت بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، کە دواترینیانی بۆ ئەیلولی ساڵی (2023) لە (14ی تشرینی دووەمی 2023) بڵاو کردووەتەوە، کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (97 ترلیۆن و 711 ملیار و 445 ملیۆن و 241 هەزار و 893) دینار، بەجۆرێک بڕی (91 ترلیۆن و 148 ملیار و 437 ملیۆن و 67 هەزار و 175) دیناری بەڕێژەی (93.1%)ی لە داهاتی نەوتەوە سەرچاوەی گرتووە. بڕی (6 ترلیۆن و 563 ملیار و 8 ملیۆن و 174 هەزار و 718) دینار، بەڕێژەی (6.9%)ی داهاتی نانەوتی پێکیهێناوە. بڕی (ترلیۆنێک و 863 ملیار و 258 ملیۆن و 617 هەزار و 676) دیناری لە داهاتی ئاڵوگۆڕ (الارادات التحویلیة) کورتی هێناوە و بە پوختی (95 ترلیۆن و 848 ملیار و 186 ملیۆن و 624 هەزار و 217) دینار، کۆی داهاتی وەزارەتی دارایی بووە. بەم پێیەش و بە تێکڕا داهاتی مانگانە زیاتر لە (10 ترلیۆن و 649 ملیار و 789 ملیۆن) دینار و رۆژانە پتر لە (354 ملیار و 993 ملیۆن) دینار بووە. سەبارەت بە وردەکاری هەر یەک لە مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات، ئازار، نیسان، ئایار، حوزەیران، تەموز، ئاب و ئەیلولی (2023) بڕوانە (خشتەی ژمارە (1)). خشتەی ژمارە (1) 2.     خەرجی گشتی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ی وەزارەتی دارایی عێراق لە سێ چارەکی یەکەمی 2023 هەر بەپێی بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە مانگی یەک، دوو، سێ، چوار، پێنج، شەش، حەوت، هەشت و نۆی ساڵی (2023)، کۆی گشتی خەرجییەکانی وەزارەتەکە بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (78 ترلیۆن و 256 ملیار و 733 ملیۆن و 531 هەزار و 540) دینار، بەجۆرێک بڕی (69 ترلیۆن و 820 ملیار و 573 ملیۆن و 581 هەزار و 510) دیناری بەڕێژەی (88.9%)ی لە لەبواری خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (8 ترلیۆن و 436 ملیار و 159 ملیۆن و 950 هەزار و 30) دیناری بەڕێژەی (11.1%)ی بۆ بواری خەرجی وەبەرهێنان تەرخان کراوە. سەبارەت بە وردەکاری مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات، ئازار، نیسان، ئایاری، حوزەیران، تەموز، ئاب و ئەیلولی (2023) بڕوانە (خشتەی ژمارە (2)). خشتەی ژمارە (2) 3.     بوارەکانی خەرجی وەبەرهێنانی وەزارەتی دارایی عێراق لە سێ چارەکی یەکەمی 2023 خەرجییە گشتییەکانی وەزارەتی دارایی عێراق لە بواری خەرجی وەبەرهێنان لە سێ چارەکی یەکەمی ساڵی (2023)، کەرتەکانی (کشتووکاڵ، پیشەسازی، گواستنەوەو گەیاندن، بیناسازی و ڕێگاوبان و  پەروەردەو فێرکردن)ی گرتووەتەوەو بە سەرجەمیان بڕی (8 ترلیۆن و 436 ملیار و 159 ملیۆن و 950 هەزار و 30) دیناری بەڕێژەی (11.1%)ی خەرجییە گشتییەکانی بۆ تەرخان کراوە، بە جۆرێک؛ 1.    کەرتی کشتوکاڵ بڕی (451 ملیار و 90 ملیۆن و 427 هەزار و 418) دیناری بە ڕێژەی (5.3%)ی بۆ خەرج کراوە. 2.    کەرتی پیشەسازی بڕی (824 ملیار و 53 ملیۆن و 38 هەزار و 75) دیناری بە ڕێژەی (9.8%)ی بۆ خەرج کراوە. 3.    کەرتی گواستنەوە گەیاندن بڕی (ترلیۆنێک و 964 ملیار و 84 ملیۆن و 269 هەزار و 86) دیناری بە ڕێژەی (23.3%)ی بۆ خەرج کراوە. 4.    کەرتی بیناسازی و ڕێگاوبان بڕی (4 ترلیۆن و 255 ملیار و 450 ملیۆن و 528 هەزار و 455) دیناری بە ڕێژەی (50.4%)ی بۆ خەرج کراوە. 5.    کەرتی پەروەردەو فێرکردن بڕی (941 ملیار و 481 ملیۆن و 686 هەزار و 997) دیناری بۆ بە ڕێژەی (11.2%) بۆ خەرج کراوە. بۆ وردەکاری خەرجییەکانی وەبەرهێنان لە کەرتە جیاوازەکان لە سێ چارەکی یەکەمی ساڵی (2023) بڕوانە (خشتەی ژمارە (3)). خشتەی ژمارە (3) 4.    بەراوردکردنی کۆی داهات و خەرجی وەزارەتی دارایی عێراق لە سێ چارەکی یەکەمی 2023 لە سێ چارەکی یەکەمی ساڵی (2023)، کۆی گشتی خەرجییەکانی عێراق بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (78 ترلیۆن و 256 ملیار و 733 ملیۆن و 531 هەزار و 540) دینار. لە کاتێکدا کۆی پوختەی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (95 ترلیۆن و 848 ملیار و 186 ملیۆن و 624 هەزار و 217) دینار. واتە بڕی (17 ترلیۆن و 591 ملیار و 453 ملیۆن و 92 هەزار و 677) دیناری بەڕێژەی (15.7%) لە داهاتی گشتی ماوەتەوە. سەبارەت بە وردەکاری مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات، ئازار، نیسان، ئایار، حوزەیران، تەموز، ئاب و ئەیلولی ساڵی (2023) بڕوانە (خشتەی ژمارە (4)). خشتەی ژمارە (4) 5.    خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق لە سێ چارەکی یەکەمی 2023 لە سێ چارەکی یەکەمی ساڵی (2023)، کۆی خەرجییەکانی هەر سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق (ئەنجومەنی نوێنەران، سەرۆکایەتی کۆمار و ئەنجومەنی وەزیران)، بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (6 ترلیۆن و 985 ملیار و 634 ملیۆن و 619 هەزار و 784) دینار. بە جۆرێک؛ 1.    ئەنجومەنی نوێنەران بڕی (413 ملیار و 21 ملیۆن و 940 هەزار و 575) دیناری خەرجکردووە، لەو بڕەش تەنها (317 ملیۆن و 126 هەزار و 550) دیناری بە کەمتر لە (0.1%) خەرجییەکانی لە بواری خەرجی وەبەرهێنان بووە. 2.    سەرۆکایەتی کۆمار بڕی (42 ملیار و 368 ملیۆن و 344 هەزار و 47) دیناری خەرجکردووە، (100%)ی خەرجییەکانی لە بابی خەرجی بەگەڕخستن بووە. 3.    ئەنجومەنی وەزیران بڕی (6 ترلیۆن و 530 ملیار و 244 ملیۆن و 335 هەزار و 162) دیناری خەرجکردووە، بڕی (5 ترلیۆن و 68 ملیار و 534 ملیۆن و 874 هەزار و 259) دیناری بە ڕێژەی (78%) لە چوارچێوەی خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (ترلیۆنێک و 461 ملیار و 709 ملیۆن و 460 هەزار و 903) دیناری بە ڕێژەی (22%) بۆ وەبەرهێنان بەخەرج دراوە. بۆ وردەکاری خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکە لە سێ چارەکی یەکەمی ساڵی (2023) بڕوانە (خشتەی ژمارە (5)). خشتەی ژمارە (5)   سەرچاوەکان؛ 1.    قانون رقم (13) لسنة 2023 "الموازنة العامة الاتحادیة لجمهوریة العراق للسنوات المالیة (2023 – 2024 - 2025)"، الوقائع العراقیة، رقم 4726، 26 حزیران 2023. 2.    ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، -    حساب الدولة لغایة کانون الثاني لسنة 2023 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة شباط لسنة 2023 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة آذار لسنة 2023 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة نیسان لسنة 2023 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة ایار لسنة 2023 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة حزیران لسنة 2023 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة تموز لسنة 2023 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة اب لسنة 2023 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة ایلول لسنة 2023 للموازنە الاتحادیة سەرجەم ڕاپۆرتەکان لەم لینکەی خوارەوە بەردەستن؛ https://bitly.ws/YMZ3  

راپۆرتی: درەو 🔻 ئەنجومەنی باڵای دادوەری عێراق، دواین ئاماری خۆی لەسەر ئاستی (15) پارێزگاکەی عێراق تایبەت بە ژمارەی (هاوسەرگیری و جیابوونەوە) لە (18/10/2023) بۆ مانگی ئەیلولی (2023) بڵاو کردەوە، بەپێی ئامارەکە لە (9) مانگدا؛ 🔹 لە سێ چارەکی یەکەمی (2023)دا ئامارەکان دەگاتە (215 هەزار و 990) حاڵەتی هاوسەرگیری تۆمارکراو، کە (183 هەزار و 562) گرێبەستیان بە ڕێژەی (85%) لە دادگاکان و (32 هەزار و 428) حاڵەتیان بە ڕێژەی (15%) لە دەرەوەی دادگاکان ئەنجام دراوە و دواتر لە دادگا پەسەند کراون. 🔹 (54 هەزار و 494) حاڵەتی جیابوونەوە تۆمار کراوە. نزیکەی (74%)ی جیابوونەوەکان لە دەرەوەی دادگاکان یەکلاکراونەتەوە! کە (40 هەزار و 162) کۆی حاڵەتەکان بوە! تەنها (26%)ی جیابوونەوەکان بە بڕیاری دادگا یەکلاکراونەتەوە کە ژمارەیان (14 هەزار و 332) حاڵەت بووە. ئامارەکانی هاوسەرگیری و جیابوونەوە لە عێراق بۆ سێ چارەکی یەکەمی 2023 رۆژی (18/10/2023) ئەنجومەنی باڵای دادوەری عێراق، داتاکانی خۆی لەسەر ئاستی (15) پارێزگاکەی عێراق تایبەت بە ژمارەی (هاوسەرگیری و جیابوونەوە) بۆ مانگی ئەیلولی (2023) بڵاو کردەوە، تێیدا هاتووە؛ (17 هەزار و 634) حاڵەتی هاوسەرگیری ئەنجامدراوە کە (14 هەزارو 215) گرێبەستیان لە دادگاکان و (3 هەزار و 419) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان ئەنجام دراوە و دواتر لە دادگا پەسەند کراون. هاوکات (5 هەزار و 462) حاڵەتی جیابوونەوە تۆمار کراوە کە (هەزارو 508) حاڵەتیان لە دادگاکان و (3 هەزار و 954) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان یەکلابونەتەوەو دواتر لە دادگا پەسەند کراون. بە هەڵدانەوەی ئامارەکانی مانگەکانی پێشووتری ئەمساڵ حاڵەتەکان لە سێ چارەکی یەکەمی (2023)دا دەگاتە (215 هەزار و 990) هاوسەرگیری تۆمارکراو و (54 هەزار و 494) حاڵەتی جیابوونەوەی هاوسەران. بە جۆرێک؛ # لە کانونی دووەمی 2023 دا، (25 هەزار و 406) حاڵەتی هاوسەرگیری ئەنجامدراوە کە (22 هەزارو 300) گرێبەستیان لە دادگاکان و (3 هەزار و 106) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان ئەنجام دراوە و دواتر لە دادگا پەسەند کراون. هەر لە هەمان ماوەدا (6 هەزار و 335) حاڵەتی جیابوونەوە تۆمار کراوە کە (هەزارو 428) حاڵەتیان لە دادگاکان و (4 هەزار 907) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان یەکلابونەتەوەو دواتر لە دادگا پەسەند کراون. # لە کانونی شوباتی 2023 دا، (27 هەزار و 510) حاڵەتی هاوسەرگیری ئەنجامدراوە کە (22 هەزارو 16) گرێبەستیان لە دادگاکان و (5 هەزار و 494) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان ئەنجام دراوە و دواتر لە دادگا پەسەند کراون. لەگەڵ ئەوەشدا (6 هەزار و 147) حاڵەتی جیابوونەوە تۆمار کراوە کە (هەزارو 506) حاڵەتیان لە دادگاکان و (4 هەزار و 641) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان یەکلابونەتەوەو دواتر لە دادگا پەسەند کراون. # لە مانگی ئازاری 2023 دا، (27 هەزار و 613) حاڵەتی هاوسەرگیری ئەنجامدراوە کە (24 هەزارو 376) گرێبەستیان لە دادگاکان و (3 هەزار 237) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان ئەنجام دراوە و دواتر لە دادگا پەسەند کراون. هاوکات (6 هەزار و 518) حاڵەتی جیابوونەوە تۆمار کراوە، کە (هەزارو 685) حاڵەتیان لە دادگاکان و (4 هەزارو 833) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان یەکلابونەتەوەو دواتر لە دادگا پەسەند کراون. # لە مانگی نیسانی 2023 دا، کەمترین ڕێژەی هاوسەرگیری تۆمارکراوە بەراورد مانگەکانی دیکەی سێ چارەکی یەکەمی ئەمساڵ، بەجۆرێک؛ (17 هەزار و 105) حاڵەتی هاوسەرگیری ئەنجامدراوە کە (14 هەزارو 786) گرێبەستیان لە دادگاکان و (2 هەزار و 319) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان ئەنجام دراوە و دواتر لە دادگا پەسەند کراون. بە هەمان شێوەی ئامارەکانی هاوسەرگیری کەمترین ڕێژەی جیابوونەو لەم مانگەدا تۆمار کراوە کە بریتی بووە لە؛ (4 هەزار و 643) حاڵەتی جیابوونەوە تۆمار کراوە کە (هەزارو 326) حاڵەتیان لە دادگاکان و (3 هەزار و 317) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان یەکلابونەتەوەو دواتر لە دادگا پەسەند کراون. # بە پێچەوانەی مانگی نیسان لە مانگی ئایاری 2023 دا، بەرزترین ڕێژەی هاوسەرگیری تۆمارکراوە بەراورد مانگەکانی دیکەی سێ چارەکی یەکەمی ئەمساڵ، بەجۆرێک؛ (28 هەزار و 840) حاڵەتی هاوسەرگیری ئەنجامدراوە کە (25 هەزارو 610) گرێبەستیان لە دادگاکان و (3 هەزار و 230) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان ئەنجام دراوە و دواتر لە دادگا پەسەند کراون. هاوکات ئامارەکانی جیابوونەوە، کە لەم مانگەدا تۆمار کراوە بریتی بووە لە؛ (6 هەزار و 728) حاڵەتی جیابوونەوە کە (هەزارو 796) حاڵەتیان لە دادگاکان و (4 هەزار و 932) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان یەکلابونەتەوەو دواتر لە دادگا پەسەند کراون. # لە حوزەیرانی 2023 دا، (25 هەزار و 687) حاڵەتی هاوسەرگیری ئەنجامدراوە کە (22 هەزارو 688) گرێبەستیان لە دادگاکان و (2 هەزار 999) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان ئەنجام دراوە و دواتر لە دادگا پەسەند کراون. لەگەڵ ئەوەشدا (5 هەزار و 880) حاڵەتی جیابوونەوە تۆمار کراوە کە (هەزارو 449) حاڵەتیان لە دادگاکان و (4 هەزار و 431) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان یەکلابونەتەوەو دواتر لە دادگا پەسەند کراون. # لە مانگی تەموزی 2023 دا، (26 هەزار و 778) حاڵەتی هاوسەرگیری ئەنجامدراوە کە (22 هەزارو 731) گرێبەستیان لە دادگاکان و (4 هەزار و 47) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان ئەنجام دراوە و دواتر لە دادگا پەسەند کراون. هاوکات (5 هەزار و 808) حاڵەتی جیابوونەوە تۆمار کراوە کە (هەزارو 549) حاڵەتیان لە دادگاکان و (4 هەزارو 259) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان یەکلابونەتەوەو دواتر لە دادگا پەسەند کراون. # لە ئابی 2023 دا، (19 هەزار و 417) حاڵەتی هاوسەرگیری ئەنجامدراوە کە (14 هەزارو 840) گرێبەستیان لە دادگاکان و (4 هەزار و 577) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان ئەنجام دراوە و دواتر لە دادگا پەسەند کراون. هاوکات بەرزترین ڕێژەی جیابوونەو لەم مانگەدا تۆمار کراوە لە سێ چارەکی یەکەمی ئەمساڵ، کە بریتی بووە لە؛ (6 هەزار و 937) حاڵەتی جیابوونەوەی تۆمار کراو، کە (2 هەزارو 85) حاڵەتیان لە دادگاکان و (4 هەزار و 888) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان یەکلابونەتەوەو دواتر لە دادگا پەسەند کراون. کەواتە کۆی حاڵەتەکان (هاوسەرگیری و جیابوونەوە) لە سێ چارەکی یەکەمی (2023)دا دەگاتە (215 هەزار و 990) هاوسەرگیری تۆمارکراو، کە (183 هەزار و 562) گرێبەستیان بە ڕێژەی (85%) لە دادگاکان و (32 هەزار و 428) حاڵەتیان بە ڕێژەی (15%) لە دەرەوەی دادگاکان ئەنجام دراوە و دواتر لە دادگا پەسەند کراون. هاوکات (54 هەزار و 494) حاڵەتی جیابوونەوە تۆمار کراوە. ئەوەی جێگەی تێڕامانە نزیکەی (74%)ی جیابوونەوەکان لە دەرەوەی دادگاکان یەکلاکراونەتەوە کە (40 هەزارو 162) کۆی حاڵەتەکان بوەوە تەنها (26%)ی جیابوونەوەکان بە بڕیاری دادگا یەکلاکراونەتەوە کە (14 هەزار و 332) حاڵەت بووە. (بڕوانە خشتە و چارتی هاوپێچ)      

درەو: راپۆرتی: ئەمواج میدیا حکومەتی هەرێم هەوڵە درێژخایەنەکانی لە زیندوکردنەوەی دروستکردنی هێڵی شەمەندەفەر بۆ بەستنەوەی ئێران و تورکیا لە رێگەی ئەو خاکەی دەسەڵاتی بەسەریدا هەیە زیندودەکاتەوە، ئەم پێشهاتە دوای ئەوە دێت کە ئەنقەرەو بەغدا پرۆژەی رێگای گەشەکردنی نێوانیان ئاشکرا کرد کە هەولێری تێدا نییە، وادیارە بەرپرسە کوردەکانی عێراق لەو بڕوایەدان کە پاڵنەری سیاسی لە پشت دورخستنەوەی هەولێرە لەو پرۆژە گەورەیەی هێڵی ئاسنین و رێگاوباندا کە لە نێوان بەغدا و ئەنقەرەدا هەیە. پێشخستنی پرۆژەی هێڵی شەمەندەفەر لە هەرێمی کوردستاندا لەبەردەم ئاڵنگاری گەورەدایە، لەلایەکی ترەوە زیندوکردنەوەی ئەو پرۆژەیە پەیامێکی سیاسی تێدایە بەپلەی یەکەم بۆ یادخستنەوەی هێزەکانی ترە کە هەرێمی کوردستان پێویستە پشکی هەبێت لە هەوڵە ئیقلیمییەکاندا نەک جێگرەوەی بۆ بدۆزرێتەوە لە بنیاتنانی رێگای نێوان عێراق و تورکیادا. پێشهاتەکانی ئەم دواییە گرنگی پرۆژەی هێڵی شەمەندەفەری لای هەولێر زیاترکرد، بەتایبەت کاتێک پەتای (کۆڤید-19) پێشکەوتنەکانی هەرێمی بۆ چەند ساڵ دواخست، بۆیە هەرێمی کوردستان لە تشرینی دووەمی ساڵی (2022)دا رێککەوتنێکی بۆ پێشخستنی ژێرخانی هێڵی ئاسنین لەناوچەکە لەگەڵ کۆمپانیایەکی ئەڵمانی ئیمزاکرد، لە مانگی حوزەیرانیشدا دانا عەبدولکەریم، وەزیری ئاوەدانکردنەوەی هەرێم رایگەیاند کە کاری لە پێشینەی جێبەجێکردنی پرۆژەی هێڵی شەمەندەفەر دەبێت. رێڕەوی سەرەکی هێڵی شەمەندەفەری پێشنیارکراو لە سنوری تورکیاو دەروازەی ئیبراهیم خەلیلەوە دەستپێدەکات، بە پارێزگاکانی دهۆک و هەولێر و سلێمانیدا تێدەپەڕێت، لە دەروازەی سنوری پەروێزخان لەگەڵ ئێران کۆتایی دێت، هەروەها ئەگەری هەیە هێڵی دووەم ناوچە شاخاوییەکان لە ئێران و عێراق لە هەرێمی کوردستان بەیەکەوە ببەستێتەوە. تا ئێستا پرۆژەکە لە قۆناغی سەرەتادایە، مانگی رابردوو حکومەتی هەرێمی کوردستان رایگەیاند، راپۆرتی جەدوا بەهاوکاری کۆمپانیایەکی ئیسپانی ئامادەکراوە، لەگەڵ ئەوەشدا دیارنییە کەی کۆتایی بە پرۆسەی دیزاین و تەندەرین کۆتایی دێت.   رێگای گەشەپێدانی عێراق-تورکیا یەکێک لە پاڵنەرە سەرەکییەکانی زیندوکردنەوەی پرۆژەی هێڵی ئاسنینی حکومەتی هەرێمی کوردستان، پرۆژەی رێگەی گەشەپێدانی نێوان عێراق و تورکیایە، یان پرۆژەی "کەناڵی وشک".  لە مانگی ئازاردا تۆڕی هێڵی ئاسنین و رێگای خێرای هاوتەریب کە تێچووەکەی دەگاتە  (17) ملیار دۆلاری ئەمریکی راگەیەندرا، ئەم پرۆژەیە بەندەری فاو لە پارێزگای بەسرە بە تورکیاوە دەبەستێتەوە، ئەم رێگایە کە درێژییەکەی دەگاتە (1200) کیلۆمەتر بە هەرێمی کوردستاندا تێدەپەڕێت تا لە فیشخاپور دەگاتە سنوری تورکیا. فیشخاپور بەشێکە لە خاکی هەرێمی کوردستان، لە سنوری ئیدارەی پارێزگای دهۆکدایە، بەڵام ناکەوێتە ناوجەرگەی هەرێمەوە واتە ئەو رێگایە بەناو جەرگەی ئەو خاکەدا ناڕوات کە لە ژێر دەسەڵاتی هەرێمی کوردستاندایە بەڵکو بە بەشێکی بچوکی خاکی هەرێمدا تێدەپەڕێت، بە ئەگەری زۆرەوە ئەنقەرەو بەغدا لەو بڕوایەدان دەتوانن هەرێم ناچار بکەن کەبەم هەوڵە رازی ببێت. دورخستنەوەی حکومەتی هەرێم لە دەستپێشخەری ژێرخانێکی گەورە هەڕەشەیە بۆسەر هەژمونەکەی، ئانۆ جەوهەر، وەزیری گواستنەوەی هەرێم دەڵێت، راگەیاندنی رێگەی گەشەپێدانی عێراق-تورکیا بەبێ هەرێمی کوردستان روناکی نابینێت، وەزیرەکەی هەرێم هۆشداریدا کە تۆڕی هاتوچۆی پێشنیارکراو دەبێت دوربێت لە "جیاکاری" بەرامبەر هەر عێراقییەک. بەغداد هەبوونی هەر جوڵەیەکی سیاسی لە پشت پرۆژەی "کەناڵی وشک" رەتدەکاتەوە، باسم ئەلعەوادی، وتەبێژی حکومەتی عێراق رایگەیاند، هۆکاری بەشداری پێنەکردنی حکومەتی هەرێم لە پرۆژەکەدا تەنها هۆکاری هونەری بووە، هەڵکەوتەی هەرێمی کوردستان شاخاوییە و نەگونجاوە بۆ جێبەجێکردنی ئەو پرۆژەیە، لەگەڵ ئەوەشدا پلانمان هەیە کە لە کۆتاییدا کوردستان بەشداری پێبکرێت، لەگەڵ ئەمانەشدا کوردەکانی عێراق لەو بڕوایەدا نین کە هۆکاری هونەری رێگری سەرەکی بوبێت لە بەشداری پێکردنی حکومەتی هەرێم لە پرۆژەکەدا، بەرپرسێکی باڵای وەزارەتی ئاوەدانکردنەوەی هەرێم بە پێگەی ئەمواجی راگەیاند، رێگەی گەشەکردنی نێوان عێراق-تورکیا هەوڵێکی سیاسییە بۆ سنوردانان بۆ هەژمونی ئابووری و سیاسی هەولێرلە رێگەی بەستنەوەی راستەوخۆی عێراق بە تورکیاوە. پرۆژەی هێڵی ئاسنی هەرێمی کوردستان هۆکاری مشتومڕێکی گەرمی هەرێمییە، مشتومڕەکە بەشێوەیەکی تایبەت سەبارەت بە رێگایەکی نوێیە کە ئەوروپا بە هندەوە دەبەستێتەوە، رێگا نوێکە رێڕەوێکی ئابووریە لە نێوان هند و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەوروپادا، هەروەها رێگەیەکی شەمەندەفەر و بارهەڵگرتنە کە لە ئیسرائیل، ئەردەن، سعودیە و ئیماراتەوەیە، جێی ئاماژەیە ئەم رێڕەوە لە دەرەوەی هەردوو وڵاتی تورکیاو عێراقە. ئاڵنگارییەکانی بەردەم هێڵی شەمەندەفەری حکومەتی هەرێم پڕۆژەی هێڵی ئاسنی حکومەتی هەرێم دەستپێشخەرییەکی تازە نییە، بەڵکو ساڵی (2006) حکومەتی هەرێمی کوردستان لە دەزگاکانی راگەیاندنەوە باسیان لەم پرۆژەیە دەکرد، دەبوو ساڵی دوای ئەوە دەست بە پرۆژەکە بکرێت، بەڵام دوای پێنج ساڵ بێ ئەوەی هیچ هەنگاوێکی بۆ بنرێت پرۆژەکە لە ساڵی (2012) بۆ کاتێکی دیارینەکراو دواخرا، لەو کاتەوە ئاڵنگارییە دارایی و ئەمنیەکانی هەولێر رێگر بووە لەبەردەم زیندوکردنەوەی پرۆژەکەدا، بەشێک لەو ئاڵنگارییانە ئەوە بوو کە لە ساڵی (2013) پشکی هەرێمی کوردستان لە بودجەی عێراق کەمکرایەوە، پاشان ساڵی دواتر دا*عش لە باکوری عێراق هێرشی ئەنجامدا و دۆخەکە ئاڵۆزتر بوو، هەروەها تیچووی دارایی و لێکەوتە سیاسییەکانی ئەنجامدانی ریفراندۆم کە لە ساڵی (2017) ئەنجامدرا ئاڵنگارییەکی تر بوو.  بەغدا، ئەنقەرەوە و تاران هەروەها هاوپەیاماننی رۆژئاوا بە واشنتۆنیشەوە ریفراندۆمیان رەتکردەوە، هەڵوێستی هەولێر لاواز بوو، لەو چوارچێوەیەدا پرۆژەی هێڵی ئاسن خرایە دەرەوەی خشتەی کارەکانی حکومەتی هەرێم. بەتێڕوانین بۆ ئایندە، ئاڵنگاری سەرەکی کە روبەڕووی دەسەڵاتی کوردی عێراق دەبێتەوە، بەدەستهێنانی رەزامەندی تورکیایە لەسەر هێڵی شەمەندەفەر کە لە ئیبراهیم خەلیلەوە لە جێگەی فیشخاپور بە خاکەکەی ببەسترێتەوە، چەندین جار دەسەڵاتی تورکیا جەختیان لەوە کردووەتەوە کە بژاردەی هەبوونی رێڕەو لە ژێر سەرپەرشتی بەغدا بە باشتر دەزانن هەوڵەکان بە ئاڕاستەی هێڵی ئاسن و رێگای وشکانی راستەوخۆ لەگەڵ بەغدادایە، بە واتایەکی تر، ئەنقەرە دەستەبەرداری پێشخستنی پرۆژەکەی لە فیشخاپورەوە بۆ ئیبراهیم خەلیل نابێت. پرسیاری گەورە سەبارەت بە چۆنێتی تەمویلکردنی ئەم پرۆژە گەورە ئیستراتیژییە دروست دەبێت، کەتێچووەکەی بە نزیکەی (4) ملیار دۆلاری ئەمریکیی دەخەمڵێنرێت، دەسەڵاتی کوردی بۆ ئەمە پێویستیان بە پشتیوانی ئابووری وەبەرهێنە ناوخۆیی و بیانییەکان هەیە. لە ئێستادا حکومەتی هەرێم لە هەوڵی ئەوەدایە مووچەی فەرمانبەرانی بدات، بۆ ئەمەش پشت بە گوژمە پارانە دەبەستێت کە لە حکومەتی عێراقەوە بۆی دێت، بەتایبەت لە دوای ئەوەی کە تورکیا ماوەی چەند مانگێکە هەناردەی نەوتی هەرێمی کوردستانی لە رێگای بۆری کورکوک-جەیهانەوە راگرتووە، سەبارەت بەغداش ناکرێت هاوکاری تەمویلکردنی پرۆژەی هێڵی شەمەندەفەری هەرێم بکات کە وەک رکابەری پرۆژەی رێگای گەشەکردنی عێراق-تورکیا سەیر دەکرێت.   فاکتەری ئێرانی لە نێوان پەرەسەندنی ئاڵنگارییەکاندا، خاڵێکی ئەرێنی بۆ حکومەتی هەرێم هەڵوێستی ئێرانە، کە هاندەری بەشداری زیاترە لە پڕۆژەکانی گواستنەوەی ناوچەکەدا، هەروەک ماڵپەڕی ئەمواج مێدیا ئاماژەی پێداوە، بەدوور دەزانرێت پرۆژە بازرگانییە گەورەکان کە عێراق تێیدا بەشدارن بچێتە پێشەوە ، بەبێ رەزامەندی لایەنە بەهێزە ناوخۆییەکان کە ئێران پشتیوانییان لێدەکات. لە سەرەتای مانگی ئەیلولدا کار لەسەر پڕۆژەی گەورەی هێڵی ئاسنینی ئێران لە عێراق دەستیپێکرد، ئەم رێگایە سەبارەت بە تاران لە ئەولەویەتدایە کە شارۆچکەی سنووریی شەلەمچەی ئێران بە شاری بەسرە لە باشووری عێراق دەبەستێتەوە، ئەمەش لە کاتێکدایە کە رێگای گەشەپێدانی پلان بۆ داڕێژراو بەرژەوەندییەکانی ئێران تێدەپەڕێنێت، واتە تاران قازانجێکی ئابووری کەمی لەم پڕۆژەیەدا هەیە. لە باشوری قەوقازیشدا تاران لەگەڵ ئەنقەرە لەسەر رێڕەوی زەنگزور لە رکابەریدایە، بۆیە بەدور دەزانرێت ئێران رێگا بدات بەجێبەجێکردنی پرۆژەیەکە لە نێوان عێراق و تورکیادا هەژمونی ئێران لە عێراق بکەوێتە ژێر مەترسییەوە، بەڵام لای کۆماری ئیسلامی ئێران زیاتر پەسەندکراوە کە سود لە هێڵی ئاسنینی حکومەتی هەرێمی کوردستان ببینرێت. پێدەچێت بارودۆخی دارایی و سیاسی ئاستەنگ لەبەردەم بەدیهێنانی پلانەکانی هێڵی ئاسنینی دروستبکات، تا ئێستا روون نییە کە ئایا ڕێگای گەشەپێدان یان هێڵی ئاسنی حکومەتی هەرێم، یان هەردووکیان لە کۆتاییدا لەسەر رێڕەوی دروستی خۆیان بەرەوپێش بچن بەڵام بۆ ئێستا پێدەچێت گەڕانەوەی خەونی هێڵی ئاسنینی هەرێم بۆ خشتەی کارەکانی حکومەتی هەرێم وەڵامدانەوەی هەولێر بێت بۆ پەراوێزخستنی لە پرۆژەی رێگای گەشەکردنی عێراق-تورکیا، هەرێم دەیەوێت بیری بەغدای بخاتەوە کە هەرێمی کوردستانیش بەرژەوەندی لە پرۆژە هەرێمییەکاندا هەیەو دەبێت حسابی بۆ بکرێت.  

دەرەج میدیا- هەلا نیهاد نەسرەدین "لەم سێ ساڵەی دواییدا کڕینی پاسپۆرتی دۆمینیکا کە دورگەیەکی بچوکەو ژمارەی دانیشتوانی دەگاتە (72) هەزار کەس خواستێکی زۆری لەسەرە، هەموو ئەوانەی دەیانەوێت بە رێگەیەکی ئاسان بگەنە یەکێک لە وڵاتانی یەکێتی ئەوروپا دەیانەوێت ئەم پاسپۆرتە بکڕن، سەرەڕای تێچووی زۆری بەدەستهێنانی پاسپۆرتی دەوڵەتاکانی کاریبی کە لانی کەم (110) هەزار دۆلارە". دۆمینیکا، لە ساڵی (2022) پرۆگرامی پێدانی رەگەزنامەی لە رێگەی وەبەرهێنانی (CBI) لە هەرێمی کوردستان راگرت، گومانی هەبوو کە دۆکیومێنتەکانی خواستی رەگەزنامەی دۆمینیکا ساختەیە، هەروەها شێوازی "رێکلامکردنی نەشیاو" و بازرگانیکردن بە رەگەزنامەی دۆمینیکاوە لەلایەن هەندێک لە نوسینگەکانەوە هۆکارێکی تری راگرتنی پێدانی پاسپۆرتی دۆمەنیکا بوو. کڕینی پاسپۆرتی بیانی لە عێراقدا شتێکی نوێ نییە بەڵکو دیاردەیەکی بڵاوە لە ناو خاوەن پێگەو پارەدارەکانی عێراق و هەرێمی کوردستاندا، ئەم راپۆرتە هەندێک ناوی نوێی عێراقی ئاشکرا دەکات کە دۆمەنیکا بە پەناگەیەکی ئارام و سەقامگیر دەزانن، ئەمە لە کاتێکدایە عێراقییەکان لە قەیرانی یەک بە دوای یەکی ئەمنی و ئابووری و سیاسیدا ژیان دەگوزەرێنن، خاوەن سەروەتەکانی عێراق، دەوڵەتەکانی کاریبی بە پەناگەو دەرچەیەک دەزانن بۆ پارێزگاری لە ماڵ و سامانەکەیان و پاراستنی خۆیان لە لێپێچینەوەی تۆمەتی گەندەڵی. ئەم لێکۆڵینەوەیە لە چوارچێوەی پرۆژەیەکە بە ناونیشانی "پاسپۆرتەکانی کاریبی: کۆماری دۆمينیکا" کە پرۆژەکە تاوانە رێکخراوەکانی گەندەڵی (OCCRP) بە هاوبەشی پڕۆژەی چاودێری حکومەت (Government Accountability Project) کە رێکخراوێکی قازانج نەویستەو بارەگاکەی لە واشنتۆنە و ژمارەیەک لە سەکۆی رۆژنامەوانی زیاتر لە (20) وڵات لە ناویاندا پێگەی "دەرەج" کە پرۆژەکەی کڕینی (7700) پاسپۆرتی دۆمينیکی ئاشكرا دەکات کە خاوەنەکانیان بەبێ فیزا دەتوانن لە جیهاندا گەشت بکەن، پرۆژەکەی "دەرەج" سیاسی، بزنسمانە گومانلێکراوەکان، تاوانبار و ودەرچوو لە یاساکان لە خۆدەگرێت. سودەکانی پاسپۆرتی دۆمينیکا: یەکەم/ گەشتکردن بە وڵاتاندا: هاوڵاتیانی دۆمەنیکا دەتوانن بۆ (144) وڵات بەبێ فیزا گەشت بکەن، لە ناویاندا بەریتانیا، ناوچەی شنگنی ئەوروپی، ئێرلەندا و هەندێک وڵاتی تر، هەروەها پاسپۆرتی دۆمينیکا دەتوانێت فیزای (10) ساڵی ئەمریکا بەدەستبهێنێت. دووەم/ سیاسەتی باجی سەرنجراکێش: بۆ وەبەرهێنەران، گرنگترین تایبەتمەندییەکانی رەگەزنامەی دۆمينیکا، سیاسەتە سەرنجڕاکێشەکانی باجە، هیچ باجێک لەسەر داهاتی بیانی، قازانجی سەرمایە، میرات، قازانجی پشک، یان دیاری دانانرێت، لێخۆشبوونی گەورە لە باج گومرگی هاوردە  لە تایبەتمەندییەکانی هەڵگرانی پاسپۆرتی دۆمينیکان. سێهەم/ ئاسانکاری مامەڵەی خێزان بەبێ پێوستی نیشتەجێبوون: نیشتەجێبوون پێویستناکات تا پارێزگاری لە رەگەزنامەکەت بکەیت، هەموو مامەڵەکە کەمتر لە (4) مانگی پێویستە، دەتوانرێت داواکاری رەگەزنامە بۆ خێزان و منداڵی (30) ساڵ بکرێت، هەروەها باوک و دایک و باپیر و داپیر کە تەمەنیان لە سەرو (65) ساڵەوەیە.   مستەفا غالب، پارێزگاری پێشووی بانکی ناوەندی عێراق: لە ئەیلولی ساڵی (2020)، مستەفا کازمی، سەرۆکوەزیرانی ئەو کاتی عێراق لە ژێر دروشمی "چاکسازی لە وڵاتدا" کۆمەڵێک گۆڕانکاری لە پۆستە ئەمنی و داراییەکاندا کرد، لەو گۆڕانکارییانەدا مستەفا غالبی وەک پارێزگاری بانکی ناوەندی دەستنیشانکرد. مستەفا غالب، ساڵی (2017) بۆ خۆیی و خێزان و منداڵەکانی رەگەزنامەی دۆمەنیکای بەدەستهێنابوو، بەپێی ماددەی (18)ی بڕگەی چوارەمی دەستووری عێراقی کاتێک وەک پارێزگاری بانکی ناوەندی دەستنیشانکرا، دەبوو وازی لە رەگەزنامە بیانیەکەی بهێنایە بەڵام ئەو پێشێلکاری دەستووری کرد و دەستبەرداری رەگەزنامەکەی نەبوو، ئەو تا (23) کانونی دووەمی ساڵی (2023) و لابردنی لەلایەن محەمەد شیاع سودانی، سەرۆک وەزیرانی عێراق پارێزگاری بانکی ناوەندی بوو. بەهۆی بەرزبوونەوەی بەهای دۆلار بەرامبەر دیناری عێراقی لەلایەن لیژنەی دەستپاکی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقەوە ئیمزا بۆ لابردنی پارێزگاری بانکی ناوەندی کۆکرایەوە، هادی سەلامی، ئەندامی لیژنەکە رایگەیاند، پارێزگاری بانکی ناوەندی شکستی هێناوەو توانای ئەوەی نییە رێگری بکات لە بەرزبوونەوەی بەهای دۆلار، هەرچەندە لە کاتی خۆیدا سەجاد سالم، ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق رایگەیاند " کێشەکە لە خودی پارێزگاری بانکی ناوەندیدا نییە، بەڵکو کێشەی گەورە لە بە قاچاخبردنی دراو و سپیکردنەوەی پارەدایە، بەبێ راگرتنی ئەو دووانە و توندکردنەوەی چاودێری دارایی چارەسەری بەرزبوونەوەی بەهای دۆلار لە بازاڕی ناوخۆیدا ناکرێت". رەفیق ساڵحی، پەرلەمانتاری هاوپەیمانی فەتح رایگەیاند، "دورخستنەوەی مستەفا غالب، لە پۆستی پارێزگاری بانکی ناوەندی مانای ئەوە نییە لێپرسینەوەو و بەدواداچوونی یاسایی لەگەڵ نەکرێت، ئەو بەشدار بووە "لە برسیکردنی خەڵکی عێراقدا"، ئەحمەد جەبوری، پەرلەمانتاری هاوپەیمانی عەزم لە تویتێکدا رایگەیاند، "لەسەردەمی مستەفا غالبدا بانکی ناوەندی شاهیدی گەورەترین پرۆسەی بەقاچاخبردنی دراو و بەرزبوونەوەی نرخی دۆلار بووە". پاکتاوی سیاسی بەهێزترە لە دەستوور! دەستووری عێراقی رێگا دەدات بە هاوڵاتیان کە خاوەنی دوو رەگەزنامە بن، بەڵام بە پێی ماددەی (18)ی دەستوور هەر هاوڵاتییەک پۆستێکی سیاسی یان ئەمنی وەربگرێت دەبێت دەستبەرداری رەگەزنامەی دووەمی ببێت، بەڵام مستەفا غالب، لە ساڵی (2017)وە بووەتە خاوەن رەگەزنامەی دۆمينیکاو دەستبەرداری ئەو رەگەزنامەیە نەبووە کاتێک بووەتە پارێزگاری بانکی ناوەندی، ئەمەش پێشێلکارییەکی روونی دەستوورە، بەڵام ئەم تەنها کەس نەبووە کە ئەو ماددەیەی دەستووری پێشێلکردووە، ئەو بەرپرسانە زۆربوون کە خاوەنی رەگەزنامەی دووەم بوون  و لە کاتی هەبوونی تۆمەتی گەندەڵی سودیان لەرەگەزنامەی دووەمیان وەرگرتووەو دەسەڵاتی دادوەری عێراق نەیتوانیوە بەدواداچوونی یاساییان بۆ بکات. ئەوانەی کە خاوەنی دوو رەگەزنامەن و پۆستی باڵایان هەبووە لە عێراق: (عادل عەبدولمەهدی) سەرۆکی پیشووی ئەنجومەنی وەزیران،خاوەنی رەگەزنامەی فەرەنسییە، (حەیدەر عەبادی) سەرۆکی پێشووی ئەنجومەنی وەزیران خاوەن رەگەزنامەی بەریتانیە و چەند کەسی تریش جگە لەم دوانە، بەڵام (بەرهەم ساڵح) کاتێک بووە سەرۆک کۆماری عێراق دەستبەردای رەگەزنامە بەریتانییەکەی بوو. حکومەتەکەی کازمی، سەلمێنەری ئەوەیە کە ئەولەویەت بۆ یەکلاکەرەوە سیاسییەکانە نەک دەستوور، بەشێکی زۆر لە وەزیرەکانی کابینەکەی لە ناویشیاندا خودی کازمی دەستبەرداری رەگەزنامەی دووەمیان نەبوون کاتێک پۆستەکانیان وەرگرت کە بەپێی چاودێران رێککەوتنە سیاسییەکان لە دەستوور بەهێزتر بوو کە دەبوو بە پێی دەستوور دەسبەرداری رەگەزنامەی دووەمیان بن. بەپێی یاسای رەگەزنامەی عێراقی ژمارە (26)ی ساڵی (2006) لە ماددەی نۆیەم بڕگەی چوارەم دەڵێت: "بۆ هیچ عێراقییەک کە پۆستێکی سیادی یان باڵای ئەمنی هەبێت نابێت خاوەنی رەگەزنامەی دووەم بێت" لە ماددەی دەیەم دەڵێت: "یەکەم: هەر عێراقییەک کە بە رەگەزنامەی عێراقییەوە دەبێتە خاوەن رەگەزنامەیەکی بیانی رەگەزنامە عێراقییەکەی دەمێنێت مەگەر خۆی بە نوسراوێک دەستبەرداری رەگەزنامەی عێراقییەکەی ببێت". "دووەم: دادگاکانی عێراق یاسای عێراقی بەسەر هەرکەسێکدا جێبەجێدەکات کە خاوەنی رەگەزنامەی عێراقی و رەگەزنامەی دەوڵەتێکی بیانییە". کوڕەکانی  سیهاد بارزانی  (جامی، جودی، ئەدرینا و لامی)، کە (برازای مەسعود بارزانی، سەرۆکی پێشووی هەرێمی کوردستان)ن لە ساڵی (2017) بوونە خاوەنی رەگەزنامەی دۆمينیکا،  (جودی بارزانی) بەڕێوەبەری بەشی بەدواداچوونی پڕۆژەکانی هەولێرە و ، ئەندزیارێکی تەلارسازییە، بەتێڕوانین لە پەڕە تەیبەتەکانیان لە تۆڕی کۆمەڵایەتیدا دەبینین هەموویان لە سەرەتای تەمەنیاندان، ئەمان لە هەرێمی کوردستان یان چالاکوانی سیاسین یاخود لە بواری سەربازیدان، ئەمەش پرسیارێک دەوروژێنێت کە بۆچی بەدەستهێنانی رەگەزنامەی دووەم بۆ ئەمان جێی بایەخ و گرنگە. دیاردەی بەدەستهێنانی رەگەزنامەی دووەم لە هەرێمی کوردستان بەربڵاوە، چەندین نوسینگە لەم بوارەدا بەچالاکی کاردەکەن، بەپێی لێکۆڵینەوەی رۆژنامەنوس، (سەڵاح بابان)، نوسینگەکانی دابینکردنی رەگەزنامەی دووەم بەچەندین شێوە ئامڕازەکان بەکاردەهێنن بۆ رێکلامکردن، هەزارەها هاوڵاتی کوردی بەتایبەت تازە دەوڵەمەندەکان لە رێگەی وەبەرهێنان و کڕینی موڵک لەهەوڵی بەدەستهێنانی پاسپۆرتی دۆمەنیکا و وڵاتانی تردان، "لەم سێ ساڵەی دواییدا کڕینی پاسپۆرتی دۆمەنیکا کە دورگەیەکی بچوکەو ژمارەی دانیشتوانی دەگاتە (72) هەزار کەس خواستێکی زۆری لەسەرە، هەموو ئەوانەی دەیانەوێت بە رێگەیەکی ئاسان بگەنە یەکێک لە وڵاتانی یەکێتی ئەوروپا دەیانەوێت ئەم پاسپۆرتە بکڕن، سەرەڕای تێچووی زۆری بەدەستهێنانی پاسپۆرتی دەوڵەتاکانی کاریبی کە لانی کەم (110) هەزار دۆلارە". دۆمەنیکا، لە ساڵی (2022) پرۆگرامی پێدانی رەگەزنامەی لە رێگەی وەبەرهێنانی (CBI) لە هەرێمی کوردستان راگرت، گومانی هەبوو کە دۆکیومێنتەکانی خواستی رەگەزنامەی دۆمينیکا ساختەیە، هەروەها شێوازی "رێکلامکردنی نەشیاو" و بازرگانیکردن بە رەگەزنامەی دۆمەنیکاوە لەلایەن هەندێک لە نوسینگەکانەوە هۆکارێکی تری راگرتنی پێدانی پاسپۆرتی دۆمينیکا بوو.  

درەو: تەنیا لە رۆژی 8/11/2023 لە دەروازەی پەروێزخانەوە (630) تانكەر نەوت رەوانەی ئێرانكراوە، بۆ مەنەفێستی (رێگەپێدانی) ئیدارەی گشتی یەكێتی تەنی (50) دۆلار وەردەگیرێت رۆژانە نزیكەی (ملیۆنێك) دۆلار دەكات، لە بازاڕدا تەنی نەوتی خاو (460) دۆلارەو نەوتی پاشماوەی پاڵاوگەكانیش (221) دۆلارە، ئێستا بازاڕی ناردنە دەرەوەی نەوت بەناوی نەوتی رەشەوە گەرمە. ریزی تانكەرەكان بەپێی چەند گرتە ڤیدیۆییەك كە بۆ (درەو) نێردراوە، ژمارەیەكی زۆری تانكەر لە گۆڕەپانەكانی دەروازەی پەروێزخان راوەستاون، لەسەر شەقامەكانیش ریزیان بەستووە بەرەو ئێران و لەوێشەوە بەرەو بەندەر عەباس و بازاڕەكانی جیهان. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) كە لەگەڵ چەند شۆفێرێك و بەرپرسانی دەروازەی پەروێزخاندا قسەی كردووە، رۆژانە بە سەدان تانكەر نەوت رەوانەی ئێران دەكرێت بەنمونە: •     رۆژی (8/11/2023) لە رێگەی دەروازەی پەروێزخانەوە (630) تەنكەر رەوانەی ئێران كراوە. •    رۆژی 9/11/2023 لە رێگەی دەروازەی پەروێزخانەوە (520) تانكەر رەوانەی ئێران كراوە. واتا بە شێوەیەكی گشتی رۆژانە لە نێوان (500 - 600) تانكەر رەوانەی ئێران دەكرێت و ئەو شۆفێرانە ئاماژەیان بەوەشكرد، كە رەوانەكردنی تانكەرەكان بەپێی كەش و هەوا و رۆژەكان و كێشەی تەكنیكیەوە دەگۆرێت، رۆژ هەبووە (900) تانكەر رەوانەی ئێران كراوە. تانكەرەكان رۆژی پێشتر لە گۆڕەپانەكە رادەگیرێن بۆ هەر تانكەرێك بڕی (2) دۆلار هەقی وەستان لە گۆڕەپانەكەیان لێوەردەگیرێت، كە بۆ ئیدارەی گشتی یەكێتیە. بەپێی ئەوەی شۆفێرەكان ئاماژەیان پێكردووە، ئەو نەوتەی ئەوان باری دەكەن پاشماوەی پاڵاوگەكانە، بەڵام لەناویدا نەوتی خاو، نەفتا، قیر، رەوانە دەكرێت بەرەو ئێران. ئەو نەوتەی باری دەكەن لە كێڵگەكانی (حەسیرە، چیا سورخ، شیواشۆك)ەوە باردەكەن، بەشێك لەو نەوتە دەبرێت بۆ پاڵاوگەكان دواتر پاشماوەكەی بار دەكرێت، بەڵام هەندێك جار هەر ناپاڵاورێت راستەوخۆ رەوانەی دەرەوە دەكرێت، ئەو تانكەرانەی لە پەروێزخانەوە دەبرێن بۆ ئێران بەشێكی لە كێڵگەو پاڵاوگەكانی سنوری دەسەڵاتی یەكێتی بار دەگرێن و بەشێكیشی هی پاڵاوگەكانی كارو  لاناس و پاڵاوگەكانی تری سنوری دەسەڵاتی پارتیە، لەبەر ئەوەی خەرجی ناردنە دەرەوە لە پەروێزخانەوە بۆ بەندەر عەباس كەمترە بۆیە لەوێوە دەبرێت، بەڵام ئەو نەوتە رەش و قیرەی كە دەبرێت بۆ توركیا لە رێگەی باشماخەوە دەرواتە ئێران و لەوێشەوە بۆ تەبرێز و بۆ توركیا، هەندێك جاریش لە حاجی ئۆمەرانەوە نەوت رەوانەی ئێران دەكرێت، ئەم پرۆسەیە لە دەروازەكانی ژێر دەسەڵاتی پارتیش بوونی هەیە. چۆن نەوت لەناو خۆ ساغدەكرێتەوە ئەو نەوتەی لە ئێستادا لەناوخۆ ساغدەكرێتەوەو بەشێكی بۆ پاڵاوگەكان و بەشێكیشی دەبرێتەوە دەرەوە بەم جۆرەیە: •    نەوتی خاو لە بازاڕەكانی كوردستان تەنی بە (460) دۆلارە واتا بەرمیلی (61) دۆلار (تەنێك نەوت 7.5 بەرمیلە) •    نەوتی رەش تەنی بە (210) دۆرە بەرمیلی نزیكەی (30) دۆلار دەكات •    هەموو ئەو نەوتەی رۆژانە وەردەگیرێت بەناوی نەوتی رەش و پاشماوەی پاڵاوگەكانەوە رەوانە دەكرێت بۆ ئێران كە ئەوە رێگا پێدراوە لەلایەن حكومەتی عێراقەوە، بەڵام چەند سەرچاوەیەك بە (درەو)یان راگەیاند ئەو نەوتە ئێستا تەنیا نەوتی رەش و پاشماوەی پاڵاوگەكان نیە بەڵكو: •    نەوتی رەش، ئەو نەوتەی كە لە كێڵگەكانەوە دەدرێتە پاڵاوگەكان و دوای ئەوەی دەپاڵێورێت و موشتەقاتەكانی لێوەردەگیرێت بەتایبەت (نەوت، بەنزین، دیزڵ) ئەوەی دیكەی دەمێنێـتەوە بە شێوەیەكی یاسایی و رێگە پێدراو دەبرێتە دەرەوە، بەڵام لە پاڵاوگەكان كەمترین موشتەقاتی لێوەردەگرن و هەندێك جار هەر نای پاڵیون و بەناوی نەوتی رەشەوە دەیفرۆشن، تەنی بە (210) دۆلار كە بەرمیلی (30) دۆلار دەكات و رەوانەی ئێران دەكرێت، لێرەدا تەنیا مەنەفێستی (رێگەپێدانی) كە لەلایەن ئیدارەی گشتیەوە تەسدیق دەكرێت و وەردەگیرێت تەنی (50) دۆلارە. •    ئەو سەرچاوانە ئەوەشیان بۆ (درەو) پشت راست كردەوە ئێستا لەناو ئەو تانكەرە نەوتی رەش و پاشماوەی پاڵاوگەكاندا نەوتی خاویش دەفرۆشرێت و دەبرێتە دەرەوە بەناوی نەوتی رەش، راستەوخۆ لە كێڵگەكانەوە دەبرێن یاخود دەبرێنە پاڵاوگەكان و داناگیرێن و راستەوخۆ دەبرێن و رەوانەی ئێران دەكرێن، ئەوانیش لە كێڵگەكانەوە تەنی بە (460) دۆلار دەفرۆشرێت واتا بەرمیلی بە (61) دۆلار، دواتریش مەنەفێستەكەی بۆ هەر تەنێك (50) دۆلارە. •    نەفتا، لە كێڵگەی كۆرمۆرەوە رۆژانە (2200) تەن دەفرۆشرێت لە بازاڕدا، لەو رێژەیە نزیكەی (600) تەن دەدرێتە هەولێر و (1600) تەن لە بازاڕەكانی سلێمانی شاغ دەكرێتەوەو دەبرێتە دەرەوە، تەنێك بە (200) دۆلار لە بازاڕدا دەفرۆشرێت، . رۆژانە ملیۆنێك دۆلار ئەو نەوتەی دەفرۆشرێت تەنیا مەنەفێستەكەی كە یەك وەرقەیەو داهاتەكەی بۆ ئیدارەی گشتی یەكێتیەو رۆژانە زیاتر لە یەك ملیۆن دۆلارە بۆنمونە: رۆژی 8/11/2023 لە دەروازەی پەروێزخانەوە (630) تانكەر رەوانەی ئێران كراوە كە هەر تەنكەرێك (30) تەن نەوت بار دەكات و بۆ هەر تەنێك (50) دۆلار دەدرێتە ئیدارەی گشتی یەكێتی، ئەوا تەنیا لە رۆژی 8/11/2023 بۆ مەنەفێست بڕی نزیكەی (ملیۆنێك) دینار بۆ ئیدارەی گشتی یەكێتی وەرگیراوە. 630 تانكەر * 30 تەن * 50 دۆلار = 945 هەزار دۆلار. تەنیا بە رەوانەكردنی نەوتەكە كاری تانكەرەكان تەواو نابێت، بەڵكو لەوسەریشەوە باری تایبەت لەگەڵ خۆیان دەهێننەوەو ئەویش داهاتێكی ترە، بە نمونە لە ئێرانەوە (گازوایل ، بەنزین، ئێن تی بی، ریفۆرمێنت، ئارۆ) كە تەنی (70) دۆلاریان لێوەردەگیرێت، هەموو ئەمانە لەگەڵ خۆیاندا دەهێننەوە.        

راپۆرت: درەو دادگای فیدراڵی 19ی ئەم مانگە بڕیار دەدات، ئاماژەكان بەو ئاراستەیەن كۆتای توركمان نامێنێت، جموجوڵی توركمانەكان و دژایەتیان بۆ سكاڵاكە هەستكردنە بە دەرچونی بڕیاری دادگا لەدژی كۆتای توركمانەكان، بەدەرچوونی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی ژمارەی كورسیەكانی پەرلەمانی كوردستان لە (111) كورسیەوە دەبێتە (105) كورسی، (5) كورسی توركمان و كورسیەكی ئەرمەن نامێنێت.   دادگای فیدراڵی عێراق رۆژی 19/11/2023 ی بۆ بڕیاردان لەسەر سكاڵاكەی (زیاد جەبارو ئامانج شەمعون) كۆدەبێتەوە سەبارەت بە یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان، بە پێی ئاماژەكان پێدەچێت ئاراستەی دادگای فیدراڵی بەرەو ئەوەبێت بڕیاربدات  لەسەر مادەی (36)ی یاسای هەڵبژاردنەكانی هەرێمی كوردستان و نەمانی كۆتای توركمان بەتایبەت كە توركمانەكانی هەرێم دركیان بەو مەترسیە كردوە و لە هەوڵی بەردەوامن بۆ ڕاگرتنی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی. (درەو) لەگەڵ شارەزایانی یاسایی و ئەوانەی لە نزیكەوە چاودێری بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی دەكەن قسەی كرد، ئەوان پێیان وایە دادگای فیدراڵی 19ی ئەم مانگە بڕیار دەدات و بە پێی چەند ئاماژەیەكیش بڕیارەكە بە ئاراستەی نەمانی كۆتای توركمانە (ئەگەر پێشهاتێك نەیەتە پێشەوە): •    ئەگەر كۆتاكان لەسەر بنەمای ئایین دانراون، توركمان نەتەوەیەو ئایین نیە. •    لە عێراقدا توركمانەكان وەك هەر نەتەوەیەكی تر بەشداری هەڵبژاردنی گشتی دەكەن و كۆتایان نیە. •    توركمانەكانی عێراق خۆیان قبوڵیان نیە وەك پێكهاتەی ئایینی و كەمە نەتەوە سەیر بكرێن، خۆیان بە نەتەوەی سەرەكی دەزانن. •    دادگای فیدراڵی بڕیار بدات لەسەر مادەی (1 و 36) ئەوا كۆتای توركمان نامێنێت، چونكە بەپێی مادەی یەك ژمارەی كورسیەكانی پەرلەمانی كوردستان (100) كورسیەو (5) كورسیش بۆ پێكهاتەی مەسیحی.   دوو ئاراستەی جیاواز لە ئێستادا توركمانەكانی عێراق و كوردستان بەسەر دوو ئاراستەی جیاوازدا دابەشبوون، بەشێكیان لەگەڵ ئەوەن كۆتای توركمان نەمێنێت و توركمان وەك پێكهاتەیەكی سەرەكی عێراق بەشدار بێت لەهەڵبژاردنەكانی كوردستاندا هاوشێوەی عێراق، بەشێك لە كارەكتەرو حزبە توركمانەكانی هەرێمیش جموجوڵیان دەستپێكردووە بە ئاراستەی رەتكردنەوەی هەوڵەكان بۆ نەهێشتنی كۆتای توركمان. لە چەند رۆژی رابردوودا، ئایدن مەعروف وەزیری هەرێم  بۆ كاروباری پێكهاتەكان لە پشكی توركمانەكان بە نوێنەرایەتی سێ پارتی توركمانی (پارتی ئیرادەی میللی توركمانی- پارتی توركمان ئیلی- بەرەی توركمانی عێراقی) كۆنگرەی رۆژنامەوانی كرد، دژایەتی توركمانەكانی بۆ ئەو سكاڵایە راگەیاند كە یەكێتیی نیشتمانی لە دادگای فیدراڵی عێراق سەبارەت بە یاسای هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستان تۆماریكردووە، ئایدن مەعروف داوایكرد، دادگای فیدراڵی سكاڵاكەی یەكێتیی رەتبكاتەوەو رەچاوی رەوشی پێكهاتەكان بكات، هۆكاری سكاڵاكەی بۆ ناكۆكی نێوان لایەنە سیاسییەكان گەڕاندەوە (مەبەستی لە پارتی‌و یەكێتییە)، وتی:" ئێمە تەرەف نین لەنێوان ئەو لایەنە سیاسییانە‌و نامانەوێت ببین بە تەرەف". پێشترین مونا قەهوەچی سكرتێری خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان لە پێكهاتەی توركمان بەیاننامەیەكی بڵاوكردەوە‌و دژایەتی بۆ هەوڵەكەی یەكێتیی راگەیاند. بەپێچەوانەی زۆرینەی لایەنە توركمانەكانەوە، سەنعان ئاغا كە یەكێك لە دامەزرێنەرانی بەرەی توركمانییە لەگەڵ ئەوەدا نییە كورسی "كۆتا"ی توركمانەكان لە هەرێمی كوردستان بمێنێت، لە بەیاننامەیەكدا داوا دەكات توركمانەكان لیستی یەكگرتوو دروست بكەن‌و وابكەن نوێنەرەكانیان نوێنەرایەتی هەموو خەڵك بكەن نەك تەنیا پێكهاتەی توركمان. (درەو) زانیویەتی بەرەی توركمانی لە كەركوك لەگەڵ ئەوەن هاوشێوەی عێراق توركمانەكانی هەرێمیش لیستی خۆیان هەبێت و راستەوخۆ بەشداری لە هەڵبژاردن بكەن و بچنە دەرەوەی چوارچێوەی سیستەمی كۆتا، بە بڕوای ئەوان كۆتای توركمان زیان لە پێگەی توركمان دەدات وەك پێكهاتەیەكی سەرەكی لە عێراقدا.    19ی مانگ دادگا بڕیار دەدات رۆژی 19ی ئەم مانگە دادگای فیدراڵی عێراق بڕیار دەدات لەسەر ئەو سكاڵایانەی كە لەبارەی یاسای هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستان تۆماركراون. پێنج ماددەی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان سكاڵای لەسەرە، سكاڵاكارەكان یەكێكیان (زیاد جەبار) سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتییە لە خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان‌ ئەوی تریان (ئامانج نەجیب شەمعون) سەرۆكی فراكسیۆنی (رافیدەین) لە ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی. دادگای فیدراڵی هەردوو سكاڵاكەی یەكخستووە، سكاڵاكان لەسەر سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان، سەرۆكی هەرێم‌و سەرۆك وەزیرانی هەرێم تۆماركراون، هەموو ئاماژەكان بەو ئاراستەیەن كە دادگا بڕیاری خۆی دەدات لەسەر سكاڵاكان.   زیاد جەبارو ئامانج نەجیب شەمعون لە سكاڵاكەیاندا داوا لە دادگای فیدراڵی دەكەن حوكم بدات بەوەی ماددەكانی (1-9-15-22-36)ی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ژمارە (1)ی ساڵی 1992ی هەمواركراو، نادەستورییە، واتا تانەیان لە ماددە هەمواركراوەكانی یاسای هەڵبژاردن داوەو داوا دەكەن دادگا هەموارەكان هەڵبوەشێنێتەوە‌و یاساكە بباتەوە سەر كۆپییە ئەسڵەكەی خۆی. كرۆكی ئەو ماددانەی یاسای هەڵبژاردن كە سكاڵایان لەسەر تۆماركراوە ئەمانەن: ماددەی یەكەم: پەرلەمانی كوردستان-عێراق لە 111 ئەندام پێكدێت. ماددەی نۆیەم: هەرێمی كوردستان- عێراق بەیەك ناوچەی دەنگدان دادەنرێت‌و، دابەشدەكرێت بەسەر چەندە مەركەزێكی دەنگداندا. ماددەی پازدە: بۆ هەرێمی كوردستان، تۆماری دەنگدەران بۆ دەنگدان، بەپێی مەركەزەكانی هەڵبژاردن ئامادە دەكرێن‌و بە ریزبەندی پیتە ئەبجەدییەكان رێكدەخرێن كە پیشەو ناونیشان‌و بەروارو جێگەی لەدایكبوونیان تێدا تۆماركراوە. ئەگەر لەتوانادا نەبوو ئەوە بكرێ، ئەوكاتە دەستەی باڵا بۆی هەیە رێگەیەكی تری لەبارتر بۆ وەدیهێنانی مەبەستی پێویست دیاری بكات. ماددەی بیست‌و دوو: 1-    هەر  كیانێكی سیاسی لە هەرێمی كوردستان- عێراقدا بۆی هەیە لیستێكی تایبەت بەناوی پاڵیوراوەكانی خۆی لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان- عێراق بكات كە رێژەیەك ئافرەتی تێدا بێت كە لە (30%) كەمتر نەبێت‌و، ناوی پاڵێوراوەكانیش بەشێوەیەك ریزبەندكرابن كە نواندی رێژەی ناوبراوی ئافرەتان لە پەرلەمان زامن بكات، بەمەرجێ ژمارەی باڵێوراوەكان لە هەر لیستێكی هەڵبژاردندا لە (3) پاڵێوراو كەمتر نەبن. 2-    لیستی پاڵێوراوەكان لەماوەی (15) رۆژ لە بەرواری راگەیاندنی وادەی هەڵبژاردن پێشكەش بە سەرۆكی دەستەی باڵا دەكرێت‌و هەموو بەڵگەنامەیەكی پێوە دەلكێنرێ كە لە ماددەی 21دا داواكراون. ماددەی سی‌و شەش: 1-    پێنج كورسی بۆ كلدان ‌و سریان‌و ئاشوری تەرخان دەكرێ پاڵێوراوانی ئەو پێكهاتەیە كێبركێی لەسەر دەكەن. 2-    پێنج كورسی بۆ توركمان تەرخان دەكرێت، پاڵێوراوانی ئەو پێكهاتەیە كێبركێی لەسەر دەكەن. 3-    یەك كورسی بۆ ئەرمەن تەرخان دەكرێت، باڵێوراوانی ئەو پێكهاتەیە كێبركێی لەسەر دەكەن. ئەگەر دادگای فیدراڵی سكاڵاكەی یەكێتیی پەسەند بكات‌و هەموارەكانی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان هەڵوەشێنێتەوە، ئەوا دەبێت بۆ سازدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان پەنا بۆ یاسای (ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستانی عێراق) ببرێت، كە یاسای یەكەم هەڵبژاردنە لە هەرێمی كوردستان‌و (سەركردایەتی سیاسی بەرەی كوردستانی) لە رۆژی 4ی نیسانی 1992 پەسەندی كردووە. بەپێی یاسای ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستان، بەتایبەتی لەو ماددانەی كە یەكێتیی لە دادگای فیدراڵی سكاڵای لەسەر كردوون، هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بەمشێوەیە بەڕێوەدەچێت: ماددەی یەكەم: ژمارەی كورسییەكانی پەرلەمانی كوردستان لە (100) كورسی پێكدێت. لەگەڵ (5) كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەی مەسیحی.   ماددەی نۆیەم: كوردستانی عێراق دەكرێت بە چەند ناوچەیەكی هەڵبژاردن، بەمەرجێ لە (4) ناوچە كەمتر نەبێت. ماددەی پانزە: بۆ هەر ناوچەیەكی هەڵبژاردن خشە بەناوی هەڵبژێرەكان (دەنگدەر)‌و بەپێی ناوچەكانی هەڵبژاردن‌و بەپێی پیتەكانی ئەبجەدی ئامادە دەكرێت، كە پیشەو ناونیشان‌و مێژوو و شوێنی لەدایكبوونیان تێدا تۆمار دەكرێ‌و بە گەلێك دانە دەنێردرێن بۆ لیژنەی ناوچە، ئەگەر ئەمە لەتوانادا نەبوو  بكرێ، ئەوكاتە دەستەی باڵا رێگایەكی دیكەی لەبارتر دیاری دەكات بۆ جێبەجێكردنی ئەوەی پێویستە. ماددەی بیست و دوو: 1-    هەر حزبێك یان توێژێك یان كەمایەتییەكی نەتەوەیی وەك (توركمان، عەرەب، ئاشوری... هتد) بۆی هەیە لیستی تایبەتی بەناوی پاڵیوراوەكانی خۆی لەسەر ئاستی كوردستانی عێراق پێشكەش بكات. 2-    لیستی پاڵیوراوەكان لەماوەی (10) رۆژ لە مێژووی راگەیاندنی وادەی هەڵبژاردن پێشكەش بە سەرۆكی دەستەی باڵا دەكرێت‌و هەموو بەڵگەنامەیەكی پێوە دەلكێنرێ كە لەماددەی بیست‌و یەكەمدا هاتوون. ماددەی سی‌و شەش: 1-    سەرجەمی دەنگەكانی هەڵبژاردن بەسەر ژمارەی كورسییەكانی ئەنجومەندا دابەش دەكرێ بۆ دەرهێنانی تێكڕای هەڵبژاردنەكە (المعدل الانتخابی). 2-    ئەو دەنگانەی كە هەر لیستێك بەدەستی هێنا دابەش دەكرێ بەسەر تێكڕای دەنگی هەڵبژاردنەكە، بۆ دەستنیشانكردنی ژمارەی ئەو كورسییانەی كە لیستی پەیوەندیدار بەدەستی هێناوە، لەگەڵ رەچاوكردنی ئەوەی لەم بڕگەی خوارەوەدا هاتووە. 3-    هەر لیستێك رێژەی 7%ی دەنگەكانی بەدەست نەهێنابێ نوێنەرایەتی لە ئەنجومەندا ناكات‌و دەنگەكانی بەسەر لیستە سەركەوتووەكاندا دابەشدەكرێتەوە بەرێژەی سەركەوتنەكەی. 4-    ئەو كورسییە چۆڵانەی كە لە ئەنجامی وەدەستهێنانی پاشماوەیەك كە ئەگاتە تێكڕایی دەنگی هەڵبژاردن دەخرێتە سەر ئەو لیستانە بەپێی زۆرترین ئەو دەنگانەی كە هێناویانە.    

درەو: یەكێتی و پارتی نەگەیشتنە رێككەوتن، مەسرور بارزانی و بافڵ تاڵەبانی لە دانیشتنە چوارقۆڵیەكەدا گەیاندیانە مریشكە رەشە، نێچیرڤان بارزانی دۆخەكەی هێوركردەوە، مەسرور بارزانی وتی ئێوە دژایەتی حكومەت دەكەن، بافڵ تاڵەبانی وتی، حكومەت جیاوازی دەكات هیچ دەسەڵاتێكت بۆ وەزیرەكانی یەكێتی نەهێشتووەتەوە، مەسرور بارزانی بە بافڵ تاڵەبانی وتووە، مادام پەیوەندییەكانتان هێندە باشە بۆچی موچەی موچەخۆرانی سلێمانی دابین ناكەیت تا مامۆستاكان بچنەوە هۆڵەكانی خوێندن.... ووردەكاری دانیشتنە چوار قۆڵیەكە ... ئەتوانین پێكەوە كاربكەین؟ ئەمڕۆ بارەگای مەكتەبی سیاسی پارتی لە پیرمام بووە شوێنی گفتوگۆی گەرمی نێوان كوڕانی تاڵەبانی و بارزانی، گفتوگۆیەك هێندەی نەمابوو بگاتە مریشكە رەشە، ئەگەر نێچیرڤان بارزانی دۆخەكەی هێور نەكردایەتەوە پەیوەندییەكانی نێوان پارتی و یەكێتی دەگەیتە لێكترازانی یەكجارەكی، وەك سەرچاوەكانی (درەو) ئاماژەیان پێكرد. بۆ دەستكەوتنی ووردەكاری كۆبوونەوەكەی ئەمڕۆی نێوان وەفدی باڵای پارتی و یەكێتی، بەتایبەتیش كۆبوونەوە چوار قۆڵیەكە، (درەو) لەگەڵ چەند بەرپرسێكی باڵای پارتی و یەكێتی قسەیكردووە كە بەشداربوون و لە نزیكەوە ئاگاداری ووردەكاری كۆبوونەوەكەبوون.  سەرەتا وەفدی یەكێتی درەنگ گەیشتنە بارەگای مەكتەبی سیاسی پارتی بەهۆی ئەوەی بڕیاربووە بافڵ تاڵەبانی بە هێلی كۆپتەر بچێتە پیرمام بەڵام رێگە نەدراوە، بۆیە وەفدەكەی یەكێتی درەنگتر گەیشتوونەتە پیرمام. سەرەتا نێچیرڤان بارزانی بەخێرهاتنی وەفدی میوانی كردووەو بە پرسیارێك دەستیپێكردووەو " ئایا ئێمە دەتوانین پێكەوە كار بكەین یان نا؟" بافڵ تاڵەبانی ئێمە لەگەڵ رێككەوتنین بەڵام دەبێت پێشتر كێشەكان چارەسەر بكەین، ئێنجا قەڵەم بخەینە سەر كاغەز و رێككەوتنێكی نوێ بكەین ئەوەشی ووتووە پارتی پەلەیەتی لە رێككەوتنی نێوانمان لە كاتێكدا دەبێت كێشەكان یەكلایی بكەینەوە ئینجا رێككەوتن بكەین، لایەنی پارتی رایانگەیاندووە ئێمە پەلەی چیمانە وادەزانن ئەگەر رێكنەكەوین ئێمە رووبەرووی كێشەو گرفت دەبینەوە، هەر با رێكنەكەوین بزانین چی روودەدات، لە كۆبوونەوەكەدا یەكێتی زۆر بێمەنەت بووە زۆر بە بێمنەتی قسەیان كردووەو وتوویانە ئێوە پەلەتانە لە رێككەوتن، ئەزانین كێشە هەیەو  حكومەت رووبەرووی كێشە بووەتەوە. كۆبوونەوەكەو گفتوگۆكان ئاسایی بوون و هەردولا گلەیی و موچەجامەلەی یەكدیان كردووە، دواتر بافڵ تاڵەبانی داوای كۆبوونەوەی چوار قۆڵی كردووە لە نێوان ( نێچیرڤان بارزانی، مەسرور بارزانی، بافڵ تاڵەبانی، قوباد تاڵەبانی). كۆبوونەوەی چوار قۆڵی كۆبوونەوەكەی نێوان وەفدی باڵای یەكێتی و پارتی لە كۆبوونەوەی بەرپرسان و ئەندامانی مەكتەبی سیاسیەوە گۆڕا بۆ كۆبوونەوەی كۆڕانی تاڵەبانی و بارزانی ( نێچیرڤان بارزانی، مەسرور بارزانی، بافڵ تاڵەبانی، قوباد تاڵەبانی)، ئەم چوار كەسە چوونە ژوورە تایبەتەكەی ئازاد بەرواری ئەندامی مەكتەبی سیاسی پارتی دیموكراتی كوردستان لە بارەگای مەكتەبی سیاسی پارتی،  لەوێدا قسەی تووندوو رووبەرووبونەوە لە نێوان مەسرور بارزانی و بافڵ تاڵەبانی روویداوە، بەتایبەت دوای ئەوەی بافڵ تاڵەبانی رازی نەبووە لە راگەیەندراوی كۆبوونەوەكەدا بنوسرێت پشتیوانی لە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەكەین. •    مەسرور بارزانی بەو هەڵوێستەی بافڵ تاڵەبانی زۆر توڕەو نیگەران بووەو تویەتی ئێوە دژایەتی حكومەت دەكەن  لەكاتێكدا بەشدارن لە حكومەتدا. •    بافڵ تاڵەبانی وتوویەتی: ئەو حكومەتە حكومەتی تۆیە، بە فیعلی یەكێتی بەشدارنیە، هیچ دەسەڵاتێكت بۆ وەزیرەكان نەهێشتووەتەوە. •    قوباد تاڵەبانی وتوویەتی: تەنیا بە وەرقە دەسەڵاتدراوە بە جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێم لەسەر ئەرزی واقیع جێگری سەرۆكی حكومەت هیچ دەسەڵاتێكی نیە. •    بافڵ تاڵەبانی وتوویەتی: ئەم كابینەیە جیاوازی دەكات لە نێوان ناوچەكانداو رێگری لە پرۆژەكانی سلێمانی دەكات. •    مەسرور بارزانی رایگەیاندووە: ئێمە ئەزانین ئێوە چیتان كردووەو چۆن لە بەغدادەوە رێگریتان درووستكردووە بۆ حكومەت، لە هەموو بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی دژی هەرێم ئێوە بەشداربون، ئاگادار بوون. •    مەسرور بارزانی وتویەتی: ئێوە لە یاسای بودجەدا جێگیرتان كردووە كە ئەتوانن موچەی سلێمانی لە بەغدادەوە دابین بكەن، من مەمنونتان دەبم كاك بافڵ مادام پەیوەندییەكانت لەگەڵ بەغداد باشە موچە لەبەغداد دابین بكەن بۆ ئەوەی خەڵكی سلێمانی بێ موچە نەبن و مامۆستایان بتوانن بچن وانە بە قوتابیان بڵێنەوە، بۆچی نایكەیت؟ •    مەسرور بارزانی وتوویەتی ئێوە غازەكەتان رادەستی بەغداد كردووەو ئەو ئەو پرسە بەبێ رێككەوتنی ئێوە نەكراوە، لەكاتێكدا ئەوە ئیشی حكومەتی هەرێمی كوردستانە. •    بافڵ تاڵەبانی وتوویەتی: بەڵێنت پێدەدەم رێگە نەدەم غازی كۆرمۆر بەبێ رەزامەندی حكومەتی هەرێم رەوانەی كەركوك بكرێت. یەكێك لە بەرپرسە باڵاكان بە (درەو)ی راگەیاند: لە كۆبوونەوەكدا قسەی توندو رووبەروبوونەوە لە نێوان بافڵ تاڵەبانی و مەسرور بارزانیدا روویدا، ئەگەر نێچیرڤان بارزانی لەوێ بەشدارنەبوایەو دۆخەكەی هێورنەكردایەتەوە پەیوەندییەكانی نێوان پارتی و یەكێتی دەگەیشتە ئاشتی دابڕانی یەكجارەكی. ماوەیەكی زۆر ئەندامانی مەكتەبی سیاسی و وەفدی هەردوولا چاوەڕێی دانیشتنە چوار قۆڵیەكە بوون،  ئەندامانی تری وەفدەكە بەتایبەت ئەندامانی مەكتەبی سیاسی یەكێتی نیگەران بوون لەو شێوازە كۆبوونەوەیە، لە كاتی دانیشتنە چوار قۆڵیەكەدا داوای چوونە ژوورەوەی عیماد ئەحمەد لە یەكێتی و مەحمود محەمەد لە پارتی كراوە بچنە دانیشتنە چوارقۆڵیەكەوە بۆ نوسینی راگەیەندراوی هاوبەش، كۆبوونەكە كۆتاییهات و بافڵ تاڵەبانی گەیشتەوە بەغداد.   راگەیەندراو راگەیەندراوێكی هاوبەشی نێوان هەردوولا بڵاوكرایەوە یەك بڕیاری تێدا دراوە ئەویش رێككەوتوون كە "كۆبوونەوەكانیان بەردەوام بێت". لە راگەیەندراوەكەدا ئاماژە بەوەكراوە" هەردوولا هاوڕابوون لەسەر بەهێزكردنی خاڵە هاوبەشەكان و چارەسەركردنی گیر و گرفتەكان بە ئاراستەی بەرژەوەندییە نەتەوەیی و نیشتیمانییەكانی كورستان" تاكە بڕیاری ناو راگەیەندراوە هاوبەشەكەیان، بەردەوامی كۆبوونەوەكانە" بڕیاردرا كۆبوونەوەكان بەردەوامیان هەبێت و بۆ ئەم مەبەستەش ئالیەتێكی گونجاو دیاریكرا،  شایەنی ئاماژەیە كۆبوونەوەكە لە كەشێكی ئارام و ئیجابیدا بەڕێوەچوو". بارزانی نایەوێت لەگەڵیان كۆبێتەوە یەكێتی بە سەرۆك و پارتی بە جێگرانی سەرۆك بەشداربوو لە كۆبوونەوەدا، هاوكات لەگەڵ كۆبوونەوەكەی وەفدی باڵای یەكێتی و پارتی لە پیرمام، مەسعود بارزانی لەگەڵ د. سامان بەرزنجی وەزیری تەنروستی كۆبووەتەوە. بارەگای بارزانی كەمتر لە یەك كیلۆمەتر لە بارەگای مەكتەبی سیاسی پارتیەوە دوورە كە كۆبوونەوەكەی نێوان یەكێتی و پارتی بۆ ماوەی زیاتر لە پێنج كاتژمێر بەردەوام بوو تیایدا، مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان لە هەمانكاتدا پێشوازی كردووە لە د. سامان بەرزنجی وەزیری تەندروستی و باسی دۆخی تەندروستیان كردووە، ئەم پێشوازیەی بارزانی كە هاوكاتە لەگەڵ كۆوبوونەوەكەی پارتی و یەكێتی دەرخەری ئەوەیە كە مەسعود بارزانی نایەوێت لەگەڵ بەرپرسانی باڵای یەكێتی كۆببێتەوە بەتایبەت سەرۆكی یەكێتی بافڵ تاڵەبانی، پێشتریش كۆبوونەوەی نێوان وەفدی پارتی و یەكێتی لە پیرمام بەڕێوەچوو، وەفدی یەكێتی بەسەرۆكایەتی بافڵ تاڵەبانی بوو، بەڵام بارزانی ئامادەی كۆبوونەوەكە نەبوو، لە هەمان كاتی كۆبوونەوەكە بارزانی پێشوازی لە د. عادل باخەوان نوسەرو مامۆستای زانكۆكردبوو.  

نوسينى: عەلی مەحمود محەمەد ئەم جەنگە بۆ حەماس‌و لیكۆد شەڕێكی باش بوو، چونكە لە بەرنامەی هەردوولایاندایە یەكتری تەواو بكەن، حەماس هەموو جوو، لیكۆدیش حەماس‌و جیهاد، راگەیاندنی جەنگ لە 7ی ئۆكتۆبەر دەرگاكەی كردەوە بۆ جێبەجێكردنی بەرنامەی دوورو نزیكەكانیان، تاكتیك‌و ستراتیجییەكانیان، سەرباری شەڕی هەردوولایان لەگەڵ عەلمانییەكانی ناوخۆیان، بەم جەنگە هەموو دەرگایەكیان لەبەردەمیان داخست، مرۆڤایەتییان پەراوێز خست، تا ئاستی ئەوەی وەك خائین سەیربكرێن، لایەنگرانی تیۆری ململانێی شارستانیەتەكانیش وەك ئەوەی هەنگوینیان لە كونە دارا دۆزیبێتەوە بانگەشەی دروستی بۆچوونەكەیان دەكەن بەوەی جەنگەكە ئاینییە، ئەوان هەموو روداوەكان تەنها لەرۆژی 7ی ئۆكتۆبەر دەبیننەوە، نەك مانگی  دواتر كە زیاتر لە 10 هەزار كەسی بێتاوان بوونە قوربانی وێڕای ئابلوقەی ئابوری‌و بڕینی ئاوو كارەبا لە هاوڵاتیانی كەرتی غەزە. جەنگەكە یەك پاكێجە، 7ی ئۆكتۆبەر كە لەچەند كاژێرێك 1400 كوژراوو 250 دیل كە قوربانییەكان زۆرینەیان خەڵكی سڤیلن، وە پاكێجی دووەم سزادانی خەڵكانێك بە كۆمەڵكوژی‌و ئابلوقەی ئابوری  پەیوەندییان بە حەماسەوە نییە، هەردوو  تاوانەكەش دەچێتە چوارچێوەی تاوانی جەنگ‌و تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی تا ئاستی جینۆساید، نكۆڵیكردنیش لێیان بۆخۆی تاوانە. عوفەر كسیف پەرلەمانتارێكی چەپی جووە رەخنەی گرت لە جەنگ، 45 رۆژ لە پەرلەمان سڕكراو 14 رۆژیش موچەكەی بڕا، كەواتە تەنها گوێ لە كەڕەناكانی جەنگ دەگیرێت. پێش ئەم خولەی جەنگ 43%ی هاوڵاتیانی ئیسرائیلی بوونی دەسەڵاتێكی فەڵەستینییان بە قازانج دەزانی، تەنها 13% دژ بوون (1)، لەبەرامبەردا 54%ی فەڵەستینییەكان پێچەوانەی حەماس لەگەڵ چارەسەری دوو دەوڵەتن لەپاڵ یەكتر بۆ فەڵەستین‌و جوو (2)، ئێستا بەهۆی فەزای جەنگ‌و رژانی خوێنەوە ئەم راپرسییانە بە قازانجی هەردوو پارتی راستڕەوی فاشستی حەماس‌و لیكۆدو هاوپەیمانەكانی گۆڕاون، خوێن هەلی عەقڵی نەهێشتووە، با بزانین بەڕاستی خەڵكی غەزە شایانی ئەم سزادانە بەكۆمەڵەن لەبری تاوانەكانی 7ی ئۆكتۆبەر؟. حەماس‌و هەڵبژاردن حەماس لە ساڵی 1996 بەشداریكردنی لە هەڵبژاردن رەتكردەوەو بە حەرامی زانی، بەڵام كاتێك لە هەڵبژاردنی شارەوانییەكان لە ساڵی 2005 سەركەوتنی  بەدەستهێنا، 33,5%ی دەنگەكانی هێنایەوە (3)، ساڵی دواتر لە 2006 بەشداری هەڵبژاردنی پەرلەمانی فەڵەستینی كرد، ئەوەش بووە دوا هەڵبژاردن بۆ خەڵكی غەزە. لەوكاتەوە بۆ هەنوكە هەژدە ساڵە تەنانەت هەڵبژاردنی پۆلێكی قوتابخانە، گوندو یانەیەكیش لە كەرتی غەزە نەكراوە، هەرچەندە لەو هەڵبژاردنەی شارەوانییەكان  فەتح لەكۆی 8 شارەوانی 5ی بردەوە، واتا غەزەش  هێلكەی پاككراو نەبووە بۆ حەماس.  لەرێكەوتی 25-1-2006 دوا هەڵبژاردنی پەرلەمان لە فەڵەستین بە هەردوو كەرتەكەیەوە لێواری رۆژئاواو كەرتی غەزە كرا، حەماس 44,45%ی دەنگەكان‌و 74 كورسی بەدەستهێنا، فەتح 41,43%ی دەنگەكان‌و 45 كورسی  هێنایەوە لەكۆی 132 كورسی پەرلەمانی فەڵەستین. لە ئەنجامدا حەماس لە رێكەوتی 29-3-2006 حكومەتی بە تەنها پێكهێنا بەسەرۆكایەتی ئیسماعیل هەنییە، بەهۆی نەدانی موچەوە لە ئەیلولی 2007دا  كەرتی گشتی مانگرتنی گشتی راگەیاند، كێشەو ئاڵۆزی لەگەڵ فەتح دروستبوو،  چونكە حەماس نەیتوانی موچەیان دابین بكات، لە رێكەوتی 8-2-2007 رێككەوتن حكومەتی ئیتلافی لەنێوان فەتح‌و حەماس پێكبهێنن، لێ لە رێكەوتی 14-6-2007دا حەماس دەستی بەسەر تەواوی كەرتی غەزەدا گرت، دوا تەڵەمووی پەیوەندی نێوانیانی پچڕی، رۆژی دواتر مەحمود عەباس تاك لایەنە سەلام فەیازی كردە سەرۆك وەزیران، لەوكاتەوە دوو ئیدارەیی دەستیپێكرد، بەڵام بێ دەرگەڵە چونكە دووری نێوانیان 115 كیلۆمەترە. لەرێكەوتی 11-12-2021و 25-3-2022 هەڵبژاردنی شارەوانی لە كەرتی لێواری رۆژئاوا ئەنجامدرا، حەماس نەچووە ناو كایەكەوە. بەپێی راپرسییەكان پێش روداوەكان 7ی ئۆكتۆبەر، 63%ی هاوڵاتیانی فەڵەستینی داوای گۆڕینی سەركردایەتی فەڵەستینی دەكەن تا چالاكترو كەمتر گەندەڵ بێت، واتا زۆرینە رازی نین لەوانەی حەماس‌و فەتح ،  65%یش داوا لە حەماس‌و فەتح دەكەن هەڵبژاردنی ئازادو پاكژ ئەنجام بدەن (4). بەڵام حەماس ئەو مەقولەیەی سەلماند كە لایەنێكی ئیسلامی لە هەڵبژاردن سەر بكەوێت دەبێتە دوا هەڵبژاردنی وڵات. حەماس رێگای نەداوە خەڵك راپرسی لەسەر شێوازی حوكمڕانییەكەی بكەن، تا بزانن لە دەرەوەی راپرسی چۆن وەڵامی دەدەنەوە، هەرچەندە پێویستە ئەوە بزانین لەماوەی ئەم هەژدە ساڵەی دەسەڵاتداری حەماس، هەژاریی‌و بێكاری زیادیان كردووە، دادپەروەری نەبووە، ئازادی بڤە بووە، زانست‌و پیشەسازی وێران بوون، ئابووری داتەپیووە... بودجەی كەرتی غەزە   بودجەی حكومەتی حەماس لە كەرتی غەزە تەنها 630 ملیۆن دۆلار بووە لەساڵی 2011، لە ساڵی 2012 زیادیكردووە بووە بە 769 ملیۆن دۆلار، واتا بە ئەندازەی یەك مانگی موچەی هەرێمی كوردستان. زۆربەی پارەداركردنی كارگێڕی حكومەتی كەرتی غەزە هاوكاری دەرەوەیە بەتایبەت ئێران، قەتەر، توركیاو ئەمەریكا، یەكێتی ئەوروپا، جامیعەی عەرەبی‌و رێكخراوەكان دەیكەن، ئێران ساڵانە نزیك 300 ملیۆن دۆلاری داوە بە حەماس، ئەردۆگانیش هاوكاری كردووە، نموونە لە ساڵی 2012 بە 300 ملیۆن دۆلار بەشداری بودجەی حكومەتەكەی حەماسی كردووە. لایەنێكی دیكە لە داهاتی حكومەتی حەماس لە كەرتی غەزە ناردنەوەی پارەی پەنابەرانە بۆ ناوەوە، كە نزیك 20%ی خەڵكەكەی لەسەر دەژێت، تەنانەت دابینكردنی بودجە زەكات‌و پشكی خێرەومەندانیش لەناوخۆو دەرەوەی تێدەكەوێت (5).  دوو سەرچاوەی دیكەش بۆ داهات هەیە لە كەرتی غەزە، ئەویش 18500 كرێكاریان لەناو ئیسرائیل كاردەكەن موچەكانیان باشە. كەرتێكی دیكەی ئابوری قاچاخچێتی ناو نەفەقەكانە لە سیناوە بۆ ناو كەرتی غەزە، دیارە كۆڵبەرەكان زۆرینەیان بە مەحسوبیەت لەو جێگایە دانراون لە قاچاخچییە دەسترۆیشتووەكانی حەماسەوە نزیكن، لێرە حەماس ساڵانە لە 300 ملیۆنەوە بۆ نیو ملیار دۆلار داهاتی دەستدەكەوێت. ئیدارەی ئابوری حەماس  بەپێی ئاماری رێكخراوی ئۆنكتادی سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكان، داهاتی تاك لە كەرتی غەزە نیوەی لێواری رۆژئاوای حكومەتەكەی فەتحە، رێژەی بەشداری كەرتی پیشەسازی لە بەرهەمی نەتەوەیی تەنها 8%ە، واتا بۆ نیوەی پێش  كودەتای حەماس دابەزیوە، بەشداری كەرتی كشتوكاڵیش لەكۆی بەرهەمی نەتەوەیی لە 9%ەوە بۆ 5% دابەزیوە، واتا رێژەی  هەردوو كەرتی بەرهەمهێنی ئابوری پیشەسازی‌و كستوكاڵ جێگای حەسودی نییەو وێران كراون لەلایەن دەسەڵاتدارێتی حەماسەوە، هەرچی پشكی كەرتی غەزەیە لەكۆی ئابوری قەوارەی فەڵەستینی، لە نیوەوە بۆ چارەكی كۆی ئابوری فەڵەستین دابەزیوە. ئەمە سەرباری ئەوەی 60%ی كارەبای  غەزە لە ئیسرائیلەوەیە، تەنانەت كارەبای ئەوەی نییە بۆ دابینكردنی پاككردنەوەی ئاو بەكاریبهێنێت بۆ هاوڵاتیانی (6). بەگشتی داهێنانی حەماس تەنها لە لێدانی تونێل لەژێر زەوی كە گەیشتوەتە 500 كیلۆمەترو خۆپڕچەككردن بووە.  ئیسرائیل دوای ئەم جەنگە، غەزەش بۆ حەماس جێبهێڵێت، بەدەیان ساڵی دیكە  ناتوانێت تەنها چیمەنتۆ بۆ چاككردنەوەی خانووە روخاوەكان دابینبكات، كە بەكۆڵ لە تونێلەكانەوە لە میسرەوە هاوردە دەكرێت. ئەدی ژیانی هاوڵاتیانی غەزە؟ حەماس ژیانی خەڵكی غەزەی وێران كرد، لە ساڵی 2022ەوە  زیاتر لە نیوەی هاوڵاتیانی غەزە بەپێی وتەی رێكخراوی (فاو)ی سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكان  ئاسایشی خۆراكیان نییە. رێژەی هەژاری لە كەرتی غەزە 53%یە، بەڵام لە كەرتی لێواری رۆژئاوا، ئەو بەشەی لەژێر دەستی فەتحی عەلمانییە 13,9%ە، هەروەها 33,7%ی هاوڵاتیانی كەرتی غەزە زۆر هەژارن، بەڵام لە كەرتی لێواری رۆژئاوا ئەو رێژەیە تەنها 5,8%ە. (7) هەروەها 83%ی كرێكاران لە كەرتی غەزە بە كەمتر لە لانی كەمی كرێ كاردەكەن، كە 520 دۆلارە لە مانگێكدا (8). زۆرجار كرێی كرێكاران ئەوەی وەریدەگرن نیوەی لانی كەمی كرێیە بە كاتژمێری كاركردنی زیاترەوە. (9)   ئەمە  لەكاتێكدایە لانی كەمی كرێ لە وڵاتی ئیسرائیل مانگانە 1400 ئیرۆیە، بۆ ساڵی داهاتوو دەبێتە 1600 ئیرۆ. (10)   هەروەها بۆ دەرچووان‌و گەنجان‌و ژنان كێشەكە زۆر قورسترەو رێژەی بێكاری لەناویاندا زۆر زیاترە، 74%ی دەرچووانی زانكۆ لە كەرتی غەزە بێكارن. (11)  ئازادییەكان لە ساڵی 2011دا عەبدولەتیف موسا ئیمارەی ئیسلامی لە رەفەح دامەزراند،  حەماس پەلاماریدان‌و  ئەمیرو نۆ لە ئەندامانی كوشت. پەلاماری جند ئەنساراللەی سەر بە قاعیدەی داو 22ی لێكوشتن، پەلاماری جیهادو تەوحیدی سەر بە داعشی دا لە ساڵی 2015، ئەمانە هەموو هاوئاوازی بن بەمشێوەیە مامەڵەیان لەگەڵدا بكات دەبێت بەرامبەر بە فەتح‌و لایەنە چەپگەراكان‌و ژنان‌و خەڵكی دیكە چی بكات؟. پەروەندەی حەماس لەبەرامبەر ئازادییەكان‌و  رۆژنامەگەری پەروەندەیەكی رەشە، بەپێی راپۆرتەكان. (12) دوا راپرسی بۆ حەماس كارەسات بوو!  رۆژێك پێش 7ی ئۆكتۆبەر تۆڕی (بارۆمیتەر)ی عەرەبی بەهاوكاری ناوەندی فەڵەستینی بۆ توێژینەوەی سیاسی‌و گۆڤاری (فۆرین ئەفیرەز)ی ئەمەریكی بەپشتیوانی سندوقی نیشتمانی ئەمەریكی بۆ دیموكراتیەت، راپرسییەكیان ئەنجامدا، راپرسییەكە راستەوخۆو روبەڕوو ئەنجامدراوە، لەئەنجامدا دەركەوت زۆربەی هاوڵاتیانی كەرتی غەزە باری ئابورییان خراپە بەهۆی دەسەڵاتی خراپی حەماس، 44%یان هیچ متمانەیەكیان بە حەماس نییە، لەبەرامبەردا 29%یان زۆر متمانەیان بە حەماسە، 72%یان پێیانوایە گەندەڵی لە دەسەڵاتی حەماس هەیە، هەروەها زۆرینەی هاوڵاتیانی غەزە ئایدۆلۆجیای حەماس رەتدەكەنەوە، بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكی قەوارەی یەكگرتووی فەڵەستینیش مەروان بەرغوسی 32%و ئیسماعیل هەنییە 24%و مەحمود عەباس 21%ی دەنگەكان دەهێننەوە ئەگەر لەوكاتە هەڵبژاردن بكرابایە، مەروان بەرغوسی زیندانییەو سەربە رێكخراوی فەتحە، هەروەها بەپێی ئامارەكە 78%ی هاوڵاتیانی غەزە كێشەی دابینكردنی خۆراكی رۆژانەیان هەیە. بەگشتی تەنها 27%ی هاوڵاتیان حەماس پارتی بژاردەیانە، لە ساڵی 2021  ئەو رێژەیە 34% بووە. (13)  كەواتە 73%ی ئەو خەڵكەی لە غەزە ئەمڕۆ بوونەتە قوربانی نەك لایەنگرو دەنگدەری حەماس نین، بەڵكە بەشێكی نەیاری توندی حەماسن، ئێستا لەجیاتی ئەو سزا دەدرێن، هەر 5 دەقە منداڵێكیان لێ دەكوژرێت، ئەوان پێشتر حەماس سزای سیاسی‌و برسیكردنی دابوون، ئێستا نەتەنیاهۆ. لەكاتێكدا خەڵك لەبری حەماس سزا دەدرێن، زۆرینەی مەكتەبی سیاسی  حەماس‌و خێزانەكانیان لە دەرەوەی فەڵەستین دەژین، بەتایبەت  لە شاری دۆحە، بەهەردوو كەسایەتی یەكەم‌و دووەمیان (خالد مەشعەل‌و ئیسماعیل هەنییە)و ماڵ‌و منداڵیان‌و 7 ئەندامی مەكتەبی سیاسییانەوە. خالید مەشعەل لە ژیانیدا تەنها 3 رۆژ كەرتی غەزەی بینیوە، موسا ئەبو مەرزوق تەنها 5 رۆژ گەڕایەوە بۆ غەزە، كەچی بە وتارە ئاگراوییەكانیان هانی گەنجان دەدەن بۆ غەزاو جیهاد، ئەبو شادییە دۆستەكەی هەژاران كە رۆژانە شیرینی بەسەریان دابەشدەكرد دەبێتە قوربانی. (14) سەرچاوەكان:  1-https://qudspress.com/74775/ 2-https://www.skynewsarabia.com/middle-east/1664946-%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B7%D9%84%D8%A7%D8%B9-%D8%B1%D8%A7%D9%94%D9%8A-%D9%87%D8%AC%D9%88%D9%85-%D8%AD%D9%85%D8%A7%D8%B3-%D8%B1%D8%A7%D9%94%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%84%D8%B3%D8%B7%D9%8A%D9%86%D9%8A%D9%8A%D9%86-%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B1%D9%83%D8%A9%D8%9F 3-http://miftah.org/arabic/PrinterF.cfm?DocId=2967 4-https://www.washingtoninstitute.org/ar/policy-analysis/asttla-jdyd-llray-fy-aldft-alghrbyt-yuzhr-thwlaan-mn-alara-almttrft-lam-2020 5-https://en.wikipedia.org/wiki/Governance_of_the_Gaza_Strip 6-https://carnegie-mec.org/2021/06/07/ar-pub-84696 7-https://pngoportal.org/post/25120/%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B1%D9%83%D8%B2-%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%84%D8%B3%D8%B7%D9%8A%D9%86%D9%8A-%D9%8A%D8%B5%D8%AF%D8%B1-%D8%AA%D9%82%D8%B1%D9%8A%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%82%D8%B1-%D9%81%D9%8A-%D9%81%D9%84%D8%B3%D8%B7%D9%8A%D9%86-%D9%85%D8%A4%D8%B4%D8%B1-%D8%B5%D8%B9%D9%88%D8%AF-%D8%A8%D9%84%D8%A7-%D8%AA%D9%88%D9%82%D9%81 8-https://news.un.org/ar/story/2022/09/1111231 https://www.alaraby.co.uk/economy/%D8%AA%D8%AD%D8%B0%D9%8A%D8%B1-%D8%A3%D9%85%D9%85%D9%8A-%D9%85%D9%86-%D9%85%D8%B9%D8%AF%D9%84%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%82%D8%B1-%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%B7%D8%A7%D9%84%D8%A9-%D9%81%D9%8A-%D9%81%D9%84%D8%B3%D8%B7%D9%8A%D9%86 9-https://www.aa.com.tr/ar/%D8%A7%D9%84%D8%AF%D9%88%D9%84-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%A9/%D9%8A%D9%88%D9%85-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%A7%D9%84-%D8%A3%D8%AC%D9%88%D8%B1-40-%D8%A8%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%A6%D8%A9-%D9%85%D9%86-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%A7%D9%84%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%84%D8%B3%D8%B7%D9%8A%D9%86%D9%8A%D8%A9-%D8%AF%D9%88%D9%86-%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%AF-%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%AF%D9%86%D9%89/2885141 https://www.independentarabia.com/node/255571/%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D8%A9/%D8%AA%D9%82%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%B1/%D8%A3%D8%AC%D9%88%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%A7%D9%84-%D9%81%D9%8A-%D8%BA%D8%B2%D8%A9-%D8%A3%D8%AF%D9%86%D9%89-%D9%85%D9%86-%D8%A7%D9%84%D8%AD%D9%8A%D8%A7%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D9%83%D8%B1%D9%8A%D9%85%D8%A9 10-https://www.i24news.tv/ar/%D8%A3%D8%AE%D8%A8%D8%A7%D8%B1/middle-east/1679595252-%D8%A5%D8%B3%D8%B1%D8%A7%D8%A6%D9%8A%D9%84-%D8%B1%D9%81%D8%B9-%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%AF-%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%AF%D9%86%D9%89-%D9%84%D9%84%D8%A3%D8%AC%D9%88%D8%B1-%D8%A8%D9%86%D8%B3%D8%A8%D8%A9-5-%D9%81%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%A6%D8%A9-%D8%A8%D8%AF%D8%A1%D8%A7-%D9%85%D9%86-%D8%A3%D8%A8%D8%B1%D9%8A%D9%84-%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%B4%D9%8A%D9%83 11- https://www.aljazeera.net/politics/2023/7/26/%D9%86%D9%82%D8%A7%D8%A8%D8%A7%D8%AA-%D9%81%D9%84%D8%B3%D8%B7%D9%8A%D9%86-%D8%AA%D8%AD%D8%B0%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D8%B7%D9%84%D8%A7%D8%A8-%D9%84%D8%A7-%D8%AA%D9%82%D8%AA%D8%B1%D8%A8%D9%88%D8%A7 12- https://palestinianaffairs.state.gov/ar/%D8%AA%D9%82%D8%B1%D9%8A%D8%B1-%D8%AD%D9%82%D9%88%D9%82-%D8%A7%D9%84%D8%A5%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86-%D9%81%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D8%B6%D9%81%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%A9-%D9%88%D9%82/ 13- https://www.skynewsarabia.com/middle-east/1664946-%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B7%D9%84%D8%A7%D8%B9-%D8%B1%D8%A7%D9%94%D9%8A-%D9%87%D8%AC%D9%88%D9%85-%D8%AD%D9%85%D8%A7%D8%B3-%D8%B1%D8%A7%D9%94%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%84%D8%B3%D8%B7%D9%8A%D9%86%D9%8A%D9%8A%D9%86-%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B1%D9%83%D8%A9%D8%9F 14- https://www.skynewsarabia.com/varieties/1667687-%D8%BA%D8%B2%D8%A9-%D9%85%D9%82%D8%AA%D9%84-%D8%A7%D9%94%D8%A8%D9%88-%D8%B4%D8%A7%D8%AF%D9%8A-%D8%A8%D8%A7%D9%8A%D9%94%D8%B9-%D8%AD%D9%84%D9%88%D9%8A%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%82%D8%B1%D8%A7%D8%A1  

یاسین تەها- خوێندكاری دكتۆرا لە مێژووی ئایین‌و ئایینزاكان، شارەزا لە كاروباری عێراق سێ هەفتەی یەكەمی پاش هێرشی پێچەوانەی ئیسرائیل بۆسەر كەرتی غەززە، بۆ كۆی جومگەكانی سیاسەت‌و حوكمڕانیی عێراق، دژوارو پڕ لە پێشهات‌و دڵەخورتێ بوو. لە سیناریۆی درێژەكێشانی جەنگەكە كە ئەگەرێكی زاڵە، یان فراوانبوونی بۆ جەنگێكی هەرێمایەتی كە ئەگەرێكی ڕێتێچووە، بارگرانی‌و پێشهاتی زیاتر لە عێراق چاوەڕوان دەكرێت. ئەم شرۆڤەیە هەوڵ دەدات خوێندنەوە بۆ لێكەوتەكانی جەنگەكە لەسەر عێراق‌و ئەگەرە ئاییندەییەكانیش بكات.   یەكەم- لێكەوتە ئەمنییەكان: هەڵوێستی گروپە شیعەكان لەپاش هێرشەكانی 7ی ئۆكتۆبەری 2023ی بزوتنەوەی حەماس بۆ ئۆردوگاكانی ئیسرائیل‌و پەرچەكرداری توندی سوپای ئەو وڵاتە بۆ تۆڵەكردنەوە لە غەززە، زۆر لە گروپە چەكدارە شیعەكانی عێراق لەڕێگەی بەیاننامەی جۆراوجۆرەوە هەڕەشەی بەئامانجگرتنی بەرژەوەندییەكانی ئەمریكایان ڕاگەیاند[1]. هاندەرو پاساوی گروپە شیعەكانیش لەم پێشهاتە، تۆڵەكردنەوەی كۆمەك‌و پاڵپشتیی كراوەو بێسنوری واشینگتۆنە بۆ سوپای ئیسرائیل، كە بەپێی زۆر ڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكان سیاسەتی "خاكی سوتماك" پەیڕەو دەكات. ئەم جموجۆڵەی گروپە ئێرانییەكان جگە لە بەهاناوەچوونی بزوتنەوەی حەماس كە ئێستا لە پێگەی هاوپەیمانیانە، ڕەهەندێكی تری هەیە كە درككردنە بەو مەترسییە گەورانەی كە ڕووبەڕووی "بەرەی موقاوەمە" بووەتەوە؛ ئەگەر هات‌و ئیسرائیل‌و ئەمریكا بگەنە ئامانجی پەڕوباڵكردنی حەماس یان لادانی لە حوكمڕانیی غەززە لەمەودای دووردا. ئەم دوو سیناریۆیە هەر كامیان سەر بگرێت، ئەوە پێشینەیەكی ناخۆش دەبێت بۆ حزبوڵڵا كە بەشێكە لە جەستەی ئێران. ئەگەر ئەو ئامانجە دوورمەودایانەی تریش بەدی بێن، كە دۆزینەوەی چارەسەرێكی سیاسییە بۆ ئەوەی ماوە لە مەسەلەی فەڵەستین، لەپاش لادانی گریمانكراوی حەماس، ئەوە پرسیاری سەخت ڕووبەڕووی "بەرەی موقاوەمە" دەبێتەوە. جیا لە بەیاننامەی گروپە شیعە ناسراو و فەرمییەكان، ڕووكارە سێبەرەكانیان ئەوەیشیان ئاشكرا كردووە (18ی ئۆكتۆبەری 2023) كە ژوورێكی عەمەلیات لە عێراق پێكهێنراوە بە ناوی "پاڵپشتیی گەردەلولی ئەقسا" كە باڵەكانی "موقاوەمەی ئیسلامی" لەخۆ دەگرێت[2]؛ ئەم ناوەش ناونیشانێكی بەرینە بۆ هەر گروپێك دژی دۆستایەتیی ئەمریكاو ئیسرائیل بێت‌و پێداگری لەسەر بەرەنگاربوونەوەیان بكات. هەر لەو چوارچێوەیەیشدا چەند هێرشێكی سنوردار كرانە سەر بنكەو پێگەكانی سوپای ئەمریكا لەهەریەك لە "هەریر"ی نزیك هەولێر، هەروەها "عەینولئەسەد"ی رۆژاوای عێراق (17ی ئۆكتۆبەر)، بەبێ ئەوەی زیانێكی ئەوتۆیان لێ بكەوێتەوە. هێرشەكان لەماوەی هەفتەیەكدا، هەڵكشان بۆ 13 هێرش دژی بنكە سەربازییەكانی ئەمریكا لە عێراق‌و سوریا[3]. بەپێی قەبارەو ئاستی هێرشەكانیش، دەشێت ئەوەی لێ بخوێنرێتەوە سەرجەمیان زیاتر گەیاندنی پەیامن بە لایەنی ئەمریكی، تا ئەوەی راگەیاندنی جەنگ بن، چونكە سنوردارو كۆنترۆڵكراون؛ چەند گروپێكی چەكداریی عێراقیش بەرپرسیارێتیی ئەنجامدانی ئەو هێرشانەیان خستەئەستۆی خۆیان[4]. هەرچەندە سەرجەم سەكۆ ئەلەكترۆنییەكانی "موقاوەمەی ئیسلامی" ستایشی هێرشەكەی سەر بنكەی سەربازیی هەریریان كرد، بەڵام بەشێوەیەكی فەرمی گروپی "تشكیل الوارثین" بەرپرسیارێتییەكەی گرتەئەستۆ[5]. باوەڕیش وایە ئەم پێكهاتە نوێیە سێبەرە، ڕووكاری باڵە سەربازییەكەی بزوتنەوەی "حزب الله النجبا‌ء" بێت[6]. ئەم بزوتنەوەیەیش ڕاستەوخۆ سەر بە سوپای پاسدارانی ئێرانییە؛ بەشێك لە چەكدارەكانیشیان لە سوریا ئەرك دەبینن. ئەوان لە شەڕە سەختەكانی (2015)ی دژی گروپە بەرهەڵستكارەكانی ڕژێمی ئەسەد جەنگاون. بەپێی ئاماژەو بەڵگە بەردەستەكانیش، سوپای پاسداران جگە لە كۆمەكی دارایی ئەم گروپە، زانیاریی هەواڵگرییشی لەگەڵدا بەش دەكات، هەروەها لە هەڵبژاردنی بەرپرسان‌و شێوازی بەڕێوەبردنیشیدا رۆڵی راستەوخۆی هەیە[7].   بەپێی ئاماژەی بەیاننامەو جێپەنجەی هێرشەكانیش بێت، ئەوانەی بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا دەكەنە ئامانج، هەر هێزەكانی چوارچێوەی هاوئاهەنگیی شیعەن، بەڵام بەشاردنەوەی بكەرانی ڕاستەقینەو پەردەپۆشكردنی بە ناوی خوازارو و سێبەر، دوو ئامانج دەپێكن: یەكەمیان، بەڕواڵەت وا خۆیان پیشان دەدەن، كە پابەندن بە بنەماكانی پرۆسەی سیاسی‌و رێككەوتننامەی درێژخایەن لەگەڵ ئەمریكا. دووەمیش لە پشت پەردەیشەوە دەسكەوتی هێرشەكان هەر بۆ شیعەی حوكمڕان حیسابە لای حەماس‌و شەقامی عەرەبیی هاوسۆز لەگەڵ فەڵەستین‌و ئێران‌و شەقامی تووڕەی شیعە؛ لە هەمان كاتیشدا هۆیەكە بۆ خۆهەڵكێشان‌و ئیحراجكردنی پێكهاتەی عەرەبی سوننەی عێراق‌و كەنداو، بەو پێیەی ئەوان لەم جەنگە خوێناوییەی غەززەدا شتێكی ئەوتۆیان پێ ناكرێت. سەرباری ئەم پێشهاتانەیش هێشتا باوەڕێك هەیە، بڕیاری بەرەنگاربوونەوەی سەرانسەری‌و گشتگیر لەلایەن گروپە ئێرانییەكانی عێراقەوە لەئارادا نەبێت؛ بەڵگەیش بۆ ئەمە رێكخراویی پەرچەكردارو كاردانەوەكانیان‌و هەبوونی هەماهەنگییە لەوەی زۆر تەشەنە نەكات‌و كاردانەوەی توند نەبێت. جگە لەوەیش، تۆنی هەڕەشەكانیشیان بەئاڕاستەیەكە ئەوان ڕاستەوخۆ نابنە بەشێك لە جەنگەكەی ئێستا، بەڵكو دەیبەستنەوە بە فراوانبوونی بازنەی جەنگەكەو پەڕینەوەی لە غەززە. ئەو لایەنەیشی لەم ڕیتمە دەرچوو، "ڕێكخراوی بەدر"ی "هادی عامری"یە كە هەڕەشەكانی ڕاشكاوانەترو گشتگیرتر بوون، بەراورد بە هاوتا شیعەكانی تری، لە چەشنی "العصائب"، "حركە النجبا‌ء"، "كتائب سید الشهدا‌ء"و تا ڕادەیەكیش "كتائب حزب الله"[8]، بەڵام ڕێكخراوی بەدریش دواتر هەڕەشە سەربازییەكانی گۆڕی بۆ داوای گوشاركردن بۆ كردنەدەرەوەی سوپا بیانییەكان لە عێراق، ئەویش "بەپێی خشتەیەكی كاتی‌و كورتخایەن"، لەڕێگەی حكومەتی عێراقەوە[9]. بەم پێیەیش عامری، كە یەكێكە لە پایەكانی چوارچێوەی هاوئاهەنگیی حوكمڕان، تۆپەكەی خستۆتەوە گۆڕەپانی میكانیزمە حكومی‌و یاسایییەكان؛ پێداگرییەكەیشی باسی هەنگاوی تاكلایەنەی تێدا نییە. شتێكی زانراویشە شیعەكان ماوەی سێ ساڵەو ڕاستەوخۆ لەپاش كوژرانی "جەنەراڵ سولەیمانی"و "ئەبو مەهدی موهەندیس"ەوە (كانوونی دووەمی 2020) داوای چوونەدەرەوەی سوپای ئەمریكاو بیانی دەكەن‌و ئەمەیشیان لە پەرلەمانی عێراق كردە بڕیار، بەبێ ئەوەی حكومەتەكانی كازمی‌و دواتریش سودانی توانیبێتیان جێبەجێی بكەن[10]. پێشهاتە ئەمنییە چاوەڕوانكراوەكان بەپێی ئەو زانیاری‌و لێدوان‌و ئاماژانەی بەردەستن، تێوەگلانی گروپە شیعەكانی عێراق لە جەنگی غەززە، پەیوەستە بە هەڵویست‌و رەوشی حزبوڵڵای لوبنان‌و دوا بریاری سوپای پاسدارانەوە كە "بەرەی موقاوەمە" ئاڕاستە دەكات‌و، لەسەروو ئەوانیشەوە ڕێبەری باڵای شۆڕشی ئێران. تائێستایش بەشداریی حزبوڵڵا لە جەنگەكە سنوردارو كۆنترۆڵكراوە، بەڵام ئەگەر پەرەی سەندو جەنگەكە بوو بە هەرێمایەتی لەنێوان بەرەی ئێرانی‌و بەرەی ئیسرائیل - ئەمریكا، ئەوە بەپێی هەموو ئاماژەیەك جگە لە گروپە عێراقییەكان، باڵە ئێرانییەكان لە سوریا، كۆمەڵی "أنصار الله"ی حوسییەكانی یەمەن، دەچنە جەنگەكەوە، بەهۆی ئەوەیشی ئیسرائیل پێی ناكرێت وەڵامی ئەم هەموو بەرەیە بداتەوە، ئەوكات بەرەنگارییەكە دەكەوێتە نێوان ئەمریكاو باڵە ئێرانییەكان[11]. لە ڕوونترین ئاماژەی ئەم ئەگەرەیشدا حوسییەكانی یەمەن شان بە شانی جموجۆڵی سنورداری گروپە عێراقییەكان، هاتنەسەر هیڵی گرژییەكان‌و لە پێشهاتێكی نوێدا ڕۆكێتی خۆیان هاوێشتە ئیسرائیل (31ی ئۆكتۆبەری 2023)[12]. ئەمەیش ڕوونترین پەیامی كرداری بوو كە لە حاڵەتی پەرەسەندنی جەنگدا، پێكدادان تەنیا لە غەززە نامێنێتەوەو، هەموو بەرە ئێرانییەكان گەرم دەبن، بە "بەرەی جۆڵان"ی سوریاشەوە كە ماوەی 30 ساڵە هێورە. چاوەكانیش لەسەر ئەوەن لە پەرەسەندنی گرژییەكاندا ئەویش هاوشێوەی باشوری لوبنان ببێتە دەلاقەی پێكدادان؛ بەمەیش بەشی زۆری پانۆراما ئێرانییەكە دەكەوێتە چالاكی‌و جموجۆڵ‌و دەمێنێتەوە سەر گەرووی هورمز. بەپێی پێدراوە بەردەستەكانیش باڵە سەربازییەكانی عێراق ئێستا خۆیان بۆ ئەو پێشهاتە ئامادە دەكەن؛ زانیاریی ئەوەیش هەیە كە ڕێنوێنی‌و پەیامیان لە سوپای پاسدارانەوە پێ گەیشتووە كە زیاتر پاڵپشتی‌و پشتیوانی هاوپەیمان‌و تەواوكەرەكانیان بن لە ناوچەكە[13]. ئەركی باڵە ئێرانییەكانی عێراق‌و یەمەن‌و سوریا، زیاتر ترساندن‌و گوشاركردنە لەسەر بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا یان هاوپەیمانەكانی. لەم چوارچێوەیەیشدا هاوكات لەگەڵ هێرشەكانی رۆژاوای عێراق‌و هەریر، گروپێك كە ڕووكاری باڵە ئێرانییەكانە بە ناوی "ألویە الوعد الحق"، بنكە ئەمریكییەكانی وڵاتانی كوێت‌و "ئیماراتی عەرەبی"یان بەئامانجی خۆیان داناوە[14]. ئەم گروپەیش پێشتر هێرشیان كردووەتە سەر سعودیاو ئیمارات؛ دواتریش دەركەوت سەرچاوەی هێرشەكان لە عێراقەوە بووە. ئاماژەكانیش لەسەر ئەوەن "ألویە الوعد الحق" ڕووكاری "كتاب حزب الله" بن كە لە لیستی ئەمریكیدایە بۆ ڕێكخراوە تیرۆریستییەكان[15]. دووەم- لێكەوتە سیاسییەكان: جەنگی غەززە مەترسییەكی جددییە لەسەر حكومەتی سودانی‌و كۆی پرۆسەی سیاسیی عێراق. هەر بەم هۆیەیشەوە ماوەی دوو هەفتەیە پەرلەمانی عێراق خراوەتە حاڵەتی پەكخستن‌و، دوا دانیشتنی لە 17ی ئۆكتۆبەر بووە[16]؛ ئەمەیش بۆ ئەوەی لە دۆخی هەستیاری جەنگدا پەرلەمانتاری پارێزگاكان هەڵمەتی ئیمزاكۆكردنەوە دەست پێ نەكەن‌و گوشار لەسەر حكومەت دروست نەكەن، لە كاتێكدا بەپێی پەیڕەوی ناوخۆ پەرلەمان، دەبێت هەفتانە دوو دانیشتن ساز بكات‌و، نابێت مانگانە لە هەشت دانیشتن كەمتر گرێ بدات[17]. لە ماوەی ساڵێكدا محەمەد شیاع سودانی هەوڵیدا باڵانسێك لە پەیوەندییە دەرەكییەكانی حكومەتەكەی دروست بكات‌و، زۆر باسی ئەوەی دەكرد دەتوانێت دۆستی ئێران‌و ئەمریكاش بێت. لە سەردانەكەیدا بۆ نیویۆرك (ئەیلولی 2023) لەلایەن "كۆشكی سپی"یەوە بانگهێشت كرا بۆ سەردانی واشینگتۆن‌و، بڕیار بوو تا كۆتایی ساڵ سەردانەكە بكات، بەڵام لە جەنگی غەززەداو لەژێر گوشاری خرۆشانی ناوخۆیی شەقامی شیعیدا دژ بە ئیسرائیل‌و پاش كوشتاری زۆری فەڵەستینییەكان، ناچار بوو "گوتارێكی توند" لە "كۆنگرەكەی ئاشتی"ی میسر پێشكەش بكات (21ی ئۆكتۆبەر) كە 31 دەوڵەت‌و 3 ڕێكخراوی نێودەوڵەتی تێیدا بەشدار بوون[18].  گوتارەكە كە بەرزكردنەوەی دەنگ‌و پەنجەڕاوەشاندنی تێ كەوت‌و دانی نەنا بە ئیسرائیلدا وەك دەوڵەت، بووە جێگەی ستایشی زۆری بەرەی ئێرانی؛ لەهەمان كاتدا نیگەرانی‌و ناڕەزاییی ئەوانەی ترسیان هەیە عێراق لە دەوڵەتێكی پشتیوانی فەڵەستینەوە ببێتە دەوڵەتی بەرەنگاربوونەوەو، بەخراپ بەسەر عێراقدا بشكێتەوە[19]. هەرچۆنێك بێت، گومان لەوەدا نییە گرژییە هەرێمایەتییەكان‌و ئەو دۆخە ئەمنییەی لە عێراق دروست بووە، پلانەكانی پەرەپێدان‌و وەبەرهێنان لە عێراق دەخاتە مەترسییەوە. هەروەها ئەگەری هێرشی گروپە شیعەكان بۆ سەر بنكەكانی ئەنبارو هەرێمی كوردستان، لە هەموو كات زیاتر بووە. جگە لەوانەیش، جەنگەكە ڕۆڵی گروپە چەكدارەكانی زیاتر كردووەو دەیانكاتە ئاڕاستەكەری ڕەوشە سیاسییەكە، لەكاتێكدا سودانی لە هەوڵدا بوو وەهای پیشان بدات كە لە عێراق سیاسەت چەك ئاڕاستە دەكات نەك پێچەوانەكەی. لەمەیش مەترسیدارتر، پەلكێشانی جەنگەكە، دەرگە بۆ دەستوەردانی زیاتری ئێران لە سیاسەتی دەرەكیی عێراق دەكاتەوە؛ هاوتەریب بەو خرۆشانە شیعییەی دژی ئەمریكاو ئیسرائیل لە ناوچەكە هەیە. هەموو ئەمانەیش بە دوای ئەوەدا دێن، سودانی بانگەوازی بۆ پەرەپێدانی پەیوەندیی عێراق‌و ئەمریكای دەكرد؛ هەروەها خۆیشی بۆ ئەوە ئامادە دەكرد كۆتایی ئەمساڵ لە كۆشكی سپی چاوی بە بایدن بكەوێت‌و بۆ ئەم مەبەستەیش پەیامی ئەرێنییانەی بە میدیای ئەمریكیدا دەنارد[20]و بۆرسەو بازاڕەكانی دراویش چاوەڕوانی ئەو سەردانە بوون بۆ نرخی دۆلار. خرۆشانی شیعی لە سایەی جەنگەكە وایكرد، چالاكە شیعە ئاڕاستەكراوەكان هەناردەی نەوتی عێراق لە "بێجی"یەوە بۆ ئوردن ڕابگرن، بە پاساوی ئەوەی پشتیوانی زایۆنیزمە[21]؛ بەردەوامیش گوتاری ڕقاوی لە عێراقەوە بەرامبەر وڵاتانی كەنداو زیاد دەكات. ئەم بەریەككەوتنەیش كە لە میدیای شیعیدا بەرامبەر تەنانەت سوننەی عێراقیش هەیە، لەژێر پاڵنەری ئەوەی "وەك پێویست بەتەنگی جەنگی غەززەوە نین‌و خیانەت لە فەڵەستین دەكەن"، ڕیسەكەی سودانی‌و بەر لەویش هی كازمی‌و عەبادی بۆ كرانەوە بەڕووی وڵاتانی عەرەبی، دەكەنەوە بە خوری؛ ئەو هیوا زۆرەیشی لەسەر وەبەرهێنانی وڵاتانی كەنداو هەڵچنرابوو لە عێراق، بەتایبەت لە كەرتی وزەو كشتوكاڵ، هەر بەو دەردە دەچن. گوشارەكان بۆ داخستنی باڵیۆزخانەی ئەمریكا داواكاری‌و پێداگریی سەدر بۆ دەركردنی باڵیۆزخانەی ئەمریكا[22]، لە هەموو شت زیاتر حكومەتی سودانی‌و ئایندەی پرۆسە سیاسییەكەیشی خستۆتە بەردەم چەند پرسیارو ئەگەرێكی نەخوازراو. سەدر بەم داوایە هەم خۆی وەك ڕێبەرێكی شیعی‌و ئیسلامیی ڕاستگۆ لەگەڵ مەسەلەی فەڵەستین وێنا دەكات، هەم ڕكابەرە شیعەكانیشی خستۆتە دۆخێكی دژوارەوە، چونكە ڕوونە بڕیاری داخستنی باڵیۆزخانەی ئەمریكا، شیعەكان دەخاتە بەرەی ڕاگەیاندنی دوژمنایەتی لەگەڵ ئەمریكا؛ هەروەها دەسكەوتەكانی حوكمڕانییەكەیان ڕووبەڕووی هەمان مەترسی‌و سزاكانی سەر ئێران‌و حزبوڵڵاو حوسییەكانی یەمەن دەكاتەوە. ئەمەیش بژاردەیەكە چوارچێوەی شیعەیش نایخوازن، نەك تەنیا لەبەر خۆیان بەڵكوو لەبەر ئەوەی ئەمان سەرچاوەیەكن بۆ یارمەتیدانی تەواوكەرە شیعەكانیان. چوارچێوەی شیعە پێیانوایە دەركردنی باڵیۆزخانەی ئەمریكا لە بەغدا، جاڕدانی دەركردنی سەرجەم باڵیۆزخانەو نێردە ڕۆژاوایی‌و ئەوروپییەكانی ترە، لەوانەیش هاوپەیمانێتیی ناتۆ. ئەمەیش حكومەتەكەیان ڕووبەڕووی كەنارگیری‌و سزادان دەكاتەوە، سەرەنجامیش بەو هۆیەوە عێراقیان لەدەست دەردەچێت؛ دووریش نییە وڵات بكەوێتە دەستی سەدر یان هەر هێزێكی تر[23]. ئەوەیشی باری حكومەت قورستر دەكات، هەڵمەتی ئیمزاكانی كۆمەڵێك پەرلەمانتاری دەرەوەی حكومەتە بۆ هەمان داوای سەدر كە داخستنی باڵیۆزخانەی ئەمریكایە[24]. هەرچەند ئەم پەرلەمانتارانە (32 ئیمزا) جەخت دەكەنەوە لە سۆنگەی نیشتمانپەروەرییەوە ئەو كارە دەكەن، بەڵام بەو پێیەی لە حوكمڕانیدا نین‌و پێشتریش تۆمەتبار كراون بەوەی سەر بە باڵیۆزخانەی ئەمریكان، هەنگاوەكەیان بەدوور نییە لە پیشاندانی پەرێزپاكی؛ لەهەمان كاتیشدا ئیحراجكردنی چوارچێوەی شیعیی حوكمڕان كە سەرباری هەڵگرتنی دروشمی "موقاوەمە"، بەفەرمی‌و كردەیی‌و ئاشكرا ناتوانێت دروشمەكانی بكاتە پراكتیك‌و كردار. لە كۆی ئەم كایەیەیشدا شەعبەوییەتی كۆمەڵایەتی‌و مەزهەبی، ئامادەیییەكی گەورەی هەیە. ئەگەر چوارچێوەی شیعەیش لەسەر ئەم بێدەنگییە بەردەوام بێت، ئەوە ئەگەری خۆپیشاندانی سەدری‌و شەقامی شیعی، ئەگەرێكی چاوەڕوانكراوە، بەتایبەت كە سەدر بەڕوونی هۆشداریی داوە ئەگەر حكومەت‌و پەرلەمان داواكەی جێبەجێ نەكەن، ئەوە هەڵوێستی تری دەبێت[25]؛ بەبێ ئەوەی جۆرەكەی دیاری بكات. هەندێك لە شارەزایان پێیانوایە درێژەكێشانی جەنگی غەززە، هەروەها گوشارەكانی سەدر، بە ئەگەری زۆر چوارچێوەی شیعە ناچار بە پەرتبوون‌و دابەشبوون دەكات بۆ بەرەی حوكمڕانی (الحكمە، النصر)و بەرەی بەرگری (حزب الله، النجبا‌ء، سید الشهدا‌ء و…)، هەندێ هێزیش لەو نێوانەدا دەمێننەوە (بدرو العصائب). ئەگەرێكی تر ئەوەیە هەر لەم دژیەكیی گوتارەدا كە بەرگری‌و حوكمڕانی‌و دۆستایەتیی ئەمریكایە بمێننەوە[26]. ئەم سیناریۆیەی كۆتاییش دەیانكاتە جێگەی ڕەخنەو گوشاری زیاتری سەدری ڕكابەریان؛ ئەمە جگە لە مەترسیی بەئامانجگرتنیان لەلایەن ئەمریكاوە ئەگەر هات‌و بڕیاری دا وەڵامی وردە هێرشەكانی باڵە شیعەكانی عێراق‌و سوریاو یەمەن بداتەوە[27]. كوردو سوننەكان تائێستا مامەڵەی هەردوو پێكهاتەی كوردو سوننە لەسەر ئاستی فەرمی، هەستیاریی پێوە دیارە. بۆ لایەنی كوردی بژاردەكان ئاسان نین، چونكە لەلایەك بەرژەوەندیی لەگەڵ ئەمریكادایەو تائێستایش بنكە ئەمریكییەكان هاوكاریی دەكەن لە بەرەنگاربوونەوەی پاشماوەی داعش؛ لەلاكەی تر ئەگەر شیعەكان پەرە بە ناڕەزایی‌و بەرەنگارییەكەیان بدەن، پرسیاری زیاتر لەسەر هەڵوێستی هەرێم دروست دەبێت لەو دابەشبوونە قوڵە، ئەمە جگە لەوەی هەرێم لەبەردەم هەڕەشەی موشەك‌و درۆنی زیاتری "بەرەی موقاموەمە"دایە بەپاساوی بەئامانجگرتنی بەرژەوەندییەكانی ڕۆژاوا. سەبارەت بە سوننەكانیش، بارگرانی، یەكەم بۆ سەرشانی سەرۆكی پەرلەمان "محەمەد حەلبوسی"یە، كە ئەگەر دانیشتەكانی پەرلەمان دەست پێ بكاتەوە، دەبێت ئیمزای پەرلەمانتاران بۆ داخستنی باڵیۆزخانەی ئەمریكا وەربگرێت یان دانیشتنی تایبەتی بۆ تەرخان بكات؛ ئەگەر ئەمەیش بكات پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئەمریكییەكان تێكدەچێت‌و ئەوكات پێگەی ئەنباریش دەكەوێتە بەر مەترسی. ئەگەریش بێدەنگیی لێ بكات‌و دانیشتن ساز نەكات، بە نەرمكێشی‌و خۆدزینەوە لە بەرگری لە فەڵەستین تۆمەتبار دەكرێت‌و هەر لە ئێستایشەوە بووەتە جێگەی ڕەخنەی هەندێك لە چالاكە شیعەكان‌و، دەپرسن لە كوێی هاوكێشەكەدایە؟ هەر لەم سەروبەندەیشدا میدیایەكی ئینگلیزی كە لەلایەن قەتەرەوە سەپۆرت دەكرێت‌و لە بەریتانیا پەخش دەبێت، دیسان ئەوەی وروژاندەوە كە ئیسرائیل پلانی هەیە دانیشتوانی غەززە رابگوێزێت بۆ ئەنبارو ڕۆژاوای عێراق. بەگوێرەی راپۆرتی ماڵپەڕەكە كە سەرنوسەرەكەی، "دیڤید هێرست" نوسیویەتی، ئیسرائیلییەكان لە هۆتێلێكی گرانبەهای سەر دەریای سور، چەند بەرپرسێكی سوننەیان دیوەو باسی ئەوەیان كردووە لەگەڵ خەڵكی غەززە دەتوانن بەرامبەر شیعە ببنە زۆرینە، هەروەها بە كەڵكوەرگرتن لە سامانە سروشتییە شاراوەكانی ئەنبار، لەوانەیش ئاوی ژێرزەوی، دەتوانن ببنە سەبەتەی خۆراكی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست[28]. ئەم جۆرە زانیارییە هەستیارو سەربەگۆبەندانەیش هێندەی تر بەدگومانی لەنێوان هێزە سیاسییەكانی شیعەو سوننەكان دروستدەكات، هەروەها دەرفەتی ئەوەیش دەڕەخسێنێت شیعەكان زیاتر سوننەكان تۆمەتبار بكەن بەوەی بەشێكن لەبەرەی ئاساییكردنەوە (تطبیع) لەگەڵ ئیسرائیل؛ هەروەها وەها لێیان بڕوانن كە پیلان بۆ دابەشكردنی عێراق‌و ڕووخاندنی حوكمڕانیی شیعە دەگێڕن. بژاردەو هەنگاوەكان لەو تەنگژانەی بەهۆی لێكەوتەكانی باهۆزی غەززە ڕووبەڕووی عێراق بووەتەوە، "هەرێمی كوردستان"یش پشكێكی گەورەی بەردەكەوێت؛ لەلایەك چاوی لەسەرە هەڵوێستی هەبێت، لەلاكەی تر وابەستەی كۆتوبەندە. لەگەڵ گەرمبوونی جەنگەكەیش زیاتر هەڵوێستەكان ڕاشكاو و تیژتر دەبن‌و ڕەنگە بێدەنگی‌و دانبەخۆداگرتن بژاردەیەكی گونجاوی تاسەر نەبێت. بەو پێیەیشی مەسەلەی فەڵەستین هاوسۆزیی زۆری هەیە لە دنیا، بە ئەمریكاو ئەوروپایشەوە، لەبەر ڕەوایەتیی دۆسیەكە، هەروەها لە سۆنگەی ئەوەی كارەسات‌و تراژیدیای مرۆییی غەززە سنورەكانی یاسای نێودەوڵەتیی مرۆییی بەزاندووە، هیچ ڕێگرییەك نییە هەرێمی كوردستان زوو زوو هاوشێوەی 121 وڵاتەكەی كۆمەڵەی گشتیی نەتەوە یەكگرتووەكان داوای ئاگربەستی مرۆیی‌و ڕێزگرتن لە یاسای نێودەوڵەتی‌و بەهاناوەچوونی لێقەوماوانی خەڵكی كارەساتباری غەززە بكات. ئەمەیش بەشێكە لە ئەركی مرۆیی‌و داوایەكی نێودەوڵەتییشە، بەڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان‌و پزیشكانی بێسنورو تەندروستیی جیهانییشەوە. سەبارەت بە پێشهاتە سیاسییەكانی پەیوەست بە مامەڵەیش لەگەڵ ئەمریكا، ڕەنگە كوردو سوننە زەرەرمەندی كردنەدەرەوەی ئەمریكا بن، بەو پێیەی زیاتر دەكەونە ژێر هەژموونی ئێران؛ بەڵام حكومەتی سودانی پێویستیی زۆری بە دەنگی عەقڵانی هەیە بۆ پاڵپشتیكردنی بەرامبەر جۆش‌و خرۆشی جەماوەری تووڕە لە پاڵپشتییە بێسنورەكانی ئەمریكا بۆ ئیسرائیل. لە چاوەڕوانیی پێشهاتەكانی ئەم دۆسیەیشدا وریایی‌و ئامادەكاری بۆ هەموو ئەگەرێك پێویستترن. دەنگی عەقڵانییەتی شیعی ئەوەیان لەبەرچاوە، بەبێ ئەمریكا سەددام نەدەڕووخێنرا، داعشیش تێك نەدەشكێنرا؛ بەبێ گوژمەی دۆلاریش تەنانەت ناتوانن باری دارایی ئێرانی دراوسێیش سوك بكەن. لەم گێژاوەیشدا جموجۆڵ‌و هاوپەیمانییەكی ڕانەگەیەنراو پێویستە لە عێراق بۆ تێپەڕاندنی ئەم دۆخە؛ بە جۆرێك وڵاتەكە لەچوارچێوەی كۆمكاری عەرەبی‌و وڵاتانی ئیسلامی، ئەركی خۆی بەرامبەر فەڵەستینییەكان جێبەجێ بكات‌و گوشار بكات بۆ ڕاگرتنی لافاوی خوێن‌و، هاوكاریی پێویست پێشكەش بكات، لە هەمان كاتیشدا ڕێگر بێت لەوەی عێراق بەرەو جەنگی وەكالەت‌و مایەپوچی بڕوات. ئه‌م بابه‌ته‌ بۆ (خانه‌ی هزریی كوردستان) نوسراوه‌ پەراوێزو سەرچاوەكان:  [1]  https://2u.pw/0QJdck7 [2]  https://2u.pw/jALCeXw [3]  https://2u.pw/DmKP1GN [4]   https://2u.pw/nSf4gK7 [5] https://2u.pw/KpMmhqc [6]  https://2u.pw/jALCeXw [7]  https://2u.pw/tPmOS2S [8]  https://2u.pw/4pHeCli [9]  https://2u.pw/RyBV0LL [10]  https://2u.pw/c6hZMA6 [11]  https://2u.pw/PEob6KA [12]  https://2u.pw/SYprS0S [13]  https://2u.pw/jALCeXw [14]  https://2u.pw/2EH74EX [15]  https://2u.pw/KxBAr2N [16]  https://2u.pw/zK2pffc [17]  https://2u.pw/bzBHJUP [18]  https://2u.pw/CH4Zfzt [19]  https://2u.pw/vy9B5kN [20]  https://2u.pw/qB7k0JF [21]  https://2u.pw/93jKeTy [22]  https://2u.pw/X43YYme [23]  https://2u.pw/BWlmCHS [24]  https://2u.pw/sBwzYe3 [25]  https://2u.pw/X43YYme [26]  https://2u.pw/vbONTE5 [27]  https://2u.pw/IAe0Erf [28]  https://2u.pw/nzLtisn  

درەو: سبەینێ هەڵمەتی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق دەستپێدەكات، كورد لە چوارچێوەی (71) كورسی پارێزگاكانی (كەركوك، نەینەوا، دیالە، سەڵاحەدین) كێبەركێ دەكات، بە (هاوپەیمانێتی، لیستی سەربەخۆ، بایكۆت) بەشدارە لە هەڵبژاردنەكان، چاوەڕوان دەكرێت لایەنە كوردییەكان نزیكەی (20) لە (71) كورسی  ئەو چوار پارێزگایە ببەنەوە. ئەمڕۆ كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق لیستی كاندیدەكانی بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان پەسەند كرد كە بەتێكڕا (5 هەزارو 915) كاندید كێبركێ دەكەن بۆ بردنەوەی كورسی ئەنجومەنی پارێزگاكان، لەم ژمارەیە: •   (4 ھەزارو 258) كەس لە كاندیدەكان پیاون •   (ھەزارو 657) كەس لە كاندیدەكان ژنن ئەنجومەنی كۆمسیارانی سەربە كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراق رۆژی 2023/11/1ی دیاریكرد بۆ دەستپێكردنی هەڵمەتی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق كە بڕیارە لە رۆژی 2023/12/18 بەڕێوە بچێت، كە بەپێی راگەیاندراوی كۆمیسیۆن, (50) هاوپەیمانێتی سیاسی لە عێراق, كێبڕكێ‌ لەسەر بەدەستهێنانی (275) ئەنجومەنە خۆجێیەكان دەكەن لە (15) پارێزگای عێراق بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان: •   ژمارەی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە: 16 ملیۆن و 158 هەزارو 788 دەنگدەر •   دەنگدەری گشتی: 15 ملیۆن و 108 هەزارو 135 دەنگدەر •   ناوەندی دەنگدانی گشتی: 7 هەزارو 166 •   وێستگەی دەنگدانی گشتی: 35 هەزارو 553 •   دەنگدەری تایبەت: ملیۆنێك و 2 هەزارو 393 دەنگدەر •   ناوەندی دەنگدانی تایبەت: 565 بنكە •   وێستگەی دەنگدانی تایبەت: 2 هەزارو 260 •   ژمارەی دەنگدەری ئاوارە: 48 هەزارو 260 •   ناوەندی دەنگدانی ئاوارە: 35 •   وێستگەی دەنگدانی ئاوارە: 120 كورد لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكاندا لایەنە كوردیەكان لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراقدا, كێبڕكێی لەسەر (71) كورسی پارێزگاكانی (كەركوك و سەڵاحەدین و دیالەو نەینەوا) دەكەن. •   پاێزگای كەركوك (15) كورسی •   پارێزگای نەینەوا (26) كورسی •   پارێزگای سەڵاحەدین (15) كورسی •   پارێزگای دیالە (15) كورسی لایەنە كوردییەكان بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان بە چەند شێوازێك بەشدارن لەوانە: •   هاوپەیمانی (كەركوك هێزو ئیرادەمانە), هاوپەیمانێتی نێوان یەكێتی نیشتمانی كوردستان و حزبی شیوعی كوردستانی. •   هاوپەیمانی (مەشخەڵی كەركوك), هاوپەیمانێتی نێوان یەكگرتوو ئیسلامی كوردستان و  كۆمەڵی دادگەری كوردستانە. •   پارتی دیموكراتی كوردستان و بزوتنەوەی ئیسلامی، حزبی ئیسلامی عێراقی و چەند لایەنێكی دیكە پێكەوە بەشدارن •   جوڵانەوەی نەوەی نوێ‌, بە لیستی سەربەخۆ بەشداری هەڵبژاردنی پارێزگای كەركوك دەكات. •   حزبی سۆسیالیستی كوردستان, بە لیستی سەربەخۆ بەشداری هەڵبژاردنی پارێزگای كەركوك دەكات. •   بزوتنەوەی گۆڕان و حزبی زەحمەتكێشانی كوردستان و بزووتنەوەی دیموكراتی كوردستان بایكۆتی هەڵبژاردنیان كردووە. كورد چەند كورسی دەباتەوە •    پارێزگای كەركوك لە پارێزگای كەركوك كە (15) كورسی بەدەكەوێت، چاوەڕوان دەكرێت لایەنە كوردییەكان (7-8) كورسی بەدەستبهێنن، كە بەسەر لیستەكانی (یەكێتی، پارتی، نەوەی نوێ) دابەشدەبێت. پێشبینی دەكرێت - یەكێتی: 5-6 كورسی بەدەستبهێنێت - پارتی: 1-2 كورسی بەدەستبهێنێت - نەوەی نوێ: 0-1 كورسی بەدەستبهێنێت. •   پارێزگای سەلاحەدین لە پارێزگای سەڵاحەدین كە (15) كورسی بۆ دیاریكراوە چاوەڕوان دەكرێت یەك كورسی بەدەستبهێنێت، ئەویش بۆ كاندیدەكەی یەكێتی دەبێت واتا یەكێتی كورسیەك بەدەستدەهێنێت لەو پارێزگایە. •   پارێزگای دیالە لە پارێزگای دیالە كە (15) كورسی بۆ دیاریكراوە، چاوەڕوان دەكرێت كورد (2-3) كورسی بەدەستبهێنێت، لەو ژمارەیە یەكێتی (2-3) كورسی و پارتی ئەگەری هەیە (1) كورسی بەدەستبهێنێت. •   پارێزگای نەینەوا لە پارێزگای نەینەوا كە (26) كورسی بۆ دیاریكراوە چاوەڕوان دەركێت لایەنە كوردییەكان (8-11) كورسی بەدەستبهێنێت، لەوانە (7-9) بۆ پارتی و (1-2) كورسی بۆ یەكێتی. واتا لەكۆی (71) كورسی لایەنە كوردییەكان دەتوانن نزیكەی (20 - 22) كورسی لەو چوار پارێزگایە ببەنەوە   دەنگی كورد لە پارێزگای كەركوك لە دوایین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا رێژەی دەنگی پێكهاتەكانی كەركوك بەم شێوەیەیە: بەپێی دواین ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە پارێزگای كەركوك كە لە (10/10/2021) بەڕێوەچوو _ كە پارێزگاكە لە سێ بازنەی هەڵبژاردن پێكهاتبوو لە سەر ئاستی هەرسێ بازنەكەی هەڵبژاردن (409 هەزار و 494) دەنگی ڕاستەقینە بەدەستهاتووە، بەجۆرێك؛ •    پێكهاتەی كورد زۆرینەی دەنگەكانی پارێزگاكەی بردووەتەوە بە (160 هەزار و 370) دەنگ. •    پێكهاتەی عەرەب بە پلەی دووەم دێت بە (120 هەزار و 672) دەنگ. •    پێكهاتەی تروكمان پلەی سێیەمی هەیە بە (45 هەزار و 773) دەنگی •    سەربەخۆكانیش (82 هەزار و 679) دەنگیان بەدەستهێناوە.        

  راپۆرتی: درەو 🔻 وەزارەتی دارایی عێراق داهات و خەرجی خۆی بۆ هەشت مانگی یەکەمی ئەمساڵ بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکە؛ 🔹 تا کۆتایی ئابی ساڵی (2023)، کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، زیاتر لە (77 ترلیۆن و 454 ملیار) دینار بووە، کە (92.6%)ی داهاتی نەوت و(7.4%)ی داهاتی نانەوتی بووە. نزیکەی (ترلیۆنێک و 983 ملیار) دینار لە داهاتی ئاڵوگۆڕ کورتهێنانی هەبووە، بە پوختی زیاتر لە (75 ترلیۆن و 471 ملیار) دیناری بۆ ماوەتەوە، واتە بە تێکڕا داهاتی مانگانە نزیک لە (9 ترلیۆن و 434 ملیار) دینار و رۆژانە زیاتر لە (314 ملیار و 465 ملیۆن) دینار بووە، كۆی خەرجیش بریتی بووە لە (65 ترلیۆن و 192 ملیار) دینار، 🔹 لە هەردوو مانگی تەموز و ئابدا داهاتی نانەوتی بە ڕێژەیەکی بەرچاو بەراورد بە مانگەکانی پێشتر زیادی کردووە و لە مانگی تەموزدا گەیشتووە بە (2 ترلیۆن و 445 ملیار و 734 ملیۆن و 551 هەزار و 988) دینار و لە مانگی ئابدا گەیشتووە بە (947 ملیار و 194 ملیۆن و 906 هەزار و 115) دینار، ئەمە لە کاتێکدایە بەرزترین ئاستی داهاتی نانەوتی لە مانگەکانی پێشتردا لە مانگی حوزەیراندا تۆمار کراوەو تەنها (538 ملیار و 174 ملیۆن و 810 هەزار) دینار بووە. 🔹 هەر بەپێی ئامارەکان، دوای لێدەرکردنی سەرجەم خەرجییەکان لە کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی، بەڕێژەی (13.2%) و پتر لە (10 ترلیۆن 279 ملیار و 634) دینار داهات لە خەرجی زیاتر بووە و سەرڕێژی کردووە. داهات و خەرجی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە هەشت مانگی یەکەمی (2023)دا رۆژی (22ی تشرینی یەکەمی 2023) وەزارەتی دارایی عێراق داهات و خەرجی خۆی تا کۆتایی مانگی ئابی ئەمساڵ بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکە؛ یەکەم: داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە هەشت مانگی یەکەمی 2023 پاڵپشت بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، کە دواترینیانی بۆ ئابی ساڵی (2023) لە (22ی تشرینی یەکەمی 2023) بڵاو کردووەتەوە، کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (77 ترلیۆن و 454 ملیار و 775 ملیۆن و 344 هەزار و 113) دینار، بەجۆرێک بڕی (71 ترلیۆن و 497 ملیار و 920 ملیۆن و 354 هەزار و 643) دیناری بەڕێژەی (92.6%)ی لە داهاتی نەوتەوە سەرچاوەی گرتووە. بڕی (5 ترلیۆن و 956 ملیار و 854 ملیۆن و 989 هەزار و 470) دینار، بەڕێژەی (7.4%)ی داهاتی نانەوتی پێکیهێناوە. ئەوەی جێگەی سەرنجە لە هەردوو مانگی تەموز و ئابدا داهاتی نانەوتی بە ڕێژەیەکی بەرچاو بەراورد بە مانگەکانی پێشتر زیادی کردووە و لە مانگی تەموزدا گەیشتووە بە (2 ترلیۆن و 445 ملیار و 734 ملیۆن و 551 هەزار و 988) دینار و لە مانگی ئابدا گەیشتووە بە (947 ملیار و 194 ملیۆن و 906 هەزار و 115) دینار، ئەمە لە کاتێکدایە بەرزترین ئاستی داهاتی نانەوتی لە مانگەکانی پێشتردا لە مانگی حوزەیراندا تۆمار کراوەو تەنها (538 ملیار و 174 ملیۆن و 810 هەزار) دینار بووە. بڕی (ترلیۆنێک و 982 ملیار و 943 ملیۆن و 166 هەزار و 390) دیناری لە داهاتی ئاڵوگۆڕ (الارادات التحویلیە) کورتی هێناوە و بە پوختی (75 ترلیۆن و 471 ملیار و 832 ملیۆن و 177 هەزار و 723) دینار، کۆی داهاتی وەزارەتی دارایی بووە. بەم پێیەش و بە تێکڕا داهاتی مانگانە زیاتر لە (9 ترلیۆن و 433 ملیار) دینار و رۆژانە پتر لە (314 ملیار و 465 ملیۆن) دینار بووە. سەبارەت بە وردەکاری هەر یەک لە مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات، ئازار، نیسان، ئایار، حوزەیران، تەموز و ئابی (2023) بڕوانە (خشتەی ژمارە (1)).   دووەم: خەرجی گشتی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ی وەزارەتی دارایی عێراق لە هەشت مانگی یەکەمی 2023 هەر بەپێی بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە مانگی یەک، دوو، سێ، چوار، پێنج و شەش، حەوت و هەشتی ساڵی (2023)، کۆی گشتی خەرجییەکانی وەزارەتەکە بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (65 ترلیۆن و 192 ملیار و 197 ملیۆن و 634 هەزار و 682) دینار، بەجۆرێک بڕی (57 ترلیۆن و 269 ملیار و 783 ملیۆن و 694 هەزار و 54) دیناری بەڕێژەی (88%)ی لە لەبواری خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (7 ترلیۆن و 922 ملیار و 413 ملیۆن و 940 هەزار و 628) دیناری بەڕێژەی (12%)ی بۆ بواری خەرجی وەبەرهێنان تەرخان کراوە. سەبارەت بە وردەکاری مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات، ئازار، نیسان، ئایاری، حوزەیران، تەموز و ئابی (2023) بڕوانە (خشتەی ژمارە (2)).   سێیەم: بوارەکانی خەرجی وەبەرهێنانی وەزارەتی دارایی عێراق لە هەشت مانگی یەکەمی 2023 خەرجییە گشتییەکانی وەزارەتی دارایی عێراق لە بواری خەرجی وەبەرهێنان لە هەشت مانگی یەکەمی ساڵی (2023)، کەرتەکانی (کشتووکاڵ، پیشەسازی، گواستنەوەو گەیاندن، بیناسازی و ڕێگاوبان و  پەروەردەو فێرکردن)ی گرتووەتەوەو بە سەرجەمیان بڕی (7 ترلیۆن و 922 ملیار و 413 ملیۆن و 940 هەزار و 629) دیناری بەڕێژەی (12%)ی خەرجییە گشتییەکانی بۆ تەرخان کراوە، بە جۆرێک؛ 1.    کەرتی کشتوکاڵ بڕی (395 ملیار و 589 ملیۆن و 272 هەزار و 829) دیناری بە ڕێژەی (5%)ی بۆ خەرج کراوە. 2.    کەرتی پیشەسازی بڕی (764 ملیار و 441 ملیۆن و 571 هەزار و 371) دیناری بە ڕێژەی (9.6%)ی بۆ خەرج کراوە. 3.    کەرتی گواستنەوە گەیاندن بڕی (ترلیۆنێک و 909 ملیار و 241 ملیۆن و 516 هەزار و 628) دیناری بە ڕێژەی (24.1%)ی بۆ خەرج کراوە. 4.    کەرتی بیناسازی و ڕێگاوبان بڕی (3 ترلیۆن و 935 ملیار و 599 ملیۆن و 239 هەزار و 167) دیناری بە ڕێژەی (49.7%)ی بۆ خەرج کراوە. 5.    کەرتی پەروەردەو فێرکردن بڕی (917 ملیار و 542 ملیۆن و 340 هەزار و 634) دیناری بۆ بە ڕێژەی (11.6%) بۆ خەرج کراوە. بۆ وردەکاری خەرجییەکانی وەبەرهێنان لە کەرتە جیاوازەکان لە هەشت مانگی یەکەمی ساڵی (2023) بڕوانە (خشتەی ژمارە (3)).   چوارەم: بەراوردکردنی کۆی داهات و خەرجی وەزارەتی دارایی عێراق لە هەشت مانگی یەکەمی 2023 لە هەشت مانگی یەکەمی ساڵی (2023)، کۆی گشتی خەرجییەکانی عێراق بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (65 ترلیۆن و 192 ملیار و 197 ملیۆن و 634 هەزار و 682) دینار. لە کاتێکدا کۆی پوختەی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (75 ترلیۆن و 471 ملیار و 832 ملیۆن و 177 هەزار و 723) دینار. واتە بڕی (10 ترلیۆن و 279 ملیار و 634 ملیۆن و 543 هەزار و 41) دیناری بەڕێژەی (13.2%) لە داهاتی گشتی ماوەتەوە. سەبارەت بە وردەکاری مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات، ئازار، نیسان، ئایار، حوزەیران، تەموز و ئابی ساڵی (2023) بڕوانە (خشتەی ژمارە (4)).   پێنجەم: خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق لە هەشت مانگی یەکەمی 2023 لە هەشت مانگی یەکەمی ساڵی (2023)، کۆی خەرجییەکانی هەر سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق (ئەنجومەنی نوێنەران، سەرۆکایەتی کۆمار و ئەنجومەنی وەزیران)، بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (6 ترلیۆن و 268 ملیار و 706 ملیۆن و 973 هەزار و 382) دینار. بە جۆرێک؛ 1.    ئەنجومەنی نوێنەران بڕی (364 ملیار و 192 ملیۆن و 629 هەزار و 819) دیناری خەرجکردووە، لەو بڕەش تەنها (314 ملیۆن و 34 هەزار و 550) دیناری بە کەمتر لە (1%) خەرجییەکانی لە بواری خەرجی وەبەرهێنان بووە. 2.    سەرۆکایەتی کۆمار بڕی (36 ملیار و 860 ملیۆن و 165 هەزار و 573) دیناری خەرجکردووە، (100%)ی خەرجییەکانی لە بابی خەرجی بەگەڕخستن بووە. 3.    ئەنجومەنی وەزیران بڕی (5 ترلیۆن و 867 ملیار و 654 ملیۆن و 177 هەزار و 990) دیناری خەرجکردووە، بڕی (4 ترلیۆن و 447 ملیار و 26 ملیۆن و 315 هەزار و 211) دیناری بە ڕێژەی (76%) لە چوارچێوەی خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (ترلیۆنێک و 420 ملیار و 627 ملیۆن و 862 هەزار و 779) دیناری بە ڕێژەی (24%) بۆ وەبەرهێنان بەخەرج دراوە. بۆ وردەکاری خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکە لە هەشت مانگی یەکەمی ساڵی (2023) بڕوانە (خشتەی ژمارە (5)).     سەرچاوەکان؛ ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، -    حساب الدولة لغایة کانون الثاني لسنة 2023 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة شباط لسنة 2023 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة آذار لسنة 2023 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة نیسان لسنة 2023 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة ایار لسنة 2023 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة حزیران لسنة 2023 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة تموز لسنة 2023 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة اب لسنة 2023 للموازنە الاتحادیة سەرجەم ڕاپۆرتەکان لەم لینکەی خوارەوە بەردەستن؛ https://bitly.ws/YMZ3  

درەو: راپۆرتی باكیر ئایدۆغان و محەمەد ئەلچا, كە پێگەی لە (Gulf International Forum) بڵاوكراوەتەوە, بە ناونیشانی (خەونی كۆتایهاتوی كوردستان, تێكۆشان و نائومێدی لەپشتی پەیوەندییەكانی نێوان هەولێرو بەغداد). 🔹لە (25) ئەیلولی (2017)دا, هەرێمی كوردستانی عێراق راپرسی سەربەخۆیی ئەنجامدا, ساتەوەختێكی مێژویی بوو, (93%) كوردەكان دەنگیان بەجیابونەوەدا, گومانی تیادانیە, بەكارهێنانی چەكی كیمیایی لەلایەن بەعس و كەمكردنەوەی بودجەو جیاكاری لە دوو دەیەی رابردوو, لەسایەی حكومەتی نوێدا لەبەغداد, هۆكاربوون بۆ بەهێزكردنی كەڵكەڵەی جوداخوازی. 🔹ئەو ماوەیەی پێش راپرسی, هەرێمی كوردستان خۆی لە پێگەیەكی ستراتیجی بەهێزدا دەبینیەوە, كۆنتڕۆڵی شاری كەركوكی دەوڵەمەند بە نەوتی كردبوو, نەوتی بە سەربەخۆ بە توركیا دەفرۆشت, خۆرئاوا بەردەوامبوو لە پشتیوانیكردنی لەڕووی سەربازییەوە, ویلایەتە یەكگرتووەكان و هاوپەیمانەكانی ستایشی هێزە كوردییەكانیان دەكرد, لە شكستپێهێنانی داعش. 🔹بەڵام دوای شەش ساڵ لە راپرسی, كوردەكان خۆیان بەدور دەبینن لە سەربەخۆیی, بەهۆی ململانێی سیاسی ناوخۆ و كۆمەڵێك قەیرانی ئابوری و ئەمنیی. 🔹حكومەتە یەك لە داوی یەكەكانی ناوەند لە بەغداد, بە پەسەندتریان زانیوە سزای كورد بدەن, لەبری گرتنەبەری هەنگاوەكانی پتەوكردنی ناسنامەی عێراقی هاوبەش. 🔹لە واقیعدا, بەغداد هەوڵی داوە بۆ سنورداركردنی دەسەڵاتی ئۆتۆنۆمی هەرێمی كوردستانی عێراق, لە هەولێكدا بۆ ئەوەی كوردستان هاوشێوەی پارێزگاكانی تری عێراق لێبكات. 🔹ساڵەكانی دوای (2017), دەوڵەتی عێراق بۆ وردوخاشكردنی هەر هیوایەك بۆ سەربەخۆیی كوردستان كەوتە جوڵە, دوای كەمتر لە مانگێك لەسەر دەنگدان بە سەربەخۆیی, سوپای عێراق بە تەواوی كۆنتڕۆڵی شاری كەركوكی كرد, لەگەڵ ناوچە كێشە لەسەرەكانی نێوان هەولێرو بەغداد. 🔹سیاسەتەكانی تاران و ئەنكەرە كە پێشەنگیان دا بە بەغداد, خەمی وڵاتانی خۆرئاواش بۆ یەكپارچەیی عێراق, هانی بەغدادی دا هەنگاوی توند بگرێتەبەر, بۆ بەهێزكردنی وەلائی هەرێمی كوردستان بۆ حكومەتی فیدڕاڵی. 🔹دادگای فیدڕاڵی عێراق بڕیاریدا, فرۆشتنی نەوت لەلایەن هەرێمی كوردستانەوە بە شێوەیەكی سەربەخۆ نایاساییە, هاوكات پەرلەمانی عێراقیش كۆتوبەندی توندتری خستە سەر پشكی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان. 🔹ئەمە رێگەی خۆشكرد بۆ ئەوەی بەغداد وەك دوو قەوارەی جیاواز مامەڵە لەگەڵ هەولێرو سلێمانی بكات لە ئانیدەدا. 🔹فشارە نێودەوڵەتیەكانیش بەشداریكرد لە دابڕانی هەرێمی كوردستان, لەمانگی ئازاری (2023), دادگای ناوبژیوانی لە پاریس دژی توركیا حكومی دەركرد, ئەنكەرەی ناچاركرد بە پێدانی نزیكەی(1.5) ملیار دۆلار بە عێراق, لە سزای هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان. 🔹توركیا هەناردەی نەوتی كوردستانی بۆ بەندەری جەیهان راگرت, ئەوەش كوردەكانی ناچاركرد رێككەوتن لەگەڵ بەغداد واژووبكەن, بۆ فرۆشتنی نەوت لەڕێی حكومەتی فیدڕاڵەوە. 🔹نامەكەی ئەم دواییەی مەسرور بارزانی, سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ جۆ بایدن, سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكان, كە تیایدا داوای هاوكاری لێدەكات لەچارەسەركردنی قەیرانە ئابوری و سیاسیەكانی كوردستان, نیشانیەكی روونە لەسەر نائومێدی. 🔹ناكۆكییەكانی نێوان یەكێتی نیشتمانی كوردستان و پارتی دیموكراتی كوردستان, دوای ماوەیەكی كەم لە راپرسی توندتر بووەوە, كاتێك پارتی یەكێتی تۆمەتباركرد بە ناپاكی, بەهۆی كشانەوەی هێزەكانی سەر بە یەكێتی لە كەركوك لە(16) ئۆكتۆبەری (2017). 🔹پەیوەندی توندوڵی یەكێتی لەگەڵ شیعەكانی عێراق كە هاوپەیمانی ئێرانن, رێگرە لە پێكهێنانی بەرەیەكی هاوبەش, كە ئەولەویەت بدات بە بەرژەوەندییەكانی هەرێمی كوردستان. 🔹ناكۆكییەكانی نێوان پارتی و یەكێتی پێینایە قۆناغێكی مەترسیدارەوە, دوای ئەوەی دادگایەكی هەولێر حوكمی لە سێدارەدانی بۆ فەرماندەی هێزەكانی دژە تیرۆری یەكێتی و پێنج ئەندامی تر دەركرد, بە تۆمەتی تێوەگلانیان لە كوشتنی ئەفسەرێكی پێشوی یەكێتی لە هەولێر. 🔹هەوڵەكانی یەكخستنەوەی پێشمەرگەش ڕاگیرا, كە ئەو هەنگاوە لەلایەن ئەمریكاو هاوپەیمانە خۆرئاواییەكانەوە پاڵپشتی دەكرا, سەرەڕای ئەوەی هەردوولا دەستیان كردووەتەوە بە گفتوگۆ لە ترسی بڕینی ئەو هاوكارییە مانگانەیەی كە بە (20) ملیۆن دۆلار دەخەمڵێنرێت و ویلایەتە یەكگرتووەكان مانگانە دەیدات بە پێشمەرگە, بەڵام گفتوگۆكانیان هیچ ئەنجامێكی نەبووە. 🔹دوای شەش ساڵ لە ئاهەنگی سەركەوتن بەسەر رێكخراوی داعش, هێشتا كوردەكان لەناو سەنتەری ململانێ ئیقلیمی و ناوخۆییەكاندان. 🔹توركیا بەشێوەیەكی ڕێكخراو گورزی ئاسمانی و هێرش بە فرۆكەی بێفرۆكەوان دەكاتە سەر پارتی كرێكارانی كوردستان, بارەگا سەربازییەكانیشی لەهەرێمی كوردستانە, ئێرانیش هەوڵی داوە تۆڵە لەویلایەتە یەكگرتووەكان بكاتەوە بە بۆردومانكردنی هەولێر لە دوای كوژرانی قاسم سولەیمانی, سەرەڕای ئەوەی هێرشێكی موشەكی كردووەتە سەر ماڵی كەسایەتیەكی باڵادەستی نەوتی كوردستان, بە بیانوی ئەوەی بنكەیەكی ئیسرائیلی لە هەولێر كردووەتە ئامانج. 🔹ئاپۆرای ئەو كوردانەی دەنگیاندا لە بەرژوەندی سەربەخۆیی پێش شەش ساڵ لەمەوبەر, ئێستا خۆپیشاندان دەكەن دژی كەمكردنەوەی بودجەكەیان لەلایەن بەغدادو رەوانە نەكردنی موچەی فەرمانبەران, یان بۆ كەمی ئاو و خراپی ئیدارەدان و گەندەڵی لە هەرێمی كوردستان. 🔹هەڵبژاردنەكانی هەرێم بۆ زیاتر لە ساڵێكە دواخراوە, لەگەڵ ئەوەی ویلایەتی حكومەتی ئێستا كۆتایهاتووە, بەڵام سەركردەكانی تائێستا لەدەسەڵاتدان لەبری ئەوەی ببن بە حكومەتی كاربەڕێكەر. 🔹لەگەڵ ئەوەشدا, بەهۆی فشارە داراییەكانەوە, هاوڵاتیان وا تەماشی دواخستنی هەڵبژاردن ناكەن وەك ئەوەی خەمی سەرەكییان بێت, سەرەڕای ئەوەی كەمینەیەكی كوردەكان گەشبینن بەوەی, هەڵبژاردنی داهاتوو ببێتەمایەی گۆڕانی گەورە. 🔹حزبە كوردیە دەسەڵاتدارەكان كۆمەڵگەی كوردییان بەشێوەیەكی گەورە بێئومێكرد, بەجۆرێك گەنجەكان بەرەو وڵاتانی خۆرئاوا هەڵدین بۆ گەڕان بەدوای دەرفەتێكی باشتردا. 🔹دەستگیركردنی ستەمكارانەی رۆژنامەنوسان و چالاكان, هاوپەیمانە خۆرئاواییەكانی هەرێمی كوردستانی, توشی نائومێدی كردووە. 🔹وادەردەكەوێت, كوردەكان كە لەئێستادا بەشێوەیەكی بەرچاو پشتیان بە بەغداد بەستوە, خەریكە ببنە پارێزگایەك وەك هەرپارێزگایەكی تر لە عێراق, بەجۆرێك نائومێد بوون كە خۆشییەكانی راپرسیان لەیاد نەماوە. 🔹ئەگەر یەكێتی و پارتی شكستبهێنن لە دۆزینەوەی چارسەرێكی واقیعی بۆ ئەو قەیرانە, رەنگە بەغداد كە گروپە هاوپەیمانەكانی ئێران هەژموونیان كردووە بەسەریدا, هەست بەوەبكات كە توانای هەیە دانوستان بكات لەبارەی دۆخی سەربەخۆیی هەرێمی كوردستان بۆ هەتا هەتایە.

راپۆرت: درەو ساڵێك بەسەر دەستبەكاربوونی كابینەی محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق تێدەپەڕێت، لەماوەی ئەم ساڵەدا، هەرێمی كوردستان هەناردەی نەوتەكەی راوەستاوە، سەرباری تێپەڕینی یاسای بودجە، هێشتا پشكی خۆی لە بودجەكەدا نازانێت، ماددەی 140 هەر لە سەرەمەرگدایە، رێككەوتنی شەنگال جێبەجێ نەكراوە‌و بودجەی پێشمەرگەش لەگەڵ پشكی هەرێمدا لەناو گێژاودا ماوەتەوە، پارتی‌و یەكێتیی چۆن دوای هەڵبژاردن چونە ناو دانوستانە سیاسییەكان‌و بەشداری حكومەتیان كردەوە؟ وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. خواستی كورد لە كابینەی سودانیدا دیارترین ئەو دۆسیەیانەی كە كورد چاوی لەسەر بوو لە كابینەی سودانیدا چارەسەریان بۆ بدۆزرێتەوە ئەمانەن: • ماددەی 140ی دەستور تایبەت بە "ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی كوردستان" • (بەشە بودجەی هەرێم). • (دۆسیەی نەوت‌و گاز). • بەشداری شایستەی هەرێمی كوردستان لە دامەزراوە فیدراڵییەكان. • بابەتی ماف‌و شایستە دەستورییەكانی پێشمەرگە. • بابەتەكانی دیكەی وەك پرۆژە یاساكانی (دادگای فیدراڵی، ئەنجومەنی فیدراڵی‌و نەوت‌و گاز). كورد لە یەك ساڵەی كابینەی سودانیدا لەماوەی یەك ساڵی رابردوودا، كە محەمەد شیاع سودانی پۆستی سەرۆك وەزیرانی عێراقی وەرگرتووە، هەرێمی كوردستان‌و حكومەتەكەی روبەڕووی چەندین ئاڵنگاری بونەتەوە، لەوانە:  راوەستانی هەناردەی نەوت 25ی ئازاری ئەمساڵ هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان بۆ بەندەری جەیهانی توركیا راوەستا، ئەمە دوای دەرچوونی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی پاریس لەسەر سكاڵایەكی حكومەتی عێراق دژی توركیا. بە راوەستانی هەناردەی نەوت، حكومەتی هەرێم رێژەی نزیكەی 80%ی داهاتەكانی لەدەستدا. سەرباری ئەوەی توركیا بەمدواییە ئامادەیی نیشانداوە بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم، بەڵام هێشتا حكومەتی عێراق ئامادە نییە بچێتە ژێر باری هیچ مەرجێكی پێشوەختەی توركیا سەبارەت بە یەكلاكردنەوەی ئەو قەرەبووەی كە بەپێی بڕیاری دادگای پاریس دەبێت توركیا بە عێراقی بدات كە بڕەكەی نزیكەی (ملیارێك‌و 500 ملیۆن) دۆلارە، لەپاڵ ئەمەشدا، بەپێی یاسای بودجە، حكومەتی هەرێم پابەندكراوە بەوەی ئەگەر هەناردەی نەوت بۆ توركیا دەستی پێ نەكردەوە، نەوتەكەی بۆ بەكاربردنی ناوخۆیی رادەستی وەزارەتی نەوتی عێراق بكات‌و لەسەر ئەو بنەمایە ئێستا رۆژانە حكومەتی هەرێم (85 هەزار) بەرمیل نەوت بە حكومەتی فیدراڵ دەدات. سودانی كە دەستبەكاربوو، دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بڕیارێكی دژی حكومەتی هەرێم دەركردبوو (بڕیاری 15ی شوباتی 2022)، بەپێی بڕیارەكە یاسای نەوت‌و غازی هەرێم هەڵوەشێندرایەوە‌و هەرێم پابەندكرا بە رادەستكردنی نەوت‌و غازەكەی بە حكومەتی فیدراڵ. سودانی هەر لە سەرەتاوە نوێنەرانی كوردی ئاگادار كرد لەوەی لەتوانایدا نییە بڕیاری دادگای فیدراڵی دژی هەرێم رابگرێت، چارەسەری بنەڕەتی بۆ ئەم كێشەیە ئەوەیە یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵی دەربچێت‌و لەو یاسایەدا دەسەڵاتی حكومەتی فیدراڵ‌و حكومەتی هەرێم بەسەر سامانی نەوت‌و غازدا یەكلابكرێتەوە. سودانی لە كارنامەی حكومەتەكەیدا بەڵێنیدا لەماوەی (6) مانگ دوای دەستبەكاربوونی حكومەت، یاسای نەوت‌و غاز رەوانەی پەرلەمان بكات بەمەبەستی پەسەندكردنی، لە شوباتی ئەمساڵەوە نوێنەرانی حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵ چوونە ناو زنجیرەیەك دانوستان لەبارەی یاسای نەوت‌و غاز، بەڵام هێشتا نەگەیشتونەتە رێككەوتن، نوێنەرانی حكومەتی فیدراڵ زۆرینەی داواكارییەكانی حكومەتی هەرێم لە یاسای نەوت‌و غازدا رەتدەكەنەوە، لەوانە: وەزارەتی نەوتی عێراق دژی ئەوەیە حكومەتی هەرێم (نەوت بفرۆشێت، هێڵی بۆری نەوت‌و غازی تایبەت بەخۆی هەبێت، ئەنجومەنی نەوت‌و غازی هەبێت، یاسای نەوت‌و غازی هەرێم دوای هەڵوەشاندنەوەی لەلایەن دادگای فیدراڵییەوە جارێكی تر زیندوو بكرێتەوە). بەم دۆخەوە، نەك شەش مانگ، ساڵێكیش بەسەر سوێندخواردنی حكومەتی سودانیدا تێدەپەڕێت‌و هێشتا چارەنوسی یاسای نەوت‌و غاز بە نادیاری ماوەتەوە كە یەكێكە لە بەڵێنە سەرەكییەكانی سودانی بۆ كورد لەم كابینەیەدا. سودانی خۆی لەناو لایەنەكانی چوارچێوەدا پێگەی بەهێز نییە، وەكو كاندیدی تەوافوقی دانراوە، یەكێك لە بەرپرسانی چوارچێوە وتویەتی" سودانی هەر هێندەی بەڕێوەبەرێكی گشتی دەسەڵاتی هەیە"، ئەو بەردەوام بەشداری لە كۆبونەوەكانی ئیئتیلافی ئیدارەی دەوڵەت‌و چوارچێوەی هەماهەنگیی دەكات، لەسەر بنەمای راسپاردەكانی ئەم كۆبونەوانە سیاسەتی حكومەتەكەی ئاڕاستە دەكات.  پشكی هەرێم لە بودجەی حكومەتی سودانیدا بۆ جاری یەكەم لە دوای روخانی سەددامەوە، لە سەردەمی كابینەی سودانیدا پەرلەمانی عێراق پرۆژە یاسایەكی بودجەی دەركردووە كە بۆ سێ ساڵ كاری پێدەكرێت (2023-2024-2025)، ئەم یاسایە لە رۆژی 25ی حوزەیرانی ئەمساڵەوە كەوتوەتە بواری جێبەجێكردن، بەڵام هێشتا حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵ لەسەر پشكی هەرێم لەناو بودجەكەدا نەگەیشتونەتە رێككەوتن. حكومەتی هەرێم لە یاسای بودجەدا قایل بووە بەوەی پرۆسەی فرۆشتنی نەوت‌و داهاتەكەی بەتەواوەتی رادەستی حكومەتی فیدراڵ بكات، بەڵام ئەو پارەی كە بۆ بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی نەوتی هەرێم لە یاساكەدا تەرخانكراوە، لەنێوان هەولێرو بەغداد كێشەی لەسەرە، سەرباری ئەمە هەردوو حكومەتەكە لەبارەی داهاتە نانەوتییەكان‌و بابەتی دیاریكردنی پشكی هەرێم لە خەرجی راستەقینەی عێراق ناكۆكن، بەهۆی ئەم دۆخەوە جارێكی تر بابەتی دواكەوتنی موچەی موچەخۆران لە هەرێم سەریهەڵداوە. لە پرۆسەی خوێندنەوەی یاسای بودجەوە ئیتر حكومەتی هەرێم‌و بەدیاریكراویش پارتی دیموكراتی كوردستان بەفەرمی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی تۆمەتبار كرد بەوەی لەرێككەوتنی پێكهێنانی حكومەت‌و ئیئتیلافی ئیدارەی دەوڵەت لایانداوە، بەتایبەتیش دوای دەستكاریكردنی رێككەوتنی مەسرور بارزانی‌و محەمەد شیاع سودانی لەلایەن لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق لە یاسای بودجەدا.  ئێستا كە حكومەتی سودانی یەك ساڵی تەمەنی خۆی بەڕێدەكات، پارتی‌و یەكێتیی وەكو دوو بەشداری حكومەتەكە چاویان لەوەیە بەغداد بەشێوەی قەرز بڕی (700 ملیار) دیناری تر لە هەفتەی داهاتوودا بۆ حكومەتی هەرێم بنێرێت، بۆ ئەوەی بەم پارەیە حكومەت بتوانێت لە كۆتاییەكانی مانگی 10دا دەست بە دابەشكردنی موچەی مانگی (8)ی موچەخۆرانی هەرێم بكات.  زانیارییەكان ئاماژە بەوە دەكەن، لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی وەكو لایەنی گەورەو بەهێزی ئیئتیلافی پێكهێنەری حكومەت ئامادە نین كێشە داراییەكانی هەرێم لە بودجەدا چارەسەر بكەن، تا ئەوكاتەی كورد قایل دەبێت بە تێپەڕاندنی یاسای نەوت‌و غاز.  ماددەی 140 كاراكردنەوەی لیژنەی ماددەی 140ی دەستور كە لەساڵی 2014وە پەكی كەوتبوو، یەكێك لەو بڕگانە بوو كە لەسەر داوای كورد لە رێككەوتنی پێكهێنانی ئیئتیلافی ئیدارەی دەوڵەتدا جێگیركرا. كۆتاییەكانی تشرینی دووەمی 2022 خالید شوانی وەزیری دادی عێراق لە پشكی یەكێتیی ئاشكرایكرد" بە بڕیاری محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیران، لیژنەیەكی باڵا بۆ جێبەجێكردنی ماددەی 140ی دەستور پێكدەهێنرێت، لیژنەكە لەماوەی 10 رۆژدا كۆدەبێتەوە بۆ ئامادەكردنی بودجەی تایبەت بە قەرەبووكردنەوەی ئەوانەی ئەم ماددەی دەستور دەیانگرێتەوە، دواتر بودجەكە ئاڕاستەی ئەنجومەنی وەزیران دەكات بۆ ئەوەی لەناو بودجەی گشتیدا دابنرێت". بەپێی دەستوری عێراق دەبوو ماددەی 140 تاوەكو ساڵی 2007 جێبەجێ بكرایە، بەڵام تائێستا جێبەجێ نەكراوە، كرۆكی ماددەیە ئەوەیە بۆ یەكلاكردنەوەی چارەنوسی ناوچە جێناكۆكەكان، پرۆسەیەك بە سێ قۆناغ بەڕێوەببرێت، قۆناغی یەكەم ئاسایكردنەوەی دۆخی ئەو ناوچانە، قۆناغی دووەم سەرژمێریكردن‌و قۆناغی سێیەم‌و كۆتایش ئەنجامدانی راپرسی. عەرەب‌و توركمانەكان زۆرینەیان باوەڕیان وایە ماددەی 140 وادەی بەسەرچووە‌و چیتر زیندوو ناكرێتەوە، ئەمە لەكاتێكدایە ساڵی 2019 دادگای فیدراڵی پشتڕاستیكردوەتەوە كە ماددەی 140 هێشتا نەمردووە.  لەدوای پەسەندكردنی دەستوری عێراق لە ساڵی 2005، دۆسیەی سەرەكی كورد لە بەغداد پرسی جێبەجێكردنی ماددەی 140‌و گەڕانەوەی ناوچە جێناكۆكەكان بوو بۆ ناو چوارچێوەی ئیدارەی هەرێمی كوردستان، بەڵام ئەم ساڵانەی دوایی كە پرسی نەوت‌و بودجە بووە بەتەوەری سەرەكی، چیتر ماددەی 140 ئەو سەرەنجەی جارانی لەسەر نەماوە.  یاسای ئەنجومەنی فیدراڵ‌و دادگای فیدراڵی هەمواركردنی یاسای دادگای فیدراڵی‌و دەركردنی یاسای ئەنجومەنی فیدراڵ دوان لەو یاسایانەن كە حكومەتی محەمەد شیاع سودانی بەڵێنیداوە جێبەجێیان بكات‌و بەلای كوردەوە گرنگن.  دادگای فیدراڵی لە سەرەتای 2022ەوە ژمارەیەك بڕیاری قورسی لەدژی هەرێمی كوردستان دەركردووە، لە دیارترینیان هەڵوەشاندنەوەی یاسای نەوت‌و غازی هەرێم‌و هەڵوەشاندنەوەی درێژكردنەوەی تەمەنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان، بەرپرسانی هەرێم لەوكاتەوە ناو بەناو دادگاكە بە نادەستوری ناودەبەن، بەڵام پابەندیشن بە بڕیارەكانییەوە. ئەنجومەنی فیدراڵیش كە بە ژوری دووەمی دەسەڵاتی یاسادانان دادەنرێت، تائێستا لە عێراقدا بوونی نییە، ئەمە لەكاتێكدایە دەبوو دوای پەسەندكردنی دەستور لە 2005دا دروستبكرایە، بەوپێیەی بوونی ئەنجومەنێكی لەم جۆرە لە دەوڵەتە فیدراڵییەكاندا كۆڵەكەی سەرەكی سیستەمەكەیە‌و چاودێرە بەسەر ئەو یاسایانەی كە لەلایەن پەرلەمانەوە دەردەكرێن.  سەرباری بەڵێنەكانی سودانی لەبارەی دەركردنی یاسای دادگای فیدراڵی‌و ئەنجومەنی فیدراڵ، هێشتا هیچ هەنگاوێكی ئەوتۆ لەمبارەیەوە بەدی ناكرێت، هەرچەندە 24ی ئەیلولی ئەمساڵ لەتیف رەشید سەرۆك كۆماری عێراق رایگەیاند" سەرۆكایەتی كۆمار ئامادەكردنی رەشنوسی یاساكانی دادگای فیدراڵی‌و ئەنجومەنی فیدراڵی تەواوكردووە". پێشمەرگە‌و شەنگال پشكی پێشمەرگە لە بودجەی وەزارەتی بەرگری عێراق بەپێی ئەوەی لەیاسای بودجەدا هاتووە بە بڕی (19 ملیار) دینار بۆ هەر مانگێك دیاری كراوە، بەڵام ئەمیش بەهۆی ناكۆكییەكانی نێوان هەرێم‌و بەغداد لەبارەی بەشە بودجەوە، چارەنوسی بە نادیاری ماوەتەوە، هەرچەندە دانانی ئەم بڕە بودجەیە بۆ پێشمەرگە لەناو یاساكەدا وەكو جۆرێك لە دانپێدانان بە پێشمەرگە ئەژماردەكرێت وەكو هێزێكی بەرگری لە عێراقدا.  سەربارەت بە رێككەوتنی شەنگالیش كە سودانی لە بەرنامەی حكومەتەكەیدا بەڵێنی جێبەجێكردنی داوە، ئەم رێككەوتنە هێشتا جێبەجێ نەكراوە. هەرێم‌و بەغداد لە ئۆكتۆبەری 2020 رێككەوتنی شەنگالیان ئیمزا كردووە، بەپێی رێككەوتنەكە دەبێت دۆخی ئەو قەزایە ئاسایی بكرێتەوە‌و بەشێوەی هاوبەش هەردوولا ئیدارەی ناوچەكە بدەن.  كورد لە گێژاوی ململانێی ناوخۆی شیعەدا؟  ئەمڕۆ كابینەی محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق ساڵی یەكەمی تەمەنی خۆی تەواو دەكات، 27ی ئۆكتۆبەری 2022 ئەم حكومەتە متمانەی پەرلەمانی وەرگرت.  حكومەتی سودانی دوای ساڵێك دوای بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی لە عێراق لەدایكبوو، هەڵبژاردنێك كە تێیدا سەدر زۆرینەی كوردسییەكانی بردەوە، بەڵام هاوشێوەی هەموو هەڵبژاردنەكانی عێراقی دوای روخانی رژێمی سەددام، ئەمجارەش براوەی یەكەمی هەڵبژاردن نەتوانی یان رێگەی پێنەدرا، كابینەی حكومەت دروستبكات.  هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق كە 10ی ئۆكتۆبەری 2021 بەڕێوەچوو، پێنجەم هەڵبژاردن بوو لە مێژووی عێراقی دوای سەددامدا، ئەم هەڵبژاردنە جیاواز بوو لە هەڵبژاردنەكانی پێش خۆی، بەوەی دوای خۆپیشاندانەكانی تشرینی 2019 ئەنجامدرا، خۆپیشاندانێك كە بۆ یەكەمجار لە عێراقی نوێدا سەرۆك وەزیرانێكی (عادل عەبدولمەهدی) ناچار بە دەستلەكاركێشانەوە كرد‌و سیستەمی هەڵبژاردنیشی لە وڵاتدا گۆڕی، لەم هەڵبژاردنەدا بۆ یەكەمجار سیستەمی "فرە بازنەیی" لە عێراق جێبەجێ كرا.   هەر لە سەرەتاوە، دەرنجامی هەڵبژاردنەكە ماڵی شیعەكانی دابەشكرد بەسەر دوو جەمسەری ناكۆكدا، سەدرییەكان وەكو براوەی یەكەمی هەڵبژاردن (73 كورسی پەرلەمان) لەلایەك‌و لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی (مالیكی+ عامری+ خەزعەلی+ عەممار حەكیم+ عەبادی+ فالح فەیاز) لەلایەكی تر، كە ناڕازیبوون لە ئەنجامی هەڵبژاردنەكە.  دوو هێزە دەسەڵاتدارەكەی هەرێمی كوردستان هەر لە سەرەتاوە دابەشبوون بەسەر ماڵە ناكۆكەكەی شیعەدا، پارتی كە 31 كورسی پەرلەمانی عێراقی بردەوە، هەر زوو چووە ناو رێككەوتن لەگەڵ سەدرییەكان، سەدر وەكو براوەی یەكەمی هەڵبژاردن بانگەشەی بۆ "پێكهێنانی حكومەتی زۆرینەی نیشتمانی"‌و هەڵوەشاندنەوەی حكومەتی تەوافوقی دەكرد، كە لە عێراقی دوای سەددامدا بووە بە نەریت، یەكێتیش كە (18) كورسی بردەوە، خۆی بۆ پشتیوانی لە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعە یەكلاكردەوە كە بە "بەرە ئێرانییەكە" ناسراون. سەدر كە لەچوارچێوەی رێككەوتنێكدا، پارتی‌و زۆرینەی سوننەكانی لەخۆی كۆكردبووەوە، یەكەم هەنگاوی خۆی بە ئاڕاستەی پێكهێنانی حكومەت بەبێ لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی خستە بواری جێبەجێكردن‌و لەناو پەرلەماندا بەزۆرینە، محەمەد حەلبوسی بە سەرۆكی پەرلەمان لە پشكی سوننەكان هەڵبژاردەوە، هەنگاوی دووەمی رێككەوتنی سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی بریتی بوو لە هەڵبژاردنی پۆستی سەرۆك كۆمار كە پشكی كوردە، پارتی لەچوارچێوەی ئەم رێككەوتنەدا، بۆ یەكەمجار ویستی پۆستی سەرۆك كۆمار لە یەكێتیی وەرگرێتەوە، (هۆشیار زێباری) بۆ پۆستەكە كاندید كرد. بە هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، دەرگا لەبەردەم سەدردا دەكرایەوە كابینەیەكی نوێی حكومەت دروست بكات، چونكە بەگوێرەی دەستور، سەرۆك كۆماری نوێ كوتلەی گەورەی ناو پەرلەمانی رادەسپارد بە پێكهێنانی حكومەت، بۆیە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی لە دادگای فیدراڵییەوە دوو كاریان كرد بۆ رێگریكردن لە پرۆسەی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار:  •    هەنگاوی یەكەم: لەسەر سكاڵای لایەنەكانی چوارچێوە، رۆژی 3ی شوباتی 2022 دادگای فیدراڵی حوكمێكی دەركردو رایگەیاند، دانیشتنی پەرلەمان تایبەت بە هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار نیسابەكەی بە (دوو لەسەر سێ) پێكدێت، واتا لە كۆی 329 ئەندامی پەرلەمان دەبێت (220) ئەندام ئامادە بن، ئەمە بە زیانی هاوپەیمانی سیقۆڵی سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی كۆتایی هات، بەتایبەتیش كە هاوپەیمانێتییەكە ئەم ژمارەی پێ كۆنەدەكرایەوە‌و بارزانی دەیویست بە زۆرینەی سادە سەرۆك كۆمار لە یەكێتیی وەربگرێتەوە، (دوو لەسەر سێ)كەی دادگای فیدراڵی دواتر ناوی لێنرا (دوو لەسەر سێی پەكخەر)، چونكە وایكرد هیچ هاوپەیمانێتییەك بەبێ ئەوەی تر نەتوانێت هەنگاوەكانی پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت تەواو بكات، واتا جارێكی تر دەرگای كردەوە بۆ ئەوەی حكومەتی تەوافوقی لە عێراق دروست بكرێت، نەك وەكو ئەوەی سەدر بانگەشەی بۆ دەكرد كە "حكومەتی زۆرینەی نیشتمانی" بوو.   •    هەنگاوی دووەم: هەر لەسەر بنەمای سكاڵایەكی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی، رۆژی 6ی شوباتی 2022، دادگای فیدراڵی رێوشوێنەكانی كاندیدبوونی (هۆشیار زێباری) بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار راگرت، بەهۆی ئەو تۆمەتانەی لەبارەی "گەندەڵی" ئاڕاستەی كرابوون، ئەمەش گورزێكی تر بوو بەر بارزانی كەوت، رۆژی 13ی شوباتی 2022 دادگای فیدراڵی بڕیاری كۆتایی داو كاندیدبوونی هۆشیار زێباری بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار رەتكردەوە، ئەمە هاوكات گورزێكیش بوو كە هاوپەیمانێتییەكەی سەدر.   ئەم دوو هەنگاوەی دادگای فیدراڵی بەتەواوەتی سەدری بێئومێد كرد، رۆژی 12ی حوزەیرانی 2022 لەسەر داوای موقتەدا سەدر، پەرلەمانتارانی كوتلەی سەدر كە ژمارەیان (73) پەرلەمانتار بوو، بەكۆمەڵ دەستیان لە ئەندامێتی پەرلەمان كێشایەوە‌و بەمە براوەی یەكەمی هەڵبژاردن لە پرۆسەی سیاسی كشایەوە.  رۆژی 23ی حوزەیرانی 2022، پەرلەمانی عێراق میراتییەكەی سەدری بەسەر لایەنە براوەكانی هەڵبژاردندا دابەشكرد كە (73) كورسی بوو، بەمە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی بوون بە كوتلەی گەورەی ناو پەرلەمان‌و ژمارەی كورسییەكانیان بۆ زیاتر لە (120) كورسی بەرزبووەوە.  تێهه‌ڵچوونه‌وه‌ له‌گه‌ڵ حكومه‌تی شیعه‌كاندا كۆتاییەكانی مانگی ئەیلولی 2022، دوای زنجیرەیەك گفتوگۆ، ئیئتیلافی "ئیدارەی دەوڵەت" لەدایكبوو، ئەم ئیئتیلافە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی‌و هاوپەیمانەكانی (واتا یەكێتی‌و هاوپەیمانی عەزمی سوننەكان) لەگەڵ هاوپەیمانەكانی پێشووی سەدر (واتا بارزانی‌و حەلبوسی) لە خۆگرت.  پارتی كە لە هاوپەیمانێتییەكەی لەگەڵ سەدر بە دەستی بەتاڵ هاتە دەرەوە، دواجار ناچار بوو بۆ پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت بچێتە هاوپەیمانێتی لەگەڵ لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی، پارتییەكان لە سەرەتاوە گەشبین بوون بە رێككەوتنەكەیان لەگەڵ سەدر، لەمەشدا زیاتر چاویان لەسەر ئەوە بوو كە رەوتی سەدر وەكو پارتی حزبێكی مەركەزییە‌و راوبۆچوونی جیاوازی تێدا نییە، بۆیە رێككەوتنەكە دەبێت بە رێككەوتنی نێوان بارزانی‌و سەدرو ئەگەری پابەندبوون پێیەوە بەهێزترە، پارتی بۆ ئەمە هەموو رەهەندە سیاسییەكانی تری سەدری پشتگوێ خست، بەتایبەتیش لەوەدا كە سەدر خەونی بە مەرجەعبوونی هەیە‌و لە كاری سیاسیدا زۆر پشوو درێژ نییە. یەكێتیش كە لەسەرەتاوەی خۆی بۆ لایەنەكانی چوارچێوە واتا بەرەكەی نزیك لە ئێران یەكلاكردەوە، دوای كشانەوەی سەدر ئیتر دەرفەتی بۆ خۆش بوو، پێگەی خۆی لە عێراقی نوێدا بەهێزبكاتەوە. رۆژی 13ی ئۆكتۆبەری 2022، لەچوارچێوەی رێككەوتنی ئیئتیلافی ئیدارەی دەوڵەتدا، لەتیف رەشید وەكو سەرۆك كۆماری عێراق هەڵبژێردرا، پارتی تاكە دەستكەوتێك كە لە هاوپەیمانێتییەكەی لەگەڵ چوارچێوەی هەماهەنگیی چنییەوە ئەوە بوو رێگری كرد بۆ جاری دووەم بەرهەم ساڵح بۆ پۆستی سەرۆك كۆماری هەڵبژێردرێتەوە، بەمە تۆڵەی مێژووی خۆی كردەوە، یەكێتیش كە بەفەرمی پشتیوانی كاندیدبوونی لەتیف رەشیدی نەدەكرد‌و پەرلەمانتارەكانیشی دەنگیان پێنەدا، دواجار بە هەڵبژاردنی لەتیف رەشید وەكو كاندیدی خۆی قایل كراو خاڵی پۆستی سەرۆك كۆماریش لە وەرگرتنی پۆستە وزارییەكاندا، لە یەكێتی بڕدرا. دوای هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، رۆژی 27ی ئۆكتۆبەری 2022، ئیئتیلافی ئیدارەی دەوڵەت لە پەرلەمانەوە متمانەی بە كابینەی نوێی حكومەت بەخشی، لەم كابینەیەدا كورد (4) پۆستی وزارەتی بەركەوت، كە یەكێكیان پۆستی باڵایە‌و لەبری پۆستی سەرۆك كۆمار دراوە بە پارتی: • فوئاد حسێن جێگری سەرۆك وەزیران‌و وەزیری دەرەوە (پارتی) • خالید شوانی وەزیری داد (یەكێتیی) • بەنگین رێكانی وەزیری ئاوەدانكردنەوە (پارتی) • نزار ئامێدی وەزیری ژینگە (یەكێتیی) سەرباری ئەمە، پۆستی جێگری سەرۆكی پەرلەمانی عێراق ئەمجارەش هەر لای پارتی مایەوە‌و ئێستا (شاخەوان عەبدوڵا) لە پۆستەكەدایە.  لە كابینەی سودانیدا، كورد دوو پۆستی بریكاری وەزیری وەرگرتەوە، كە یەكێكیان لای پارتی‌و ئەوی تر لای یەكێتییە:  •    مەسعود حەیدەر بریكاری وەزیری دارایی •    عزەت سابیر بریكاری وەزارەتی نەوت سەرباری ئەوەی پێكەوە بەشدارن لە ئیئتیلافی ئیدارەی دەوڵەت‌و پۆستەكانی حكومەتیان لەنێوان خۆیاندا دابەش كردبوو، بەڵام پارتی‌و یەكێتیی دوو دوو نەیاری سیاسی یەكتر چوونە ناو گفتوگۆكانی یاسای بودجەوە، ئەمە وایكرد لایەنە عێراقییەكان بتوانن بۆچونەكانی خۆیان لەناو یاساكەدا بچەسێنن. پارتی‌و یەكێتیی پشكی هەموو كوردیان لە ناو كابینەی حكومەت بردووە، كورد لەم خولەی پەرلەمانی عێراقدا خاوەنی (63) پەرلەمانتارە، لەم ژمارەیە پارتی‌و یەكێتیی پێكەوە (49) كورسییان هەیە، ئەوەی دەمێنێتەوە بریتییە لە (9) كورسی جوڵانەوەی نەوەی نوێ‌و (4) كورسی یەكگرتووی ئیسلامی‌و كورسییەكی كۆمەڵی دادگەریی.  

  ئەنجامی: راپرسی درەو ئەزمونی هەرێمی کوردستان جێی گفتوگۆی قوڵی چەندان وڵات و دامەزراوە بووە. بەڵام کەمترین زانیاریی هەیە لەسەر کاریگەریی ئەم ئەزموونە لەسەر کوردانی وڵاتانی دراوسێ، لەناویشیاندا رۆژهەڵاتی کوردستان ئایا ئەم ئەزموونە لای کوردانی رۆژهەڵات چی دەگەیەنێت؟ ئایا وایکردووە لە دووبارەبوونەوەی ئەزمونێکی لەم شێوەیە بترسن یان هاندەر بووە خەبات بکەن بۆ دامەزراندنی هەرێمێک لە ئێراندا؟ ئەی کوردانی رۆژهەڵات لە چی شتێکی حکومەتی هەرێم ناڕازیین و بە چی شتێکی خەڵکی هەرێم و سەردانیکردنی کام شار دڵخۆشن یان بێزارن؟ ئەم پرسیارانە و چەندین پرسیاری تر لەلایەن ستافی بەشی راپرسیی دەزگای میدیایی درەو ئاراستەی کوردانی رۆژهەڵات کرا و ئەنجامی سەرنجڕاکێشی لێ کەوتۆتەوە کە لە خوارەوە دەیبینن. راپرسییەکە درەو لە سێ بەش و 17 پرسیاری سەرەکیی پێکهاتووە و لە لایەن دکتۆر نیاز نەجمەدین، پرۆفیسۆری یاریدەدەر لە زانکۆی سلێمانی سەرپەرشتیکراوە و بەشێوازی ئۆنلاین نێردراوە. بەهۆی بەربەستی سیاسیی و ئەمنییەوە، راپرسییەکە نەیتوانی لە دەنگی زیاتر لە (300) سێ سەد کەس کۆبکاتەوە. سەرباری ئەمە، مایەی خۆشحاڵییە بۆ 'دەزگای میدیایی درەو' یەکەم دەزگای میدیاییە لەم بوارەدا هەنگاوێکی نابێت. لە خوارەوە پوختەی ئەنجامەکان رادەگەیەنین و تەواوی راپۆرتەکەش هاوپێچ کراوە. ئەنجامەکان بەشی یەکەم: سەردانیکردن １-    لەناو شارەکانی هەرێمدا، پێدەچێت سلێمانی زیاتر کوردانی رۆژهەڵات رووی تێبکەن. نزیکەی 52.7% پتر ئارەزووی سەردانی شاری سلێمانی دەکەن، نزیکەی 36.3%ش ئارەزووی سەردانی هەولێر دەکەن. دهۆک و پاشان هەڵەبجە بەدوایاندا دێن. ２-    لەگەڵ ئەمەشدا، گلەییەکانیان لە سەر سنورەکانەوە بۆ ناو شار و شێوازی حکومڕانیی، دەستپێدەکات. بەرزترین رێژە (نزیکەی 31.8%) نارازییبوونیان بەرامبەر مامەڵەی بازگەکانی هەرێم لە کاتی سەردانیکردنی خۆیان یان کەسوکاریان پیشان داوە، نزیکەی (33%) گوتویانە مامەڵەیان ئاساییە، تەنها نزیکەی 28% گوتویانە کە (مامەڵەیەکی باشە). ئەویتری گوتویەتی کە نازانێت. ３-    زیاتر لە نیوەی ئەوانەی وەڵامیان داوەتەوە (نزیکەی 51%) 'هەست بە ئارامی" دەکەن کاتێک سەردانی هەرێم دەکەن یان ئەگەر بیانەوێت سەردانی هەرێم بکەن. بەڵام هێشتا رێژەیەکی بەرز (40%) هەست بە ئارامیی ناکەن. ئەویتری بە (نازانم) وەڵامی داوەتەوە. ４-    سەبارەت بە مامەڵەی هاوڵاتیانی هەرێم کاتێک خەڵکی رۆژهەڵات دێن، بە تێکڕا نزیکەی 40% دەڵێن خراپە یان زۆر خراپە، رێژەی 32% دەڵێن (مامناوەندە)، کە واتای ئەوەی مامەڵەکە دەبێت باشتر بکرێت. ئەو رێژانەی دەمێنێتەوە یان بە باش یان بە زۆر باش وەسفی مامەڵەی خەڵکی هەرێمیان کردووە. ５-    لە دیدگای نزیکەی 21%ی ئەوانەی وەڵامیان داوەتەوە، کە دەشێت گوزارشت لە رای خەڵکی رۆژهەڵات بکات، هەرێمی کوردستان گەشەی کردووە، بەڵام بەرزترین رێژە (25.8%) رایان وایە ئەم گەشەیە بەشێوەیەکی مامناوەندە، واتە زۆر نییە، ئەوەی دەمێنێتەوە رایان وایە یان 'تۆزێک' یان 'هیچ' گەشەی نەکردووە. بەشی دووەم/ حکومڕانیی لە هەرێمدا 6-    ئایا ئەزمونی حکومڕانیی لە هەرێمدا سەرکوتوو بوو؟ بەداخەوە، تەنها 8% رایان وایە کە سەرکەتوو بوو. رێژەی 35% دەڵێن 'بەراورد بە وڵاتانی چواردەور سەرکەتوو بووە'. بەڵام رێژە گەورەکە (54%) دەڵێن سەرکەوتوو نەبووە. ئەگەر ئەمە وابێت، دەتوانین بڵێین کە ئەزمونی هەرێم نەوەک بۆ خەڵکەکەی خۆی، بەڵکو زیانی بە خەباتی سیاسی کوردانی ناوچەکانی تریش گەیاندووە.   7-    بۆ دڵنیایی زیاتر، پرسیارێک تایبەت بوو بە گواستنەوەی ئەزموونی هەرێم بۆ کوردستانی ئێران. دیسانەوە بەداخەوە کە لە 70% نایانەوێت ئەم ئەزمونە بگوازنەوە بۆ کوردستانی ئێران، تەنها نزیکەی 23% گوتویانە کە پێیان خۆشە ئەزمونێکی سیاسی لەو چەشنەیان هەبێت. 8-    گلەیی و گازندەی کوردانی ئێران گەیشتۆتە ئەو رادەیەی کە نزیکەی 78% بڵێن زۆر نارازیین لە هەڵوێستی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە مامەڵەی لەگەڵ دەوڵەتی ئێراندا. 9-    نزیکەی 55%ش گوتویانە 'مامەڵەی حکومەتی هەرێم لەگەڵ حزبەکانی رۆژهەڵات لە هەرێم تەندروست نییە و لە ژێر فشاردایە'، نزیکەی 25.2% رایان وایە مامەڵەیەکی خراپە، ئەویتری یان دەڵێن باشە (نزیکەی 14.4%) یان دەڵێن نازانن (5.4%). 10-    لە گۆشەیەکی ترەوە، ئایا کام حزب کاریگەریی لەسەر رۆژهەڵات هەیە: پارتیی، یەکێتیی، پارتی کرێکاران، یان حزبەکانی رۆهەڵات؟ نزیکەی 47%ی ئەوانەی وەڵامیان داوەتەوە دەڵێن 'حزبەکانی رۆژهەڵات'. دوای ئەمان، پارتی دیموکراتی کوردستانە (بە نزیکەی 17.96%) و دواتر پارتی کرێکارانە (بە نزیکەی 14.37%)، ئینجا یەکێتیی نیشتمانیی دێت (بە نزیکەی 3.59%)، ئەویتری حزبی ترن. 11-    رەنگە حەز بکەیت بزانیت ئایا کوردانی رۆژهەڵات لە ژێر کاریگەریی میدیاکانی هەرێمی کوردستاندان؟ تەنها (38.3%) گوتویانە کاریگەریی زۆریان هەیە، شتێک کەمتر (37.13%) گوتویانە کاریگەرییەکی کەمی هەیە، ئەویتری دەڵێن یان نییەتی یان نازانن. 12-    لەگەڵ هەموو گلەیی و گازندەیەکیان، خۆشبەختانە نزیکەی 52.69% رایان وایە هەرێمی کوردستان پەناگەیەکە بۆ کوردانی رۆژهەڵات، ئەگەرچی نزیکەی 41%  پێچەوانەی ئەم بیروبۆچونەن. پێدەچێت یەکێک لە هۆکارەکان ئەوە بێت هەرێمی کوردستان دەرفەتی کاری بۆ رەخساندوون وەک لە بەشی سێیەمدا دەیبینین. 13-    وادەردەکەوێت مەیلی جیابوونەوە لە دەوڵەتی ئێرانیی لەناو کوردانی رۆژهەڵاتدا بەهێز بێت بەو پێیەی نزیکەی 52%ی ئەوانەی وەڵامیان داوەتەوە رایان وایە جیابوونەوە هەنگاوێکی پەسەندە، تەنها 27.5% رایان وایە هەرێمێکیان هەبێت باشترە، نزیکەی 14.3%ٍ لایان باشترە لە چوارچێوەی ئێرانێکی دیموکراسییدا بژین باشترە، ئەویتری رای وایە دەستکاری دۆخی ئێستا نەکرێت و وەک خۆی بمێنێتەوە باشترە. بەشی سێیەم/ پرسیاری گشتیی 14-    سەبارەت بە کرانەوەی کولتوریی، لەوە ناچێت کوردانی رۆژهەڵات بە ئەزمونی هەرێم سەرسام بن. نزیکەی 72%ی ئەوانەی وەڵامیان داوەتەوە رایان وایە رۆژهەڵاتی کوردستان لە رووی کەلتورییە لە هەرێمی کوردستان پێشکەوتووترە، تەنها 13.3% رایان وایە هەرێم لە پێشترە و نزیکەی 12% رای وایە لە یەک ئاستدان و ئەویتری 'نازانم'ی هەڵبژاردووە.   15-    سەبارەت بە رەخساندنی دەرفەتی کار و پشتیوانیی بژێویی رۆژهەڵات، بەشی گەورەی ئەوانەی وەڵامیان داوەتەوە (نزیکەی 59.5%) گوتویانە هەرێمی کوردستان بۆ کارکردنیان لەبارە و بەشدارە لە باشترکردنی گوزەرانیان، بەڵام 31% رای پێچەوانەی هەبووە و ئەویتری گوتویەتی "نازانم". 16-    هەرێم شوێنێکی سەرنجڕاکێشیش نییە تا تیایدا بژین. زۆرینەی ئەوانەی وەڵامیان داوەتەوە (نزیکەی 52.5%) گوتویانە نایانەوێت لە هەرێم بژین، تەنها 32% گوتویانە پێیان خۆشە لە هەرێم بژین، ئەویتری "بۆم گرنگ نییە"ی هەڵبژاردووە. 17-    دوا پرسیاریش هەواڵێکی ناخۆشە سەبارەی بە ئایندەی هەرێم. گەورەترین رێژەی ئەوانەی وەڵامیان داوەتەوە گوتویانە بە هۆکارێک هەرێمی کوردستان لەناودەچێت، ئیدی ململانێی ناوخۆ بێت، فشاری دەرەکیی بێت، یان هەردووکیان. زۆرینەی ئەوانەی وەڵامیان داوەتەوە (نزیکەی 37.97%( گوتویانە "داهاتووی هەرێم زۆر خراپە، هەم دەوڵەتانی ناوچەکە و هەم ململانێی ناوخۆ لەناوی دەبات"، بەڵام نزیکەی 20.25% گوتویانە "زۆر خراپە، ململانێی ناوخۆ لەناوی دەبات"، واتە خراپییەکە بەهۆی ململانێی ناوخۆوەیە. نزیکەی 10.13%ش گوتویانە "زۆر خراپە، دەوڵەتانی ناوچەکە لەناوی دەبەن"، واتە هۆکارەکە پتر دەرەکییە. تەنها 22.15% گەشبینن بەرامبەر ئایندەی هەرێمی کوردستان و ئەویتری گوتویەتی "نازانم".     پرۆفایلی بەشداربووان １-    زۆرترین گروپی تەمەن کە بەشداری لە راپرسییەکە کردووە تەمەنی 34-41 (بە رێژەی 34.3%)، تەمەنی 42-49 (بە رێژەی 26%(، پاشان تەمەنی 26-33  (بە رێژەی 20%(. ２-    بەپێی ئاستی خوێندەواریی و بڕوانامە، تەنها 3.8٪ هەڵگری بروانامەی سەرەتایی بوون، گەورەترین گروپی سامپڵەکە هەڵگری بڕوانامەی دبلۆم یان بەکالریۆس بوون ( بە رێژەی 43.7%). ３-    رێژەی 7.3%ی سامڵەکە لە رەگەزی مێ بوون و ئەویتری لە رەگەزی نێر بوون. ４-    سەبارەت بە پیشە، زۆرترین خاوەنپیشەی بەشداربوو بریتیی بوون لە کارمەندی کەرتی تایبەت و کاسب (بە رێژەی 33%)، ئەویتری کارمەندی دەوڵەتیی (بە رێژەی 24%)، بێکار بە رێژەی (9%) و خانەنشین بە رێژەی (6.6%). ５-     بەشداربووان دانیشتووی رۆژهەڵات، هەرێمی کوردستان و دەرەوەی وڵاتن. ６-    نزیکەی رێژەی 40%ی سامپڵەکەش سەردانی هەرێمی کوردستانیان کردووە. ７-     یەکێک لە هۆکارە بەهێزەکان کە وایکردووە سەردانی هەرێم بکەن 'ئازادیی کۆمەڵایەتییە". نزیکەی 45% پاڵپشتی ئەم بۆچونە بوون.      دەقی راپرسیەكە لێرەوە وەربگرە