درەو: راپۆرتی: پەرەگراف- فەرمان سادق بڕیارەکەی دادگای باڵای فیدراڵی؛ ئەگەر بە یەكجاریی قوفڵی بۆری نەوتەکەی هەرێمی كوردستان نەگرێتەوە، ئەوا ناچار بە سازشی دەكات بۆ رێككەوتن لەگەڵ بەغداد، بەپێچەوانەشەوە گرفتی جددی بۆ فرۆشتنی نەوت و كۆمپانیا جیهانییەكان دروستدەكات لە راگرتنی وەبەرهێنانی نوێ لە كێڵگە نەوتییەكان تا پاشەكشێی تەواوەتیی، بەوتەی شارەزایانی دەستور و سیاسەت. ئەو بڕیارەی دادگا لە 15ی شوباتی 2022 دەرچوو، یاسای نەوت و غازی هەرێمی كوردستان ژمارە 22ی ساڵی 20047 بە نادەستوری دادەنێت و هەڵیدەوەشێنێتەوە، لەكاتێكدا تەواوی سیاسەتی نەوتی كوردستان لەسەر بنەمای ئەو یاسایە داڕێژراوە، كە پشت بە چەند ماددەیەكی دەستوری هەمیشەیی عێراق دەبەستێت. بەشێكی دیكەی بڕیارەكە تایبەتە بە رادەستكردنی هەموو نەوتی بەرهەمهێنراو بە حكومەتی فیدراڵی، پێدانی دەسەڵات بە بەغدا بۆ پێداچوونەوەو چاودێریی پوچەڵكردنەوەی گرێبەستەكانی حكومەتی هەرێم لەگەڵ كۆمپانیاكان بۆ دۆزینەوە و دەرهێنان و هەناردە و فرۆشتنی نەوت، هەروەها دیاریكردنی بودجەی هەرێم کە گرەنتی گەیشتنی بكات لە بەغداوە. دادگای فیدراڵی ئەو بڕیارەی پاڵپشت بە چەند ماددەیەكی دەستور دەركردووە، ئەوەش لەسەر دوو سكاڵا؛ یەكێكیان وەزیری پێشوتری نەوتی عێراق لە 2012 كردویەتی و ئەویتر ئەندامێكی ئەنجومەنی پارێزگای بەسرە لە ساڵی 2019دا. ئیبراهیم بەحرلعلوم، وەزیری پێشوتری نەوتی عیراق لەڕێی تەلەفۆنەوە بە پەرەگراف-ی وت، پێیویستە هەموان پابەندی بڕیارەكەی دادگا بن، لە پێناو پاراستنی یەكپارچەیی خاك و سامانی عێراق، جێبەجێكردنەكەیشی دەكەوێتە سەر هەردوو حكومەت هەنگاوی بۆ بنێن. بەپێی دەستوری عیراق دادگای فیدراڵی لایەنی سەرەكی و یەكلاكەرەوەیە لە ناكۆكییەكانی نێوان حكومەتی فیدراڵ و هەرێمەكان و پارێزگاكاندا. بەحرلعلوم رونیكردەوە ناكرێت باس لە یەكپارچەیی خاكی عیراق بكرێت، بەڵام لەولاوە بە دوو رێگەی جیاواز نەوت هەناردە بكرێت، "پێشتریش هۆشداریمان لەسەری داوە و هەوڵیشدراوە چارەسەر بكرێت، بەوپێیەی عێراق ئەندامی ئۆپیكە، دەبێت یەك سیاسەتی نەوتی هەبێت هاوشێوەی وڵاتانی تری ئەندام لە ئۆپیك". ناوبراو كە یەكەم وەزیری نەوتی عیراق بووە لە حكومەتەكانی كاتی و راگوزەری ساڵانی 2003 و 2005ـدا، دەڵێت، زۆر كێشەی هەڵپەسێراوی هەرێم و بەغدا بێ چارەسەر ماونەتەوە، لە نێویاندا دەركردنی یاسای نەوت و گاز كە لە 2007ـەوە رەوانەی پەرلەمان كرا و ئەنجامی نییە تائێستا. بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی بە زۆرینەی دەنگ دەركراوە، دوو ئەندام لە كۆی نۆ ئەندام ناڕازی بون. (لە نۆ دادوەری دادگاكە دوو دادوەریان كوردن). "دەستەی نوێی دادگای فیدراڵی تەنیا ئەو دۆسیەیەیان هەڵنەداوەتەوە، بەڵكو كۆمەڵێك دۆسیەی تریش هەڵدراونەتەوە، كاتێكیش سیاسییەكان ناگەن بە چارەسەر و بۆشایی یاسایی دروستدەبێت، ئەوا دەبێت قسەی خۆیان بكەن" ئیبراهیم بەحرلعلوم پێیوانییە بڕیارەكە پەیوەندی بە بارودۆخی سیاسی ئێستای عێراق و نێوانی لایەنە سیاسییەكانەوە هەبێت. لە دوای هەڵبژاردنە پەرلەمانییەكەی 2021ی عێراقەوە، دانوستانی پێكهێنانی حكومەت ئەنجامی نەبووە، بەوپێیەی لایەنە سەرەكییەكانی شیعە بەسەر دوو بەرەدا دابەشبون، بۆیە لەو چوارچێوەیەدا هەڵبژاردنی سەرۆككۆماری نوێ و راسپاردنی كاندیدی سەرۆك وەزیران پەكیكەوتووە. بەحرلعلوم داوای دامەزراندنی ئەنجومەنی نەوت و گاز دەكات بە ئەندامێتی هەرێمی كوردستان بۆ ئیدارەدانی دۆسیەی نەوت و گازی عێراق بە یەك سیاسەتی هاوبەش. بەپێی ماددەی 111ی دەستور، نەوت و غاز موڵكی هەموو گەلی عێراقە لە هەموو هەرێم و پارێزگاكاندا. بیلال وەهاب، لێكۆڵەر لە پەیمانگەی واشنتن بە پەرەگراف-ی وت "بڕیارەكە سوودی نابێت، چونكە ئالیەتی جێبەجێكردنی دەستنیشان نەكردووە، دەبوو باسی ئەوە بكات كە پێویستە پەرلەمانی عێراق لە ماوەی دوو ساڵی داهاتوودا یاسای نەوت و گاز دەربچوێنێت، لێرەدا بڕیارەكەی دادگا جێگەی سوود دەبوو، هەم بۆ هەرێم و هەمیش بۆ حكومەتی عێراق". هەرێمی كوردستان لە كاردانەوەكاندا بە توندی بڕیارەكەی دادگای رەتكردەوە و بە نادەستوریی زانی. نێچیرڤان بارزانی، سەرۆكی هەرێمی كوردستان لە پەیامێكدا جەختیكردەوە "لەسەر ئەرزی واقیع قابیلی جێبەجێكردن نابێت". بەپێی ماددەی 94ی دەستور بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی یەكلاكەرەوەیە و دەبێت هەموو دەسەڵاتەكان پێوەی پابەندبن. لێكۆڵەرەوەكەی پەیمانگەی واشنتن دەربارەی كاریگەرییەكانی ئەو بڕیارە لەسەر كاری كۆمپانیاكان دەڵێت، كۆمپانیا گەورەكانی بواری وەبەرهێنانی نەوت لە كوردستان زۆر نین، ئێكسۆن مۆبیل كوردستانی جێهێشتووە، بەڵام هەندێكی تر وەك شیفرۆن و تۆتاڵ و گازپرۆم، بەهۆی ئەو بڕیارەوە "رەنگە لەم قۆناغەدا تا یەكلاییبونەوەی ئیتر وەبەرهێنان لە كوردستان نەكەن و پارە خەرج نەكەن". بیلال وەهاب ئەوەشی رونكردەوە "جۆری سێیەمی ئەو كۆمپانیایانەی لە كوردستانن وەك دی ئێن ئۆ و گەنەڵ ئینێرجی كە پارەیان خەرجكردووە و پارەیان لای حكومەتی هەرێمی كوردستانە و كوردستانیش تاكە شوێنە لەسەر نەخشەی وزەی جیهانی كە بوونیان هەیە و قازانجیان لێی كردووە، ئەوا ناڕۆن و دەمێننەوە"، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا نایانەوێت چیتر پارە خەرج بكەن و دەیانەوێت دڵنیاش ببنەوە، وەك بیلال ئاماژەی پێدا "تەنانەت ئەو بڕیارە پەیوەندیدارە بە بانكەكانیش كە پارەی نەوتی تیا دادەنرێت.. هیچ بانكێک نایەوێت لەسەر ئەوە دووچاری كێشە ببێتەوە". بیلال وەهاب: پێموایە دواجار هەرێم لەم دۆسیەیەداو لە هەندێك دۆسیەی تر سازش بۆ بەغدا دەكات هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2014ـەوە سەربەخۆ لەڕێی بۆریی خۆیەوە نەوتەکەی رەوانەی بەندەری جەیهان لە توركیا دەكات و دەیفرۆشێت. "بەو بڕیارە هەڵوێستی هەرێم لە دانوستاندن لەسەر ئەو دۆسیەیە بەرانبەر بەغدا زۆر لاواز دەبێت، هەمیشەش پارتی دیموكراتی كوردستان كە هێزی یەكەمی كوردستانە هەڵەی گەورە دەكات لەكاتی هەڵوێست لاوازییدا، وەك هەڵە گەورەكەی 31ـی ئاب و ریفراندۆم، بۆیە لەوكاتەدا كە گوشار دەخەیتە سەر پارتی چی دەكات؟ ئایا شەڕێك لەگەڵ بەغدا هەڵدەگیرسێنێت یان ریفراندۆمێكی تر". بیلال وەهاب وتیشی "پێموایە دواجار هەرێم لەم دۆسیەیەداو لە هەندێك دۆسیەی تر سازش بۆ بەغدا دەكات، چونكە هەرێمی كوردستان زیاتر نەوت وەك كارتێكی سیاسی دەبینێت نەك ئابووری، باوەڕیش ناكەم سازش لەسەر ئیدارەدانی نەوتەكە بۆ بەغدا بكات، رەنگە لە پرسی فرۆشتنەكەی سازش بكات". ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێم لە دوایین هەڵوێستیدا، 23ی شوباتی 2022، بڕیارەكەی دادگای بە نادادپەروەری ناوبرد و جەختیكردەوە داكۆكی لە مافەكانیان دەكەن و لەگەڵ حكومەتی عیراق، بەردەوامدەبن بۆ رێككەوتن و گەیشتن بە چارەسەر. د.سەردار عەزیز: ئەوانەی لە بەغدان دەمێكە ئاگادارن كە بەغدا نیەتی بە مەركەزیكردنەوەی هەیە سەردار عەزیز، لێكۆڵەر و چاودێری سیاسی پێیوایە بڕیارەكە لەروی كاتەوە بەشێكە لەو ململانێیەی نێوان پارتی و ئەو بەرەیەی لە دەرەوەی هاوپەیمانیەتی پێكهێنانی حكومەتن، هاوكات بەشێكە لە ململانێی ناوماڵی شیعە، بەڵام رەهەندە درێژخانەكەی بڕیارەكە هەنگاوێكە بۆ زیاتر مەركەزیكردنی عێراق و رێگرتن لەوەی ببێتە وڵاتێكی فیدڕاڵ. "دەكرێت بەشێكی تری بڕیارەكە ببەستینەوە بە نیگەرانی ئێران، ئێران لەكۆمەڵێك شت نیگەرانە لەوەی نایەوێت موقتەدا سەدر ببێت بە خاوەنی هەموو شتێك، خاوەنی حكومەت و نەجەف و شوێنگرتنەوەی عەلی سیستانی وەك مەرجەعێك، هەموو ئەوانە ئێرانی نیگەران كردووە كە دەیەوێت موقتەدا رازی بكات یانیش بەرەی هاوپەیمانیی سەدر تێكبدات" بەوتەی عەزیز بۆ پەرەگراف. پارتی لەگەڵ بەرەی سەدر و هاوپەیمانی گەورەی سوننەكاندا هاوپەیمانییان پێكهێناوە بۆ حكومەتی زۆرینەی نیشتمانی كە زۆرینەی لایەنە شیعەكانی تر لە نێویاندا هاوپەیمانە نزیكەكانی ئێران لێی بێبەشن. سەردار عەزیز وتی "كوردستان دەبوو زووتر ئاگاداری ئەو بڕیارە بوایەو ئەوانەی لە بەغدان دەمێكە ئاگادارن كە بەغدا نیەتی بە مەركەزیكردنەوەی هەیە، حزبە سیاسییەكانی عێراقیش ئەوەیان نەشاردۆتەوە، بەرانبەر ئەو هەوڵە دەبوو سەركردایەتی سیاسی كوردی بنەمای ئەوە دابڕێژێت چۆن عێراق نەبێتەوە بە وڵاتێكی مەرکەزیی، ئەویش لەرێگەی یەكڕیزی ناوخۆو بەرەنگاربونەوەی گەندەڵی و حكومدارییەكی باشتر كە ئەوانە سەنگیان دەدایە هەرێم نەك ئەو پەرتەوازەییەی ئێستا كە هەرێم ناچار بە سازش دەكات". یەكێتی و پارتی وەك خاوەنی زۆرترین كورسی كورد لە بەغدا بەسەر دوو بەرە دژ بە یەكەكەی شیعەدا دابەشبون. ئەنجومەنی وەزیرانی عیراق، رۆژێك دوای بڕیارەكەی دادگا وەزارەتی نەوتی راسپارد بۆ دۆزینەوەی رێگەچارەیەك بە ئامانجی ئیدارەدانی ئەو دۆسیەیە بەپێی دەستور. عەلی تەمیمی، شارەزای دەستوری بۆ پەرەگراف جەختیكردەوە ئەگەر هەرێمی كوردستان پابەندی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی نەبێت، ئەوا دەسەڵات دراوە بە حكومەتی فیدراڵی لە بەشە بودجەی هەرێم ببڕێت. "دادگا لەم پرسەدا زیاتر پشتی بەستووە بە مادەی 111ـی دەستوور، كە نەوت و گاز موڵكی گشتی عێراقییەكانە، عێراقیش وڵاتێكی فیدڕاڵە نەك كۆنفیدڕاڵی، بۆیە كۆمپانیای سۆمۆ كە سەر بە وەزارەتی نەوتە تاكە لایەنی هەناردەكردنی نەوتە" بەوتەی تەمیمی، كە دەڵێت "بڕیارەكانی دادگای فیدڕاڵ دەبێت هەموولایەك پێیەوە پابەندبن نەك وەك هەندێك كەس دەڵێن پەنا بۆ دادگای نێودەوڵەتی دەبەین، ئەوەش نەگونجاوە چونكە عێراق وڵاتێكی خاوەن سەروەرییە". هەرێمی كوردستان پێشتر و زیاد لە جارێك دەستوری عێراق وەك پاڵپشت بۆ هەناردە و فرۆشتنی نەوتی هەرێم دەهێنێتەوە كە ئەو دەسەڵاتە تەنیا بۆ حكومەتی فیدڕاڵ نییە و مافی هەرێمەكانیشە. بەپێی ئەو ماددەیەی دەستور، حكومەتی فیدراڵ ئیدارەی نەوت و غازی دەرهێنراو لە كێڵگە نەوتییەكاندا دەكات لەگەڵ حكومەتی هەرێم و پارێزگا بەرهەمهێنەرەكاندا. عەلی تەمیمی دەڵێت حكومەتی ئێستای مستەفا كازمی، حكومەتی كاربەڕێكەرەو جێبەجێكردنی بڕیارەكەی دادگا دەكەوێتە ئەستۆی حكومەتی داهاتوو، "سێ رێگە هەیە؛ دەرچووانی یاسای نەوت و گاز یان رێككەوتنی سیاسی وەك ئەوانەی پێشتر كرا لەسەر پرسی پشكی هەرێم لە بودجە بەرانبەر بە  250 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە، یاخود گەیشتنە بنبەست" ئەو شارەزایەی دەستور چاوەڕێیە چارەسەرەكان لە بژاردەی یەكەم و دوەم تێنەپەڕێت. عەلی تەمیمی:  حكومەتی ئێستا كاربەڕێكەرەو جێبەجێكردنی بڕیارەكەی دادگا دەكەوێتە ئەستۆی حكومەتی داهاتوو بڕیارەكەی دادگا لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا، پشتگیری و خۆشحاڵی هەندیك لە هاوڵاتیانی هەرێمی كوردستانی لێكەوتەوە، بەهۆی رەخنەكانیان لە حكومەتی هەرێم و سیاسیەتی نەوت، بەڵام لە بەرانبەردا، كەسانی دیكەش هەبون بە توندی دژی بڕیارەكە بون. سەردار عەزیز وتی "ئێستا كورد دابەشی سەر دوو بەرە بووە، بەرەیەك دەیەوێت حكومەت وەك خۆی بمێنێتەوەو ئەوەی تریش دەیەوێت ئۆپۆزسیۆن هەبێت، هەر كامێكیان براوە بێت ئەوا نیوەی كورد دۆڕاوە لەو هاوكێشەیەدا، ئەمەش وادەكات لایەنە براوەكەش هەڵوێستی لاوازتر بێت و نەتوانێت ئەوە بەدەستبهێنێ كە بەرنامەی بۆ داناوە". دادگای فیدراڵی دواتر رونكردنەوەیەكی لەسەر بڕیارەكەی بڵاوكردەوە و تیایدا ئاماژەی بەوەداوە پێشتر و لە ساڵی 2015ـدا دادگایەكی ئەمریكاش، سكاڵایەكی لە قازانجی وەزارەتی نەوتی عێراق یەكلاكردۆتەوە، بەهۆی فرۆشتنی نەوتی هەرێمی كوردستان بەبێ رەزامەندی حكومەتی فیدراڵ. بیلال وەهاب دەڵێت "تەنانەت یاساناسەكانیش كۆدەنگن لەسەر ئەوەی دادگا لەڕووی یاساییەوە پێكاویەتی و پشت بە بڕیاری دادگایەكی تەكساس دەبەستێت، لەمەدا دەیەوێت شەرعیەت بە بڕیارەكەی بدات و شەرعیەتیش بە نایاسایی بوونی دۆسیەی نەوتی هەرێم بدات، بەڵام جێبەجێكردنی بڕیارەكە زەحمەتە". ئەو لێكۆڵەرەی پەیمانگەی واشنتن پێیوایە كۆدەنگییەك هەیە لای هێزە شیعییەكان و حكومەتی عێراق كە حكومەتی هەرێمی كوردستان لە دۆسیەی نەوتدا وەك دەوڵەتێكی سەربەخۆ مامەڵەی كردووە، "عێراق لەرێگەی دەزگای هەواڵگری و كۆمپانیاكانەوە زانیاری لەسەر دۆسیەی نەوتی هەرێم كۆدەكاتەوە، بۆیە ئەوەی هەرێم دەیكات دەسەڵاتەكانی زۆر زیاتر بەكارهێناوە لەوەی لە دەستووردا باسكراوە كە دەستوور باس لە پێكەوە ئیدارەدانی نەوت و گاز دەكات، ئەوەش وایكردووە هەموو هێزە سیاسییە عێراقییەكان پشتگیری لە بڕیارەكەی دادگا دەكەن". بەبڕوای بیلال بڕیارەكەی دادگا پەیوەندیداریشە بە پرسی پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەتی عێراق، دەیانەوێت پارتی زیاتر لاواز بكەن، بەوپێیەی سیاسەتی نەوت و گاز لای پارتییە، وەك چۆن بڕیارەكە لەبەرژەوەندی سەدر و حەلبوسیشدایە تا ببێتە پەیامێك بۆ پارتی كە لەو هاوپەیمانیەتییەدا هێزی باڵادەست نییە. بیلال وەهاب دەچێتە سەر باسی دۆسیەكەی عێراق لەسەر توركیا لە دادگایەكی پاریس، بەهۆی رێگەپێدان بە هەناردەی نەوتی هەرێم بێ رەزامەندی حكومەتی فیدراڵ، كە بڕیارە كۆتا دانیشتنی لە تەمموزی ئەمساڵدا بێت. "تائێستا لەو دۆسیەیەدا وەڵامی توركیا ئەوەیە حكومەتی عیراق نەیوتووە فرۆشتنی نەوتی هەرێم نادەستورییە، بەڵام بەپێی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی، هەڵوێستی توركیا بەرانبەر بە دادگا لاوازتر دەبێت" بیلال وەهاب وای وت.

پاپلۆ ئۆجاوا- بی بی سی وەرگێڕانی: فازل حەمەڕەفعەت سەرباری ئەو جەنگەی لەنێوان روسیا‌و ئۆكراینادا هەیە، هێشتا پسپۆڕان پێیانوایە لەمساڵدا ئابوری جیهان گەشە دەكات، بەڵام كاریگەریی جەنگەكە لەسەرتاسەری جیهان بەرجەستە دەبێت، ئاستی زیان لەسەر ماوەی درێژەكێشانی جەنگ راوەستاوە.  ئەم زیانەش دەكەوێتەسەر ئاستی بەردەوامبوونی ئاڵۆزییەكانی ئەمدواییە لە بازاڕەكاندا، سەبارەت بەوەی ئایا ئەمە شۆكێكی كاتییە یان قەیرانێكی بەردەوام.  جەنگ چۆن كاریگەری لەسەر ئابوری جیهانی دادەنێت، ئایا سەردەكێشێت بۆ داتەپین ؟ بە جیاوازی ئەو شوێنەی تێیدا دەژیت؛ كاریگەریی دەگۆڕێت بەگوێرەی كۆمپانیای راوێژكاریی (ئۆكسفۆرد ئیكنۆمیكس) كە بارەگاكەی لە بەریتانیایە، ئاكامە ئابورییەكانی جەنگ بۆ روسیاو ئۆكراینا "كارەساتبار" دەبێت، بەڵام سەبارەت بە ناوچەكانی تری جیهان جیاوازە. بۆ نمونە، هەریەكە لە پۆڵەنداو توركیا پەیوەندی بازرگانی گرنگیان لەگەڵ روسیادا هەیە، ئەم دوو وڵاتە زیاتر دەكەونە بەردەم كاریگەرییەكانی جەنگ بە بەراورد بە وڵاتانی تر.  پۆڵەندا زیاتر لە نیوەی پێداویستی نەوتی خۆی لە روسیاوە هاوردە دەكات، هەروەك توركیاش زیاتر لە یەك لەسەر سێی پێداویستی خۆی بەهەمان شێوە لە روسیاوە هاوردە دەكات.  مامەڵەی بازرگانی ئەمریكا لەگەڵ روسیا رێژەی 0,5%ی تێكڕای بەرهەمی ناوخۆیی تێناپەڕێنێت. سەبارەت بە چین، ژمارەكە 2,5%ە، بۆیە كاریگەریی قەیرانەكە لەسەر ئەم وڵاتانە زۆر سنوردار دەبێت.  (بن مای) بەڕێوەبەری "گڵۆباڵ ماكرۆ ریسیرچ" لە "ئۆكسفۆرد ئیكۆنۆمیكس"ی پێشەنگ لەبواری پێشبینی جیهانیی‌و شكاریی چەندێتی دەڵێ: پێشبینی دەكرێت جەنگ بەرێژەی نزیكەی 0,2% ئاستی گەشەی ئابوری لەمساڵدا كەمبكاتەوە، واتە رێژەكە لە 4ەوە دابەزێت بۆ 3,8%، بەڵام ئەمە مەرجدارە بەوەی ململانێكە بۆ ماوەیەكی درێژ بەردەوام نەبێت".  "ئەگەر جەنگ بۆ ماوەیەكی درێژ بەردەوام بوو، كاریگەرییەكان زۆر خراپتر دەبن". "هەڵاوسان بە داتەپینەوە" لەگەڵ نرخی نەوتدا پاڵنەرێكی تر هەیە كە زۆر گرنگە‌و دەبێت لەبەرچاوبگیرێت، كە كاریگەرییە لەسەر نرخی نەوت‌و ئەوەش بەشێوەیەكی كردەیی بووەتە هۆی ئاڵۆزی لە بازاڕەكاندا، بەگوێرەی ئیدارەی زانیارییەكانی وزەی ئەمریكا، روسیا سێیەم گەورە وەبەرهێنی نەوتە لەسەر ئاستی جیهان لەدوای ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا‌و سعودیەوە.  لە ساڵی 2020دا روسیا رۆژانە (10 ملیۆن‌و 500 هەزار) بەرمیل نەوتی بەرهەمهێناوە، لەم بڕە (5 بۆ 6 ملیۆن) بەرمیلی هەناردە كردووە‌و نیوەی هەناردەی بۆ ئەوروپا بووە.  7ی ئازار نرخی نەوتی خاوی برێنت كە لە دەریای باكور دەردەهێنرێت، بەنزیكەیی بۆ ئاستێكی پێوانەیی بەرزبووەوە، ئەمەش دوای ئەوەی ئەمریكا‌و ئەوروپا وتیان تاوتوێی قەدەغەكردنی هاوردەی نەوتی روسی دەكەن.  دوای ئەوەی بەرێژەی 21% لە هەفتەی پێشوو بەرزبووەوە، بەرێژەی 18%ی تر بەرزبووەنەوەی بەخۆوە بینی‌و نرخی بەرمیلێكی گەیاندە نزیكەی 140 دۆلار، ئەمەش بەر لەوەی كەمێك نرخەكە پاشەكشێ بكاتەوە.  ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا رۆژی 8ی ئازار هاوردەی نەوتی روسیی قەدەغەكرد، بەریتانیاش بەڵێنیداوە لە كۆتایی 2022دا هەمان كار بكات. روب ویست سەرۆكی كۆمپانیای توێژینەوەی "سندەر سید ئینێرجی" بە رۆژنامەی فاینانشیال تایمز-ی وتووە:" رەنگە ئەم ئاڵۆزییانە نرخی نەوت بگەیەنێتە زیاتر لە 200 دۆلار بۆ یەك بەرمیل".  لە 8ی ئازاردا ئەلیكسەندەر نۆڤاك جێگری سەرۆك وەزیرانی روسیا لەمە زیاتریش رۆیشت‌و وتی:" بەرزبوونەوەی نرخەكان پێشبینی نەكراو دەبێت. دەگاتە 300 دۆلار بۆ یەك بەرمیل، ئەگەر زیاتریش نەبێت". نۆڤاك لە بەیاننامەیەكدا كە تەلەفزیۆنی حكومی بڵاویكردەوە، رایگەیاند" زۆر روونە قەدەغەكردنی نەوتی روسیا دەبێتە كۆتاییەكی خراپ بۆ بازاڕی جیهانیی".  زیادبوونی نرخی نەوت تەنیا نابێتە هۆی بەرزبونەوەی نرخی سوتەمەنی، بەڵكو دەبێتە هۆی زیادبوونی نرخی هەموو كاڵایەك. هەڵاوسان زیاد دەكات، چونكە سوتەمەنی‌و وزە تێچووی بنەڕەتین لە دروستكردن‌و گواستنەوەی كاڵاكاندا.  ئەم تێكەڵەیە لە شۆك، رەنگە ببێتەهۆی "هەڵاوسانێكی هاوتا لەگەڵ داتەپین"دا، ئەمە بەگوێرەی قسەی ئابوریناسانی بانكی باركلیز-ی بەریتانی، كە ئاستی پێشبینی خۆیان بۆ گەشەی ئابوری جیهان لەمساڵدا بەرێژەی یەك پۆینت لەسەد دابەزاندووە. "هەڵاوسان بە داتەپینەوە" كاتێك روودەدات كە ئابوری دەوڵەت لە یەككاتدا بەرزبونەوەی لە نرخەكان‌و داتەپین بەخۆوە ببینێت.  بەرزبونەوەی نرخی ماددە خۆراكییەكان دەكرێت جەنگ ببێتە هۆی بەرزبوونەوەی نرخی ماددە خۆراكییەكان، چونكە هەریەكە لە روسیا‌و ئۆكراینا لە گەورە وەبەرهێنەرانی ماددە خۆراكییەكانن، ئەم دوو وڵاتە رێژەی 14%ی گەنمی جیهان بەردەم دەهێنن‌و سەرچاوەی 29%ی هەناردەی جیهانن، ئەمە بەگوێرەی قسەی لواندیل سیهلوب گەورە توێژە لەبواری ئابوری كشتوكاڵیدا لە زانكۆی (ستیلینبوش)‌و بانكی (جی پی مورگان). لەپاڵ ئەمەشدا، هەردوو وڵات لە گەورە وەبەرهێنەرانی زەیتی گەنمەشامی‌و گوڵەبەڕۆژەن. ئاڵۆزییەكان كاریگەرییان دەبێت لەسەر گەیشتنی دانەوێڵە بە هاوردەكاران لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست‌و ئەفریقا‌و توركیا.  لوبنان زۆرینەی گەنمی خۆی لە روسیا‌و ئۆكراینا دەكڕێت، هەروەها میسرو توركیاش، سودان‌و نەیجیریا‌و تەنزانیا‌و جەزائیر‌و كینیا‌و باشوری ئەفریقا پشت بەو دانەوێڵەیە دەبەستن كە لە روسیا‌و ئۆكرایناوە هاوردە دەكرێن.  سڤن توری هولسیتیر سەرۆكی كۆمپانیای "یارا" كە یەكێكە لە گەورە كۆمپانیاكانی پەین لەسەر ئاستی جیهان دەڵێ" بەلای منەوە، بابەتەكە ئەوە نییە ئایا ئێمە بەرەو قەیرانێكی جیهانیی خۆراك دەڕۆین، بەڵكو قەبارەی قەیرانەكەیە".  بەهۆی بەرزبونەوەی نرخی غازەوە، نرخی پەین بەرزبووەوە، روسیا گەورەترین هەناردەكاری ئەو پەینەیە كە لە بواری كشتوكاڵدا بەكاردەهێنرێت.  هولسیتیر بە بی بی سی رایگەیاند" بەر لە جەنگ لە دۆخێكی سەختدا بووین، نیوەی دانیشوانی جیهان خۆراك لە ئەنجامی پەینەوە بەدەستدەهێنن، ئەگەر هەندێك لە چێندراوەكان پەین نەكرێن، ئاستی بەرهەم بەرێژەی 50% دادەبەزێت".  بەرزبونەوەی نرخی سود پێشبینی دەكرێت زیادبوونی نرخی وزە‌و خۆراك ببێتەهۆی زیادبوونی هەڵاوسان لە وڵاتانی تازەگەشەكردوودا، بەجۆرێك بگاتە یەك پۆینت لە سەد، ئەمە وەكو ئەوەی (جێنیفەر ماكیون) سەرۆكی بەشی خزمەتگوزاری ئابوری جیهانیی لە كاپیتاڵ ئیكۆنۆمیكس دەڵێت.  لە هەندێك وڵات كە خۆیان بەدەست هەڵاوسانەوە دەناڵێنن، بەتایبەتیش لە ئەوروپای ناوەڕاست‌و ئەمریكای لاتینی، بانكە ناوەندییەكان لەرێگەی بەرزكردنەوەی نرخی سودەوە دەیانەوێت روبەڕووی هەڵاوسان ببنەوە.  ماكوین بە بی بی سی وت:" ئەمە دەبێتە هۆی سەختییەكی زیاتر بۆسەر ئەو ئابورییانە".  هاوكات، بەشێك لە ئەروروپای خۆرهەڵات‌و ئەڵمانیا‌و ئیتالیا‌و توركیا كە بەشێوەیەكی زۆر پشت بە هەناردەی غازی روسیا دەبەستن، بەرزبوونەوەی نرخی بژێوی بەخۆیانەوە دەبینن. پێداویستییەكانی بەكاربەر ماكیون دەڵێ، پاشەكشێی توانای كڕین لەلایەن بەكاربەرانەوە لەسەر ئاستی جیهان، رەنگە گورز لە ئابوریی ئاسیا بدات.. لەوباوەڕەدام كاریگەری سەرەكی لەسەر ئاسیا لە پاشەكشێی خواستی بەكاربەران‌و خواست لەسەر هەناردەی ئاسیاوە سەرچاوە دەگرێت".  "بۆ نمونە ئەگەر بینیمان بەهۆی جەنگەوە خواست لە ناوچەی یۆرۆ پاشەكشێ دەكات، لەگەڵ زەرەرمەندبوونی توانای كڕین بەهۆی بەرزبوونەوەی نرخی نەوتەوە، ئەمە كاریگەری گەورەی لەسەر هەناردەی ئاسیا دەبێت". بوژانەوەیەكی ناڕێك هێشتا شیكەرەوەكان پێشبینی گەشەیەكی بەهێز دەكەن لەمساڵدا، هۆكاری بەشێكی ئەمەش بۆ گەڕانەوەی ئابورییەكان بۆ ئاستی بەر لە پەتای كۆرۆنا، دەگەڕێتەوە.  بن مای بەڕێوەبەری "گڵۆباڵ ماكرۆ ریسێرچ" دەڵێ، گەڕانەوە بۆ ژیانی ئاسایی لەڕووی گەشەی ئابورییەوە "دەستكەوتی پێشبینی نەكراو" دروست دەكات.  تاوەكو ئێستا، جەنگ هەڕەشە لە هەندێك لەم گەشەكردنە دەكات، بەڵام كاریگەرییەكە بەشێوەیەكی زیاتر پشت بە ماوەی جەنگەكە‌و ئاستی تێكچوونی بارودۆخەكە دەبەستێت.  مای ئاماژە بەوەدەكات" ئەمە شتێك نییە كە پاڵ بە ئابوری جیهانییەوە بنێت بۆ داتەپین یان هەر شتێكی تری لەوشێوەیە"، بەڵام دان بەوەدا دەنێت دۆخەكە بەشێوەیەكی گشتی حاڵەتێكی نەبوونی متمانە دروست دەكات‌و ئاستی تێكچوونی بارودۆخەكە نەزانراوە.   

درەو: سەرچاوە: الحرە دوای چەند كاتژمێرێك لە هێرشی روسیا بۆسەر خاكی ئۆكرانیا, ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا چەند سزایەكی نوێ لەدژ مۆسكۆ راگەیاند‌و جۆ بایدن سەرۆكی ئەمریكا لە وتەیەكیدا رۆژی پێنجشەممە رایگەیاند دەركردنی روسیا لە سیستمی "سویفت" تایبەت بە مامەڵە داراییەكان یەكێك دەبێتە لە بژاردەكان. بایدن رونیكردەوە كە ئەم بژاردەیە هێشتا لەلایەن ئەوروپییەكانەوە جێگەی رەزامەندی نیە, ئاماژەی بەوەشدا ئەو سزایانەی كە ویلایەتە یەكگرتووەكان‌و هاوپەیمانەكانی بەسەر روسیایان سەپاندووە هەمان كاریگەری دەبێت, بگرە كاریگەری گەورەتریشی دەبێت لە دوورخستنەوەی مۆسكۆ لە سیستمی سویفت. هاوكات ئۆكرانیاش رۆژی پێنج شەممە داوای كرد مۆسكۆ لە سیستمی سویف دووربخرێتەوەو سەرۆكی ئەو وڵاتە ڤۆلۆدیمیر زیلینسكی دوای پەیوەندییەكی تەلەفۆنی لەگەڵ ئیمانوێل ماكرۆن سەرۆكی فەرەنسا لە تویتەر رایگەیاند داوادەكەن روسیا لە سیستمی سویف دووربخرێتەوە‌و ئاسمانی ئۆكرانیاش بكرێتە ناوچەی قەدەغەكردنی فڕین. سیستمی سویفت چیە؟ دامەزراندنی سیستمی سویفت دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1973 كاتێك كۆمەڵەی پەیوەندییە داراییەكانی جیهانی نێوان بانكەكان دامەزرێندرا كە بارەگاكەی لە بەلجیكایە. بانكی نیشتمانی بەلجیكی بە هاواكاری لەگەڵ بانكە ناوەندییە سەرەكییەكانی تری وەك یەدەگی فیدراڵی ئەمریكی‌و بانكی ناوەندیی ئەوروپی و بانكی ئینگلتەرا سەرپەرشتی ئەم كۆمەڵەیە دەكات. كاری سویفت تەنها لە حەواڵكردنی دراودا چڕنابێتەوە بەڵكو وەك سیستمێكی ئاڵۆگۆڕكێكی نامەی سەلامەت كاردەكات‌و زیاتر لە (11 هەزار) دامەزراوەی دارایی لە زیاتر لە (200 )دەوڵەتدا بەیەكەوە بەستوەتەوە. ژمارەكانی سویفت ئاشكرایدەكەن كە لە ساڵی 2021دا لە یەك رۆژدا (42 ملیۆن) نامە ئاڵۆگۆڕكراوەو لە 2020دا روسیا نزیكەی لەسەدا (1.5) ی جوڵە داراییەكانی دارایی لە رێگەی سویفتەوە ئەنجامداوە. رێكخراوی سویفت لە ساڵی 2014 لە بەیاننامەیەكدا رایگەیاند كە كۆمەڵەیەكی جیهانیی بێلایەنە‌و هەر بڕیارێك بۆ سەپاندنی سزا بەسەر دەوڵەتان و قەوارەكاندا دەكەوێتە سەر شانی حكومەتەكان‌و دەسەڵاتە تەشریعییە پەیوەندیدارەكان. بە دورخستنەوەی چ كاریگەرییەك دەكاتە سەر روسیا راپۆرتێكی تۆڕی "سی ئێن ئێن" ئاماژەبەوەدەكات كە لە حاڵەتێكدا ئەگەر روسیا لە سیستمی سویفت بكرێتە دەرەوە ئاستەم دەبێت دامەزاراوە داراییەكانی بتوانن پارە بۆ ناوخۆ یان دەرەوەی وڵات حەواڵە بكەن, ئەوەش كۆمپانیا گەورەكانی روسیا دەخاتە حاڵەتی شۆك بە تایبەتی بۆ كڕیارەكانی نەوت‌وغاز. ئاماژەیبەوەشداوە كە لە پێشترداو ساڵی 2012 ئێران لە سیستمی سویفت كرایەو دەرەوە بەهۆی سەپاندنی سزا بەسەریدا لەبەر پرۆگرامە ئەتۆمییەكەیو تاران نزیكەی نیوەی داهاتی هەناردەكردنی نەوتی لەدەستدا‌و لە سەدا 30ش جموجوڵی بازرگانی دەرەكی زیانی بەركەوت. هەروەها راپۆرتێكی تۆڕی " ئێن بی سی نیوز" جەختدەكاتەوە كە دوورخستنەوەی روسیا لەو دامەزراوە بانكییە گرنگە دەبێتە هۆی دەستبەجێی گەیاندنی زیان بە ئابوری روسیا بە تایبەتی كە ئەوە بەواتای دابڕاندنی روسیا دێت لە مامەڵە داراییە نێودەوڵەتییەكانی لەوانەش داهاتی بەرهەمهێنانی نەوت‌و غاز كە زیاتر لە 40%ی داهاتی روسیا پێكدەهێنێت. راپۆرتەكە دەڵێت ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا سیستمی سویفتەوە قایل كرد بۆ دەركردنی ئێران بەهۆی پرۆگرامە ئەتۆمییەكەیەوە, دەركردنی روسیا لەوانەیە زیان بە ئابوری وڵاتانی تری وەك ئەڵمانیا بگەیەنێت. جیهان روسیا لە سویفت دووردەخاتەوە؟ جۆ بایدن سەرۆكی ئەمریكا رۆژی پێنجشەممە جەختیكردەوە كە بەباشتری دەزانێت كۆمەڵێك سزای نوێ‌ بەكاربهێنرێت كە چوار بانكی گەورەی روسیای گرتوەتەوە بەڵام چەند كۆنگرێسمانێكی ئەمریكی دەیانەوێت روسیا لە سویفت بكرێتە دەرەوە‌و بایدنیش ئاماژەی بەوەدا كە پێویستی بە پاڵپشتی هاوتا ئەوروپییەكانی هەیە كە وادەردەكەوێت كەمتر حەماسەتیان بۆ ئەو رێوشوێنە توندە هەبێت چونكە روسیا سەرچاوەی سەرەكی دابینكردنی وزەیە بۆ ئەوروپا. رێوشوێنەكانی روسیا بەگوێرەی راپۆرتێكی " سی ئێن ئێن" روسیا لەماوەی رابردوودا هەنگاوی ناوە بۆ دامەزراندنی سیستمێكی تایبەت بەخۆی بۆ حەواڵەكردنی دراو كە لەسەدا 20ی حەواڵە ناوخۆییەكانی پشتی پێدەبەستن. راپۆرتەكە ئاشكراشیكردووە كە سیستمی ئاڵۆگۆڕ‌و حەواڵەی بانكیی روسیی بواری ئەوە بۆ مۆسكۆ دەڕەخسێنن كە بتوانێت لەگەڵ بانكەكانی چیندا مامەڵە داراییەكانی بكات.

راپۆرتی: وریا عەبدولخالق كێڵگەی گازی كۆرمۆر لە ئێستادا سێ جۆر بەرهەمی هەیە، رۆژانە ( 452 )ملیۆن پێ سێجا (13ملیۆن مه‌تر سێجا) گازی سروشتی به‌رهه‌م ده‌هێنێت، ڕۆژانه‌ بڕی ( 22 هه‌زار) به‌رمیل كۆندێنسه‌یت به‌رهه‌م ده‌هێنێت و به‌تانكه‌ر ده‌گوازرێته‌وه‌ بۆ وێستگه‌ی په‌مپی خورمه‌ڵه‌و تێكه‌ڵ به‌ نه‌وتی هه‌رێمی كوردستان ده‌كرێت، بڕی 1050 تۆن گازی شل LPG به‌رهه‌م دێت و داناگاز خۆی ده‌یفرۆشێته‌وه‌ كۆمپانیا ناوخۆیه‌كان ته‌نی به‌ 315 دۆلار. بلۆكی كۆرمۆر  ڕووبه‌ری ئه‌م بلۆكه‌ 135 كیلۆمه‌تری دووجایه‌ ده‌كه‌وێته‌ خۆرئاوای ناحیه‌ی قادركه‌ره‌مه‌وه‌ له‌ قه‌زای چه‌مچه‌ماڵ، تا ساڵی 1976 قادركه‌ره‌م سه‌ربه‌ قه‌زای خورماتوو بوو و له‌سه‌رپارێزگای كه‌ركوك و له‌ وساڵه‌دا قه‌زای خورماتوو خرایه‌ سه‌ر پارێزگای سه‌ڵاحه‌دین تا ساڵی 1987 ناحیه‌ی قادركه‌ره‌می لێكرایه‌وه‌و خرایه‌ سه‌رقه‌زای چه‌مچه‌ماڵ و له‌ ئێستادا كێڵگه‌كه‌ له‌ سنوری ئیداری قه‌زای چه‌مچه‌ماڵدایه‌ ،هه‌رچه‌نده‌ تاوه‌كو ساڵی 2003 له‌ژێرده‌سڵاتی حكومه‌تی عێراقدا بوو. سه‌ره‌تای دۆزینه‌وه‌ی ئه‌م كێڵگه‌یه‌ ده‌گه‌رێته‌وه‌ بۆ ساڵی 1928 كه‌ كۆمپانیای نه‌وتی ئینگلیز گه‌رانێكی سه‌ره‌تای تێدا ده‌كه‌ن و یه‌ك بیر لێده‌ده‌ن بێ ئه‌وه‌ی نه‌وتی لێده‌ربكه‌ن ،گه‌ڕانه‌كه‌ی كۆمپانیا ئینگلیزیه‌كه‌ له‌وه‌وه‌ سه‌رچاوه‌ی گرت كه‌ له‌ چه‌ند شوێنێك له‌ ناوچه‌كه‌ پێكهاته‌ی هایدرۆكاربۆنی له‌شێوه‌ی كانی (گه‌ڕاو) له‌ ناوچه‌كه‌ هه‌یه‌، كێڵگه‌كه‌ به‌ فه‌رامۆشكراوی مایه‌وه‌ تا ساڵی 1953 دووباره‌ ده‌ست كرایه‌وه‌ به‌گه‌ڕان تێیدا به‌ ئامانجی دۆزینه‌وه‌ی نه‌وت به‌ڵام گه‌یشتنه‌ ده‌رئه‌نجامی هه‌بوونی بڕی 1.8تریلۆن پێ سێجا له‌ گاز ،له‌ كۆتای شه‌ڕی ئێران عێراق ودوای چۆڵكردنی ناحیه‌ی قادركه‌ره‌م له‌ شاڵاوی ئه‌نفال حكومه‌تی عێراق له‌ ڕێگه‌ی هه‌ردوو كۆمپانیای نه‌وتی باكوور و گازی باكووره‌وه‌ ده‌ستی كرده‌وه‌ به‌كاركردن تێیدا و چه‌ند بیرێكی لێدا و له‌ ساڵی 1990 به‌ هۆی شه‌ڕی كوه‌یت و گه‌مارۆی سه‌ر عێراقه‌وه‌ كاره‌كانی وه‌ستا. له‌ دوای پرۆسه‌ی ئازادی عێراقه‌وه‌ له‌ 2003 كێڵگه‌كه‌ كه‌وته‌وه‌ ده‌ست حكومه‌تی هه‌رێم وپێنج بیر لێدرابوو ئاماده‌كرابوون بۆ به‌رهه‌م هێنان و حكومه‌تی هه‌رێم له‌ ئه‌پریلی ساڵی 2007 حكومه‌تی هه‌رێم گرێبه‌ستی له‌گه‌ڵ هه‌ردوو كۆمپانیای دانه‌گاز و كریسنت پتریۆلیۆمی ئیماراتی واژۆ كرد و له‌ هه‌مان گرێبه‌ست مافی ده‌رهێنانی نه‌وت و گاز له‌ هه‌ردوو بلۆكی كۆرمۆر و چه‌مچه‌مال ده‌دات به‌و دوو كۆمپانیایه‌. دوای 15 مانگ كاركردن له‌ ئۆكتۆبه‌ری 2008توانرا غاز به‌رهه‌مبهێنرێت و له‌ ڕێگای بۆڕیه‌كی 24ئینجیه‌وه‌ كه‌ 174 كیلۆمه‌تره‌ غاز ده‌گاته‌ وێستگه‌ی كاره‌بای چه‌مچه‌ماڵ و هه‌وڵێر به‌جۆرێك به‌ 58 كیلۆمه‌تر ده‌گاته‌ وێستگه‌ی چه‌مچه‌ماڵ و له‌وێشه‌وه‌ به‌ 116 كیلۆمه‌تر ده‌گاته‌ وێستگه‌ی كاره‌بای هه‌ولێر له‌ ناوچه‌ی پیرداود. له‌سالی 2009هه‌ردوو كۆمپانیاكه‌ كۆنسۆرتیۆمی پیرڵ پترۆلیۆمیان دروست كرد له‌گه‌ڵ كۆمپانیاكانی (OMV) نه‌مساو(MOL) هه‌نگاریا كه‌خاوه‌ن پڕۆژه‌ی هێڵێ گازی نابۆكۆن و  به‌ شێوه‌ی 40له‌سه‌د بۆداناگاز و 40له‌سه‌د بۆ كریسنت پترۆلیۆم و هه‌ردوو كۆمپانیا نه‌مسای و هه‌نگاریه‌كه‌ هه‌ریه‌كه‌یان 10 له‌سه‌دی مافی هه‌ردوو كێڵگه‌ی كۆرمۆرو چه‌مچه‌ماڵیان هه‌بێت و پاشان له‌ ساڵی 2015كۆمپانیای (RWEST)ی ئه‌ڵمانی هاته‌ ناو كۆنسیۆرتۆمه‌كه‌وه‌ و پشكی  5 له‌سه‌دی هه‌ریه‌ك له‌ داناگاز و كریسنت پترۆلیۆمی كڕیه‌وه‌ له‌ سه‌ره‌تاوه‌ گرێبه‌ستی نێوان دانه‌گاز و كریسنت پترۆلیۆم له‌گه‌ڵ حكومه‌تی هه‌رێم تاوه‌كو مانگی 4ی ساڵی 2037 بوو واته‌ بۆماوه‌ی 30 ساڵ مافی گه‌ران و ده‌رهێنانی نه‌وت و گازی هه‌ردوو كێڵگه‌ی كۆرمۆر و چه‌مچه‌ماڵ دراوه‌ دوو كۆمپانیاكه‌. له‌ ئێستادا كێڵگه‌كه‌ سێ جۆر به‌رهه‌می هه‌یه‌  1-ڕۆژانه‌ 452 ملیۆن پێ سێجا (13ملیۆن مه‌تر سێجا) گازی سروشتی به‌رهه‌م ده‌هێنێت و له‌ ڕێگه‌ی بۆڕیه‌وه‌ ده‌نێردرێت بۆ هه‌ردوو وێستگه‌ی كاره‌بای چه‌مچه‌ماڵ و هه‌وڵێر 2-ڕۆژانه‌ بڕی 22 هه‌زار به‌رمیل كۆندێنسه‌یت به‌رهه‌م ده‌هێنێت و به‌تانكه‌ر ده‌گوازرێته‌وه‌ بۆ وێستگه‌ی په‌مپی خورمه‌ڵه‌و تێكه‌ڵ به‌ نه‌وتی هه‌رێمی كوردستان ده‌كرێت بۆ به‌رزكردنه‌وه‌ی كوالێتی نه‌وتی هه‌رێم و حكومه‌تی هه‌رێم به‌نرخی ڕۆژ له‌ كۆمپانیاكه‌ی ده‌كڕێته‌وه‌. 3-بڕی 1050 تۆن گازی شل LPJ به‌رهه‌م دێت و داناگاز خۆی ده‌یفرۆشێته‌وه‌ كۆمپانیا ناوخۆیه‌كان ته‌نی به‌ 315 دۆلارو له‌ ئێستادا كۆمپانیای ساوس كوردستان ده‌یكڕێت و ده‌یگوازێته‌وه‌. كێشه‌كانی حكومه‌تی هه‌رێم و داناگاز  هه‌تا ساڵی 2009 پێشكه‌وتنه‌كانی كێڵگه‌ی كۆرمۆر پێوانه‌ی بوو له‌ماوه‌یه‌كی كورتدا گه‌یشته‌به‌رهه‌م هێنانی 250 ملیۆن پێ سێجا له‌گازی سروشتی،به‌ڵام له‌گه‌ڵ هاتنه‌ ناوه‌وه‌ی به‌شداره‌كانی پڕۆژه‌ی نابۆكۆ به‌چه‌ند ئاڕاسته‌یه‌كی جیاواز ڕێگری و جۆرێك له‌ قاڵبدان له‌لایه‌ن حكومه‌تی هه‌رێمه‌وه‌ به‌دی كرا ،تا ئێستا ڕوون نیه‌ بۆ حكومه‌تی هه‌رێم دژی گرێبه‌سته‌كه‌ی خۆی كاری كردوو له‌ ئه‌نجامدا به‌هۆی سكاڵاكانی دانا گازه‌وه‌ باجێكی قورسی دا له‌گه‌ڵ كه‌وتنه‌كاری هه‌ردوو وێستگه‌ی كاره‌بای چه‌مچه‌ماڵ و هه‌ولێر كه‌ هه‌ریه‌كه‌یان توانای به‌رهه‌م هێنانی 1000 مێگاوات كاره‌بایان هه‌یه‌ و دوای ئه‌وه‌ وێستگه‌ی دهۆك به‌هه‌مان توانا دروست كرا بڕیار بوو هێلێ گازی كۆرمۆر _چه‌مچه‌ماڵ –هه‌ولێر بگاته‌ دهۆك ،هه‌ر زوو ڕێگری له‌ دروست كردنی هێڵه‌كه‌ كرا له‌ دوو ڕێگاوه‌ ، یه‌كه‌میان پارتی نه‌یویست سه‌رچاوه‌ی گازی وێستگه‌ی دهۆكیش له‌ سنوری نفوزی یه‌كێتیه‌وه‌ بێت و وه‌كو كارتێك دژی به‌كاربهێنرێت و له‌ لایه‌كی تر ده‌ستێكی به‌هێزی ناو حكومه‌تی هه‌رێم شایسته‌ دارایه‌كانی كۆمپانیای داناگازی دره‌نگ ده‌خست و ئه‌مه‌ش ڕێگر بوو له‌په‌ره‌پێدانی كێڵگه‌كه‌و ماوه‌یه‌كی زۆر ئاستی به‌رهه‌م له‌و ڕێژه‌یه‌ تێپه‌ڕی نه‌كرد وكاره‌كانی كۆمپانیاكه‌ به‌سستی به‌ره‌وپێش ده‌چوو،له‌هه‌مانكاتدا كێبڕكێیه‌ك كه‌وته‌ نێوان كۆمپانیا ناوخۆیه‌كانه‌وه‌ بۆ دابین كردنی گازوایل بۆ وێستگه‌كانی كاره‌با چونكه‌ قازانجی گه‌وره‌یان له‌ ته‌نده‌ره‌كانی گازوایل ده‌كردوو ئه‌مه‌ش دژ بوو به‌ هه‌وڵه‌كانی داناگاز بۆ زیادكردنی به‌رهه‌می گازی سروشتی ،چونكه‌  به‌شێكی وێستگه‌كان به‌گازی سروشتی كاریان ده‌كرد و ئه‌وبه‌شه‌ی تریش ده‌مایه‌وه‌ به‌گازوایل كاری ده‌كرد وهه‌ر زیادكردنێكی به‌رهه‌م هێنانی گازی سروشتی واته‌ كه‌مبوونه‌وه‌ی به‌كارهێنانی گازوایل له‌ وێستگه‌كان ،به‌ ئاشكرا هه‌ست به‌ نفوزی گه‌وره‌ كۆمپانیاكان ده‌كرا له‌ دره‌نگخستنی شایسته‌ دارایه‌كانی داناگاز بۆ ئه‌وه‌ی وردتر له‌ قه‌باره‌ی بازرگانی و كڕینی گازوایل بۆ وێستگه‌كانی كاره‌با تێبگه‌ین سه‌رنج له‌ ڕاپۆرتی خه‌رجیه‌كانی سالی 2013 ده‌ده‌ین كه‌له‌لایه‌ن وه‌زاره‌تی سامانه‌ سروشتیه‌كانه‌وه‌ ده‌ركراوه‌ ،له‌وساڵه‌دا حكومه‌تی هه‌رێم یه‌ك یه‌ك ملیارو 339 ملیۆن دۆلاری داوه‌ته‌ هه‌رسێ پاڵاوگه‌ی كه‌ڵه‌ك و بازیان و تاوكێ بۆ پاڵاوتنی نه‌وت وبه‌رهه‌می گازوایل و 113 ملیۆن دۆلاری وه‌ك كرێ داوه‌ته‌ كۆمپانیاكان بۆ به‌كرێ گرتنی كۆگا بۆ به‌نزین و گازوایل و گواستنه‌وه‌یان به‌ تانكه‌ر ،به‌پێی هه‌مان ڕاپۆرت له‌و ساڵه‌دا حكومه‌ت 997 ملیۆن دۆلاری تری بۆ كڕینی به‌رهه‌مه‌ سوته‌مه‌نیه‌كان ته‌رخانكردووه‌ كه‌ پشكی شێری گازوایل بووه‌ بۆ وێستگه‌كانی كاره‌با كه‌ سه‌رجه‌م گازوایلی به‌رهه‌م هاتووی هه‌ردوو پاڵاوگه‌ی كه‌ڵه‌ك و بازیان كڕدراونه‌ته‌وه‌ ،جگه‌ له‌ هاورده‌ی گازوایل له‌ ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێم ،له‌وژمارانه‌وه‌ ڕوون ده‌بێته‌وه‌ ساڵانه‌ پێش هاتنی قه‌یرانی دارای حكومه‌ت پترله‌ دوو ملیار دۆلاری له‌پاڵاوتن و كڕینی گازوایل خه‌رج كردووه‌ و له‌پاڵاوتنه‌وه‌ تا كڕین و گواستنه‌وه‌ی له‌لایه‌ن چه‌ند كۆمپانیایه‌كی دیاریكراوه‌وه‌ مۆنۆپۆڵ كرابوون بۆیه‌ لۆژیكی تێدایه‌ بوترێت ڕێگر بوون له‌ پێدانی به‌شێك له‌ شایسته‌ دارایه‌كانی داناگاز له‌كاتێكدا حكومه‌ت له‌ساڵانی 2009 تا 2013 له‌ باشترین سه‌رده‌می دارای خۆیدا بووه‌. هاوته‌ریب به‌م كێشانه‌ حكومه‌ت له‌هه‌ردوو بلۆكی كۆرمۆر و چه‌مچه‌ماڵ ڕێگری ئاشكرای له‌ داناگاز ده‌كرد،سه‌ره‌تا ڕووبه‌ری كاركردنی بلۆكی كۆرمۆری له‌ نزیكه‌ی 300 كیلۆمه‌تر دووجاوه‌ كه‌مكرده‌وه‌ بۆ 135كیلۆمه‌تری دووجاو به‌شه‌ جیاكراوه‌كه‌ی به‌ناوی بلۆكی خۆرهه‌ڵاتی كۆرمۆر ناوزه‌ند كردو وه‌كو بلۆكێكی نوێی كراوه‌ ناساندی بۆ ئه‌وه‌ی بدرێته‌ كۆمپانیای تر ،ئه‌مه‌ش بواری كاركردنی داناگازی به‌رته‌سك كرده‌وه‌و بلۆكه‌كه‌ی تریش هه‌رله‌سه‌رهه‌مان كێڵگه‌ی گازه‌ ،له‌ بلۆكی چه‌مچه‌ماڵیش به‌هه‌مان شێوه‌ بوار به‌داناگاز نه‌درا پڕۆژه‌ی شاری گاز جێبه‌جێبكات كه‌ گه‌وره‌ترین پرۆژه‌ی پیشه‌سازی خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست ده‌بوو ،بڕیار بوو له‌ ئه‌یلولی 2009 به‌ردی بناغه‌ی پرۆژه‌كه‌ دابنرێت به‌به‌های زیاتر له‌ 40 ملیار دۆلار له‌ماوه‌ی ده‌ ساڵدا،هه‌ندێك له‌به‌رپرسانی یه‌كێتی ئه‌وكات پارتیان به‌وه‌ تۆمه‌تبار ده‌كرد نایه‌وێت ئه‌و پڕۆژه‌گه‌وره‌یه‌ له‌ ناوچه‌ی جێنفوزی یه‌كێتی بێت و ته‌رازووی وزه‌ له‌ هه‌رێمی كوردستان به‌لای زۆنی سه‌وزدا بشكێته‌وه‌ ،هه‌رچه‌نده‌ حكومه‌تی هه‌رێم له‌سه‌ر ئه‌م ڕێگریانه‌ له‌ سێ سكاڵادا دۆڕاو باجی قورسی دا به‌ڵام به‌ ئێستاشه‌وه‌ ڕوون نه‌بوو هۆكاری ئه‌م ڕێگریانه‌ چین؟،هه‌ر پێشكه‌وتنێك له‌ كه‌رتی گازی كوردستان و به‌ستنه‌وه‌ی به‌ پڕۆژه‌ی هێڵی نابۆكۆ كه‌ له‌ بنه‌ڕه‌تدا ڕكابه‌ری هێڵی گازی ڕووسی ئه‌وروپی بوو و وای له‌ توركیاش ده‌كرد چیتر پێویستی به‌گازی ئێران نه‌بێت ،و پێگه‌ی ئیمارات و توركیای له‌ جیۆپۆله‌تیكی ووزه‌دا له‌ خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست زیاتر ده‌كرد ،ئیمارات و توركیاش ڕكابه‌ری نفوز و هه‌ژموونی ئێرانن له‌ ناوچه‌كه‌ ،له‌ پشت په‌رده‌وه‌ پڕۆژه‌كه‌ زۆر له‌ قه‌باره‌ی پێگه‌ی هه‌رێم گه‌وره‌تر بوو ئێران و ڕووسیا هه‌روا به‌ئاسانی لێنه‌گه‌ڕاون له‌ زۆنی جێنفوزی ئێرانه‌وه‌ دژبه‌ره‌كانی خۆی (توركیاو ئیمارات) له‌به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانی بده‌ن. هه‌موو ئه‌مانه‌ دانا گازی خسته‌ دۆخێكه‌وه‌ له‌ 2013 له‌ دادگای ته‌حكیمی نێوده‌وڵه‌تی له‌نده‌ن سكاڵا له‌سه‌ر حكومه‌تی هه‌رێم تۆمار بكات دژی نه‌دانی شایسته‌ دارایه‌كانی و له‌ نۆڤه‌مبه‌ری 2015 دادگا بریاری دا حكومه‌تی هه‌رێم بڕی 100 ملیۆن دۆلار له‌ ماوه‌ی مانگێك وه‌ك قه‌ره‌بوو بداته‌ داناگاز و دواتر بڕی 1ملیارو 980ملیۆن دۆلاری تریشی وه‌ك قه‌ره‌بوو بۆ داناگاز دیاری كرد و دواتریش هه‌مان دادگا 121 ملیۆن دۆلاری تری وه‌ك سودی دره‌نگكه‌وتنی شایسته‌كانی دیاری كردوو به‌گشتی حكومه‌تی هه‌رێم كه‌وته‌ ژێرقه‌ره‌بوی 2ملیارو 200ملیۆن دۆلاره‌وه‌،پاشان داناگاز سكاڵایه‌كی تری تۆماركرد له‌ نیسانی 2017 له‌ دادگای یه‌كگرتووی واشنتۆن وداوای 26ملیارو 500ملیۆن دۆلاری وه‌ك قه‌ره‌بووی ڕێگری له‌ پڕۆژه‌كانی كرد و له‌ مانگێك پێش ڕیفراندۆمی هه‌رێم بارزانی سه‌رۆكی ئه‌وكاتی هه‌رێم سه‌ردانی ئیماراتی كردوو وپاشان داناگاز و حكومه‌تی هه‌رێم ڕێككه‌وتن له‌سه‌ركشانه‌وه‌ی سكاڵاكه‌ی واشنتۆن و ڕێكه‌وتننامه‌یه‌كی نوێیان واژۆ كرد كه‌ دانا غاز به‌ ڕێكه‌وتننامه‌ی (التسویه‌) واته‌ پاكتاو ناوی ده‌بات له‌ مانگی ئابی 2017له‌ له‌نێوان داناگاز و حكومه‌تی هه‌رێم واژۆ كرا و بریتیه‌ له‌ : 1-حكومه‌تی هه‌رێم ملیارێك دۆلار ده‌داته‌ داناگاز له‌ كۆی 2 ملیارو 200 ملیۆن و دواتر بڕی ملیارو 200 ملیۆنه‌كه‌ی تر به‌شێوه‌ی فرۆشتنی به‌رهه‌مه‌كانی كۆندێنسه‌یت و ئێل پی جی ده‌داته‌وه‌ 2-دووباره‌ سنوری بلۆكی كۆرمۆر دیاری ده‌كرێته‌وه‌و هه‌ردوو ناوچه‌ی 19 و20 ده‌خرێته‌ سه‌ربلۆكه‌كه‌ به‌ جۆرێك سنوره‌كه‌ی فراوانتر ده‌بێت له‌ سنوری پێشوتری بلۆكه‌كه‌و كۆتای به‌ بلۆكی خۆرهه‌ڵاتی كۆرمۆر دێت. 3-گرێبه‌ستی داناگاز و حكومه‌تی هه‌رێم 12 سالی تر درێژ ده‌كرێته‌وه‌ تا ئه‌پریلی 2049 و گرێبه‌ستی پێشتر له‌ ئه‌پریلی 2037 كۆتای ده‌هات 4-نرخی پشكی داناگاز و هاوبه‌شه‌كانی له‌ هه‌ردوو كێڵگه‌ی چه‌مچه‌ماڵ و كۆرمۆر زیاتر ده‌كرێت 5- حكومه‌تی هه‌رێم هه‌موو كۆسپه‌كانی به‌رده‌م گه‌شه‌ پێدانی كێڵگه‌كانی چه‌مچه‌ماڵ و كۆرمۆر لاده‌بات 6-حكومه‌تی هه‌رێم ئیلزام ده‌كات به‌ دۆزینه‌وه‌ی بازاڕو ناردنه‌ده‌ره‌وه‌ی گازی به‌رهه‌م هاتوو ئه‌گه‌ر له‌سه‌رووی پێداویستی ناوخۆی هه‌رێمه‌وه‌ بوو،ئه‌م مه‌رجه‌ هاوبه‌شه‌كانی پڕۆژه‌ی نابۆكۆ لێی سودمه‌ندن كه‌ ئێستا كۆمپانیای بۆتاشی توركیشی تێدایه‌ . 7-تا كۆتای هاتنی قه‌رزه‌كان و وه‌رگرتنی شایسته‌كانی پاره‌ی فرۆشتنی هه‌ردوو به‌رهه‌می كۆندێنسه‌یت و ئێڵ پی جی (غازی ماڵان) بۆ داناگازه‌و له‌ كۆتای پاكتاوی قه‌رز و شایسته‌كانیدا جارێكیتر حكومه‌تی هه‌رێم و داناگاز له‌سه‌رپشكی داناگاز له‌ هه‌ردوو به‌رهه‌مه‌كه‌ ڕێكده‌كه‌ون به‌م جۆره‌ له‌ مانگی ئابی 2017 وه‌ داهاتی حكومه‌تی هه‌رێم له‌ كێڵگه‌ی كۆرمۆر بوه‌ سفر و دواتر كۆمپانیاكه‌ ده‌ستی كرده‌وه‌ به‌ په‌ره‌پێدان له‌ كێڵگه‌كه‌و له‌ سه‌ره‌تای ئه‌مساڵ بڕی 250 ملیۆن دۆلار قه‌رزی له‌ سندوقی گه‌شه‌پێدانی ئه‌مریكی وه‌رگرت بۆ په‌ره‌پێدانی پڕۆژه‌ی كۆرمۆر 250 كه‌ ئامانج لێی زیادكردنی به‌رهه‌مه‌ به‌ڕێژه‌ی 250 ملیۆن پێ سێجا ڕۆژانه‌و گه‌یشتنه‌ به‌ سه‌روی 700 ملیۆن پێ رۆژانه‌ له‌ 2023و ئێستاش سه‌رقاڵی پلانی كۆرمۆر 500ه‌ كه‌ توانای 500 ملیۆن پێ سێجای تر ده‌خاته‌ سه‌ربه‌رهه‌مهێنان تا ساڵی 2025و توانای گشتی كێڵگه‌كه‌ ده‌گاته‌ سه‌روی ملیارێك و 250 ملیۆن پێ سێجای ڕۆژانه‌ و به‌رامبه‌ره‌ به‌ 35 ملیۆن مه‌تری ڕۆژانه‌ ،تا ئێستا بڕی سه‌رمایه‌گوزاری داناگاز و هاوبه‌شه‌كانی گه‌یشتوه‌ته‌ 2ملیارو 200 ملیۆن دۆلار له‌ كێڵگه‌ی كۆرمۆر و هاوتای ئه‌و پاره‌یه‌ش قه‌ره‌بویان له‌ حكومه‌تی هه‌رێم وه‌رگرتووه‌ ،دواین ڕاپۆرتی پیرل بترۆلیۆم یه‌ده‌گی دڵنیای كێڵگه‌ی كۆرمۆر به‌ 8 تریلیۆن و 512 ملیار پێ سێجا گازخه‌مڵاندووه‌ كه‌ ئه‌گه‌ر هه‌یه‌ به‌هۆی لكاندنی ناوچه‌كانی 19 و 20 به‌ بلۆكی كۆرمۆره‌وه‌ یه‌ده‌گه‌كه‌ بگاته‌ دوو ئه‌وه‌نده‌ ،هاوكات یه‌ده‌گی كۆندێنسه‌یتی(مادده‌ی چڕبوه‌وه‌)ی ئه‌وبه‌شه‌ی كێڵگه‌كه‌ی به‌ 191 ملیۆن به‌رمیل خه‌مڵاندوه‌ به‌رامبه‌ره‌ به‌1ملیارو حه‌وت سه‌دملیۆن به‌رمیل نه‌وت ( یه‌ك به‌رمیل نه‌وتی خاو هاوتای 0،935به‌رمیل كۆندێنسه‌یته‌). له‌ ئێستادا كۆمپانیای كاری نزیك له‌ پارتی سه‌رقاڵی بنیات نانی بۆڕی گازه‌ له‌ هه‌ولێره‌وه‌ بۆ دهۆك وئامانجی دوورمه‌ودا لێی به‌ستنه‌وه‌یه‌تی به‌ بۆڕی گازی توركیاوه‌ له‌ شیرناخ و به‌ پێی پلانه‌كه‌ی داناگاز به‌رهه‌می ساڵانه‌ی گاز له‌ كێڵگه‌كه‌ ده‌گاته‌ 13 ملیار مه‌تر ساڵانه‌ ،تا ئێستاش داهاتی به‌رهه‌مه‌كانی كۆندێنسه‌یت و ئێڵ پی جی ده‌ڕواته‌وه‌ بۆ داناگاز و كۆندێنسه‌یت حكومه‌تی هه‌رێم ده‌یكڕێته‌وه‌و ڕاسته‌وخۆ به‌ پێی نرخی ڕۆژ پاره‌كه‌ی ده‌دات و به‌رهه‌می ئێڵ پی جی ( غازی شل) داناگاز خۆی ده‌یفرۆشێت و له‌ ئێستادا كۆمپانیای ساوس كوردستان ده‌یكڕێته‌وه‌ و ده‌بێت پێشه‌كی مانگانه‌  10 ملیۆن دۆلار بخاته‌ سه‌ر حسابی داناگاز ئه‌وكات ده‌توانێت رۆژانه‌ 1050 تۆن باربكات. تێبینی یه‌ك مه‌تر سێجا گازی سروشتی = 35.315 پێ سێجا یه‌ك تۆن ئێل پی جی =1000 كیلۆ =1960 لیتر یه‌ك كیلۆ گازی ماڵان =1.96 لیتر

 درەو: کۆمپانیای دانەغازی ئـیماراتی لە راپۆرتی ساڵانەی خۆیدا ئاشکرای کردووە کە کۆمپانیاکە لە ساڵی 2021دا (184) ملیۆن دۆلاری لە غازی هەرێمی کوردستاندا دەستکەوتووە و بەمەش سەرمایەی کۆمپانیاکە (30٪) زیادی کردووە و گەیشتوەتە (452 ملیۆن دۆلار). لەوبارەیەوە پاتریک ئەلمان وارد، بەڕێوەبەری جێبەجێکاری کۆمپانیای دانەغاز وتی: لە مانگی کانوونی یەکەمدا ژمارەیەکی پێوانەییمان تۆمار کرد لە بەرهەمهێنانی غاز و ئێل پی جی لە هەرێمی کوردستانی عێراقدا. بەجۆرێک لە ماوەی 3 ساڵی رابردوودا بەهەمهێنانی غاز(50٪) زیادی کردووە. ئەمە جگە لە تۆمارکردنی بەدەستهێنانی (377) ملیۆن دۆلار کە هەموو ئەم دەستکەوتانە بەشداربوون لەوەی ژمارەیەکی پێوانەیی لە قازانج تۆمار بکەین. کۆمپانیاکە ئاشکرای کردووە، کۆی قازانجی ساڵی ڕابردوو، 128 ملیۆن دۆلار بووە، بەجۆرێک (250٪) زیادی کردووە بەراورد بە ساڵی 2020 کە تەنها (36 ملیۆن دۆلار) بووە. بەمەش داهاتی گشتی کۆمپانیاکە (30٪) زیادی کردووەو گەیشتوەتە (452 ملیۆن دۆلار)، کە هۆکاری سەرەکی ئەوەش بە پێی راپۆرتی کۆمپانیاکە بەرزبونەوەی نرخی نەوت و بەرزبونەوەی ئاستی وەبەرهێنانی کۆمپانیاکەیە لە هەرێمی کوردستاندا. کۆمپانیای دانەغازی ئـیماراتی کە یەکێکە لە گەورەترین کۆمپانیا تایبەتەکانی غازی سروشتی لە ناوچەکەدا، لە راپۆرتەکەیدا ئاماژەی بەوەش کردووە کە لە ئێستادا بەهۆی بەرزبونەوەی داهاتی کۆمپانیاکە بەشێوەیەکی سەرنج راکێش پشکەکانی بازرگانی پێوە دەکرێت.

(درەو): بەیاننامەی وەزارەتی نەوتی عێراق لەبارەی بڕی ھەناردەو داھاتی نەوت لە مانگی رابردوودا: 🔹 بڕی ھەناردەی نەوتی خاو (٩٩ ملیۆن و ٢٨٦ ھەزارو ٧٨) بەرمیل بووە، بەمشێوەیە: 🔸 (٩٦ ملیۆن و ٤٣٠ ھەزارو ٥٩٦) بەرمیل لە کێڵگە نەوتییەکانی ناوەڕاست و باشورەوە بووە. 🔸 ھەناردەی نەوت لە کێڵگکانی کەرکوکەوە بۆ بەندەری جیھان بڕەکەی (٢ ملیۆن و ٥٤٥ ھەزارو ٦٥٦) بەرمیل بووە. 🔹 داھاتی نەوت گەیشتوەتە (٨ ملیارو ٢٧ ملیۆن) دۆلار. 🔹 تێکڕای ھەناردەی رۆژانەی نەوت گەیشتوەتە (٣ ملیۆن و ٢٠٣ ھەزار) بەرمیل. 🔹 تێکڕای نرخی بەرمیلێک نەوت لە مانگی رابردوودا بڕی (٨٣.٢٤٦) دۆلار بووە. داهاتی مانگی تشرینی یدووەم نەوتی عێراق نزیكەی (7 ملیارو 590ملیۆن) دۆلارە وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی مانگی تشرینی دووەمی نەوتی عێراقی بڵاوكردەوە: * بڕی (98) ملیۆن (192) هەزار و( 317) بەرمیل نەوتی خاو هەناردەکراوە. * داهاتی نەوت گەیشتوەتە (7) ملیار و(590) ملیۆن  دۆلار، دەكاتە زیاتر لە (ترلیۆن) دینار  * ڕۆژانە تێکڕا (3) ملیۆن و (273)هەزار بەرمیل نەوت هەناردەکراوە. * تێکڕای نرخی یەک بەرمیل نەوت گەیشتوەتە ( 77.33) دۆلار. داهاتی مانگی تشرینی یەكەم نەوتی عێراق نزیكەی (7 ملیارو 680 ملیۆن) دۆلارە   وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی مانگی تشرینی یەكەمی نەوتی عێراقی بڵاوكردەوە: * بڕی (96) ملیۆن (708) هەزار و( 660) بەرمیل نەوتی خاو هەناردەکراوە. * داهاتی نەوت گەیشتوەتە (7) ملیار و(680) ملیۆن  دۆلار. * ڕۆژانە تێکڕا (3) ملیۆن و (120)هەزار بەرمیل نەوت هەناردەکراوە. * تێکڕای نرخی یەک بەرمیل نەوت گەیشتوەتە ( 79.37) دۆلار.   وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی مانگی ئەیلولی نەوتی عێراقی بڵاوكردەوە: * بڕی (92) ملیۆن (422) هەزار و( 485) بەرمیل نەوتی خاو هەناردەکراوە. * داهاتی نەوت گەیشتوەتە (6) ملیار و(711) ملیۆن (7) هەزار دۆلار. * ڕۆژانە تێکڕا (3) ملیۆن و (81)هەزار بەرمیل نەوت هەناردەکراوە. * تێکڕای نرخی یەک بەرمیل نەوت گەیشتوەتە ( 72.6) دۆلار.   وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی مانگی ئابی نەوتی عێراقی بڵاوكردەوە: * بڕی (94) ملیۆن (660) هەزار و( 239) بەرمیل نەوتی خاو هەناردەکراوە. * داهاتی نەوت گەیشتوەتە (6) ملیار و(533) ملیۆن (142) هەزار دۆلار. * ڕۆژانە تێکڕا (3) ملیۆن و (054)هەزار بەرمیل نەوت هەناردەکراوە. * بەرهەمی نەوتی كەركوك : ( 3 ملیۆن و 124هەزارو 309) بەرمیل نەوت بووە  * تێکڕای نرخی یەک بەرمیل نەوت گەیشتوەتە ( 69) دۆلار.   وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی مانگی تەموزی نەوتی عێراقی بڵاوكردەوە: * بڕی (90) ملیۆن (467) هەزار و( 794) بەرمیل نەوتی خاو هەناردەکراوە. * داهاتی نەوت گەیشتوەتە (6) ملیار و(513) ملیۆن (792) هەزار دۆلار. * ڕۆژانە تێکڕا (2) ملیۆن و (918)هەزار بەرمیل نەوت هەناردەکراوە. * بەرهەمی نەوتی كەركوك : ( 3 ملیۆن و 12هەزارو 435) بەرمیل نەوت بووە  * تێکڕای نرخی یەک بەرمیل نەوت گەیشتوەتە ( 72) دۆلار.    داهات و فرۆشی مانگی حوزەیرانی نەوتی عێراقی بڵاوكردەوە: * بڕی (86) ملیۆن (765) هەزار و( 589) بەرمیل نەوتی خاو هەناردەکراوە. * داهاتی نەوت گەیشتوەتە (6) ملیار و(141) ملیۆن (77) هەزار دۆلار. * ڕۆژانە تێکڕا (2) ملیۆن و (892)هەزار بەرمیل نەوت هەناردەکراوە. * بەرهەمی نەوتی كەركوك : ( 3 ملیۆن و 75هەزارو 237) بەرمیل نەوت بووە  * تێکڕای نرخی یەک بەرمیل نەوت گەیشتوەتە ( 70.778) دۆلار.

درەو: لەماوەی دوو هەفتەدا حكومەتی هەرێم موچەی تەنیا حەوت وەزارەتی دابەشكردووە، بە بڕی (377 ملیار) دینار، لە كاتێكدا حكومەت (520 ملیار) دینار داهاتی لەبەردەستدایە.  لە 25ی مانگی رابردووە كابینەی سێ قۆڵی ( پارتی+ یەكێتی+ گۆڕان) دابەشكردنی موچەی مانگی 12ی ساڵی رابردووی راگەیاندووە، لەماوەی ئەو دوو هەفتەیەدا تەنیا موچەی حەوت وەزارەت و دامودەزگای دابەشكردووە بە بڕی (377 ملیار) دینار. ئەو وەزارەت و دامەزراوانەی تا ئێستا موچەیان وەرگرتووە: وەزارەتی تەندروستی: 50 ملیار دینار وەزارەتی پێشمەرگە: 133 ملیار دینار ( بەبێ 32 ملیار دیناری هاوپەیمانان بۆ لیوا هاوبەشەكان) واتا موچەی پێشمەرگە لای وەزارەتی دارایی (101 ملیار) دینارە وەزارەتی دارایی: 11 ملیار دینار وەزارەتی كاروباری شەهیدان: 855 ملیۆن دینار زیندانیە سیاسیەكان: 2 ملیار دینار كەسوكاری شەهیدان: 35 ملیار دینار وەزارەتی ناوخۆ: 178 ملیار دینار كۆی گشتی: 377 ملیار و 855 ملیۆن دینار واتا تا ئێستا حكومەتی هەرێمی كوردستان (377 ملیار) دینار موچەی دابەشكردووەو نزیكەی (520 ملیار) دیناری ماوە بۆ دابەشكردنی كۆی موچە كە نزیكەی (900 ملیار) دینارە، واتا تا ئێستا (41%)ی موچەی دابەشكردووەو (59%)ی موچەی موچەخۆران دابەشنەكراوە. بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) حكومەتی هەرێم بۆ موچەی مانگی (12) زیاتر لە (520 ملیار) دیناری لەبەردەستدا بووە، (360 ملیار) دیناری داهاتی نەوت و (160 ملیار) دیناری داهاتی ناوخۆ.  ئێستا كابینەی سێقۆڵی بەم شێوازی دابەشكردنی موچەیە هەموو رۆژەكانی مانگی تەرخانكردووە بۆ دابەشكردنی موچە، موچەی مانگێك تەواو ناكات دەستبەدابەشكردنی موچەی مانگێكی تر دەكات، سەرباری ئەمەش هێشتا فەرمانبەران لەكاتی خۆیدا موچە وەرناگرن . ئەمە لەكاتێكدایە كە نرخی نەوت لە بازاڕەكانی جیهان بەرزبونەوەی بەردەوام بەخۆوە دەبینێت و داهاتی ناوخۆ و باج و رسوماتیش زۆر زیادی كردووە، كابینەی مەسرور بارزانی چەند مانگێكە لێبڕینی موچەی هەڵگرتووە بەڵام شێوازی دابەشكردنی موچەی بەجۆرێك رێكخستووەتەوە كە هەمانكاریگەری مانگەكانی لێبڕینی موچەی لەسەر بژێوی موچەخۆران درووست كردووە. دۆخەكە بەم شێوەیە بەردەوام بێت قەیرانی موچە بۆ كابینەی مەسرور بارزانی دەبێت بە قەیرانێكی ئەبەدی و چارەسەرناكرێت، رەنگە دواجار بە كابینەی قەیرانی موچە ناوببرێت.  

درەو: داهاتی ناوخۆ پێکدێت لە: 1.گومرک 2. باج 3. رسومات و کرێ خزمەتگۆزارییەوەکان تێبینی: 85٪ی داهاتی ناوخۆ بە کاش دێتە بەردەستی حکومەتی هەرێمی کوردستان دەکاتە 268.6 ملیار دینار 15٪ی بە چەکی حکومی خەرج دەکرێت و چەکەکەش هەر هی حکومەت خۆیەتی، دەکاتە 47.4 ملیار دینار. داهاتی ناوخۆ بەم شێوەیە ووردەکرێتەوە   تێبینی: فەرمانگەکانی دیکەی سەر بە وەزارەتی دارایی و ئابووری مانگانە 9 ملیار و 700 ملیۆن دینار داهاتی هەیە. بو 10 مانگ دەکاتە (97 ملیار). 3. رسومات و کرێ خزمەتگۆزاری (75.5*10مانگ)=755 ملیار دینار داهاتی وەزارەتەکانی دیکەیە (ئاو، کارەبا، ناوخۆ، داد .. هتد). کۆی گشتی داهاتەکانی هەرێمی کوردستان لەمانگی (10) وەک نموونە: 350 ملیۆن دولار داهاتی نەوت (350$*1450 دینار=507.5 ملیار دینار) 200 ملیار داهاتی عێراق (تەنیا بۆ چوار مانگ کە دەکاتە 800 ملیار دینار) 268.5 ملیار دینار داهاتی ناوخۆ 26.6 ملیار دینار داهاتی هاوپەیمانان کۆی گشتی تێکڕای داهاتی هەرێمی کوردستان لەمانگێکدا نزیک تڕلیۆنێک دینارە.  زۆرترین خەرجی حکومەت؟ بەم شێوەیە دابەشدەکرێت: بۆ پێدانی مووچە مانگانە (902 ملیار دینار) کە دەکاتە 90٪ی کۆی گشتی داهاتی مانگانەی هەرێمی کوردستان. نزیکەی 137 ملیار دینار بەسەر دوو کەرتدا دابەشدەکرێت: یەکەم: تەشغیلی و نەسرییەی فەرمانگەکان و خەرجی خزمەتگۆزاری  دووەم: وەبەرهێنان (پڕۆژکان)  بۆ تەشغیلی و نەسرییەی و خەرجی خزمەتگۆزاری 98 ملیار دینار 39 ملیار دینار بۆ پڕۆژەکانە لێرەدا  نزیکەی 40 ملیار دینار کۆرتهێنانی مانگانە هەیە. کۆرتهێنان چۆن پڕدەکرێتەوە؟ کۆرتهێنان لە کۆی خەرجی مانگانەی حکومەتی هەرێمی کوردستان 4٪ی دەبێت. کۆرتهێنانەکە لە رێگەی ئەو 15٪ەی لە کۆکردنەوەی داهاتی ناوخۆ لە رێگەی چەکی بانکی (حکومی) کۆدەکرێت و لە رێگەی بودجەکانی تەشغیلی و پڕۆژەکان پڕدەکرێتەوە.  

 (درەو):  راپۆرتی لیژنەی دارایی پەرلەمانی كوردستان لەبارەی سەرچاوەكانی داهاتی حكومەتی هەرێم‌و چۆنیەتی خەرجكردنی: •    هەناردەی نەوت مانگ لەدوای مانگ كەمبوەتەوە، مانگی ئۆكتۆبەری ئەمساڵ بە بەراورد بە مانگی یەك، بەتێكڕا رۆژانە (29 هەزار) بەرمیل هەناردەی نەوت كەمیكردووە.  •    جگە لە (405 هەزار) بەرمیل نەوت كە رۆژانە هەناردەی دەرەوە دەكرێت، رۆژانە (22 هەزار) بەرمیل نەوت بۆ پێداویستی ناوخۆ بەكاردێت. •    لە 2020ەوە كۆمپانیاكانی نەوت بەهۆی پەتای كۆرۆناوە پەرەیان بە كێڵگە نەوتییەكانی هەرێمی كوردستان نەداوە‌و ئەمە هۆكاری كەمبونەوەی ئاستی وەبەرهێنانی نەوتە.  •    داهاتی نەوتی هەرێم رێژەی 58%ی بۆ خەرجی نەوت دەڕوات‌و 42%ی وەكو داهات دەمێنێتەوە، رێژەی 100%ی ئەوەی وەكو داهات دەمێنێتەوە رادەستی وەزارەتی دارایی دەكرێت‌و بۆ موچە خەرجدەكرێت.  داهاتی نەوت بۆ (10) مانگی ئەمساڵ بەمشێوەیە بووە:

 درەو: وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی مانگی تشرینی دووەمی نەوتی عێراقی بڵاوكردەوە: * بڕی (98) ملیۆن (192) هەزار و( 317) بەرمیل نەوتی خاو هەناردەکراوە. * داهاتی نەوت گەیشتوەتە (7) ملیار و(590) ملیۆن  دۆلار، دەكاتە زیاتر لە (ترلیۆن) دینار  * ڕۆژانە تێکڕا (3) ملیۆن و (273)هەزار بەرمیل نەوت هەناردەکراوە. * تێکڕای نرخی یەک بەرمیل نەوت گەیشتوەتە ( 77.33) دۆلار. داهاتی مانگی تشرینی یەكەم نەوتی عێراق نزیكەی (7 ملیارو 680 ملیۆن) دۆلارە   وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی مانگی تشرینی یەكەمی نەوتی عێراقی بڵاوكردەوە: * بڕی (96) ملیۆن (708) هەزار و( 660) بەرمیل نەوتی خاو هەناردەکراوە. * داهاتی نەوت گەیشتوەتە (7) ملیار و(680) ملیۆن  دۆلار. * ڕۆژانە تێکڕا (3) ملیۆن و (120)هەزار بەرمیل نەوت هەناردەکراوە. * تێکڕای نرخی یەک بەرمیل نەوت گەیشتوەتە ( 79.37) دۆلار.   وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی مانگی ئەیلولی نەوتی عێراقی بڵاوكردەوە: * بڕی (92) ملیۆن (422) هەزار و( 485) بەرمیل نەوتی خاو هەناردەکراوە. * داهاتی نەوت گەیشتوەتە (6) ملیار و(711) ملیۆن (7) هەزار دۆلار. * ڕۆژانە تێکڕا (3) ملیۆن و (81)هەزار بەرمیل نەوت هەناردەکراوە. * تێکڕای نرخی یەک بەرمیل نەوت گەیشتوەتە ( 72.6) دۆلار.   وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی مانگی ئابی نەوتی عێراقی بڵاوكردەوە: * بڕی (94) ملیۆن (660) هەزار و( 239) بەرمیل نەوتی خاو هەناردەکراوە. * داهاتی نەوت گەیشتوەتە (6) ملیار و(533) ملیۆن (142) هەزار دۆلار. * ڕۆژانە تێکڕا (3) ملیۆن و (054)هەزار بەرمیل نەوت هەناردەکراوە. * بەرهەمی نەوتی كەركوك : ( 3 ملیۆن و 124هەزارو 309) بەرمیل نەوت بووە  * تێکڕای نرخی یەک بەرمیل نەوت گەیشتوەتە ( 69) دۆلار.   وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی مانگی تەموزی نەوتی عێراقی بڵاوكردەوە: * بڕی (90) ملیۆن (467) هەزار و( 794) بەرمیل نەوتی خاو هەناردەکراوە. * داهاتی نەوت گەیشتوەتە (6) ملیار و(513) ملیۆن (792) هەزار دۆلار. * ڕۆژانە تێکڕا (2) ملیۆن و (918)هەزار بەرمیل نەوت هەناردەکراوە. * بەرهەمی نەوتی كەركوك : ( 3 ملیۆن و 12هەزارو 435) بەرمیل نەوت بووە  * تێکڕای نرخی یەک بەرمیل نەوت گەیشتوەتە ( 72) دۆلار.    داهات و فرۆشی مانگی حوزەیرانی نەوتی عێراقی بڵاوكردەوە: * بڕی (86) ملیۆن (765) هەزار و( 589) بەرمیل نەوتی خاو هەناردەکراوە. * داهاتی نەوت گەیشتوەتە (6) ملیار و(141) ملیۆن (77) هەزار دۆلار. * ڕۆژانە تێکڕا (2) ملیۆن و (892)هەزار بەرمیل نەوت هەناردەکراوە. * بەرهەمی نەوتی كەركوك : ( 3 ملیۆن و 75هەزارو 237) بەرمیل نەوت بووە  * تێکڕای نرخی یەک بەرمیل نەوت گەیشتوەتە ( 70.778) دۆلار.

درەو: داهاتی ناوخۆی هەرێمی كوردستان بەڕێژەی (56%) كەمیكردووە بە جۆرێك لە مانگی یەكی 2021 كۆی داهاتی ناوخۆ (374 ملیار) دینار بووە لە مانگی یانزەی 2021 كەمیكردووە بۆ(164 ملیار) دینار واتا مانگانە (210 ملیار) دینار كەمیكردووە.  بە پێی راگەیەندراوی سەمیر هەورامی وتەبێژی جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان: داهاتی ناوخۆ بۆ تەمویلی موچە مانگی یەكی 2021: 374 ملیار دینار بووە بەڵام داهاتی ناوخۆ بۆ تەمویلی موچە مانگی یانزەی 2021: 164 ملیار دینار بووە واتا لە نێوان (11) مانگدا داهاتی ناوخۆ (210 ملیار) دینار بەرێژەی (56%) كەمیكردووە، ئەم كەمكردنە بە شێوەی پلە بەندی بووە.  مانگی یەك: 374 ملیار دینار مانگی دوو: 374 ملیار دینار مانگی چوار كەمبووەتەوە بۆ : 269 ملیار دینار مانگی شەش كەمبووەتەوە بۆ: 194 ملیار دینار مانگی هەشت: 164 ملیار دینار مانگی 10: 164 ملیار دینار مانگی یانزە بووە بە : 164 ملیار دینار بەبەردەوامی داهاتی پارێزگای سلێمانی ( ٤٣٪) و پارێزگاكانی هەولێرو دهۆك (٥٧٪) بووە، واتا هەموو مانگێك رێژەكە وەك خۆیەتی و نە زیادی كردووە نە كەم: كۆی داهاتی ناوخۆی مانگی یەكی 2021ی هەرێم: 374 ملیار دینار بووە بەشێوەیەك  (161 ملیار) دیناری داهاتی پارێزگای سلێمانی بووە بەرێژەی (43%) و (213 ملیار) دیناری داهاتی ناوخۆی پارێزگاكانی هەولێر و دهۆك بووە بەرێژەی (57%) ئەم رێژە بەبەردەوامی وەك خۆی ماوەتەوە ئەگەر رێژەی داهاتیش كەمیكردبێت، كۆی داهاتی ناوخۆ لە مانگی 11ی 2021: (164 ملیار ) دینار بووە، داهاتی پارێزگای سلێمانی (70 ملیار) دینار بووە بەرێژەی (43%) و داهاتی هەولێر و دهۆك (94 ملیار) دینار بووە بەرێژەی (57%). مانگی یەكی 2021: كۆی داهاتی ناوخۆ (374 ملیار) دینار بووە داهاتی سلێمانی (161 ملیار) دیناربووە مانگی سێی 2021: كۆی داهاتی ناوخۆ (310 ملیار) دینار بووە داهاتی سلێمانی (123 ملیار) دیناربووە مانگی شەشی 2021: كۆی داهاتی ناوخۆ (194 ملیار) دینار بووە داهاتی سلێمانی (83 ملیار) دیناربووە مانگی یانزەی 2021: كۆی داهاتی ناوخۆ (164 ملیار) دینار بووە داهاتی سلێمانی (70 ملیار) دیناربووە كۆی داهاتی ناوخۆی هەرێمی كوردستان لە 1/1/2021 تا 30/11/2021: ( دوو ترلیۆن و 559 ملیار)  دینار بووە لەو رێژەیە: داهاتی پارێزگای سلێمانی(ترلیۆنێك و 102 ملیار)دینار بووە بەرێژەی ٤٣٪ داهاتی پارێزگاكانی هەولێرو دهۆك ( ترلیۆنێك و ٤٥٧ ملیار ) دینار بووە بەرێژەی ٥٧٪    

درەو: ئامادەکردنی: ڕێباز جوامێر عەبدولكەریم پرۆسەی بوجەی کارپێکردن بریتییە لە پەرەپێدانی پلانەکانی دارایی. پڕۆسەکان بودجەیەکی گشتگیری سەرەکی له خۆ دەگرێت که پێویستی به پلاندانان هەیە لە هەموو قۆناغەکانی ئه و کارەدا. بە گشتی، پرۆسەی تەرخانکردنی بودجە پێویستی بەم هەنگاوانەی خوارەوە هەیە؛ ئامادەکردن و جێبەجێکردن و چاودێری کردن و ڕاپۆرتکردن. بۆیە ئەو هەنگاوانە گرنگن لەئامادەکردنی پڕۆژەکانی بودجەی کارپێکردنی پارێزگاکان و وەزارەتەکان.  زنجیرەی پلاندانانی دارایی حکومەتی هەرێمی کوردستان لەمانگی حوزەیران و تەمموزی هەموو ساڵێک دەستپێدەکات و هەندێک جاریش لەو ماوەیە تێپەڕ دەبێت کە لە مانگی ئەیلول تەواو دەبێت. بەشی چالاکیەکان لە کاتێکدا کە مێژووی هەموو خەرجییە ڕاستەقینەکانی شەش مانگی ڕابردوویان دەست دەکەوێت، کۆی خەرجییەکان کەڕەت ژمارە دوو دەکات بۆ بەدەستهێنانی بودجە بۆ ساڵی دارایی داهاتوو. پرۆسەی ئامادەکردنی بودجە لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستان تەواو مەرکەزییە، چونکە پرۆسەکە لەم چەند هەنگاوەی خوارەوە لە خۆ پێک دێت:       قۆناغەکانی بودجەی کارپێکردن لە هەرێمی کوردستان   قۆناغی ئامادەکاری وەک هەنگاوی یەکەم، ئەنجومەنی وەزیران دەست دەکات بە توێژینەوە بۆ بارودۆخی ئابووری و کۆمەلایەتی بۆ دیاریکردنی سیاسەتی دارایی پێویست. ئەنجومەنی وەزیران بە پشت بەستن بە سیستەمی سیاسی هەرێم، نەخشەی سیاسەتەکە دەکێشێت. وەزارەتەکان داوا لە بەڕیوەبەرایەتیەکانی سەر بە وەزارەتی تایبەتمەند دەکەن وە بە شێوەیەکی سەرەکی داوا لە بەڕێوەبەرایەتی دارایی و ژمێریاری دەکات بودجەی خەمڵێنراو بۆ ساڵی داهاتوو ئامادە بکات. دوای ئەوە بەڕێوەبەرایەتی دارایی و ژمێریاری بودجەی خەمڵێنراو ئامادە دەکات و دەینێرێتەوە بۆ وەزارەتی تایبەت مەند. پاشان وەزارەتەکان بودجەی پێشنیازکراو ڕەوانەی وەزارەتی دارایی دەکەن بۆ ئەوەی ڕەزامەندیی ئەوان وەربگرن. دواتر ئەنجومەنی وەزیران ڕێنمایی و ڕاسپاردە بۆ سەرجەم وەزیرەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان دیاری دەکات. وەزارەتی دارایی لەگەڵ وەزارەتەکانی تر گفتوگۆ دەکات بۆ ناردنی بودجەی خەمڵێنراویان. هەر کە وەزارەتی دارایی بودجە لە هەموو وەزارەتەکان وەردەگرێت، لە یەک پاکێجدا کۆیان دەکاتەوە. لە مانگی ئەیلول دا، وەزارەتی دارایی پێشنیاری بودجەی ساڵانە ئامادە دەکات و ڕەوانەی ئەنجومەنی وەزیرانی دەکات بۆ گفتوگۆی زیاتر لەسەری. قۆناغی جێبەجێکردن و پەسەندکردن لەسەرەتای مانگی تشرینی یەکەمدا، سەرۆک وەزیران ڕەشنووسی بودجەی گشتی ڕەوانەی پەرلەمان دەکات. بودجەکە بۆ بودجەی گشتی و یاسا پەیوەندیدارەکان بە لیژنەی چاودێری دارایی و ئابووری و وەبەرهێنان، دەنێردرێت. لیژنە پەیوەندیدارەکان لەوانە دارایی و ئابووری و وەبەرهێنان ڕاپۆرتی خۆیان لەسەر ڕەشنووسی یاسای بودجە پێشکەش دەکەن. لەسەر هەر لیژنەیەک پێویستە تێبینی خۆیان سەبارەت بەو بڕگەی کە پەیوەندی بە تایبەتمەندێتی ئەوەوە هەیە لە بودجەی گشتی و حساباتی کۆتایی پێشکەش بکەن. دواتر ڕاپۆرتی لیژنەی دارایی و ئابووری و وەبەرهێنان دابەش دەکەن . پەرلەمان، دەشێت لە پڕۆژە یاسای بودجەدا تەرخانکردنەکان لابدات یان کەم بکاتەوە ودووبارە تەرخانکردن بۆ بودجەکە بکات. ڕاپۆرتەکە بە شێوەیەکی گشتی بابەتەکان باس دەکات، پێش ئەوەی بچێتە سەر گفتوگۆکردن لەسەر دەرگاکانی پڕۆژە یاسای بودجە و پەسنکردنی ئەحکامەکانی . دوای گفتوگۆیەکە، ئەندامان دەنگ لەسەر یاسای بودجە دەدەن بۆ پەسەندکردنی. لەم قۆناغەدا، بودجە بۆ سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان دەنێردرێت بەمەبەستی پەسەندکردنی.  دوای پەسەندکردنی لەلایەن پەرلەمانەوە، بودجەی پەسەندکراوی ساڵانەی هەرێم لە ڕۆژنامەکانی کوردستاندا بلاودەکرێتەوەو لەم بەروارەوە کاری پێدەکرێت.   قۆناغی پیادەکردن  وەزارەتی دارایی بودجەی پەسەندکراو ڕەوانەی بەڕێوەبەرایەتی گەنجینە دەکات. هاوکات، وەزارەتی دارایی ڕێنمایی لەسەر هەر ئەرکێکی کاری لەناو بودجەی پەسەندکراودا دیاری دەکات. ئەوخەرجیانەی ئەنجام دەدرێن، لە نێو تەرخانکراوەکان و دەسەلاتەکان دا دەدەنرێن. خەرجکردنی بودجەی پڕۆژەکان بۆ حیسابە سەرەکییەکان، دەنێردرێت . ئەنجومەنی وەزیران بۆ مەبەستی ئاماژەپێدراو، دەسەڵات بە وەزیر و دەستەکان دەدات.    حکومەت داوای کۆکردنەوەی داهات دەکات لە سەرجەم وەزارەتەکان، هەر یەکەیان لە سنووری دەسەڵاتی خۆیدا. داهاتەکە بە کرێ دانیش لە خۆ دەگرێت، کە ئەمە پشت دەبەستێت بە ڕادەی ئەو خزمەتگوزارییانەی کە هاوڵاتی بە کرێی خەمڵێنراو لە حکومەت وەریدەگرێت. بە هەمان شێوە، باجیش هەیە کە لەلایەن وەزارەتی دارایی و ئابورییەوە کۆدەکرێتەوە. حساباتی کۆتایی پابەندبوونی حکومەت بۆ جێبەجێکردنی یەکەکانی ژمێریاری و یاساکانی دارایی، هەڵدەسەنگێنێت ، لەوانە یاسای بودجە. واتە خەرجی ئەنجامدراوی حساباتی کۆتایی و داهاتی کۆکراوە، لەو ماوەیەدا کە بودجەکەی تێدا جێبەجێ کراوە.  لە یاسای بودجەی ساڵی دارایی ٢٠١٣ دا، دەسەڵاتەکان بەم شێوەی خوارەوە بووە: وەزارەتی پلاندانان بڕی پێویستی بۆ پرۆژەکانی وەبەرهێنان لەناو بودجەی وەبەرهێناندا گواستووەتەوە . وەزارەتی دارایی بە هەماهەنگی لەگەڵ وەزارەتی پلاندانان،بڕی پێویستی گواستنەوە بۆ پرۆژەکانی وەبەرهێنان لەنێوان وەزارەتەکان و لە سنووری تاکە پارێزگارێک و لە ناو بودجەدا پشتڕاستکراو دا، ئەنجامدەدات. ئەوان رێگەیان بە وەزیری شارەوانی و گەشتوگوزاریان داوە بە ئەنجامدانی گواستنەوە لە نێوان سەرچاوەکانی خۆیان. دواتر، وەزارەتی پلاندانان گواستنەوەی لەنێوان بوجەکان دا  ئەنجام دەدات، جگە لە ناونیشانێک کە جیاکرایەوە کە ڕەنگە مووچە بگوازێتەوە لەکاتێکدا وەزارەتی دارایی گواستنەوەی لەنێوان بەشەکانی تەرخانکراوەکانی بودجەدا ئەنجامدا. هەروەک ئاماژە بۆ ئەوە کراوە کە نابێت هیچ گواستنەوەیەک لەنێوان پارێزگاکاندا لەناو تەرخانکردنەکاندا بکرێت. لەگەڵ ئەوەش، ڕێگە بە ئەنجامدانی گواستنەوەی تەرخانکراوەکانی خەرجییەکانی وەبەرهێنان (بودجەی وەبەرهێنان) بۆ خەرجیی کارپێکردن، نادرێت.   قۆناغی چاودێریکردن (ڕاپۆرتکردن) قۆناغی کۆتایی پرۆسەی بودجە، بریتیە لە قۆناغی وردبینی و ڕاپۆرتکردن. لەم قۆناغەدا، خەرجکردنی پارەی گشتی، وردبینی دەکرێت بۆ دڵنیاکردنەوەی بەرپرسان و ڕای گشتی. ئەم قۆناغە جەخت لەسەر دوو بوار دەکاتەوە وەک؛ یەکەم، ئەو پارانە بە گوێرەی نیازی یاسایی بەکارهێنراون و هیچ پارەیەک بە نایاسایی و بۆ دەستکەوتی کەسی خەرج نەکراوە. دووەم، دامو دەزگا حکومیەکان بە کاراترین و کاریگەرترین شێوە و بە گوێرەی سنووری یاسایی و دامەزراوەیی بەرنامە و چالاکیەکان ئەنجام دەدەن. هەروەها، لەم قۆناغەدا، ئەم ئامانجانەی خوارەوە  بەدی دەهێنرێن: •    دڵنیابوون لە داهاتەکان بەپێی رێساکان و خەرجییەکان بەپێی ئەحکامەکانی بودجەی ساڵانە و دارایی بەپێی رێسا داراییەکان.  •    دڵنیابوونەوە لەوەی کە هەموو پارە و بازرگانییە جێگیرەکانی حکومەت لە مەبەستەکانیان بەکار هاتوون. •    کارکردن لەسەر ئەوەی کە خەرجییە گشتییەکان بە عەقڵانی و مەنتقی خەرج بکرێن. •    دڵنیابوونەوە لەوەی کە دامو دەزگاکانی حکومەت ڕێنماییەکان جێبەجێ دەکەن.  •    دەستنیشانکردنی هەر هەڵەیەک و ناڕێکیەک، کە لە دامو دەزگاکانی حکومەت دا، روودەدات.  •    پێداچونەوە و پەیڕەوی کردن لە ڕێسا و ڕێنماییە داراییەکان. •    جەخت کردنەوە لەوەی کە هۆیەکان و ڕێوشوێنەکانی دارایی گونجاون بۆ بەدەستهێنانی گەورەترین ئەنجامی پێشبینیکراو بە کەمترین تێچوون. •    زیادکردنی تواناو کاریگەری دامو دەزگاکانی حکومەت. •    جەختکردنەوە لەوەی کە تۆمار و بەیان و راپۆرتە داراییەکان، بە شێوەیەکی ڕاست و دروست، بەو شێوەی کە لەلایەن ڕێسا و رێنماییەکانی بەرکار دەستنیشانکراوە،  پارێزراوو ئامادە کراوە. دوو جۆری چاودێریکردن هەیە، ئەمەش دەوەستێتە سەر ئەو لایەنەی چاودێریکردنەکەی ئەنجامداوە؛ کە بریتیە لە چاودێری ناوخۆیی و چاودێری دەرەکی.    چاودێری ناوخۆیی ( وربینی پێش ئەنجامدانی خەرجیە) ئەمە ئامادەکاری خەمڵاندنی کارایی سیستەم و کەمکردنەوەی مەترسیەکان لەخۆ دەگرێت. پرۆسەی وردبین کردن پێرەوی لە مەسەلە گرنگەکانی چاودێری ناوخۆیی دەکات و چالاکیەکانی سیستەمی چاودێریکردن و زانیاری باشتر دەکات بۆ کەمکردنەوەی مەترسی لەپرۆسەی بڕیارداندا. چاودێری ناوخۆ پێداچوونەوە دەکات بە پرۆسەی چۆنیەتی بەکارهێنانی خزمەتگوزاریەکانی بەردەست و پێشنیاری شێوازی کاریگەر بۆ دابینکردنی ئەو خزمەتگوزاریانە دەکات. هەروەها ئەوان لە پەیوەندی بەردەوامدان لەگەڵ دەزگاکانی وردبینی دەرەکی. هەروەها بەشداری دەکەن لە پێدانی زانیاری بە شێوەیەکی بەردەوام، لەسەر باری جێبەجێکردنی پلانی وردبینی ساڵانە.          چاودێری دەرەکی: چاودێری دەرەکی تیشک دەخاتە سەر ئەو بابەتە گرنگ و ئەرکە گرنگانە کە پەیوەندی بە خەرجکردنی بودجەوە هەیە و چاودێری خەرجییە گشتیەکانی حکومەت دەکات. لەهەرێمی کوردستان سێ لایەن هەن کە دەستیان هەیە لە کۆنترۆڵ کردن و چاودێریکردن، ئەوانیش بریتین لە:  1- چاودێری پەرلەمانی 2-دیوانی چاودێری دارایی (وردبینی پێش ئەنجامدانی خەرجیە) 3- دەزگاکانی ڕاگەیاندن و کۆمەڵگەی مەدەنی   بودجەی حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ ساڵی (2013) بەشی هەرێمی کوردستان لە بودجەی فیدراڵی ساڵی 2013 دا، ئەوە بوو؛ •    بودجەی گشتی عێراق (138,424,608,000,000) دیناری عێراقی بووە.  •    بودجەی سیادی لە بودجەی گشتیدا (40,381,584,000,000) ی دیناری عێراقی بووە. •    بودجەی پارێزگا لە بودجەی گشتی (10,101,945,000,000) دیناری عێراقی بووە. •    بودجەی پەرەپێدانی پارێزگاکان (7,256,000,000,000) دیناری عێراقی بووە. •    بودجەی پترۆ دۆلار (1,317,805,000,000) دیناری عێراقی بووە •    ئەو بودجەیەی ماوەتەوە (79,367,274,000,000) دیناری عێراقی بووە. لە کاتێک دا کۆی داهات و خەرجی حکومەتی هەرێمی کورستان بەم شێوەی خوارەوەیە: بودجەی حکومەتی هەرێمی کوردستان بە بڕی (17%) بەم شێوەی خوارەوە بووە: (79 , 367 , 274 , 000 , 000 * 17 % )  =  (13,492,436,000,000) دیناری عێراقی. پشکی هەرێم لە بودجەی پارێزگاکان و پترۆ دۆلار (914,298,000,000) دیناری عێراقی بووە.  کەواتە ڕێژەی بودجەی حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ ساڵی 2013 بەم شێوەیە بووە: 13,492,436,000,000دیناری عێراقی + 914,298,000,000 = 14,406,734,000,000 دیناری عێراقی.  خەرجی گشتی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2013 دا کورتهێنانی بودجەی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2013 دا:  کورتهێنانئی بودجە، بریتیە لە جیاوازی نێوان ئەوەی حکومەت لەداهات دەستی دەکەوێت و ئەوەی خەرجی دەکات.     

درەو   وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی مانگی تشرینی یەكەمی نەوتی عێراقی بڵاوكردەوە: * بڕی (96) ملیۆن (708) هەزار و( 660) بەرمیل نەوتی خاو هەناردەکراوە. * داهاتی نەوت گەیشتوەتە (7) ملیار و(680) ملیۆن  دۆلار. * ڕۆژانە تێکڕا (3) ملیۆن و (120)هەزار بەرمیل نەوت هەناردەکراوە. * تێکڕای نرخی یەک بەرمیل نەوت گەیشتوەتە ( 79.37) دۆلار.   وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی مانگی ئەیلولی نەوتی عێراقی بڵاوكردەوە: * بڕی (92) ملیۆن (422) هەزار و( 485) بەرمیل نەوتی خاو هەناردەکراوە. * داهاتی نەوت گەیشتوەتە (6) ملیار و(711) ملیۆن (7) هەزار دۆلار. * ڕۆژانە تێکڕا (3) ملیۆن و (81)هەزار بەرمیل نەوت هەناردەکراوە. * تێکڕای نرخی یەک بەرمیل نەوت گەیشتوەتە ( 72.6) دۆلار.   وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی مانگی ئابی نەوتی عێراقی بڵاوكردەوە: * بڕی (94) ملیۆن (660) هەزار و( 239) بەرمیل نەوتی خاو هەناردەکراوە. * داهاتی نەوت گەیشتوەتە (6) ملیار و(533) ملیۆن (142) هەزار دۆلار. * ڕۆژانە تێکڕا (3) ملیۆن و (054)هەزار بەرمیل نەوت هەناردەکراوە. * بەرهەمی نەوتی كەركوك : ( 3 ملیۆن و 124هەزارو 309) بەرمیل نەوت بووە  * تێکڕای نرخی یەک بەرمیل نەوت گەیشتوەتە ( 69) دۆلار.   وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی مانگی تەموزی نەوتی عێراقی بڵاوكردەوە: * بڕی (90) ملیۆن (467) هەزار و( 794) بەرمیل نەوتی خاو هەناردەکراوە. * داهاتی نەوت گەیشتوەتە (6) ملیار و(513) ملیۆن (792) هەزار دۆلار. * ڕۆژانە تێکڕا (2) ملیۆن و (918)هەزار بەرمیل نەوت هەناردەکراوە. * بەرهەمی نەوتی كەركوك : ( 3 ملیۆن و 12هەزارو 435) بەرمیل نەوت بووە  * تێکڕای نرخی یەک بەرمیل نەوت گەیشتوەتە ( 72) دۆلار.    داهات و فرۆشی مانگی حوزەیرانی نەوتی عێراقی بڵاوكردەوە: * بڕی (86) ملیۆن (765) هەزار و( 589) بەرمیل نەوتی خاو هەناردەکراوە. * داهاتی نەوت گەیشتوەتە (6) ملیار و(141) ملیۆن (77) هەزار دۆلار. * ڕۆژانە تێکڕا (2) ملیۆن و (892)هەزار بەرمیل نەوت هەناردەکراوە. * بەرهەمی نەوتی كەركوك : ( 3 ملیۆن و 75هەزارو 237) بەرمیل نەوت بووە  * تێکڕای نرخی یەک بەرمیل نەوت گەیشتوەتە ( 70.778) دۆلار.

درەو   وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی مانگی ئەیلولی نەوتی عێراقی بڵاوكردەوە: * بڕی (92) ملیۆن (422) هەزار و( 485) بەرمیل نەوتی خاو هەناردەکراوە. * داهاتی نەوت گەیشتوەتە (6) ملیار و(711) ملیۆن (7) هەزار دۆلار. * ڕۆژانە تێکڕا (3) ملیۆن و (81)هەزار بەرمیل نەوت هەناردەکراوە. * تێکڕای نرخی یەک بەرمیل نەوت گەیشتوەتە ( 72.6) دۆلار.   وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی مانگی ئابی نەوتی عێراقی بڵاوكردەوە: * بڕی (94) ملیۆن (660) هەزار و( 239) بەرمیل نەوتی خاو هەناردەکراوە. * داهاتی نەوت گەیشتوەتە (6) ملیار و(533) ملیۆن (142) هەزار دۆلار. * ڕۆژانە تێکڕا (3) ملیۆن و (054)هەزار بەرمیل نەوت هەناردەکراوە. * بەرهەمی نەوتی كەركوك : ( 3 ملیۆن و 124هەزارو 309) بەرمیل نەوت بووە  * تێکڕای نرخی یەک بەرمیل نەوت گەیشتوەتە ( 69) دۆلار.   وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی مانگی تەموزی نەوتی عێراقی بڵاوكردەوە: * بڕی (90) ملیۆن (467) هەزار و( 794) بەرمیل نەوتی خاو هەناردەکراوە. * داهاتی نەوت گەیشتوەتە (6) ملیار و(513) ملیۆن (792) هەزار دۆلار. * ڕۆژانە تێکڕا (2) ملیۆن و (918)هەزار بەرمیل نەوت هەناردەکراوە. * بەرهەمی نەوتی كەركوك : ( 3 ملیۆن و 12هەزارو 435) بەرمیل نەوت بووە  * تێکڕای نرخی یەک بەرمیل نەوت گەیشتوەتە ( 72) دۆلار.    داهات و فرۆشی مانگی حوزەیرانی نەوتی عێراقی بڵاوكردەوە: * بڕی (86) ملیۆن (765) هەزار و( 589) بەرمیل نەوتی خاو هەناردەکراوە. * داهاتی نەوت گەیشتوەتە (6) ملیار و(141) ملیۆن (77) هەزار دۆلار. * ڕۆژانە تێکڕا (2) ملیۆن و (892)هەزار بەرمیل نەوت هەناردەکراوە. * بەرهەمی نەوتی كەركوك : ( 3 ملیۆن و 75هەزارو 237) بەرمیل نەوت بووە  * تێکڕای نرخی یەک بەرمیل نەوت گەیشتوەتە ( 70.778) دۆلار.

درەو وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی مانگی ئابی نەوتی عێراقی بڵاوكردەوە: * بڕی (94) ملیۆن (660) هەزار و( 239) بەرمیل نەوتی خاو هەناردەکراوە. * داهاتی نەوت گەیشتوەتە (6) ملیار و(533) ملیۆن (142) هەزار دۆلار. * ڕۆژانە تێکڕا (3) ملیۆن و (054)هەزار بەرمیل نەوت هەناردەکراوە. * بەرهەمی نەوتی كەركوك : ( 3 ملیۆن و 124هەزارو 309) بەرمیل نەوت بووە  * تێکڕای نرخی یەک بەرمیل نەوت گەیشتوەتە ( 69) دۆلار.   وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی مانگی تەموزی نەوتی عێراقی بڵاوكردەوە: * بڕی (90) ملیۆن (467) هەزار و( 794) بەرمیل نەوتی خاو هەناردەکراوە. * داهاتی نەوت گەیشتوەتە (6) ملیار و(513) ملیۆن (792) هەزار دۆلار. * ڕۆژانە تێکڕا (2) ملیۆن و (918)هەزار بەرمیل نەوت هەناردەکراوە. * بەرهەمی نەوتی كەركوك : ( 3 ملیۆن و 12هەزارو 435) بەرمیل نەوت بووە  * تێکڕای نرخی یەک بەرمیل نەوت گەیشتوەتە ( 72) دۆلار.    داهات و فرۆشی مانگی حوزەیرانی نەوتی عێراقی بڵاوكردەوە: * بڕی (86) ملیۆن (765) هەزار و( 589) بەرمیل نەوتی خاو هەناردەکراوە. * داهاتی نەوت گەیشتوەتە (6) ملیار و(141) ملیۆن (77) هەزار دۆلار. * ڕۆژانە تێکڕا (2) ملیۆن و (892)هەزار بەرمیل نەوت هەناردەکراوە. * بەرهەمی نەوتی كەركوك : ( 3 ملیۆن و 75هەزارو 237) بەرمیل نەوت بووە  * تێکڕای نرخی یەک بەرمیل نەوت گەیشتوەتە ( 70.778) دۆلار.