.gif)
نەوزادی موهەندیس • پێشەكی : لە مێژە گوتراوە وڵاتی چین و ماچین وڵاتێكی گەورە و فراوانە و خاوەن سروشت و ڕووبەرێكی فراوانی خاك و گەورەترین وڵاتی گۆی زەویە لە ڕووی چڕی دانیشتوان و ئاشكراشە ئەم وڵاتە پانو بەرینە خاوەنی گەلێك تایبەتمەندی و دەوڵەمەندی زۆر وزەوەندی سروشتی و مرۆییە كە گەر بەهەموو تواناكانی خۆی بكەوێتە سەر پێیەكانی و هەنگاوبنێت و دەستبەجوڵە بكات و لەو ماتی و سستی و بێدەنگی و دۆخی سڕبونەوەی دەربچێت ئەوە بەدڵنیاییەوە پێش هەموان دەكەوێت و دەبێتە مەترسی بۆ سەر هەموان، چونكە پێگە و جێگە و توانای لەبن نەهاتووی بەهێزی هەیە كە وادەكەن ببێتە زلهێزێكی زەبەلاحی دونیا،كە وەك ئەو ورچە وایە كە هێشتا خەو بەرینەداوە و بێ جوڵەیە بەڵام ئاشكرایە كە گیانەوەرێكی وەكو ورچ لە ڕووی گەورەیی جەستە و لاشە و بەهێزی تواناكانیەوە هەركات بیەوێت بوەستێتە سەر پێیەكانی و بەرەنگاری بكات و بەرەو پێشیشەوە هەنگاو بنێت كەم گیانەوەری تر بتوانێت ڕێگەی پێبگرێت. بۆیە چینیش وەكو ئەو ورچە وایە كە لە ئێستادا هێواش هێواش خەریكی دەستكردنە بەجوڵە و وەخەبەرهاتنەوە و ئەم جوڵە و بەئاگاهاتنەوەشی هەر لەئێستاوە بۆتە جێگەی نیگەرانی و ترسی زۆرێك و لەناویشیاندا زلهێزەكانی دونیا لە ڕوسیا و تەنانەت ئەمریكا و ئەوروپیەكانیش. • پرسیار لێرەدا ئەوەیە ،ئەم هەموو ترسە لە چین بۆچی؟ بۆ ئەم پرسیارە كورتە پێویست بەوەڵامێكی دوور و درێژ دەكات بۆ ئەوەی لە نزیكەوە لەتوانا مادی و مرۆیی و پلان و بەرنامە و ودونیابینی چین تێبگەین و بەرچاومان ڕوونبێت لەكاتی بەراووردكردنی چین بە زلهێزەكانی تر و ئەوسا بڕیار بدەین و وەڵامی پرسیارەكەشمان چنگ بكەوێت كە چین چ مەترسیەك دروست دەكات بۆ هەموان و تەواوی دونیاش. • ناسینی كۆماری میللی چین كە لە 1/10/1949 وە دامەزراوە • لەڕووی جوگرافیا و پێگەی جیۆپۆلەتیكیەوە: 1. وڵاتی چین دەكەوێتە ڕۆژهەڵاتی كیشوەری ئاسیاوە 2. پایتەختەكەی شاری پەكینە 3. ڕووبەری زەویەكەی بە گشتی 6ر9 ملیۆن كیلۆمەتر دووجایە كە سێیەم یان چوراهەم وڵاتە لەڕووی فراوانیەوە لە دونیادا. 4. لە 22 هەرێم و 5 ناوچەی ئۆتۆنۆمی و 4 شارەوانی كە ڕاستەوخۆ بەڕێوەدەبرێن و 2 ناوچەی بەرزتر لە ئۆتۆنۆمی كە هۆنگ كۆنگ و مەكاوە پێك دێت. 5. یەكەم وڵاتی جیهانە لە ڕووی ژمارەی دانیشتوانەوە كە 1 ملیار و 388 ملیۆن كەسە. 6. چین 17 هەمین وڵاتی جیهانە لەڕووی بونی جۆرەها گیانەوەرەوە. • لەڕووی سیاسیەوە 7. سیستەمی حوكمڕانی تاك حیزبە كە بریتیە لە حیزبی شیوعی چینی.ئایدۆلۆژیای و فكری ماوی و سۆسیالیستی پیادە دەكات. 8. چین ئەندامی هەمیشەیی ئەنجومەنی ئاسایشی سەر بەنەتەوە یەكگرتوەكانە. 9. چین ئەندامە لە ژمارەیەك ڕێكخراوی گەورە و گرنگی جیهانیدا وەك : (( ڕێكخراوی بازرگانی جیهانی و دووەم وڵاتە لەدوای ئەمریكاوە ،ڕێكخراوی ئاپیك،ڕێكخراوی بریك، ڕێكخراوی شانگهای،ڕێكخراوی كۆمەڵەی 20 ، و گەلێكی تریش)). • لەڕووی ئابوریەوە: چین لەماوەی نێوان ساڵانی 1949 تا 1978 سیستەمی ئابوری هاوشێوەی یەكێتی سۆڤیەتی جاران داڕشتبوو كە بەشێوەی سەنتڕالیزم بوو بەشێوەیەك كۆمپانیا و بازاڕی تایبەت و ئازاد نەبوون و سەرمایەی تایبەتیش بوونی نەبووە.دواتر سیستەمی ئابوری تێكەڵاو ((حكومی و تایبەت)) و تایبەتكردنی زەوی كشتوكاڵی پیادەكرد،بەم هۆیەوە 70جار لە پێشتر گەشەی زیاتری كرد و هانی وەبەرهێنانی دەرەكی درا،چاودێر دەوڵەت كەمبۆوە،گرنگی زیاتر درا بە بازرگانی دەرەكی،گرنگی زیاتر درا بەخوێندن لە ئەمریكا و ئەوروپادا، بەم شێوەیوەی ئابوریە چین گەشەی كردو. 10. ئابوری چین بەدووەم ئابوری بەهێز دادەنرێت لە جیهاندا. 11. گەورەترین وڵاتی هەناردەكاری كاڵاو كەلوپەلە. 12. دووەم وڵاتی گەورەی هاوردەكاری كەلوپەلە. 13. داهاتی تاك 18119 دۆلارە. 14. كۆی داهاتی ساڵانە 23350230198209 تریلیۆن دۆلارە. 15. ڕێژەی بێكاری زۆر كەمە و دەگاتە 5% لەساڵی 2014دا. 16. ڕێژەی هەڵاوسان دەگاتە 1ر2% لەساڵی 2016دا. 17. لەڕووی گەشتیاریەوە چوارەم وڵاتی جیهانە كە لەساڵی 2009دا 9ر50 ملیۆن گەشتیار ڕووی تێكردوە. 18. چین گەورەترین وڵاتی بێگانەیە كە گەورەترین قەرزی داوەتە ئەمریكا.بەبڕی 5ر801 ملیار دۆلار بەشێوەی سەنەداتی گەنجینەیی. 19. 3 هەم وڵاتە كە وەبەرهێنانی دەرەكی تیادایە. و بەهەمان شێوەش وەەبەرهێنان لەدەرەوەی چینیش دەكات.و بۆتە 6 مین وەبەرهێن لە دونیادا. 20. خاوەنی بیرۆكەی ژیاندنەوە و بوژاندنەوە و گەشەپێدانی ((ڕێگای ئاوریشمە))كە كیشوەری ئاسیا و ئەوروپا و ئەفریقیا بەیەكەوە دەبەستێتەوە و بەزۆرێك لە وڵاتانی ناوچەكەدا تێپەڕ دەبێت و بەمەش لەڕووی بازرگانی و كەلتوری و فەرهەنگیەوە چین هێندەی تر خۆی بەدونیا دەناسێنێت و لەڕێگەشیەوە هەژموونی خۆی دەسەپێنێت. • لەڕووی سەربازیەوە: 21. چین خاوەن جبەخانەیەكی ئەتۆمی دانپیادانراوە.ویەكەم تاقیكردنەوەی ئەتۆمی لەساڵی 1964دا ئەنجامداوە،و یەكەم مانگی دەستكردیشی لەساڵی 1970دا هەڵداوە بۆ ئاسمان،چین لەساڵی 2003وە بوە سێهەم وڵات كە مرۆڤی ڕەوانەی بۆشایی ئاسمان كردوە. 22. سوپای ڕزگاری میللی چین یەكەمە لەڕووی خزمەتەوە و گەورەترینە لەسەر ئاستی جیهان.و ژمارەی 5ر2 ملیۆن سەربازە كە لەخزمەتدان.كە لەهێزی وشكانی و ئاسمانی و دەریایی و ئەتۆمی ستراتیژی پێكهاتوە. 23. چین دووەم وڵاتە لە ڕووی گەورەیی بودجەی بەرگریەوە.ساڵی 2009 بڕی 8ر77 ملیار دۆلار بوە ،بەڵام ئەمریكا دەڵێن چین بڕی بودجەی ڕاستەقینەی بەرگری ئاشكرا ناكات ئەگینا لە ساڵی 2008دا لەنێوان 105 بۆ 150 ملیار دۆلاردایە. • لەڕووی وزەوە 24. چین لەڕووی بەكارهێنانی وزەوە گەورەترین وڵاتە.و بەڕێژەی 70% پشتدەبەستێتە سەر بەكارهێنانی خەڵوز لە وەدەستهێنانی وزەدا. ئەمەش بۆتە هۆی پیسبوونی ژینگە لە ئاو و هەوادا.چین 20-30 شاری هەیە كە پیسترین ژینگەیان هەیە لەسەر ئاستی دونیادا. • لەڕووی تەكنەلۆجیاو زانستەوە 25. چین دووەم گەورەترین بودجەی هەیە بۆ توێژینەوە و گەشەكردن لە جیهاندا كە 136 ملیار دۆلارە.بەشێوەیەك 926000 توێژەر هەن و لەمەدا تەنها ئەمریكا لەپێشەوەیەتی بە بونی 3ر1 ملیۆن توێژەر. 26. چین گەورەترین بەكارهێنەری مۆبایل و ئەنتەنێتە لە جیهاندا و 700ملیۆن كەس بەكاریان هێناوە لەساڵی 2009دا. 27. چین گەورەترین بازاڕی فرۆشتنی ئۆتۆمبێلە لە جیهاندا. 28. 17 زانكۆی بەناوبانگی چین لە لیستی زانكۆ بەناوبانگەكانی جیهاندان. • بەم شێوەیە دەبینین توانا ئابوری و سەربازی و سروشتی و مرۆییەكانی چین گەلێك گەورەن و بەهێزن و هەر ئەمەش وایكردوە كە زۆرێك لە ئەكادیمیەكان و چاودێرە سیاسی و ئابوری و سەربازیەكان چین وەك زلهێزێكی ئایندە ببینن.چونكەچین لەساڵی 1978وە دەستیداوەتە بەرنامە و پلانێكی چاكسازی و سیستەمی بازاڕی تاڕادەیەك ئازادی گرتۆتە بەر و بەم هەنگاوەشی چین بۆتە ئەو وڵاتەی كە خێراترین هەنگاوی گەشەكردنی لە جیهاندا هەڵهێناوە.چین تا ئێستا و لەگەڵ ئەوەی كە ڕێوشوێنە توندە ئابوری و كۆمەڵایەتیەكانی خاوكردۆتەوە،بەڵام هێشتاش ئازادیە سیاسیەكانی بەپێی یاسا ڕێكخستوە كە توندن و بواری پیادەكردنیان هێشتا زۆر تەسك و تەنگەبەرن.بەڵام تاڕادەیەكی زۆر باش جێگیری سیاسی و ئابوری و ئەمنی تیادا بەرجەستە كراوە لە سایەی سیاسەتە دیپلۆماتیە هێواش و لەسەرخۆ و بێدەنگەكەیەوە كە ڕێگری كردوە لە خراپبوونی پەیوەندی ناوچەیی و نێودەوڵەتیەكانی و ئەمەش بۆخۆی وایكردوە كە چین بەهێواشی هەنگاو بنێت بەرەو زلهێزبون و بەهێزبوونی لەسەر گۆڕەپانی دونیادا لەهەموو بوارەكانی سیاسی و ئابوری و سەربازی و فەرهەنگی و وەرزش و كەلتور و زمان و ...هتد. • بەڵام سەرەڕای ئەم هەموو دەسكەوت و گەشەكردن و بەهێزبونەش،چینیش وەكو هەموو وڵاتێكی تری فرە نەتەوە و ئاین و مەزهەب و،جیاوازی كەشوهەوا و خاك و دیاردە سروشتیەكانی ترەوە ،بێكێشە و سەرئێشە نیە،كە بونەتە هۆی زیانگەیاندنی گەورە بەتوانا و هێزی چین و بونەتە هۆی دروستكردنی مەترسی گەورە بۆ ئایندەی چین و پلان و بەرنامەكانی بۆ ئایندە و بۆ بوون بە زلهێزێكی زەبەلاح،لەو كێشانەش بریتین لە: 1.كەمی ئاو 2. وشكبونەوەی خاك 3.پیسبوونی ژینگە 4.توانەوەی ڕووبارە بەستەڵەكەكان 5.گێژەڵوكەی خۆڵاوی 6.زیادبوونی دیاردەی بە بیابان بوون كە ساڵانە پانتایی 1 ملیۆن فەدان كە یەكسانە بە 4000 كیلۆمەتر دووجا زەوی لەدەست دەدات. بۆیە هەموو ئەم كێشە و گرفتانە بونەتە ڕێگر و ئاڵنگاری گەورە بۆ هەرچی زووتری پێشكەوتن و گەشەكردنی زیاتری وڵاتی چینە،چونكە ڕووبەڕووبونەوەی هەموو ئەم كێشانە پێویستی بەبودجە و توانای مادی و مرۆیی گەورە هەیە كە ئەمەش بۆخۆی بەزیانی گەورەتر دەشكێتەوە و پێویست دەكات ڕێگە چارەی گونجاو و پێویست و خێراییان بۆ بدۆزرێتەوە. • هۆكاری سەركەوتنەكانی چین لە چیدایە؟ گەلێك هۆكار هەن بۆ ئەم هەموو گەشە و پێشكەوتنە گەورەیە تەنها لەماوەی نزیكەی 70 ساڵدا،ئەوانیش: 1. بوونی بەرهەمێكی زۆر و نرخێكی هەرزان. 2. بوونی دەستی كاری هەرزان. 3. بوونی ژێر خانێكی باشی ئابوری. 4. بوونی ئاستی مامناوەنجی لە تەكنەلۆجیا و شارەزایی و بەرهەمی كوالێتی بەرز تاڕادەیەك. 5. پیادەكردنی سیاسەتێكی ئابوری گونجاوی حكومەت بۆ سەرجەم كەرت و بوارەكان. 6. هەرزانی نرخی دراوی چینی((یوان)). • هەرچەندە تاكو ئێستا حكومەت و دەوڵەتی چین ڕاستەوخۆ خۆی سەرپەرشتی هەردوو كەرتی(( وزە و پیشەسازیە قورسەكان))دەكات،بەڵام لەبەرامبەریشدا ڕێگە و كارئاسانی زۆری كردوە بۆ كەرتی تایبەت،ئەوەتا: • 30ملیۆن كۆمپانیای تایبەت هەیە،كە بە ڕێژەی 33 %بۆ 70% بەرشدارن لەبەرهەمی نیشتیمانی گشتیدا. • بازاڕی پشكەكانی چین پێنجهەمە لە دونیادا وەك متمانەیەك بە بەهێزی ئابوریەكەی. • چین پێگەی 29 هەمینی هەیە لە كێبڕكێ نێودەوڵەتیەكاندا .بەشێوەیەك 37 كۆمپانیای چینی چونەتە لیستی 500 كۆمپانیای گەورە و بەناوبانگی جیهانیەوە((گلۆباڵ فۆرست)) لەساڵی 2009دا. • لە 10 كۆمپانیای زەبەلاحی دونیای لەڕووی ئابوری و وزە و بانكی و پیشەسازی و مۆبایلدا چواریان كۆمپانیای چینین. • 93% دانیشتوان دەخوێنەوە و دەنوسن. • ناوەنجی تەمەن 73 ساڵە. • تەنها 10% ی دانیشتوانەكەی لەژێر هێڵی هەژاریەوەن. • لەچیندا 825000 كەس زۆر دەوڵەمەندن و 100 ملیۆن كەسیش لە ئاستی مامناوەندی دەوڵەمەندیدان. • لەدوای یابان دووەم وڵاتە لەبەكارهێنانی كاڵای خۆشگوزەرانیدا بەڕێژەی 5ر27% لەسەر ئاستی جیهان. لەكۆتاییدا ،دەردەكەوێت كە چین چ وەك وڵات و چ وەك كۆمەڵگایەكی خاوەن شارستانیەتی كۆن و دیرێن و خاوەن مێژوو و دەسەڵات و فەرهەنگ و كەلتورێكی دەوڵەمەند و بەم جێگیریە سیاسی و گەشە ئابوری و بەهێزی سەربازی و ئەتۆمی و فراوانی ڕووبەر و زۆری ژمارەی دانیشتوانی لە ئایندەیەكی نزیكدا ببێتە زلهێزێكی زەبەلاحی زۆر بەتوانا و بچێتە مەیدانی كێبڕكێ لەگەڵ یەكەم زلهێزی دونیادا كە ئەمریكایە و چیدی لە جوغز و چوارچێوەی ناوچەیەك یان كیشوەرێكی بەرتەسك و بچوكدا نەمێنێتەوە و سیاسەتی بێلایەنی و پشوودرێژی وبێدەنگی و كەنارگیری توڕهەڵبدات و بەوپەڕی تواناكانیەوە بێتە ڕیزی یەكەمی كیبڕكێ نێودەوڵەتیەكانەوە و بون و هێز و توانا و مەترسیەكانی خۆی پیشانی هەموانیش بدات،و سەدەی بیست یەكەم بكاتە سەدەی خۆی هەروەك چۆن ئەمریكا لەسەرەتای سەدەی بیستەمەوە هێواش هێواش هاتە پێشەوە و جێگەی بە گەورە زلهێزەكانی ئەوكاتی دونیا لە بەریتانیای مەزن و فەڕەنسا و ڕوسیا چۆڵكرد و خۆی كردە یەكەمین و دەمڕاست و بڕیار بەدەست و تاك جەمسەری بەهێزی دونیای سەدەی بیست و تاكو ئێستاش ،زۆر دوورنیە چینیش هەمان ڕۆڵ و هەمان سیناریۆی ئەمریكا دووپات بكاتەوە. بۆیە هەق وایە وڵاتانی ناوچەكە و ئاسیا و كوردیش لەو نێوەندەدا هەر لە ئێستاوە هەوڵی خۆگونجاندن و نزیكبونەوەی زیاتر بدەن لەگەڵ ورچە بەخەبەرهاتوەكەی چیندا ،گەر بیانەوێت لەم سەدەیەدا كارێك یان هەنگاوێك بەرەو پێشەوە بنێن و هەوڵبدەن بۆ وەدەستخستنی سەربەخۆیی و دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی سەربەخۆ،ئەوەی ئەمریكا و ئەوروپیەكان و ڕوسەكان بۆ كوردیان نەكرد لەسەدەی بیستدا و دوژمنایەتی حكومەتی مەلیك مەحمود و كۆماری مەهاباد و شۆڕشەكانی ئەیلول و نوێی كوردییان دەكرد و تائێستاش بەڕەوای نابینن كە كورد وەك نەتەوەیەكی دێرین و مافخوار و خاك دابەشكراو دوای 100 ساڵ خەبات و قوربانیدان ببێتە خاوەن دەوڵەتی سەربەخۆی خۆی،بەڵكو چینیەكان لەسەدەی بیست و یەكەمدا خەونە لە مێژین و دێرینەكەی بۆ وەدیبێنن.
.gif)
مەریوان وریا قانع لە پەیوەندیدا بە ژنەوە، کۆمەڵێک چەمکی گرنگ ھەن، تا ئەمڕۆ نەبوون بە بەشێکی لە کایەی ڕۆشنبیریی ئێمە کە ڕەنگە بتوانن ھەندێک بینینی جیاواز بخەنە سەر ئەو دۆخەی ژنان ئەمڕۆکە لە کۆمەڵگای ئێمەدا لەناویدا دەژین. لەوانەش بۆ نموونە چەمکەکانی misogyny، واتە ”ژننەفرەتیی“، یان ڕقبوونەوە لە ژن و نەفرەتلێکردنی. یاخود چەمکی سێکسیزم، sexism، بە مانای کردەی دروستکردنی فەرق و جیاوازیی لەسەر بنەمای ڕەگەز و لەوێشەوە ھەڵاوێردەکردن بەرامبەر بە ئافرەتان لەسەر بنەمای مێ بوونیان. ھەردوو چەمکەکە پێویستیان بە چاندنێکی بەرفراوان لەناو ڕۆشنبیریی ئێمەدا و لەناو سیستمی پەروەردە و سیستمی ئەخلاقیی ئێمەدا ھەیە. ”ژننەفرەتیی“ دیاردەیەکی دێرینە و لە زۆربەیا کۆمەڵگاکانی جیھاندا بە فۆرم و شێوازی جیاواز ئامادەیە. نەفرەت و ڕق بەرامبەر بە ژن نەفرەت و ڕقێکی قووڵە بەگشتیی و لەو ژنانە بەتایبەتیی کە بوێری ئەوەیان ھەیە، تەحەدایھەیمەنەی نێرسالاریی و تەحەدای کولتور و پراکتیکی فەحلبوون و تەحەدای فۆرمە جیاوازەکانی پیاوەتیی پەڕگیر بکەن. ئەو ژنانەی لەناو دونیای پیاواندا توانای بەرزکردنەوەی نیشانەی پرسیاریان ھەیە بەرامبەر ئەو بەھا و نرخ و ھێز و پەیوەندییانەی کە وەک بەڵگەنەویست وەرگیراون و بەشێکن لەو ژینگەیەی تیایدا ژننەفرەتیی دروستکراوە، زیاتر لە ھەمووان دەکەونە بەر ڕق و نەفرەتی پیاوان. ژننەفرەتی لە زۆر شوێنی کۆمەڵگادا ئامادایە، لە پێش ھەمووانیشەوە لەناو ئەو ژمارە زۆرە لە پێشداوەریی و نوکتە و وێنە و زاراوەی ژیانی ڕۆژانەدا کە تێکەڵێکی گەورە و ئاڵۆز لە ڕق و بەسوک تەماشاکردنی ژن دروستدەکەن. چەمکی سێکسیزم، sexism، ھێما بۆ ھەڵاوێردن و فەرق و جیاوازیی دروستکردن لەنێوان ژن و پیاوا دروستدەکات لەسەر بنەمای ڕەگەز، واتە لەسەر بنەمای مێبوون و نێربوون. سێسکیزم کردەیە، پراکتیکە، کردەی دروستکردنی جیاوازیی و نایەکسانییە لە نێوان ژن و پیاودا، لەسەر بنەمای ژنبوونی ژن و پیاوبوونی پیاو. لەپشتی کردەی جیاوازیکردن و ھەڵاوێردنەوە ئەو بیرۆکەیە ھەیە کە پیاو لە ژن باڵاترە و توخی پیاو توخمێکی باشتر و چاکتر و پاکترە.. سێکسیزم کردەی جیاکردنەوەی ژن و پیاوە لەیەکتری بە ئامانجی دانەوەی فەزلی ئەمیان بەسەر ئەوی تریاندا، ئەمیان وەک بوونەوەرێکی باڵا و ئەویتریان وەک بوونەوەرێکی نزم دەربکەوێت، بەم مانایە سێکسیزم جۆرێکە لە ڕاسیزم، جۆرێکی تایبەتە لە ڕاسیزم کە تیایدا مێبوون و نێربوون بنەمای جیاکاریی کەسەکانن لەگەڵ یەکتردا و نێربوون لە مێبوون باڵاتر و مانادارتر و باشتر نمایشدەکرێت. چەمکەکانی تری وەک ”نێرسالاریی“، ”فحولەت“، ”پیاوەتیی“، ”باوکسالاریی“ و ھتد.. پێویستیان بەوەیە بکرێن بە بەشێک لە چەمکە سەرەکییەکانی ناو ڕۆشنبیریی ئێمە، تا ئاستی ئەوەی ببن بە بەشێک لە زمانی ژیانی ڕۆژانەی زۆرینەی کۆمەڵایەتیی ئەو کۆمەڵگایە. ژننەفرەتیی و سێکسیزم بەشێکی سەرەکین لە سیستمی کۆمەڵایەتیی، لە ژینگەی ئەخلاقیی و لە فەزای سایکۆلۆژیی تاکەکەسیی و دەستەجەمعیی، بەشێکن لە تۆڕێک لە بەھای کولتوریی و ئە وسیستە ڕەمزییەی لە دونیای ئێمەدا سەروەرە. لە ڕاستیدا ژننەفرەتیی و سێکسیزم لە دونیای ئێمەدا بوون بە ئایدیۆلۆژیا، بوون بە تۆڕێک بیرۆکە و وێنە و گریمانە سەبارەت بەوەی ئافرەت چییە و کێیە، دەبێت چۆن و بە چ شێوەیەک بێت، چ جۆرە پەیوەندییەکی لەگەڵدا دروستبکرێت و بە چ شێوەیەک مامەڵە بکرێت. ژننەفرەتی لە ئاستە ڕۆژانەییەکەیدا مانای ئەوەیە پیاو لەڕووی ئینسانیی و ئەخلاقیی و کۆمەڵایەتییەوە لە ئافرەت بەرزتر و گرنگترە. ئەم دیدە نارسیستییە ھیرارکییە خۆ بە گەورە و بەرززانینە، وادەکات زۆر پیاو پێیان وابێت، ژنان ھەمیشە دەتوانن شتێکی ھەڵە ئەنجامبدەن، مەیلێکی ناوەکیان ھەیە بۆ خراپەکاریی و بێحەیایی و بێشەرمیی ھەیە، ھەڵەکردنی عەقڵیی و ئەخلاقیی و دینیی بەشێکە لە بوونی ژنانەی ئەوان، بۆیە پێویستە بەردەوام لەژێر چاودێریی و ڕکێفی پیاودا بن. ئەم دۆخە وادەکات ژننەفرەتیی و سیکسیزم وەک ئایدیۆلۆژیا و وەک ڕەگەزی سەرەکیی ناو ئەو ژینگە ئەخلاقییە کاربکەن کە لە کۆمەڵگای ئێمەدا دروستبووە، ژینگەیەک تیایدا ژن وەک بوونەوەرێکی کەمنرخ و تاوانبار و حەیابەر مامەلەدەکرێت و چونکە ھەڵەکەنای ھەمەلایەن و ھەمەئاراستەن، بۆیە پێویستە لەھەموو مەودا و ئاراستەیەکەوە کۆنترۆڵ و دیسپلین بکرێن. ئەم بە ئایدیۆلۆژیابوونەی ژننەفرەتیی و سێکسیزم بەڕادەیەک ژیانی ڕۆژانەی تەنیوەتەوە زۆرانێک ھەست بە بوونە بەئایدیۆلۆژییەکەی ناکەن، بەشێوەیەکی نائاگاییانە، ھەم وەک بە بەشێک لە ئەخلاقیی تاکەکەسیی و ھەم وەک بەشێک لە ئەخلاقیی دەستەجەمعیی، کاردەکات. ئەمەش مانای ئەوەی ژننەفرەتیی لە دونیای ئێمەدا بەشێوەیەک بەناوەکیی کراوە، نائاگاھانە بووە بە بەشێک لە زمان و وێنە و پێناسە باڵادەستەکان، بووە بە بەشێک لە چاوەڕوانیەکانی نێرینە لەو وڵاتەدا، ھێندە بەناوەکیی کراوە مرۆڤ زۆرجار ھۆشیارانە ھەست بە ئامادەبوونی ناکات، وا ئاسایی و نۆرماڵ بۆتەوە ھیچ جۆرە گومان و پرسیارکردنێکی ڕاستەقینەی ڕووبەڕوو نااکرێتەوە. سێکسیزم و ژننەفرەتی وەک ئایدیۆلۆژیا دۆخێکی عەقڵی و سایکۆلۆژیی و نەستیی وایان دروستکردوە، بەبێ ئەوەی پێیبزانین ھەموومان بە پلە و ڕادەی جیاواز کەوتوینەتە ناوییەوە. بەبێ دەسکاریکردنی ئەم ژینگە ئەخلاقییە، لەشکرێک ژنکوژ بەڕێوەن کە ھێشتا لەدایک نەبوون.
گۆران قادر * خاوه‌نی بڕوانامه‌ی ماسته‌ر لە زانسته سیاسیه‌كان مێژووی ده‌سه‌ڵاتی سیاسی به‌ستراوه‌ته‌وه به‌ده‌وڵه‌ت‌و حكومه‌ته‌وه له وڵاتانی دیموكراتیدا، به‌ستراویشه‌ته‌وه به‌كه‌سی یه‌كه‌م یان ده‌سەڵاتداری باڵاوه له‌و وڵاتانه‌ی كه‌ڕوو له‌دیموكراتی نین یان پشتی پێنابه‌ستن له‌به‌ڕێوه‌بردنی حوكم‌و كاروباری ده‌وڵه‌تدا، چونكه ده‌سه‌ڵات به‌پێی پێناسه‌یه‌كی باو بریتیه له‌مافێكی به‌خشراو له‌بارودۆخێكی كۆمەڵایه‌تی دانپێدانراودا‌و له‌زۆربه‌ی كاته‌كاندا وشه‌ی ده‌سه‌ڵات ئاماژه‌یه بۆ ده‌سه‌ڵاتی سیاسی به‌خشراو به‌كه‌سێك یان ده‌زگایه‌ك له‌لایه‌ن ده‌وڵه‌ته‌وه. له‌وانه‌شه ده‌سه‌ڵات ئاماژه‌ش بێت بۆ شاره‌زاییه‌كی دانپێدانراو له‌یه‌كێك له‌بواره‌كانی ئه‌بستمۆلۆجی ئه‌كادیمی، هه‌روه‌ها وشه‌ی ده‌سه‌ڵات ئاماژه‌یه بۆ ده‌زگایه‌كی ئیداری كه سه‌لاحیاتی دیاریكراو بدات، ئه‌مانه‌ش واتای ئه‌وه ده‌گه‌یه‌نن كه ده‌سه‌ڵات شكڵ‌و جۆری زۆره، وه‌ك ده‌سه‌ڵاتی سه‌رۆكی خێڵ یان ده‌سه‌ڵاتی باوك له‌خێزاندا، هه‌ربۆیه ده‌وترێت گه‌لێك كۆمه‌ڵگه له‌سیستمه‌كانیاندا په‌یڕه‌وی رێبازی (باوكسالاری) ده‌كه‌ن،كه مه‌نهه‌جێكی باوه له‌ده‌وڵه‌ته عه‌ره‌بییه‌كاندا به تایبه‌تی‌و له‌ناو ده‌وڵه‌ته ئیسلامییه‌كانیشدا بڵاوه. له‌زۆرینه‌ی ده‌وڵه‌ته عه‌ره‌بییه‌كان‌و ده‌وڵه‌ته ئیسلامییه‌كانیشدا زۆربه‌ی كات ده‌سه‌ڵاتی سیاسی چڕده‌كرێته‌وه له‌كه‌سایه‌تی تاكی ده‌سه‌ڵاتدار – سه‌رۆك –دا، یان با بڵێین (كه‌ساندنی ده‌سه‌ڵات .. تاكاندنی ده‌سه‌ڵات)، به‌مه‌ش هه‌موان ده‌كه‌ونه ژێر ره‌حمه‌تی ئه‌و تاكه‌وه‌‌و سه‌رجه‌م ده‌سه‌ڵاته‌كان خڕ ده‌كرێته‌وه‌و چڕده‌كرێته‌وه له‌ده‌ستی كه‌سی ده‌سه‌ڵاتدار یان سه‌رۆكی باڵادا، مه‌ترسیه گه‌وره‌كه لێره‌دا خۆی مه‌ڵاسداوه، ئه‌مه‌ش به‌تاقیكردنه‌وه‌ی ئه‌و وڵاتانه سه‌لمێنراوه كه‌سیستمی دیكتاتۆری تاكه كه‌س به‌ڕێوه‌یان ده‌بات. ئه‌م شێوازه‌ش له‌به‌ڕێوه‌بردنی وڵات ته‌واوی گه‌ل روبه‌ڕوی ره‌نگدانه‌وه‌ی عه‌قڵیه‌تی ده‌سه‌ڵاتدارانه‌ی تاكێك ده‌كاته‌وه له‌وانه‌یه هیچ له‌باره‌ی عه‌قڵ‌‌و كه‌ماڵ‌‌و حیكمه‌ت‌و میانڕه‌وی نه‌زانێت ته‌نها ناوه‌كانیان نه‌بێت، به‌ڵام مانای ئه‌م زاراوانه‌و گۆڕینیان بۆ كرداری به‌رجه‌سته، زۆر دور ده‌وه‌ستێت له‌بیركردنه‌وه‌و كرداری ئه‌و تاكه‌ی ده‌سه‌ڵاتداره – سه‌رۆكه – كه وا هه‌ستده‌كات ده‌سه‌ڵاتە‌كانی ره‌هان، به‌هۆی غیاب‌و ئاماده‌نه‌بونی رێكارو حوكمه ده‌ستورییه‌كان كه‌دیكتاتۆره‌كان كاری پێناكه‌ن، به‌زانینی ئه‌وه‌ی كه ده‌سه‌ڵاتداری زۆردارو دیكتاتۆر زوربه‌ی كات به‌هۆی ده‌زگایه‌ك یان رێكخراوه‌یه‌كی ناو كۆمه‌ڵگه‌وه كار بۆ دروستكردنی ده‌كرێت، به‌هۆی ئه‌مه‌شه‌وه چینێكی هه‌لپه‌رست خۆی تێكهه‌ڵكێش به‌ده‌سه‌ڵات ده‌كات‌و به‌مشێوه‌یه‌ش به‌رژه‌وه‌ندی هه‌ردولا ده‌بن به‌یه‌ك. لێره‌شه‌وه تێبینی ده‌كرێت ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ی پشتده‌به‌ستن به‌سیستمی ده‌سه‌ڵاتی ره‌ها، زۆربه‌ی جار به‌داڕوخان به‌كۆتا ده‌گه‌ن‌و به‌ده‌گمه‌ن وڵاتێك ده‌بینرێت كه چاره‌نوسی خۆی به‌م جۆره ده‌سه‌ڵاته‌وه به‌ستبێته‌وه‌و قوتار بوبێت له‌دۆخی وێرانكاری، به‌واتای چڕكردنه‌وه‌و خڕكردنه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵات له‌ده‌ستی سه‌رۆكێكی باڵادا، وه‌ك ئه‌وه‌ی كه سیستمه سیاسیه‌كان له‌زۆربه‌ی ده‌وڵه‌ته عه‌ره‌بیه‌كان له‌سه‌ری ڕاهاتون، ئه‌گه‌ره‌كانی داڕمانی وڵات دوهێنده ده‌كات له‌ڕێگه‌ی هۆكارگه‌لێكه‌وه كه هه‌ندێكیان به ئاشكرا دیارن، وهه‌ندێكی تریشیان شاراوه‌ن. له‌ده‌وڵه‌ته دیكتاتۆریه‌كاندا یه‌ك ڕا ده‌بینرێت، ئه‌ویش رای تاكی ملهوڕی دیكتاتۆره كه رێڕه‌وه سیاسی‌و ئابورییه‌كان له‌وڵاتدا ئاراسته ده‌كات‌و به‌ڕێوه‌یده‌بات، ته‌نانه‌ت بواره‌كانی دیكه‌ش كاریگه‌رده‌بن به‌م رێبازه، چونكه فێركردن ده‌كه‌وێته ژێر ركێف‌و ره‌حمه‌تی رای كه‌سی ده‌سه‌ڵاتداری دیكتاتۆره‌وه، سیستمی ته‌ندروستیش به‌هه‌مان شێوه، به‌ڵكو ته‌واوی كاروباری كۆمه‌ڵگه‌و ده‌وڵه‌ت به‌شێوه‌یه‌كی مه‌زاجی سه‌رپێیی به‌ڕێوه‌ده‌برێت كه له‌وانه‌یه ده‌وڵه‌ت به‌ره‌و تیاچون ببات. هه‌ندێك بڕیاری هه‌ڵه‌شانه له‌لایه‌ن ده‌سه‌ڵاتداری خۆسه‌پێنه‌وه زه‌ره‌ر وزیانی به‌گه‌له‌كانیان گه‌یاندوه تاڕاده‌ی داڕمان‌و داڕوخان، مێژوی نزیك‌و دورو روداوه سیاسییه‌كانی ناویان، به‌تایبه‌ت له وڵاته عه‌ره‌بییه‌كاندا له‌وه دڵنیامان ده‌كاته‌وه كه ده‌سه‌ڵاتی ره‌ها یه‌كێكه له‌نه‌خۆشییه ترسناكه‌كانی ناو ئه‌م ده‌وڵه‌تانه به‌تایبه‌ت به‌ڕێوه‌بردنی ده‌سه‌ڵات‌و گه‌یشتن پێی، به‌بێگومان ئه‌مه‌ش ده‌رهاویشته‌ی گه‌وره‌ی ده‌بێت له‌سه‌ر ئه‌و وڵاتانه‌‌و توشی زیانی گه‌وره‌یان ده‌كات كه له‌وانه‌یه بگاته راده‌ی داڕوخان، ئالێره‌وه پێویسته له‌سه‌ر سیاسی‌و ئیلیته‌كان – نوخبه‌كان – له‌وڵاتی خۆمان كه پشت ببه‌ستن‌و په‌یوه‌ست بن به‌و كارڕایانه‌ی كه ده‌بنه‌هۆی به‌رگرتن له‌ڕه‌هابونی ده‌سه‌ڵات بۆ تاكێك یان سه‌رۆكێكی باڵا. له‌كۆتاییدا كاركردن به‌م پرنسیپانه رێگر ده‌بێت له‌چڕبونه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵات به‌شێوه‌یه‌كی ره‌ها له‌ده‌ستی هه‌ر تاكێكدا: • چه‌سپاندن‌و بڵاوكردنه‌وه‌ی پرنسیپی فره‌یی (پلورالیزم) له‌كاری سیاسیدا‌و له‌دامه‌زراوه كۆمه‌ڵایه‌تی‌و زانستییه‌كان‌و ئه‌وانی دیكه‌دا، به‌واتای ئه‌م پرنسیپه ببی به‌مه‌نهه‌جێك بۆ رێكخستنی گشتی. • چه‌سپاندنی پرنسیپی ده‌ستاوده‌ستكردنی ئاشتیانه‌ی ده‌سه‌ڵات‌و رێگه‌نه‌دان به‌هیچ جۆرێك بۆ ده‌ست به‌سه‌رداگرتنی ده‌سه‌ڵات له‌ڕێگه‌ی هێزی خۆسه‌پێنه‌وه , وه‌ك چۆن پێشتر له‌كاتی ئینقیلابه عه‌سكه‌ریه‌كاندا كاری پێده‌كرا . • چه‌سپاندنی مه‌نهه‌ج جیاكردنه‌وه‌یده‌سه‌ڵاته‌كان و پێشخستن و گه‌شه‌پێدان و پێشوازی كردنی دامه‌زراوه‌و ده‌زگا سه‌ربه‌خۆكانی ده‌وڵه‌ت . • پاراستنی ئازادی ڕاگه‌یاندن و ئازادی ڕاده‌ربڕین و دامه‌زراوه‌كانی ,وه‌كاركردنی ئه‌م دامه‌زراوانه به‌پێی ڕێكاره یاساییه‌كان به‌شیێوه‌یه‌ك كه‌گره‌نتی كاركردنیان بدرێت و ڕێگه له هه‌ڵكوتانه سه‌ریان بگیرێت . • پشتیوانیكردن له‌تاقیكردنه‌وه‌ی ڕێكخراوه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی كه دامه‌زراوه‌ی چاودێری كاران وپێشێلكاریه‌كانی حكومه‌ت كه‌م ده‌كه‌نه‌وه‌و هه‌ڵه‌كانی ڕاست ده‌كه‌نه‌وه‌و به‌رده‌وام وه‌ك هێزێكی فشار ده‌رده‌كه‌ون. • پێشخستن وگه‌شه‌پێدانی كاری حیزبه سیاسیه‌كان به‌پێی ڕێكاری ده‌ستوری، هه‌روه‌ها چه‌سپاندنی پلورالیزم وزیادكردنی به‌شداریكردن له دروستكردنی بڕیاردا. له‌ئه‌نجامدا پێویسته كاركردن به‌م پرنسیپ وبنه‌مایانه ڕێخۆشكه‌رو هۆكار بێت بۆ تێكهه‌ڵكێشبون و یه‌كگرتویی كۆمه‌ڵگه، وبۆ بنیادنانی ده‌وڵه‌تێكی به‌هێزی شارستانی وسه‌قامگیر وبه‌توانا بۆ دوانه‌كه‌وتن وڕێكردن به‌شایسته‌یی شان به‌شانی كاروان وڕه‌وتی جیهانی پێشكه‌وتو.
ماردین ئیبراهیم چۆن ئه‌م قه‌تڵه روونادات؟ چۆن ئه‌م خوێنه شه‌وی به‌سه‌ردا نایات؟ چۆن ئه‌م به‌ربه‌ریه‌ته به ساردی تێناپه‌‌ڕێت؟ زمان بێلایه‌ن نییه. زمان راسته‌وخۆ په‌یوه‌ندی به فیکره‌وه هه‌یه، بیرکردنه‌وه‌یه‌کی پۆخڵ هه‌ر ده‌بێت له ڕێگه‌ی زمانێکی پۆخڵه‌وه گوزارشت له‌خۆی بکات. به‌یانی له خه‌و هه‌‌ڵده‌ستین تاکو نیوه‌شه‌و ده‌خه‌وین قسه‌کانمان پڕ پڕن له پێشداوه‌ری هه‌ڵه له‌سه‌ر ژنان، ستیریۆتایپ به‌دووای ستیریۆتایپ هه‌زارباره‌ی ده‌كه‌ینه‌وه. نوکته‌کانمان پڕن له گاڵته و به‌که‌مگرتنی ئه‌وان، گاڵته‌کردن به جه‌سته‌یان، به خه‌ون و خولیاکانیان، به هیواکانیان، به سه‌رکێشی و ملنه‌دانیان. مل ناده‌یت؟ ده‌تکه‌م به نوکته، ده‌تشکێنم. خه‌ون و خولیات هه‌یه؟ به جدی وه‌رت ناگرم. سه‌رکێشی ده‌که‌یت بۆ گه‌یشتن به هیواو که‌ڵکه‌ڵه‌ی سه‌رکه‌وتن که‌وتۆته که‌له‌ت؟ ده‌تکه‌م به کۆیله و هه‌موو نه‌ریت و مه‌یله ترسناکه‌کانی کۆمه‌ڵگات لێ راستده‌که‌مه‌وه و تێتبه‌رده‌ده‌م. به نوکته‌کانم له مرۆڤبوون داتده‌ماڵم و ده‌تکه‌م به ئۆبجێکت. گۆرانیمان هه‌یه وه‌ربگێردرێته سه‌ر زمانێکی ئه‌وروپی؛ به‌هۆی زمانه ڕه‌گه‌زپه‌رستی و سێکسیستیه‌که‌ی، گۆینده‌که‌ی به دڵنیاییه‌وه زیندانی ده‌کرێت، گۆرانیمان هه‌یه به خانمی بێهاوسه‌ر ده‌ڵێت 'ده‌ستی دوو'. پێت ناخۆشه پێت بڵێم ده‌ستی دوو؟ ناڕازیت؟ هه‌موو فۆلکلۆر و ئاین و که‌له‌پووری خۆمت به‌گژدا ده‌که‌م. بۆم ده‌لوێت و بێده‌نگت ده‌که‌م. سایکۆلۆجیستمان به تۆنی واعیزێکه‌وه سه‌عاتێک له ته‌له‌فیزیۆن قسه ده‌کات، بۆ وه‌لامدانه‌وه‌ی هه‌ڵه لۆژیکی و حوکمه ئه‌خلاقیه نابه‌جێکانی پێویستمان به پانزه کتێبه، سایکۆلۆجیستمان له ئیبنولبازه‌وه زۆر نزیکتره وه‌ک له فرۆید و یۆنگ، سایکۆلۆجیستمان مێنتاڵیتیه‌که‌ی هه‌مان مێنتاڵیتی کوێخایه‌کی گوندی سه‌ده‌ی نۆزده‌مانه. مه‌لا هه‌یه به هه‌موو دیتۆڵی دنیا زمانی پاک ناکرێته‌وه، له ڕق و کینه و توندوتیژی و هه‌ڵاواردن، پێت ده‌ڵێت سه‌گ، پێت ده‌ڵێت بێشه‌رم و بێچاوڕوو، پێت ده‌ڵێت ڕووبه‌ده‌ر، پێت ده‌ڵێت ڕووت، پێت ده‌ڵێت مۆڵگه‌ی شه‌یتان. پێت ناخۆشه پێت بڵێن مۆڵگه‌ی شه‌یتان؟ پێت ناخۆشه هه‌ر پێت بڵێن خودی شه‌یتان؟ ئینجا هه‌ر پێت ناخۆش بێت. تۆ قسه له فه‌لسه‌فه مه‌که، لێی نازانیت، ئه‌ده‌ب به تۆ نانووسرێت، سه‌رت له ڕۆمان ده‌رناچێت، زمانه‌که‌ت ته‌واو نییه، به جدی وه‌رت ناگرم،ئوتومبێل باش نازانیت لێبخوڕیت، به جدی وه‌رت ناگرم، به جدی وه‌رت ناگرم. به‌ڵام ئێمه کێین ئه‌و قسانه ده‌که‌ین؟ هیگڵ و کانتین؟ شۆبنهاوه‌رین؟ دانتی ن؟ نا، ئێمه پیاوه‌کانی خێڵین، بۆمان ده‌لوێت و واده‌ڵێین و واده‌که‌ین. کامه‌یه جه‌ساره‌ت و قاره‌مانێتیه‌که‌مان؟ ژنان و منداڵانی شه‌نگالمان جێهێشت تاکو بیانکه‌ن به کۆیله‌ی سه‌رده‌م، که‌چی کاتێک نادیه موراد به دڵی ئێمه قسه ناکات، به دڵی ئیگۆی پفتێکراومان قسه ناکات، نێرسالاریه‌که‌مان بریندار ده‌کات، ئه‌وا هه‌موو ئه‌و تراژیدیا گه‌وره‌یه‌مان بیرده‌چێته‌وه، ده‌ستدرێژیه یه‌کله‌دووای یه‌که‌کان و کۆیله‌بوونه‌کان و فرمێسک و ئازارمان بیرده‌چێته‌وه و ده‌ڵێین بۆ باسی کورد ناکات؟ باسی کورد بکات؟ لێی گه‌ڕێ هه‌ر باباسی نه‌کات چونکه هه‌ر ئابڕوومان ده‌چێت باسی بکات. ورچێک به‌چکه‌کانی خۆی ده‌پارێزێت، مریشکێک، مارمێلکه‌یه‌ک، دڕنده‌یه‌کی کێوی به‌چکه‌کانی خۆی ده‌پارێزێت، به‌ڵام ئێمه، پیاوه فالۆس- سێنته‌ر و نێرسالارانی کورد به‌سه‌ر ته‌رمی کچه‌که‌ماندا باز ده‌ده‌ین و ده‌ڵێین 'کچه‌که‌مان حه‌قی خۆی وه‌رگرت؟' ده‌ته‌وێت ئه‌م قه‌تڵه روو نه‌داته‌وه؟ ده‌ته‌وێت ئه‌م خوێنه نه‌كه‌وێته ئه‌ستۆت؟ هیچ مه‌که، هیچ شتێک، ته‌نیا به حوکمه ئه‌خلاقیه‌کانتدا بڕۆره‌وه، به پێشداوه‌ریه‌کانتدا، به ستیریۆتایپه‌کانتدا، به فاڵوس-سێنته‌ریزم و نێرسالاریه‌که‌تدا، به خوتبه دینی و وه‌عزه سایکۆلۆجیه‌کانتدا، به نوکته‌کانتدا، به هونه‌ر و فۆلکلۆر و فیلمه‌کانتدا، به به‌رنامه‌ی ته‌له‌فیزیۆنه‌کانتدا، به زمانه په‌روه‌رده‌نه‌کراوه‌که‌تدا بڕۆره‌وه و بزانه چیت کردووه، بزانه چۆن که‌شوهه‌وایه‌کت سازکردووه که به ئاسانی ئه‌م قه‌تڵه‌ی تێدا بکرێت و ئه‌م خوێنه شه‌وی به‌سه‌ردا بێت.
.gif)
كارۆخ عوسمان سەیری ئەو بەراوردانە بكەن، ببینن چ پارەیەكی ئەو وڵاتە بەھەدەر دەڕوات؟ دەی بۆچی ناپرسن ئاخر بۆچی پلە باڵاكانی ھەرێم ئەم ھەمووە موچەیان بێت و بەم ھەمووە خانەنشین بكرێن و تا ئەمرن لێی بخۆن و دواتریش ھەر خانەنشینیە بەمیرات جێ بمێنێت؟ لەگشت وڵاتێكدا موچەی باڵا ھەیەو كاربەدەستان و بڕیاردەرانی دەوڵەت موچەیەكی زۆرتر لەچاو كارمەندانیتری ئاسایی وەردەگرن، بەڵام جیاوازیەكە ھەرگیز بەمجۆرەی ئێرە نیە. جیاوازی موچەباڵاكانی حكومەتی فیدڕاڵی بەغدادیش وەك ھەرێم نیەو بەجددی كار لەپێناو كەمكردنەوەیان كراوەو چاكسازی زۆریش لەخانەنشیندا ئەنجامدراوە كە بۆئەم قۆناغە جێگەی تەقدیرە. خۆ لەھەرێمی كوردستان ویژدانێك لەنێوان موچەی باڵاو ئاسایی نابینرێت. سەیری ئەو وڵاتانە بكەن كە دەوڵەتی كاریگەرو گەورەن لەجیھانداو موچەی باڵای تێدا چۆنە؛ پەرلەمانتار مەغریب ٣٩٠٠ دۆلار مانگانەكەیەتی و بەلە ٥٥٪ خانەنشین دەكرێت. جەزائیر ٣٠٠٠ دۆلار مانگانەكەیەتی و بەلە ٥٦٪ خانەنشین دەكرێت. مسڕ ٣٠٠٠ دۆلار مانگانەكەیەتی و بەلە ٥٣٪ خانەنشین دەكرێت. بوڵگاریا ٢٠٠٠ دۆلار مانگانەكەیەتی و بەلە ٥٠٪ خانەنشین دەكرێت. توركیا ٣٨٠٠ دۆلار مانگانەكەیەتی و بەلە ٦٠٪ خانەنشین دەكرێت. دانماڕك ٥٠٠٠ دۆلار مانگانەكەیەتی و بەلە ٥٦٪ خانەنشین دەكرێت. فینلاند ٤٠٠٠ دۆلار مانگانەكەیەتی و بەلە ٥٥٪ خانەنشین دەكرێت. ھۆڵەندا ٥٦٠٠ دۆلار مانگانەكەیەتی و بەلە ٦٠٪ خانەنشین دەكرێت. بەلجیكا ٥٠٠٠ دۆلار مانگانەكەیەتی و بەلە ٥٤٪ خانەنشین دەكرێت. بڕیتانیا ٦٢٠٠ دۆلار مانگانەكەیەتی و بەلە ٥٣٪ خانەنشین دەكرێت. فڕەنسا ٥٨٠٠ دۆلار مانگانەكەیەتی و بەلە ٦٠٪ خانەنشین دەكرێت. ئیسپانیا ٢٣٠٠ دۆلار مانگانەكەیەتی و بەلە ٥٢٪ خانەنشین دەكرێت. سوێد ٤٦٠٠ دۆلار مانگانەكەیەتی و بەلە ٥٦٪ خانەنشین دەكرێت. كۆماری چیك و پۆڵۆنیا تەنھا ١٩٠٠ دۆلار مانگانەكەیانەو بەلە ٥٥ خانەنشین دەكرێن. جگە لە توركیا گشت ئەو وڵاتانە مەرجی تەمەنیان داناوە بۆ خانەنشین بوون، بەشێوەیەكی گشتی لەسەروو ٥٥ ساڵیەوە دیاریكراوە. واتا لەخوار ئەو تەمەنەوە گشت ئەندامێكی پەرلەمان یان ئەنجومەنی باڵا دەبێ بچێتەوە سەر ئەوكارەی پێشووی. لەگەڵ ئەوەشدا لەھەریەك لەو وڵاتانەدا جیاوازی نێوان موچەی فەرمانبەرانی ئاسایی و باڵا زۆر كەمە. بۆنمونە لەوڵاتی نەرویج و دانماڕك و سوید موچەی پاككەرەوەیەكی گشتی نزیك ٢٠٠٠ دۆلارە. كەچی لەھەرێمی كوردستان موچەی پەرلەمانتارێك ٨ملیۆن و نیوەو بەدۆلار نزیكەی ٧١٠٠ دۆلارە، واتا ٧١ وەرەقە. كاتێ ئەركی چوارساڵی تەواو دەبێت بەلە ٨٠٪ی موچەكەی خانەنشین دەكرێت، بەبێ مەرجی تەمەن و گەڕانەوە سەركاری پێشووی. بەبێ مەرجەكانی بڕوانامە. ئەو ڕێژەیەش دەكاتە ٦ملیۆن و ٨٠٠ ھەزار دینار بۆ ھەر مانگێك. بەدۆلاریش دەكاتە ٥٧ وەرەقە. جگە لەپەرلەمانتار وەزیرو بریكارو مدیرعام و ڕاوێژكارەكانیش بەھەمان (سەدا) خانەنشین دەكرێن. سەرەڕای ئەوەی كە موچەی كاتی دەوامی وەزیرەكان لە ١٠ ملیۆن دینار تێپەڕ دەكات و نەسریەو ئیفادیشیان كراوەیە. بۆ پەرلەمانتارەكانیش ئیفاد كراوەیەو تەواوی خەرجیەكانیان لەسەر بودجەی پەرلەمانە كە لەبودجەی گشتی تەرخانكراوە. جودایی نێوان ئەو پلە باڵایانەو فەرمانبەرانی ئاسایی گەلێك زۆرە، بۆنمونە؛ مامۆستایەكی گرێبەست كە ڕۆژانە ٤ كاتژمێرو نیو دەوام دەكات و ٤ ھەتا ٦ دەرس دەڵێتەوە تەنھا ٥٠٠ ھەزار دینار وەردەگرێت. پاككەرەوەیەكی ناوشارو سەرشەقامەكان تەنھا ٤٠٠ و ١٠ ھەزار دینار وەردەگرێت. پێشمەرگەیەكی ئاسایی تەنھا ٦٠٠ ھەزار دینار وەردەگرێت و ئابونەی حزبیش (یەكێتی و پارتی) لێی دەگێڕنەوە. سكرتێری دكتۆرێك تەنھا ٣٠٠ ھەزار دینار وەردەگرێت. كرێكارێكی بلۆك و چیمەنتۆ لەڕۆژێكدا (ئەگەر ئیش ھەبێت) تەنھا ٢٠ بۆ ٢٥ ھەزار دینار وەردەگرێت. كرێكارێكی چنینی تەماتەو خیارو كودو باینجان لەڕۆژێكدا تەنھا ١٠ بۆ ١٥ ھەزار دینار وەردەگرێت. ئەوانە بەڕەنجی شان و سوتانەوەی پێست ناچاری بەرگەگرتنی ئەو سەختیەن. لەھەمانكاتیشدا موچەی سەرۆك و جێگرەكانی دەزگا باڵاكانی وەك سەرۆكایەتی ھەرێم و حكومەت و پەرلەمان موچەكانیان لەسەرووی ٢٠ و ٢٥ ملیۆن دینارەوەیە، وەنەسریەیەكی فری و فراوانیان خراوەتە بن دەست و بەئارەزووی خۆیان بەملاو بەولایدا دەدەن. جگە لەبن كۆڵكردنی بودجەی گشتی ئەوە موچەكەیانە كە منەت لەو مانگانەیە ھەر ھەڵناگرن چونكە ئەوانە بەھۆی ئەو گەندەڵی و بەرەڵڵایە ئیداریە بونەتە لۆردو خاوەنی ژێرخانێكی زەبەلاحی ئیقتسادی. دەی وەرن بەراوردبكەین لەنێوان موچەیەكی یەك مانگی ٨٠٠ ھەزاری مامۆستایەكی دامەزراو كە لەتەمەنێكدا خانەنشین دەكرێت بەلە ٥٦٪ ئاخۆ دەكاتە چەند؟ ئاخر بۆچی بۆ پەروەردەكارێك ٤٤٥ ھەزار دینار بمێنێتەوە بە ٤٥ ساڵ خزمەت بەڵام بۆ چوارساڵ دەوامی كەسێكی بێ ئیش كە تەنھا دەست بەرزم و نزم دەكاتەوە ٦ ملیۆن و ٨٠٠ ھەزار دینار بمێنێتەوە؟؟؟ خەڵك دەبێ بپرسێ ئاخۆ كاربەدەستانی ھەرێم ھێندە خزمەتكارو لێھاتوو و نەجیبزادەن ئەم ھەموو پارەیە لەبودجەی گشتی گەل ببەن؟ خۆ ھێشتا باسی موچەو خانەنشینی پلە باڵاكی ناو سلكی سەربازیمان ھەر نەكردیە، ئاخر بۆچی دەبێ لەدۆڵی باڵەیان كە تەنھا ١١ گوندە ٢٤ خانەنشینی لیوا ھەبێت؟ جگە لەخانەنشینانی تری پلە باڵا كە خۆ دەبینێتەوە لە عەمیدو عەقیدو موقەددەم و ڕائید. موچەی خانەنشینی ھەیە ھیچ وارسێكی سەڵت یان خوار تەمەن ١٨ ساڵی نەماوە كەچی پارەكە ھێشتا ھەر دەدرێت. ئاخر بۆ دەبێ موچەی كەسێك كە لەژێر ناوی پەڕینەوە لەڕووباری ئاراس بەقەت موچەی شەش مامۆستا بێت و ژنەكەشی بەھاوسەفەر خانەنشینیەكی یەك ملیۆن و نیوی وەربگرێت؟ ئاخر چ ڕەوایە بەقەد ھەموو خانەنشینی سەربازی دەوڵەتێكی وەك توركیاو ئێران فەرماندەی خانەنشین لەو ھەرێمە گچكەیەدا ھەبێت؟ بۆچی دەبێ بۆ ڕۆژێك كاركردنی پەرلەمانتارێك ٢٨٣ ھەزار دینار بێت و بۆ ڕۆژێكی مامۆستایەك ١٦ ھەزارو بۆ كرێكارێكی كشتوكاڵ ١٠ ھەزارو بۆ پاككەرەوەیەكی سەرشەقام و كۆڵانەكانیش ١٣ ھەزار دینار بێت، ئاخر بۆچی؟ بەڵێ ئەوە بەیاسا چەسپێنراوە، بەڵام خۆ ھەر ئەو یاسایەیە ئەو ھەموو جیاوازیەی دروستكردووە لەنێوانی چینی مشەخۆری حوكمڕان و چینی گشتی ھەژارو چەوساوەدا. ئەرێ لەناو چینی پلەباڵاكان كەس ھەبووە بڵێ: من ئەو موچە زۆرە ڕەت دەكەمەوەو شەق لەو یاسا ھیچ و پوچە ھەڵدەدەم و وەریناگرم؟ دەی خۆ ھەر كەسێ ئەو موچە زۆرە وەربگرێت ڕازی بوونە بەو یاسایەی كە سوڵتە موتڵەقەكان دەریانكردووە...!!! لێرە بەدواوە پێویستە چینی گشتی چەوساوە باش ئەوە بزانێت كە ھەرگیز موچەخۆرێكی موچەزۆر ئامادە نیە دژی ئەو یاسایە بێت و بەجددی كار لەپێناو ھەڵوەشانەوەی بكات ھەتتا بەكردار نەیسەلمێنێت و موچەكە ڕەت نەكاتەوە بۆیە دەبێ ھەر ئەو خەڵكە خۆیان لەدژی گشت موچەخۆرێكی موچەزۆر بوەستنەوەو بڵێن؛ ئەگەر شۆڕشی شاخ بۆ وەھا ڕۆژگارێك بووە نەفرەتی لێدەكەین و دژی دەوەستینەوەو چیتر حوكم بەپێوەری شۆڕشی شاخ قبوڵناكەین و ئیتر كاتی ئەوەیە لەدژی شۆڕشگێڕانی شاخ شۆڕشی شار ھەڵگیرسێنین و ئەوەی ئەوان بەپیرۆزی بزانن ئێمە بەرشەقی دەدەین چونكە ژیانی خەڵك لەدرۆی پیرۆزی خاك بەلامانەوە پیرۆزترە.
.gif)
د.كامه‌ران مه‌نتك ره‌سول حه‌مزاتۆڤ، له كتێبی داغستانی مندا وته‌یه‌كی جوانی نوسیوه:" ئه‌گه‌ر خه‌نجه‌رت له‌به‌ر پشتی خۆت بینی، بزانه خه‌ڵكیش پیاوه! ". ئه‌مه‌ش واتای ئه‌وه‌یه هه‌رچه‌نده به‌هێزیش بیت، پێویسته حیساب بۆ بچووكترین شتیش بكه‌یت و رێزی هه‌موو شتیك بگریت. به‌لام له كوردستان نه‌ك هه‌ر ئه‌مه ناكرێت، به‌ڵكو رێك پێچه‌وانه‌كه‌ی ئه‌نجام ده‌درێت، هه‌ر كاتێك هێزێك هه‌ست به به‌هێزبوونی ده‌سه‌ڵاتی خۆی ده‌كات، هه‌موو ئه‌وانه‌ی تر نه‌ك پشتگوێ ده‌خات، به‌ڵكو سوكایه‌تیان پێده‌كات و ته‌نانه‌ت هه‌وڵی سڕینه‌وه‌شیان ده‌دات!. هه‌رچه‌نده ئه‌و به‌هێزبوونانه‌ی هێزه‌كانی كوردستانیش، ده‌رئه‌نجامی گه‌شه‌سه‌ندنی خودی خۆیان و پێگه‌یشتنی خۆیان وه‌ك ئه‌قڵێكی پێشكه‌وتو و ئه‌فرانده نیه، هێنده‌ی ئه‌نجامی به كۆیله بوون و پاشكۆبوونی هێزه هه‌رێمیه‌كانی تره. ئێمه ده‌بینین له په‌نای هه‌ر كۆیله‌یه‌كی خۆ به‌هیزو به‌زلزان، زڕته‌سۆرێكی هه‌رێمی وه‌ستاوه، كه داری داوه‌ته ده‌ست و داریشی له‌سه‌ر به‌رزركردۆته‌وه!. ره‌فتاره‌كانی هه‌موو هێزه‌كانی كوردستان ئه‌مڕۆ به ئاشكرا ئه‌و مۆركه‌ی پێوه دیاره، به تایبه‌تیش یه‌كیتی و پارتی!. به‌ڵام ئه‌وه‌ی ده‌رهاویشته‌كانی مه‌ترسیدارتر ده‌كات و خه‌ریكه ترسناكتر به‌دیارده‌كه‌وێت، له خۆبایی و به‌خ بوونی پارتیه، كه خه‌ریكه به‌ڕاستی باوه‌ڕ به‌خۆی بكات، كه به‌هێزترین حیزبی كوردستانه‌و خاوه‌نی 45 كورسیه!. له خۆبایی بوونی ئه‌و هێزه، وایكردووه، كه كرۆكه خێله‌كیه‌كه‌ی خه‌ریكه چوارچێوه حیزبه‌كه‌ی به ئاشكرا هه‌ڵده‌دڕێ و له ململانێی نێوان حیزبه‌كانه‌وه، دۆخه‌كه به ئاڕاسته‌ی ململانێی نیوان خێڵه‌كان و گه‌ڕانه‌وه بۆ خاڵی سفرده‌بات!." هه‌موو شتێك له پێناو مانه‌وه‌ی بنه‌ماڵه‌كه‌م و بنه‌ماڵه‌كه‌شم له پێناو مانه‌وه‌ی خۆم". ئه‌م زه‌نگه زۆر مه‌ترسیداره‌و كاریگه‌ریه‌كی ترسناكی له‌سه‌ر كۆی مه‌سه‌له‌ی كورد له قۆناغی ئێستادا هه‌یه. ململانێی پارتیه‌كان له‌گه‌ڵ خێڵه گه‌وره‌كانی كوردستان، له مێژووی ئه‌و حیزبه‌دا، خاڵێكی به‌رچاو و دیاربووه، ته‌نانه‌ت فاكته‌رێكی گرنگ و سه‌ره‌كیش بووه له‌سه‌ر دابه‌ش بوونی خێڵه‌كان به‌سه‌ر دوو به‌ره، به‌ره‌ی حكومه‌ت و به‌ره‌ی دژه حكومه‌ت، به‌شێكیان ناویان له خۆیان نا پێشمه‌رگه‌و چه‌تری خه‌باتی نه‌ته‌وه‌ییان خسته خزمه‌تی خۆیانه‌وه، به‌شه‌كه‌ی ترییش ناوی جاشیان پێبڕا. كه به‌داخه‌وه له كرۆكدا ئه‌وه‌ی هه‌ردوو لای ده‌بزواند، ململانێ خێڵه‌كیه‌كه بوو نه‌ك شتێك به‌ناوی مه‌سه‌له‌ی كورد و گیانی نه‌ته‌وایه‌تی. له قۆناغی ئێستادا پارتی دیموكراتی كوردستان، یاخود وردتر بنه‌ماڵه‌ی بارزانی، خه‌ریكه حكومه‌ت و ململانێ سیاسیه‌كان به ئاڕاسته‌ی جڵه‌وكردنی خێڵه گه‌وره‌كانی تری كوردستان ئاڕاسته ده‌كه‌ن، كه ئه‌مه وایكردوه و به داخه‌وه، به‌شێكی گرنگ خێڵه گه‌وره‌كانی تری كورد، كه هه‌موویان ئه‌گه‌ر خۆیان پێ له بارزانیه‌كان گه‌وره‌تر نه‌بێت كه‌متر نیه، به ئاڕاسته‌یه‌كی تر كاربكه‌ن و هه‌وڵبده‌ن بۆ تێكشكاندنی ئه‌و بنه‌ماڵه‌یه په‌نا بۆ هه‌موو شتێك ببه‌ن، دیاره له دۆخێكی هه‌ستیاری وه‌كو ئه‌مڕۆی ناوچه‌كه‌و كوردستانیش، زۆر باوه‌شی گه‌رمتر كراوه‌یه‌و زیاتر رێزیان پێشكه‌ش ده‌كات. ئه‌مه‌ش له كۆتایدا كورد له جیاتی شه‌ڕی نیوان حیزبه‌كان به شه‌ڕی نێوان بنه‌ماڵه‌و خێڵه‌كان خه‌ریك ده‌كات. بڵاوبوونه‌وه‌ی دمگۆی دروستكردنی فه‌وج له لایه‌ن كۆمه‌ڵێك خێڵ و هۆزی گه‌وره‌ی باشووری كوردستان، ده‌كه‌وێته ئه‌و چوارچێوه‌یه‌وه. بۆیه دیسان بۆ ئه‌وه‌ی نیو سه‌ده‌ی تر گوێی ئه‌م میلله‌ته به‌شه‌ری جاش و پێشمه‌رگه كاس نه‌كرێت، پێویسته ئاڕاسته‌ی ململانێكان به ئاقارێكی تری وادا بڕوا، خزمه‌ت به‌یه‌كڕێزی و به سیاسی كردنی هێزه‌كانی سه‌ر گۆڕه‌پانی باشوور بكات. با ئه‌مجاره‌یان شه‌ڕی نێوخۆیی حیزبه‌كان بچووكتر نه‌كرێته‌وه بۆ شه‌ڕی نێوان بنه‌ماڵه‌و خێڵه‌كان. كه زۆر مه‌ترسیدارو ترسناكتره.
.gif)
كەمال چۆمانی تەنانەت جۆری خواردنەکانی سەدا ٩٩ش لە سەدا یەک جیاوازە؛ سەدا ٩٩ هێشتا دۆڵمە و ساوار و کفتە-بڕوش دەخۆی. نانی بەیانیانیش ماست و گوێز و پەنیر و چای شیرینە، یان سەمون و نۆک. کەچی سەدا یەک ئێستا پیتزا و کنتاکی دەخۆن، نانی بەیانییانیشیان بۆتە "بڕێکفاست". منداڵەکانی سەدا ٩٩ هێشتا لە باخچەی ساوایان و قوتابخانە و خوێندنگەکانی گەڕەکن، هی سەدا یەک لە شوەیفات و سابیس و تیشک. لاوەکانی سەدا ٩٩ دەچنە زانکۆکانی سەلاحەدین و سلێمانیی و دهۆک و سۆران و کۆیە و رانیە و زاخۆ، هی سەدا یەک دەچنە زانکۆکانی ئەمریکیی دهۆک و سلێمانیی و کوردستان، یان جیۆرج واشنتن و کێیمبریج و ئێل-ئێس-سیی. سەدا ٩٩ هێشتا لە خانوێکی سادەدا دەژییێن و گەر نانی گەرم دروستبکەن، یان گەر دۆڵمەی خۆش لێبنێن، لەگەڵ دراوسێکەیان بەشی دەکەن. سەدا یەک ماڵەکانیان چوار پەرژینی لە دەورە و بە سەدان دۆنم زەویی سەدا ٩٩ داگیردەکەن، نابێت هیچ کەسێکیش لە چینی سەدا ٩٩ دراوسێی سەدا یەک بێت؛ سەرۆک قبوڵناکات ئەندامانی مەکتەبی سیاسییش لە دەوری بن، ئەندامانی مەکتەبی سیاسیی قبوڵ ناکەن ئەندامانی سەرکردایەتییش جیرانیان بن، هی سەرکردایەتیی قبوڵیان نییە لە هەمان گەڕەک بژین کە ئەندامانی مەکتەب رێکخستنەکانی لێیە. تەنانەت مەسئول ناوچە و کۆمیتەکانیش قبوڵیان نییە هەمان تەلارسازیی گەڕەکیان هەبێت. سەدا ٩٩ لە رۆژانی جەژندا لە مزگەوتەکان لەگەڵ خەڵکی گەڕەک کۆدەبنەوە، یان دوای نوێژ سەردانی یەکتر دەکەن و پیرۆزبایی لە یەکتر دەکەن، سەدا یەک دەچنە هاوایی و لاس ڤێگاس و مۆناکۆ و بەرشەلۆنە. سەدا ٩٩ بۆ سەیران دەچنە پشت سەیتەڕە، یان قەرەداغ و چۆمان و هەورامان، سەدا یەک بۆ سەیران دەچنە بەیروت و ئەنتاڵیا. سەدا ٩٩ تەنها یەک رۆژ لە چوار ساڵدا دەنگی دەبیسترێت، سەدا یەک لە چوار ساڵ تەنها یەک رۆژ ترسی لە سەدا ٩٩ هەیە. سەدا ٩٩ هەمیشە لەلایەن سەدا یەک فریودەدرێت. سەدا یەک بە ناوی پاراستنی سەدا ٩٩ و بەدیهێنانی خەونەکانی سەدا ٩٩، رێک ٢٨ ساڵە خەونەکانی سەدا ٩٩ دەسوتێنێت. سەدا ٩٩ هێشتاش چاوەڕێیە سەدا یەک خەونەکانی بەدیبێنێت. سەدا ٩٩ دەیەوێت بژیێت، سەدا یەک لەجیاتی سەدا ٩٩ش دەژیێت. سەدا یەک بە ناوی نەتەوەگەرایییەوە ٢٨ ساڵە کەڕامەتی سەدا ٩٩ی نەتەوە دەشکێنێت، کەچی سەدا ٩٩ هێشتاش چاوەڕێیە سەدا یەک دەوڵەتی بۆ دروستبکات. ئەمە چیڕۆکی نیشتیمانێکی ستەملێکراوە، نیشتیمانێکە کە تا دوێنێ لەبەر کوردبون لەلایەن داگیرکەرانەوە ستەمی لێ دەکرا، کەچی هەر دوێنێ کە ستەمکارانی ناکورد نەمان، ستەمکارانی کورد هاتن و بە ناوی پاراستنی کوردایەتیی ستەمیان لێ دەکەن. سەدا یەک منداڵەکانیان کوردییەکی سەقەت قسەدەکەن، یان هەر ناشزانن بنوسن، بێئاگاشن لە عەلی مەردان و کامکاران، بە مامیی و دادییش بانگی دایک و باوکیان دەکەن، کەچی پێیان وایە رۆڵەکانی سەدا ٩٩ رقیان لە کوردستانە چونکە رقیان لە سەدا یەکە، لای رۆڵەکانی سەدا یەک کورد و کوردستان واتا سەدا یەک، دەبێت سەدا ٩٩ لە خزمەتی سەدا یەک بێت چونکە سەدا یەک هۆکاری مانەوەی سەدا ٩٩ یە. ئەم چیڕۆکی دابەشبونی نیشتیمانە بۆ دو کڵاسی جیاواز کە جیاوازییەکەیان بە قەد جیاوازییەکانی ئیمپایەر بیڵدینگ و تەیراوا، بە قەد شێخەڵا و فامیلی مۆڵ، بەقەد زانکۆی ئەمریکیی سلێمانیی و زانکۆی گەرمیان، بەقەد سەری بڵند و دەباشان و ماڵی عومەری خاوەر، بەقەد هێڵی لۆڤ و نازم پێخواس، بەقەد لقی دوی پارتیی-مەڵبەندی یەکی یەکێتیی و سینەما سیروانە، چیڕۆکی کۆتایی ئەو خێزانە ناوەکییەی کوردستانە کە توانای مانەوەی بەرانبەر کۆی ستەمکارییەکان و تراژیدیاکان لە هەناویدا وەک هەڵگۆرد و قەندیل بەهێز بو.
لەتیف حسێن گۆڕین یان قسەكردن لەسەر ناونیشان و شێوازی كاركردنی توێژەرانی كۆمەڵایەتی و دەروونی(دەرچوانی بەشەكانی كۆمەڵناسی و دەروونناسی و كاری كۆمەلایەتی) لەمێژە ناوبەناو قسەی لەبارەوەدەكرێت، بەڵام ئەوەی زیاتر خەیاڵی بەلادا رۆیشتووەو مشتومڕی دروستكردووە، چەسپاندن و گۆڕینی ناونیشانی توێژەرانە لە قوتابخانەكانی هەرێمی كوردستاندا، ئەگەرچی هەمووان دەزانین پێدانی ناونیشان و چەسپاندنی ناونیشان وەكپلەیەكی وەزیفی و ئیداری گرنگەو ناكرێت هەر رۆژەو بە پاساوێك بڕیاری لەبارەوە دەربچێت، ناكرێت ئێمە جیاواز بین (جیاوازبین مەبەستم لایەنە زانستییەكەی پیشەكەیە) لە وڵاتە عەرەبییەكان كە(باحث اجتماعی و نفسی، اخصا‌و الاجتماعی و نفسی) لە ئەوروپاو وڵاتانی خواپێداویش(social worker) ئێمە بێین بە گۆڕینی ناونیشان كاری ئەم توێژە گرنگ و پێویستەی كۆمەڵگە بە بێ هیچ پاڵپشتێكی زانستی و هیچ پرس و رایەك، هەر كابینەیەو ناوێكی بۆ دابتاشن كە لە راستیدا لەبری ئەمكارە زۆر لە مێژە دەبوو ئەم وەزارەتە كاری تری بۆ ئەم توێژە بكردایە تا بیانتوانیایە خزمەتگوزارییەكانیان بەرەو پێشەوە ببەن.. جەنابی وەزیر زۆر ناچمە دواوەو مێژوویەكی دوورت بۆباس ناكەم، لەسەر ئەم بابەتەی كە دەمەوێت بەڕێزتی لێ ئاگادار بكەم، تەنها دەمەوێ ئەوەت بیر بخەمەوە كە دڵنیام ئاگاداریت لێی هەیە لە 22/4/2019 وەزیری پێشوو بە نوسراوی رەسمی سەرباری ناڕەزایی و دەنگی ئێمەمانان و بیرخستنەوەی كۆمەڵێك راستی كاری ئێمە، گوێ نەدرا بە هەموو ئەو قسانەی كە لەوبارەیەوە كران و ناونیشانی هەڵگرانی بڕوانامەی دەروونناس و رێنمایی دەروونی و رێنمایی دەروونی وئاراستەكردنی پەروەردەیی) گۆڕی بە رێنماییكاری پەروەردەیی و دەرچوانی بەشەكانی كۆمەڵناسی و كاری كۆمەڵایەتی بە توێژەری كۆمەڵایەتی هێشتەوە، لە سەردەمی ئەم كابینەیەی بەڕێزیشتدا دیسان ئەم بابەتە بۆتەوە نوسراوو توێژەرت نەهێشتووەو ناونیشانی ئەوانیشت كردووە بە رێنماییكاری پەروەردەیی، تكایە مەهێڵە ئەو قسەیی ناوخەڵكی كە هەیەو دەڵێن وەزیری نوێ كە هات كارەكانی وەزیری پێش خۆی رەت دەكاتەوە بەسەر تۆدا تێپەڕێت.. جەنابی وەزیر دەمەوێت راشكاوانە پێت بڵێم ئەم بابەتە نیگەرانییەكی زۆری لای توێژەران دروستكردووە،بەڵام بە سروشتی كارو هەندێ ئیعتیباراتی تر، توێژەران نایانەوێت لە هیچ بابەتێكدا تەنانەت لەو بابەتانەشی كە هەمیشە غەدریان لێدەكرێت ببنە مایەی كێشە نە بۆ وەزراەت و نە بۆ هیچ شوێن و دامودەزگاو كەسێك، بەڵام بێدەنگیمان مانای كەم توانایی لە قسەكردن و مانای رازی بوون نییە، بۆیە دەمەوێت داوات لێ بكەم كەمێك وردتر لەم بابەتە بڕوانیت و پەلە لە دەركردنی بڕیاری لەم بابەتە نەكەیت... جەنابی وەزیر دەمەوێت بیرتی بێنمەوە، دەبوو وەك وەزیرێكی نوێ لەسەردەمی خۆتدا وەك مێژوویەك كۆبوونەوەیەكت لەگەڵ بەشێكی بەرچاو لە توێژەرانی ناو قوتابخانەكان و وەزارەتەكەت بكردایە، تا ئەوان بە باشی و بە وردی كێشەو گرفتەكانی خوێندكاران و قوتابیان و تەنانەت مامۆستایان و سیستمی پەروەروەردەشیان بۆ باس بكردیتایە، دەبوو لەهەموو ئەو سەردانانەی لەم ماوەیەی كە ئەنجامتدان، سەردانێكیشت بۆلای توێژەرەكان بكردایە، شاندێكی میوانەكانت كەپێشوازیان لێدەكەیت و كۆبوونەوەیان لەگەڵ دەكەیت، دەبوو لانیكەم جارێك لەگەڵ دەستەبژێرێكی توێژەران كۆببویتایەتەوە، بۆ ئەوەی بۆت باس بكەن پێتی بڵێن جەنابی وەزیر ئێمە كە توێژەری كۆمەڵایەتی و دەرونین، لەناو قوتابخانەكاندا بەسەدان توێژینەوەی گرنگ و راپرسی و كاری تر لە چوارچێوەی كاری توێژەریی ئەواندا ئەنجامدراوە، ئەوان تەنها ئامۆژگاری ناكەن، هەرگیزخۆشیان بە ئامۆژگاریكەری كەس نازانن، بۆیە بڕیاری گۆڕینی ناونیشانی توێژەران جگە لە سنورداركردنی كاری توێژەران شتێكی تر نییە.. بۆیە جەنابی وەیزیر من وەك رۆژنامەنوسێك و وەك توێژەرێكی كۆمەڵایەتی داواكارم، چاوێك بەو بڕیارو نوسراوانەدا بخشێنیتەوە كە تایبەتن بەكاری توێژەران، بزانە تا ئێستا بە هەموو ئەو ماندووبونانەی ئەم توێژە دەیكەن و كردویانە لەناو قوتابخانەكاندا، چییان بۆكراوە و بەهۆی ئەو سنورداركردنەی كە لە بواری وەزیفی بۆ ئەوانكراوە لە بەربەست و كێشە زیاتر بۆیان چییان بۆ كراوە، ئێستا ژینگەی كۆمەڵایەتی و دەروونی نەك قوتابخانەكان بەڵكو كۆمەڵگەش بەجۆرێك شێواوە كە تەنها توێژەران دەتوانن تێیدا هەڵ بكەن و خۆشیان و دەروبەرەكەشیان بپارێزن و هەرچی لە توانایاندا هەیە ئەنجامی بدەن و درێغی نەكەن، بۆیە لەبری سنوورداركردنی كارەكانیاندا داواكارم شێوازێك ئالییەت و میكانیزمێكی گونجاو بدۆزینەوە تا توێژەران كراو كاراتر بن، رۆڵیان زیاتر پێ بدرێت و لەم بارودۆخەدا بتوانن هاوكاری وەزارەت و حكومەت و ئەم كۆمەڵگەیە بن، نەك بە بڕیارو نوسراو كارەكانیان سنوردار بكرێت و نیگەران بكرێن...
مەریوان وریا قانع فەیلەسوفی بریتانی سایمۆن بلاکبورن، Simon Blackburn ، (١٩٤٢-..)، لە کتێبی ”باشبوون“دا, Being good، دوو جۆر ژینگە لەیەکتری جیادەکاتەوە. یەکەمیان ئەو ”ژینگە فیزیایی“ سروشتییەیە کە بوونێکی بابەتی ھەیە و مرۆڤ خۆی لەناویدا ئەدۆزێتەوە. دووھەمیان ئەو ”ژینگە ئەخلاقیی“ەیە کە مرۆڤ خۆی دروستیدەکات و لەناویدا دەژیی. ئەم نووسەرە پێیوایە وەکچۆن پێویستە مرۆڤ لە خەمی ژینگەی یەکەمیاندا بێت بۆئەوەی وێرانی نەکات و ژیانی خۆی و نەوەکانی داھاتوو نەخاتە مەترسییەوە، بەھەمان شێوە پێویستە لە خەمی ژینگەی دووھەمیشیاندا بێت بۆ ئەوەی ئازاری مرۆڤەکانی تر نەدات و خۆشی وەک مرۆڤێکی باش و چاکەکار ھەبێت و بژیی. ”ژینگەی ئەخلاقیی“ ئەو کەش و ھەوا فەرھەنگیی و فیکرییە کە دەوری داوین و پێماندەڵێت چۆن بژین، دەستنیشانی ئەوە دەکات چی قبووڵبکەین و چیش قبووڵنەکەین، پێماندەڵێت چی قابیلی ئیعجاب و چی شوێنی نەفرەتلێکردنمان بێت. دستنیشانی ئیدراک و تێگەیشتنمان دەکات دەربارەی ئەوەی ئایا ئەو ژینگەیەی تیایدا دەژین بە باشیی و بە چاکیی بەڕێوەدەچێت، یاخود لە دۆخی خراپبوون و داڕماندایە. لە پەیوەندیشماندا بە ئەوانیترەوە، ئەم ژینگە ئەخلاقییە، دەستنیشانی ئەوە دەکات چی لەسەر ئێمە پێویستە بەرامبەر بەوانیتر ئەنجامیبدەین و چیش پێویستە بەرامبەرمان ئەنجامبدرێت. ئەم ”ژینگە ئەخلاقیی“یە ” کاردانەوە عاتفییەکانیشمان دیاری دەکات، دەستنیشانی ئەوەدەکات چی مایەی فەخرکردنە و چی مایەی شەرمکردنە، چی توڕەمان دەکات و چی وامان لێدەکات سوپاسگوزار و ڕازیبین. پێمان دەڵێت دەکرێت چاو لە چی بپۆشین و چی لەبیرببکەین و چاو لەچیش نەپۆشین و کام شت لەبیر نەکەین. بە کورتیی، ئەم ژینگە ئەخلاقییە سەرچاوەی ”پێوەرە ئەخلاقیی“ەکانمانە. ئەوەی ئەم دیاردەی ژنکوشتنە بەردەوامە لە کوردستاندا بە ئێمەی دەڵێت و نیشانمان ئەدات، بێگومان ئەگەر گوێمان ھەبێت بۆ بیستن و چاومان ھەبێت بۆ بینین، ئەوەیە ئەو ”ژینگە ئەخلاقیی“یەی لە کۆمەڵگای ئێمەدا ئامادەیە، ژینگەیەکە لە ھەموو ڕوویەکەوە بۆگەنی کردوە، شتێکی تێدا نەماوە بەناوی ئەخلاقەوە، پێوەرەکانی لەوە کەوتون بتوان باش لە خراپ و ”ئەشێ“ لە ”ناشێ“ جیابکەنەوە. ”شڵەژانێکی پێوانەیی“ وا دروستبووە، ھەموو توانایەکی پۆلینکردنێکی ئەخلاقیی لەناوبردوە. ئەم ژینگە ئەخلاقییەی ناو کۆمەڵگای ئێمە، لە زۆر ڕووەوە لە دۆخی بەر لە دروستبوونی ئەخلاقدا دەژیی، لە دۆخی پەیوەندییەکی ڕووتی ھێزدا کە چاودێرینەکراوە و سنوورێکی تیادا نەماوە نەھێڵێت بەھێز ھەموو سوکایەتییەک بە بێھێز و توانادار ھەموو ناشیرینییەک بەرامبەر بە بێتوانا ئەنجامنەدات، تا ئاستی کوشتن و لەناوبردن. لەزۆر سەرەوە ئەم ژینگە ئەخلاقییە بۆگەنە، ژینگەی بەر لەدایکبوونی ئەخلاقە. ژینگەی بەر لەدایکبوونی ”ویژدانێکی ئینسانیی“ە کە بەرامبەرەکەی وەک ئینسانێکی یەکسان و خاوەن ماف ببینێت و مامەڵە بکات. ئەوەی دەبێت بگۆڕدرێت ئەم ژینگە نائەخلاقییەیە کە میکانیزمە سەرەکییەکانی بریتین لە دەستەبەرکردنی توانای سوکایەتیکردن بە بەشە لاوازەکانی ناو کۆمەڵگا، لە پێش ھەمووانیشەوە سوکایەتیکردن بە ژنان، وەک بوونەوەری پلە و دو و پلە سێی ناو ئەو کۆمەڵگایە، تا ئاستی سڵ نەکردنەوە لە کوشتنیان وەک ئاژەڵێکی بێماف. ھەنگاوی یەکەم و ھەرە سەرەتاییی ئەم گۆڕینە بەوە دەبێت نەھێڵدرێت تاوانبارانی ئەم کوشتنانە بە ئاسانی بۆی دەرچن.
.gif)
سه‌رتیپ قه‌شقه‌یی پارتی دیموكراتی كوردستان له‌وكاته‌ی هێمن هه‌ورامی، وه‌كو جێگر نارده په‌رله‌مان و ژماره‌ی كورسییه‌كانی خۆی كرد به 45 كورسی، پاشانیش له ڕێگه‌ی هێزه پاشكۆكانیه‌وه توانی نیوه‌ی كورسییه‌كانی په‌رله‌مانی كوردستان مسۆگه‌ربكات، ئیتر په‌رله‌مان وه‌كو سێ سه‌رۆكایه‌تییه‌كه‌ی دیكه‌ی هه‌رێم كه‌وته ده‌ست پارتی. به‌ڵام ئه‌و كۆنتڕۆڵكردنه‌ی په‌رله‌مان به‌مه نه‌وه‌ستا، به‌ڵكو جگه له سكرتێری په‌رله‌مان، سه‌رۆكی نوێی په‌رله‌مانیش كه له پشكی یه‌كێتییه و له لایه‌ن ڕێواز فایه‌قه‌وه سه‌رۆكایه‌تی ده‌كرێت، له‌ماوه‌ی دوو مانگی یه‌كه‌مدا، به‌بێ ئه‌وه‌ی ئاگایی لێبێت به ته‌واوی له خزمه‌تی ئه‌جێنداو به‌رنامه‌ی پارتی ده‌كات. ڕه‌نگه له‌سه‌ره‌تادا، زۆربه‌مان له‌گه‌ڵ ئه‌و بۆچوونه بوو بین ، كه ڕیواز فایه‌ق باشترینی ناو فراكسیۆنی یه‌كێتیه بۆ وه‌رگرتنی پۆستی سه‌رۆكی په‌رله‌مان و پیرۆزبایشمان لێكردبێت به‌بۆنه‌ی وه‌رگرتنی ئه‌و پۆسته، له‌سه‌ر بنه‌مایی باشترین كه‌س ئه‌نجومه‌نی سه‌ركردایه‌تی یه‌كێتیش كردی به كاندیدی ئه‌و حزبه بۆ سه‌رۆكی په‌رله‌مان. سه‌رۆكی په‌رله‌مانی نوێ، هێشتا دوو مانگ به‌سه‌ر واده‌ی وه‌رگرتنی پۆسته‌كه‌ی تێنه‌په‌ڕیوه، رووبه‌ڕووی كۆمه‌ڵێك هه‌ڵه‌ی یاسایی و سیاسی و پڕۆتۆكۆڵی بۆته‌وه، زۆربه‌ی ئه‌و كارانه‌ی كردوویه‌تی له‌وماوه‌یه‌دا، دژه له‌گه‌ڵ بیروبۆچوون خۆی و حزبه‌كه‌شی. هه‌ر له‌دوای ده‌ستبه‌كاربوونی، یه‌كه‌م هه‌ڵه‌ی رێواز فایه‌ق ئه‌وه‌بوو، وه‌ك سه‌رۆكی یه‌كێك له ده‌سه‌ڵاته باڵاكانی هه‌رێمی كورستان به پێچه‌وانه‌ی پڕۆتۆكۆڵ سه‌ردانی كونسڵخانه‌ی توركیای له هه‌ولێر كرد، له‌كاتێكدا له مێژووی په‌رله‌مانی كوردستان ئه‌وه بۆ یه‌كه‌مجار ئاستی ئه‌و سه‌رۆكایه‌تیه به‌و شێوه بهێندرێته خواره‌وه. ڕیواز فایه‌ق، له ماوه‌ی ئه‌و دوو مانگه‌ی ڕابردوودا، هه‌ر به‌وه‌ش نه‌وه‌ستا، به‌ڵكو به‌بێچه‌وانه‌ی عورف و یاسا و په‌یڕه‌وی ناوخۆ، له بڕی ئه‌وه‌ی بانگهێشتی سه‌رۆكایه‌تی حكومه‌ت بكات، یاخود كۆبوونه‌وه‌ی هه‌ردوو سه‌رۆكایه‌تیه‌كه له ناو باڵه‌خانه‌ی په‌رله‌مان به‌ڕێوه‌ببات، به‌داخه‌وه به سه‌ركزی و چه‌مانه‌وه، خۆی جێگرو سكرتێره‌كه‌ی چوونه به‌رده‌م سه‌رۆكایه‌تی حكومه‌ت، جارێكی دیكه له ده‌سه‌ڵاته‌كانی خۆی و دامه‌زراوه‌كه‌ی كه‌مكرده‌وه. بە گوێرەی یاسایی ژمارە (١)ی سالی ١٩٩٢، سه‌رۆكی په‌رله‌مان دەسەڵاتی متمانە پێدان و بانگکردن و لێپرسینەوەی حکومەتی ھەیە، جگه‌له‌وه‌ش بە گوێرەی بریاری ژمارە( ١) ی ساڵی ٢٠٠٥، پەرله‌مان مەرجەعی باڵای یەکلایکردنەوەی پرسە چارەنووس سازەکانە. بە گوێرەی پەیرەوی ناوخۆ، حکومەت لە بەردەم پەرلەمان لێپرسینەوەو پرسیاری لێ دەکرێت، لە ھیچ برگەیەك و یاسا بڕیارێك نە ھاتووە حکومەت کۆبوونەوە لەگەڵ پەرلەمان بکات و بانگهێشتی بکات. لە عورفی پەرلەمانی کوردستان نەبووە سەرۆکی پەرلەمان بۆ کۆبوونەوە بچێته لای سه‌رۆكی حكومه‌ت، لە ھەموو تەمەنی پەرلەمانی کوردستان تەنانەت لە سەردەمی که‌مال کەرکوکی و ئەرسەلان بایزیش، کە دوو کارەکتەری ته‌واو پابه‌ندی حیزب بوون، ئه‌وه‌یان نه‌كرد. ئێستا ئەپرسین کە نە یاساو نە عورف و نە پڕۆتۆکۆڵ لە ھیچ پەرلەمانێکی دونیاو عێراق و کوردستان ڕێگە بە سەردان و کۆبوونەوەی لەم جۆرە نادات، ئەبێت بۆچی سەرۆکی پەرلەمانی کوردستان کە دکتۆرای لە یاسا ھەیە لە بەرامبەر چی ئەو کارەی کردو ئەوەنده‌ی تر ھەیبەتی پەرلەمانی سووك کرد؟! ناوبراو، ئه‌وه‌نده لاوازه ته‌نانه‌ت له‌كاتی كۆبوونه‌وه له‌سه‌ر داڕشتنی به‌رنامه‌ی كارو پرسه یاساییه‌كانی ده‌سته‌ی سه‌رۆكایه‌تی په‌رله‌مانیش، له بڕی ئه‌وه‌ی جێگره‌كه‌ی كه هێمن هه‌ورامیه بچێته ژووره‌كه‌ی، خۆی ده‌چێته ژووره‌كه‌ی هێمن هه‌ورامی. ئه‌گه‌ر باسه‌كه بێته سه‌ر ئیجرائاته یاسایی و كارگێرییه‌كانی ناو په‌رله‌مان، دیسانه‌وه ناوبراو وه‌كو كه‌سێكی لاواز ده‌رده‌كه‌وێ، چونكه جێگره‌كه‌ی به ته‌واوی كۆنتڕۆڵی باڵه‌خانه‌ی په‌رله‌مانی كردووه، دواین جار ئه‌وكاته‌ی یه‌كێتی سه‌رۆكی دیوانی په‌رله‌مانی دیاریكرد، ڕاسته‌وخۆ دوای ئه‌وه هێمن هه‌وڕامی جێگری سه‌رۆكی دیوانی له په‌رله‌مان دیاریكرد، به‌بێ ئه‌وه‌ی پشت یه هیچ یاساو ڕینماییه‌ك ببه‌ستێ. بۆ دواجار هه‌فته‌ی ڕابردوو سه‌رۆكی په‌رله‌مان به‌رده‌وام بوو له‌سه‌ر هه‌ڵه‌كانی و سه‌ردانی مه‌سعود بارزانی كرد، به بیانوی ئه‌وه‌ی پرسی ده‌ستوور له‌گه‌ڵ لایه‌نه‌كان تاوتوێ ده‌كات، ئه‌و چوونه‌ی بۆ لای مه‌سعود بارزانی، جگه له‌وه‌ی پڕیبووه له موجامه‌له‌و سه‌لماندنی، كه ماڵه خاڵوان و دایكی پارتین، له هه‌مانكاتدا سه‌لماندنی شه‌رعیه‌تی به مه‌رجه‌عبوونی بارزانیدا له شوێنی په‌رله‌مان، كه حزبه‌كه‌ی خۆی به‌ر له هه‌موو لایه‌نێك دژی وه‌ستانه‌وه. چوونی سه‌رۆكی په‌رله‌مان بۆ لای بارزانی و مه‌كته‌بی سیاسی به جیاواز، ده‌رخه‌ری ئه‌وه‌یه كه لای سه‌رۆكی په‌رله‌مان، مه‌سعود بارزانی مه‌رجه‌عی پارتی و هه‌موو كورده، چونكه ئه‌گه‌ر وانییه ده‌بوایه ناوبراو له‌گه‌ڵ بارزانی و مه‌كته‌بی سیاسی به جیاواز دانه‌نیشتبووایه، یاخود له‌گه‌ڵ یه‌كێكیان دابنیشتبووایه. ئایا سەرۆکایەتی پەرلەمان لە مەولا سکرتێری حیزبەکان و مەکتەب سیاسیەکان بە جیا دەبینێت، یاخود ته‌نها بۆ بارزانی به‌و شێوه‌یه ؟ سه‌رۆك هێشتا له‌نێو په‌رله‌مان له‌گه‌ڵ فراكسیۆنه‌كان سازانی دروستنه‌كردووه‌و هیچ كۆبوونه‌وه‌یه‌كیشی له‌گه‌ڵ سه‌رۆك فراكسیۆنه‌كان نه‌كردووه له‌سه‌ر پرسی ده‌ستوور، كه‌چی خه‌ریكی ئۆكه‌ی وه‌رگرتنه له بارزانی. ئەرکی پەرلەمانی کوردستانە کاری به پەلەو جدی بکات بۆ تەواوکردن و ئامادەکردنی پرۆژەی دەستوری ھەرێمی کوردستان ، لە بری گەڕان لەدەرگای ئەو حیزب و ئەو سەرۆك، چونکە لە لایەك بەگوێرەی مادەه (١٢٠ ) لە دەستوری عێراق مافی ھەرێمە دەستورمان ھەبێت ( کە دوای ١٤ ساڵ لەو مافە دەستوریە بەڵام ھەرێم نەبوو بە خاوەن دەستور). لە لایەکی تر بە گوێرەی برگەی دوو لە مادە سێی یاسای ژمارە (٤)ی ساڵی ٢٠١٥ یاسای ئامادەکردنی دەستوری کوردستان ئەرکی پەرلەمانە، کە ماوەی لیژنەی دەستور درێژ بکاتەوە، ئەم یاسایە بەرکارەو بەرھەمی سازان و ململانێی رابردووە لەسەر پرۆژەی دەستور بە تایبەت ھەوڵ و قوربانی لایه‌نه‌كان له‌سه‌ر ئه‌و پرسه. له یاساکەی ڕابردوو، نەووتراوە بە تەواوبوونی خوولی چوار لیژنەکە ھەڵدەوەشێتەوە، ئیتر چ پێویستییه‌ك ھەیە لەدەرگای حیزبەکان بدرێت، ڕێگە پێدانیان لێ وەربگرن کە پەرلەمان لەم خولە بۆ پرۆژەی دەستور چی بکات، ھەموو ھەوڵ و قوربانییەکانی رابردوو سفر بکرێتەوە، لە لایەن دامەزراوەیەك، کە بە گوێرەی بریاری ژمارە (١ ) ی ساڵی ٢٠٠٥ مەرجەعی باڵای یەكلایکردنەوەی پرسە سیاسی و یاسایەکانە و خۆی چاودێری جێبەجێکردنی یاسایەو کەچی چاوەرێی فه‌رمووی حیزب و سەرۆکەکان دەکات. روونیشە لیژنەکە لە ماوەی ٩٠ رۆژ کە بۆیان دیاری کرا بە گوێرەی ھەمان یاسا لە ساڵی ٢٠١٥ تەنھا توانیویانە دوو بەش لە پرۆژەکە بنووسنەوە، به‌بێ یه‌كلایكردنه‌وه‌ی خاڵە ناکۆکەکان، ھەرچەندە دەبوو دوای کاراکردنەوەی پەرلەمان لە ٢٠١٧ یەکەم کاری پەرلەمان کاراکردنەوەی لیژنەی دەستوور بێت، بەڵام نەیان کرد. لە لایەکی تر بە گوێرەی بڕگەی چوار لە مادەیی دووەمی یاسایی ژمارە چواریی ساڵی 2015 ھەمان یاسا ھاتووە بڕیارەکانی لیژنەیی دەستووریی ھەرێم بە سازان دەردەچێت. لێرەشدا ئەرکی سەرۆکایەتی ھەرێمە کار بۆ ھێنانە کایەی ئەوسازانە بکات کە پێویستیەکی یاسای و سیاسییە، نه‌ك ده‌سته‌ی سه‌رۆكایه‌تی په‌رله‌مان. به‌گه‌ڕانه‌وه بۆ پرۆژەیی دەستوو له ڕابردوو، راستییه‌ك دەرئەکەوێت کە سازان لە نێوان لایەنەکان یەکلا نابێتەوە، بۆ نموونە پرۆژەی دەستوریی ھەرێم دوایی پەسند کردنی لە پەرلەمانی کوردستان بە یاسایی ژمارە( ٢٩) لە ساڵی ٢٠٠٩ بە کۆی دەنگی پەرلەمان کە ٩٧ دەنگ بوو، بەڵام بە ھۆیی نارازیی بوونی ھەندێ لایەن راپرسییەکە دواخرا لەسەر پڕۆژەکە. دواتر ساڵی ٢٠١٣، جارێکی تر وویسترا راپرسی لەسەر بکرێ دووبارە دواخراو دواتر بە یاسایی ژمارە (١٩)ی ساڵی ٢٠١٣ لە برگە دوو پرۆژەکە گەڕایەوە پەرلەمان. دواتر لە ساڵی٢٠١٥ لەبری کارکردن لەسەر پرۆژە گەڕاوەکەی دەستوور و کارکردن لەسەر خاڵە ناکۆکەکان، ھەڵسان پرۆژەیی دەستوریان بەلاوەناو سەر لە نوێ دەستیان بە نووسینەوەی کرد. ئێستاش کە پەرلەمان ئەرکی کاراکردنەوەی لیژنەی دەستوری لە ئەستۆیە بۆ نووسینەوەیی پرۆژەکە، بە گەرانەوە بۆ رابردووشئەوا دووبارە لایەنەکان بە بیانوویی جۆراو جۆر ناگەنە سازان. بۆیە گرینگە ئەمجارە پڕۆژەی دەستوور بنووسینەوە لە خاڵە ھاوبەشەکان و خاڵە ناکۆکەکانی وەكو سیستەمی سیاسی و پرسی دین و ده‌سه‌ڵات و هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكی هه‌رێم و ھەندێ خاڵی تر کە لە کاتی نووسین دێتە ئاراوە ، ئەوکات لەبڕی گەرانەوە بۆ سازانی لایەنەکان بگەرێینەوە بۆ راپرسی گەل بۆ برگە ناکۆکەکان. ئەو کاتە ئەرکی سەرۆکایەتی دەست پێ دەکات بۆ دۆزینەوەی ڕێگا چارەیه‌ك بۆ یەکلایكردنەوەی خاڵە ناکۆکەکان بەمەش دەبین بە خاوەنی دەستورو جێگیر بوونی سیستەم و دامەزراوەکانی ھەرێم، دروست بوونی دادگایی دەستوریی کە چاودێریی ناکۆکی و دەسەڵاتەکان دەکات . ئه‌گه‌ر سه‌رۆكی په‌رله‌مان به‌و شێوازه كاركردنه به‌رده‌وام بێت، مێژوویه‌كی باش بۆخۆی تۆمار ناكات، ناوی ده‌چێته خراپترین سه‌رۆكه‌كانی پێنج خولی په‌رله‌مانی كوردستان، ئۆباڵی نه‌هێشتنی شكۆیی په‌رله‌مانیشی به ته‌واوی ده‌كه‌وێته ئه‌ستۆو، هیچ كادیرێكی یه‌كێتیش چی دیكه مافی ئه‌وه‌ی نابێت باسله‌وه‌بكات، كه مونا قه‌هوه‌چی پارتیه‌و خزمه‌تی ئه‌جێندای پارتی ده‌كات، چونكه سه‌رۆكه‌كه‌ی خۆیان به ده‌نگی یه‌كێتییه‌كان هه‌مان ئه‌و كاره ده‌كات، كه مونا ده‌یكات ؟!
.gif)
هیوا سەید سەلیم جۆن مەگوفۆلی، سەرۆك كۆماری وڵاتی تەنزانیا كە لە نێو خەڵكی بە بڵدۆزەری دژ بە گەندەڵی ناسراوە، وڵاتەكەی ساڵی 2016 بە پێی ڕاپۆرتی رێكخراوی شەفافیەتی نێودەوڵەتی لە ریزی یەكەمی ئەو وڵاتانە ریزبەند كرابوو كە گەندەڵیان تیایدا یەكجار زۆرە. مەگوفۆلی، كە لە ساڵی 2015 لە هەڵبژاردنی ڕاستەوخۆ بە سەرۆكی تەنزانیا هەلدەبژێردرێت، خاوەنی بڕوانامەی دكتۆرایە لە كیمیا و پێشتر لە یەكێك لە خوێندنگا ناوەندیەكان مامۆستا بووە، دوای دەستبەكاربوونی وەك سەرۆكی وڵات، بۆ رزگاركردنی وڵاتەكەی لە پەتای گەندەڵی چەند بڕیارێك دەردەكات وە چەندین رێوشوێن بە پڕاكتیكی دەگرێتەبەرە، دەكرێت بۆ ئێستای هەرێمی كوردستان وەك ئەزموونێكی كرداری بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی سوودی لێوەربگیرێت. كۆماری تەنزانیا كە 85% داهاتەكەی لەسەر كشتوكاڵە و رێژەی بێكاری تیایدا 3% یە، بەڵام وەك هەر وڵاتێكی تری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ڕووبەرووی گەندەڵی بۆتەوە، بە هاتەنە سەر دەسەڵاتی (جۆن بۆمبیە ماگوفۆلی) ئەم رێوشوێنە دژی گەندەڵی و بەهەدەردانی داهاتی دەوڵەت گیراوەتە بەر. - دوورخستنەوەی هەریەك لە سەرۆكی ئاژانسی رووبەڕوبوونەوەی گەندەڵی و سەرۆكی بەرژەوەندیەكانی سەندنی باج. - لادانی هەریەك لە بەرپرسی یەكەمی گواستنەوەی هێلی ئاسنین و بەرپرسی بەندەرەكان، بەهۆی دیارنەمانی پارەیەكی زۆر لە داهاتی بەندەری دارالسلام. - دوورخستنەوەی 10 هەزار فەرمانبەر بەهۆی بوونی بڕوانامەی تەزویر . - نەهێشتنی رێوڕەسمی ئاهەنگی سەربەخۆیی وڵات و تەرخانكردنی تێچووی پارەی ئەو مەڕاسیمە بۆ قەڵاچۆكردنی نەخۆشی كۆلێرا كە ئەوسا لە تەنزانیا بڵاوببوەوە. - كەمكردنەوەی ژمارەی وەزیرەكانی كابینەكەی لە 30 وەزیرەو بۆ 19 وەزیر. - فشارخستنە سەر وەزیرەكان تا داهات و موڵك و ماڵیان بۆ دەستەی دەستپاكی ئاشكرابكەن. - هیچ وەزیرێك و بەرپرسێكی باڵا بەبێ رەزامەندی سەرۆك بۆی نیە سەردانی دەرەوەی وڵات بكات و لە كاتی سەردانیش نابێت لە كورسی پێشەوەی فرۆكە (VIP) دابنیشن، ئەركی پەیوەندییەكانی دەرەوەی وڵات و كاروبارە دبلۆماسیەكان لەلایەن باڵوێزەكان ڕادەپەڕێنرێت ئەویش بۆ كەمكردنەوەی خەرجیەكان. - دیدار و كۆنفراسە حكومیەكان نابێت لە هوتێلە گرانبەهاكان سازبكرێن. - بۆ بەشداری لە كۆبوونەوەكانی كۆمەنلویس كە تەزانیا وەك ولاتێكی كۆن داگیركراوی ژێر دەستەی دەوڵەتی بەریتانی تیایدا ئامادەدەبێت، شاندی ولاتەكەی لە 50 كەسەوە كەمكردەوە بۆ 4 كەس. - میزانیەی ئاهەنگی دەستبەكاربوونی پەرلەمانی لە 100 هەزار دۆلار بۆ 7 هەزار دۆلار كەمكردەوە، ئەو پارەی گواستەوە بۆ كەرتی تەندرووستی. دەتوانین بڵێین هەموو ئەو دیاردانەی كە لە تەنزانیا هەبوون لە هەرێمی كوردستانیش بە زیادەوە بوونیان هەیە، هەر لە گەندەڵی بەرفراوان لە جومگەكانی حكومەت تا بەهەدەردانی پارەی زۆر، وە بوونی هەزاران فەرمانبەری بن دیوار و خانەیشینی ناشایستە . سەرۆك كۆماری تەنزانیا بەو كارانەی كە ئەنجامی داون بۆ بەرنگاری گەندەڵی، مێژووێكی بۆ خۆی تۆماركرد و ئێستا لە میدیاكان بەشان و باڵی هەردەدرێت و چەندین نازناوی وەك (بڵدۆزەری گەندەڵی و دەڕاسەی دزەكانیان) لێ ناوە . لە هەرێمی كوردستان پرسی گەندەڵی لە قۆناغێك دایە كە هیچ لایەنێكی فەرمی و نا فەرمی نكۆڵی لێناكات، كاتێكیش لە رێوشوێنانەی سەرۆكێكی وەك سەرۆكی تەنزانیا دەڕوانین، هیوا دەخوازین بەرپرسانی ئێرەش پرسی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی و شەڕی گەورە مافیاكان لە وتارەوە بكەن بە كردار، بۆ ئەم مەستەش خوازیارین مەسروور بارزانی وەك سەرۆكی كابینەی تازە لە حكومەتی هەرێمی كوردستان ببێتە مەگوفۆلی كوردستان . ئەو بەراوردەمان لە نێوانی ئەزموونی تەنزانیا و هەرێمی كوردستان كرد، بۆ ئەوەی ئەزموونی جوانی وڵاتان نیشانی بەرپرسانی ئێرە بدەین، وە ئومێدیش دەكەین بارزانی لە ئەنجامدانی چاكسازی لە سەرۆكی تەنزانیا تێپەڕێنێت ، ئەی پێشینان نەیان ووتوە (كوێر دووچاوی ساغی دەوێت)
.gif)
د.رێبوار کریم بڕیاروایە کۆتایی ساڵی (۲٠۲٠) لەعیراقدا سەرژمێرییەکی گشتی لەژێر ناوونیشانی (ئامار بۆ گەشەپێدان) بەڕێوەبچێت. ئێستاش لیژنەیەکی سەرانسەری لەسەر ئاستی عیراق، بەهەرێمی کوردستانیشەوە، بۆ دروستکراوە.. پرسیارە سەرەکیەکە ئەوەیە: کورد چۆن خۆی بۆ ئەم سەرژمێرییە ئامادە کردوە؟! بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە، پێویستە کۆمەڵێک بەرچاوڕوونی بخەینەڕوو: یەکەم: لەماوەی (۸٥) ساڵی رابردودا، ژمارەی دانیشتوانی عیراق لە (٤ ملیۆن)ەوە بوە بە (۳۸ ملیۆن). واتە نزیکەی (۹) ئەوەندە. زۆرترین ئەم زیادبونەش لە ناوچەکانی خوارووی عیراقە. دووەم: زیادبونەکە بێ سنورە، فەوزەوی و نارێکخراوە، نە خەڵك رێکیخستوە. نەدەوڵەت رێوشوێنی بۆ داناوە. بەپێی هەندێ پێشبینی تا ساڵی (۲٠۳٠) ئەو زیادبونە دەگاتە نزیکەی (٥۱) ملیۆن. سێیەم: گرفتەکانی بەردەم کورد ئەمانەن: 1. کورد بەشێکی ناوچەکانی لەدەستداوە، خەڵكێکی زۆری ئاوارە بوە. لەجیاتی کارکردن بۆ گەڕانەوەی خەڵکەکەی لەچوارچێوەی رێکەوتنێکی سیاسیدا، لەبری ئەوە سەرقاڵی هەوڵدانە بۆ ئەوەی لە هەندێ ناوچەی کێشەلەسەر ئەو راپرسیە ئەنجام نەدرێت. بەڵام زۆرینەی داواکارییەکان بەو ئاراستەیەن کە لەوێش ئەنجام دەدرێت. ئەگەر ئەنجامدرا کورد چی ئەکات؟ 2. یەکێک لەکێشەکانی نێوان هەرێم و بەغدا بریتی بوە لەدیاریکردنی رێژەی ئیستحقاقاتی هەرێم کە سەرەتا (۱۷٪) بو بە بەردەوام کەمبوەوەو دواتر بڕدرا. ئێستا لە بودجەی (۲٠۱۹)دا بە (۱۲.٦۷) جێگیرکرا. ئەوەی گرفتە ئەوەیە لەسەرژمێری گشتیدا ژمارەی دانیشتوانی هەرێم ناگاتە رێژەی (۱۷٪). ئەمەش واتە کەمبونەوەی ئیستحقاقاتی هەرێم. 3. ترس هەیە لەوەی ئامادەیی تاکی کورد لەئێستادا بۆ بەشداری لەپرۆسەی سەرژمێری گشتیدا لاواز بێت و دەرگاکانیان بەرووی تیمەکانی ئەنجامدەری سەرژمێریدا نەکەنەوە. بەوپێیەی لە پرۆسە مەدەنیەکانی ئەم چەندساڵە کەمەی رابردوو بەشدارییان کەمبۆتەوە، بۆ نمونە هەڵبژاردنەکانی ساڵی (۲٠۱۸). بەکورتی و بە کوردی، تا ئێستا کورد وەک بابەتێکی تەکنیکی تەماشای سەرژمێری گشتی دەکات نەوەک پرسێکی سیاسی، لەکاتێکدا ئەو بابەتە تەواو سیاسییە. راستە هەرێمی کوردستان ئەندامی هەیە لە لیژنەی ئامادەکاری سەرژمێری گشتی عیراق. بەڵام ئەم بابەتە سیاسییەو پێویستە بە زووترین کات لە ئەجێندای رێکەوتنی نێوان هەرێم و بەغدا بێت. گرنگە هەرێمی کوردستان لەوە تێبگات هەمو ئیستحقاقێکی داهاتو بەندە بە رێژەی دانیشتوانی هەرێمی کوردستان لەچواچێوەی عیراقدا. چارەنوسی ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی هەرێمیش تاڕاددەیەکی بەرچاو پەیوەستە بەو سەرژمێرییەوە. د.رێبوار کریم محمود ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق
.gif)
د. دانا حەمەعەزیز سوپای عێراق لە ئەزمەڕ و کۆڕێ شکا، پێشمەرگە بەرگریەکی باشی کرد. کۆسرەت رەسوڵ سەرکردایەتی شەڕەکەی کۆڕێی کرد، مەسعود بارزانی لە پێشمەرگەکانی زۆر نائومێد بوو، لە دیانا قسەی بۆ خەڵك کرد و وتی کە ئەو جارێکی تر ئامادە نیە ئاوارە ببێتەوە! ئەم قسەیەی بارزانی لەوکاتەدا حسابی بۆ نەئەکرا، چونکە ئەو لە دوای ١٩٧٥وە، لە ناوچەی سۆران غایب بوو، دەسەڵات و هەژمونی سیاسی و چەکداریی لەچاو یەکێتی یەوە سنوردار بوو. دەستپێکردنی گفتوگۆی بەرەی کوردوستانی لەگەڵ بەعس، هاوکات بوو لەگەڵ دەرکردنی بڕیاری ٦٨٨ی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی و دیاریکردنی باکوری هێڵی ٣٦ ی پانیی وەك ناوچەی دژەفڕین بۆ پاراستنی کورد. هاوپەیمانان، پێچەوانەی حەزی تورکیا، مەڵبەندی تەنسیقی سەربازی (MCC )یان لە زاخۆ جێگیر کرد. سەرباری ئەو پشتیوانیە زۆرە نێودەوڵەتیەی لەکورد ئەکرا و، لەگەڵ زەلیلیی سەدام، گفتوگۆی بەرەی کوردوستانی لەگەڵ بەغدا، سەرکردایەتی سیاسی کوردی کرد بە دووبەشەوە. تاڵەبانی گفتوگۆی بۆ کاتکوشتن و گەڕانەوەی ئاوارەکان بەکار ئەهێنا. هەفتەی یەکەمی مانگی ٦ ی ١٩٩١ لە گەڵالە بووین، بێسیمەکەمان کراوە بوو، بارزانی لە بەغدا و مامجەلال لە خێوەتەی ماوەتەوە بە بێسیمی ڕاکاڵ بەکراوەیی قسەیان ئەکرد، بارزانی: "مامجەلال وەرە بۆ بەغدا، هەموو شتێك تەواو بوە و میری داوای تۆ ئەکا بۆ ئیمزاکردنی حوکمی زاتی، ئەبو ئەحمەد سڵاوی هەیە بۆت...". مامجەلال: "کاک مەسعود تۆ جارێ وەرەوە بۆ ئێرە، لێرە قسە ئەکەین، بەڵام گرنگە کە ئاسانکاریی بکرێ بۆ دوورینەوەی گەنمی ئەمساڵ، دۆخی ئابوری خەڵک خراپە...". مامجەلال پێی وابوو سەدام ڕیسوایە و ڕوخانی تەنها پەیوەندی بەکاتەوە هەیە. بەڵام لەگەڵ گفتوگۆ و چونی کاك مەسعود بۆ بەغدا، پارتی چوە بەرەی ڕژێم، لە گەرمەی کۆڕەودا، سەدام یەکسەر بارزانی و کەسوکارەکەی لە سەری ڕەش نیشتەجێکرد، بارزانی سووربوو لەسەر حوکمی زاتی و، دۆستایەتی سەدامی لە پشتیوانیی نێودەوڵەتی زۆرپێ باشتر بوو. ناکۆکیەکان فراوان بوون، پارتی هەموو شتێکی لەگەڵ بەغدا یەکلایی کردبۆوە، تاڵەبانیش وڵات بە وڵات ئەگەڕا بۆ فراوانکردنی بەرەی دژ بەسەدام. هاوینی ١٩٩١ هێزەکانی یەکێتی بە فەرماندەیی جەبار فەرمان، سوپای عێراقیان تا نزیك جەلەولا ڕاماڵیی، بەڵام لە مامەڵەیەکدا بارزانی لەبەغدا سازشی لەسەر کوڵەجۆ کرد. کۆتایی هاوینی ١٩٩١، هێزێکی سوپای بەعس گەیشتنە دوکان بۆ دەرهێنانی تۆڕبینەکانی پرۆژەی کارۆئاویی دوکان. هێزێکی یەکێتی بەسەرکردایەتی جەبارفەرمان و فەرماندەیی مام رۆستەم پێشیان بە هێزەکەی بەعس گرت و بەرەو کەرکوك ناردیانەوە . کاك مەسعود لەم هەڵوێستە زۆر توڕە بوو لە بروسکەیەکی کراوەدا بۆ لقی چوار وتی: "جەبارە ڕووتە و ڕۆستەمە کوێر ساحێبی کوردوستان نین ، هەرئیستا هێزێکی هەزار کەسیی ئەنێرمە سەریان...". کۆسرەت ڕەسوڵ بۆ ئاسایی کردنەوەی دۆخەکە، ئەوشەوە خۆی هاتە سەر بێسیمەکە و ئەیویست ڕاستەوخۆ قسە لەگەڵ بارزانیدا بکا، کۆسرەت : "کاکە من کۆسرەتم ئەمەوێ قسە لەگەڵ کاک مەسعود بکەم... " . بەڵام عەدەد جیهازەکەی ئەیوت "بەخوا کاك کوسرەت، کاك مەسعود خەوتوە"، ئەو شەوە کۆسەرەت خۆ چو بۆلای بارزانی! ناکۆکیەکان لەسەر حوکمی زاتیەکی سەدام و مافی چارەی خۆنوسینەکەی یەکێتی، تا ئەهات قوڵتر ئەبۆوە، دواتر هەموان لەسەر هەڵبژاردن پێك هاتن. ئەبوو ١٧ی ئایاری ١٩٩٢ هەڵبژاردن بکرێ، بەڵام تەزویرکردنی مەرەکەبی دەنگدان لەگەڵ گەیشتنی بە زاخۆ، هەلبژاردنی بۆ دوو رۆژ دوا خست و ئەوەش سەرەتای دەرکەوتنی گەورەترین ناپاکیی و چاندنی یەکەم تۆوی خیانەتی تەزویر کردن بوو لە دەنگی خەڵك، بۆیە لەجیاتی چارەسەر، هەڵبژاردن ناکۆکیەکانی قووڵتر کردەوە، لە بادینان لە سەدا سەد و یانزەی خەڵك دەنگی دا واتە ٣٠ هەزار کەس لەسەروو ژمارەی دانیشتوانی بادینانەوە دەنگیاندا. لە کاتێکدا لە سلێمانی لەبەر کەمی سندوق تەنها لە ٧٤% دەنگدرابوو. ئۆکتۆبەری ١٩٩٢ لەسەر تیرۆرکردنی سادقی شەرەف کەندی، یەکێتی هەموو پەیوەندیەکانی لەگەڵ ئێران پچڕاند، تاکە ڕێگەی پەیوەندی یەکێتی بە دنیای دەرەوە لە زاخۆوە بوو. پارتی زۆر بەئاگاییەوە مامەڵەی لەگەڵ ئەم بابەتەدا ئەکرد، بەئاشکرا بوونی بارەگا و تەنانەت وجودی یەکێتی لە بادینان رەتئەکردەوە، ئەم ڕەتکردنەوەیە مێژوویەکی خوێناویی هەبوو کە بە کوشتنی برایم عەزۆ و ٣٦ پێشمەرگەی یەکێتی دەستی پیکرد لەساڵی ١٩٧٦دا. پارتی بەدرێژایی ساڵی ١٩٩٣ و ١٩٩٤ چەندین جار پەلاماری کۆمیتەی زاخۆی یەکێتی دا، هەفتە نەبوو هێزی چەکداری پارتی گەمارۆی مەڵبەند و ڕادیۆ و تەلەفزیۆنی یەکێتی لە دهۆک نەدەن، گەنجەکانی ئۆردوگای کۆڕێت گاڤانا ی نزیك ئامێدی کە لە بنەڕەتدا خەڵکی ناوچەی باڵەکایەتی بوون، هەمویان بەخۆبەخش هاتبونە دهۆك بۆ پاسەوانیی بارەگاکانی یەکێتی. هاوینی ١٩٩٣، تیرۆری سیاسی لە بادینان دەستیپێکرد، چەندین پێشمەرگە و کادری یەکێتی و حیزبەکانی تر لە بادینان تیرۆرکران لەوانە سادق عومەر، ڕەئوف کامل ئاکرێی، حاکم تەحسین، ڕێناس و .... . پارتی پەیوەندی لەگەڵ هەر چوار دەوڵەتەکە، سەدام و تورکیا و ئیران و سوریا زۆرباش بوو، یەکێتی لەگەڵ ئێران و سەدام سنورەکانی داخراو بوون. ڕۆژی یەکی ئایاری ١٩٩٤ عەلی حەسۆ میرخان چوە سەر قەڵادزێیەکان، عەلی نەبی و مام جوتیار بۆ ناوبژیی چووبوون، هەردووکیان کوژران و عەلی میرخانیش کوژرا. پارتی یەکسەر دەستی گرت بەسەر گومرگی برایم خەلیل و هەموە فەرمانبەرەکانی یەکیتی دەرکرد و دەستبەسەرکرد، دەستیگرت بەسەر سەرجەم بارەگاکانی یەکێتیدا لە بادینان بێجگە لە دەرکار عەجەم و ئاکرێ کە یەکێتی تیایاندا باڵادەست بوو. پارتی، حزبوڵای ئەدهەم بارزانی کە لقێکی پارتی بوو لەناو ئێراندا هێنایە حاجی ئۆمەران، ڕۆژی دواتر یەکێتی دەستی گرت بەسەر بارەگاکانی پارتیدا لە سلێمانی. کۆتایی هەفتەی یەکەمی مانگی ئایار ١٩٩٤، بەناوی ئاساییکردنەوەوە، ڕێباز و هێزەکەی لەبەرزاییەکانی ئاکرێ هاتنە خوارەوە، دەستبەجێ پارتی بەقسەی خۆش ڕێباز و مەلا سلێمانی گرت و هەردووکیانی کوشت. دووەم هەفتەی مانگی ئایار هێزەکانی ئەدهەم بارزانی بە پشتیوانی ئێران، لە پێچەکانی نێوان چۆمان حاجی ئۆمەران، کەمینیان بۆ حەسەن کوێستانی و حیمایەکانی دانا و هەموویان کوشتن، ئێران دەستی کرد بە تۆپبارانی ناوچەی باڵەکایەتی کە بە دەست یەکێتی یەوە بوو . پارتی هێزی لە کێلێ و سنورەکانی مەریوان پێنجوێن و هەڵەبجە کۆکردەوە. هەفتەی یەکەمی مانگی ئابی ١٩٩٤، پارتی لە کێلێ وە بە پشتیوانی تۆپخانەکانی سوپای پاسداران قەڵادزێ بە تۆپی ١٧٥ملم تۆپباران کرد و نزیکە ٦٠ هاوڵاتی کوشت و بریبدار کرد. دۆخەکە لە پارێزگای سلێمانی ئاسایی بۆوە، مامجەلال بارەگاکانی لە سلێمانی بۆ پارتی کردەوە، بەڵام لە بادینان دۆخەکە ئاسایی نەبۆوە، پارتی ئامادەنەبوو پارەی گومرگی برایم خەلیل تەسلیم ی حکومەت بکاتەوە. لەو ماوەیەدا تەنها یەك ملیۆن دیناری (ئاسن)ی نارد بۆ حکومەت! جەولەی دوەمی شەڕ پارتی هێزێکی گەورەی لەسەر شەقڵاوە کۆکردەوە و یەکێتی لەو شارۆچکەیە قەتڵوعام کرد. یەکێتی داوای وەستانی هێرشەکەی سەرشەقڵاوەی کرد، پارتی رازی نەبوو. کۆسرەت رەسوڵ چوە پارلەمان و وتی ئەگەر پارتی هێرشی سەر شەقڵاوە نەوستێنێ، یەکێتی هەولێر ئەگرێ، بەڵام پارتی گوێی پێنەدا. کۆتایی ساڵی ١٩٩٤ یەکێتی هەولێری گرت، هێزەکانی ئێران چۆمان و گەڵاڵە و قەسرێ یان لە یەکێتی گرت و تەسلیمی پارتی یان کرد، یەکێتی هێزەکانی پارتی لە سلێمانی دەرکرد و ڕەوانەی هەڵەبجەی کردن. پارتی لە هەڵەبجەوە بە چەك و جبەخانەی ئێرانی لەگەڵ بزوتنەوەی ئیسلامیدا چەندین هێرشیان هێنایە سەر سەیدسادق و تا گامێش تەپە هاتن. پارتی لە کەسنەزان و کانی قرژاڵە و بەحرکەوە چەندین جار هێرشی هێنایە سەر هەولێر، بەڵام هەمووی شکستی هێنا. مانگی ئازاری ١٩٩٥، یەکێتی هێزێکی زۆری بردە هێڵەکانی پێشەوە بەرامبەر سوپای سەدام. مامجەلال بارەگای خۆی بردە سەنگاو، کۆسرەت چوە ناوچەی مەخمور. لە چاوەڕوانی ڕودانی ئینقلاب لە بەغدا، یەکێتی هێرشێکی گەورەی کردە سەر سوپای عێراق لە گەرمیانەوە تا ئاسکی کەڵەك. پارتی ئەمەی بە هەل زانی، لە دواوە پەلاماری یەکێتی دا، هێرشی بردە سەر هەولێر بەڵام دیسان شکا. سوپای پاسدارانی ئێران، هێزێکانی پارتی لە مەریوانەوە گواستەوە بۆسەر سنور، هێزەکەی پارتی بە پشتیوانی تۆپخانەکانی هێرشیان بردە سەر پێنجوێن و بۆماوەی دوو ڕۆژ دەستیان بەسەردا گرت. لە هەڵەبجەوە دیسان بە پشتیوانی تۆپخانەی ئێران لەگەڵ بزوتنەوەی ئیسلامی هێرشیان هێنایە سەر سەیدسادق و شارەزوور. یەکێتی بەتەواوی گەمارۆدرابوو، لەنێوان پارتی و بزوتنەوەی ئیسلامی و بەعس و ئێراندا، هیچ دەروازەیەکی پەیوەندی بە دنیای دەرەوە نەمابوو. ئێرانیەکان منەتیان بەداخستنی رادیۆکەی دیمۆکرات نەبوو، ئەیانوت پارتی زۆر لەوە زیاتری بۆ کردون زۆر زیاتریشیان بۆئەکا. پاش سێ ساڵ لە پچرانی پەیوەندی، کۆتایی هاوینی ١٩٩٥، ئێران ڕێگەیدا یەکێتی نوێنەرایەتی لە کرماشان بکاتەوە. نۆڤەمبەری ١٩٩٥ ئاغای موحەمدی بە نوێنەرایەتی هاشمی ڕەفسەنجانی سەرکۆماری ئێران هاتە هەرێم و سەردانی تاڵەبانی و بارزانی کرد، ئەو کاتە لە کرماشانەوە بەرەو تاران ئەڕۆیشتم، لێپرسراوی ئیتیلاعات بەرلەوەی بەرگەی تارانم بداتێ، هێرشێکی باشی کردە سەر یەکێتی و تاڵەبانی، ئەو وەڵامدانەوەی منی بەدڵ نەبوو، وتی "ئێمە یەکیتی و پارتی هەردووکیان باش ئەناسین، یەکێتی ئامانی نیە و نابێتە دۆستمان، ئەوەتا هەفتەی پێشو مستەفا چاوڕەش لە کۆنگرەی حزبی دیمۆکرات لە بۆڵێ، قسەی ناشیرینی بە ئێران وتوە، وتوێتی یەکێتی و دیمۆکرات هاوخوێن و هاوخەباتن، تۆ سەیرکە بزانە پارتی هەرگیز ڕێگە بە دیمۆکرات و کۆمەڵە ئەدا یەك بارەگایان لە ناوچەکەی ئەودا هەبێ...." ! برایم خەلیل دەروازە و پردی سەرەکی هەریم بوو بە دنیای دەرەوە، حاجی ئۆمەران دووەم دەروازەی هەرێم بوو هەردوکیان بەدەست پارتی وە بوون. پارتی گەمارۆیەکی قورسی ئابوری و هاتوچۆی خستبوە سەر هەولێر و سلێمانی و گەرمیان، دۆخی ئابوری ئەم ناوچەیە زۆر خراپ بوو، خەڵك تەواو ماندوو بوو، هەموو ئەو هاوڵاتیانەی بەختی گەیشتنیان بەئەوروپا ڕەش بوو، لە کاتی سنورداشکردنەودا لە برایم خەلیل بەدیل ئەگیران، فەلاقە و هەندێکیشیان بێسەروشوێن ئەکران، لەکاتێکدا تارق عەزیز و ماهر عەبدولڕەشید و ئەمیر ئەنباری و سەرانی بەعس بە ڕێزەوە لێرەوە هاتوچۆیان ئەکرد. لەسەرەتای ١٩٩٦ وە تا حوزەیرانی ئەوساڵە، پارتی چەند هیرشێکی دیکەی کردە سەر هەولێر بەڵام هەمووی شکستی هێنا. پارتی تەواو نائومید بووبوو لە گرتنی هەولێر. لە حوزەیرانی ١٩٩٦، پارتی پەلاماری سورچیەکانی دا، سەرۆك و عەشیرەتەکەی خەڵتانی خوێن کرد، جەوهەری حسێن ئاغا بۆ تۆڵەکردنەوە پەنای بۆ چەند لۆردێکی بریتانی برد، بەڵام بێ هودە بوو. ناوەڕاستی حوزەیرانی ١٩٩٦، هێزێکی سوپای پاسداران، لە حاجی ئۆمەرانەوە هاتنە سپیلك لەنێوان خەلیفان و هەریر کە هێزیکی گەورەی پارتی لێبوو، لەوێ بۆ مەشق و رەسەد گرتن لە شوینەکانی دیمۆکرات سێ ڕۆژ مانەوە. ئەم هێزە لە حاجی ئۆمەرانەوە گەرایەوە پیرانشار(خانێ) و دوایی بۆ ناوچەی مەریوان. ئێران گوشاری تەواوی خستە سەر یەکێتی کە ئەبێ ئەم هێزە لە سلیمانی یەوە بچیتە هەیبەت سوڵتان بۆ لێدانی دیمۆکرات لە کۆیە. یەکێتی حزبی دیمۆکراتی ئاگادارکردەوە کە شوینەکانیان چۆڵ بکەن، هێزەکەی ئێران بە سلێمانی دا هاتنە هەیبەت سوڵتان، ڕۆژێکی تەواو بوردومانی بارەگاکانی دیمۆکراتیان کرد بەڵام هیچ زیانێکی گیانی لێنەکەوتەوە و تەنها یەك ژن بە سوکی برینداربوو بوو. ریکەوتنی ئێران و پارتی وابوو کە هێزەکە لای پارتی یەوە بگەڕێتەوە حاجی ئۆمەران، بەڵام هەر بە سلیمانی دا گەڕایەوە مەریوان. سەرەتای ئابی ١٩٩٦ یەکیتی پەلاماری پارتی دا، نیاز دەرگەڵەیی بەخۆیی و هێزەکەیەوە تەسلیمی یەکێتی بوو، یەکێتی هەموو باڵەکایەتی گرت لە حاجی ئۆمران و چۆمان و گەڵاڵەوە هەتا سیدەکان. پارتی لە ڕادیۆوە هەڕەشەی لە یەکێتی کرد کە ئەو ناوچانە چۆڵ بکا ئەگەر نا خۆی ئەزانێ چی ئەکا. قادر خان ی برای کەریمخانی برادۆست، بە هێزیکەوە لە کێلە شینەوە هاتبوە ناوچەکە و لەوێ پارتی بە دیل گرتی و لەناوی برد. پاش چەند ڕۆژێك لە ڕۆژی کۆتایی ئابدا، سوپای بەعس بە سەدان دەبابە و دەیان هەزار حرس جمهوری یەوە پەلاماری هەولێری دا و گرتی و تەسلیمی پارتی کرد. تورکیا دەورێکی باڵای هەبوو لە بێدەنگیی هێزی ئاسمانی هاوپەیمانان بەرامبەر ئەم دەستدرێژییەی سەدام. تورکیا، گرتنی هەولێری بە دەسکەوتی گەورە بۆ کۆتایی هاتنی پرسی سەربەخۆیی کورد لێکدایەوە، ڕۆژێك دوای ٣١ی ئاب، ئانکەرە یەکسەر داوای کشانەوەی MCC کرد لە زاخۆ. پێشتر زۆر دژی بوونی MCC بوو لەناو هەرێم و داوای ئەکرد کە ئەبێ لەناو تورکیادا بێ. سنوری ئێستای دێگەڵە لەلاین تورکیاوە و، بە قەڵەم و چاودێری ڕاستەوخۆی جەنەراڵ حەسەن قابڵان کێشراوە، بۆیە سڕینەوەی زۆر قورسە!
.gif)
ئومێد حەمەعەلی بیرکردنەوە دەربارەی جەوهەر و واتای ئەم چەمکە پێویستی بە وریایی هزریی و قووڵبینی و ئەخلاقی دیموکراسییانە هەیە لەداوەریکردن دا, ئەمەش بۆ ئەوەیە لەلایەک تێگەیشتنمان بۆ خیانەت دووربخەینەوە لە حوکمی ئایدۆلۆژیی موتڵەق و میزاجی کەسی, یان دەستەجەمعیی, گروپی دیاریکراو و حیزبی, کە وادەکەن واتایەکی دیاریکراو و روون بۆ خیانەت نەمێنێتەوە. دۆخی خیانەت لەکوردستان بەو ئاستە گەیشتووە, کە خەریکە بەتەواوی مانای خۆی لەدەستدەدات و دەبێتە چەک و ئامڕازێکی لاستیکی بەدەست گروپ و حیزبەکانەوە و, هەرچۆن بەرژەوەندییان بیخوازێت بەو شێوەیە بەکاریی دەهێنن و لێکدانەوەی بۆ ئەکەن. بەرئەنجامی ئەم شێواندنەی مانای خیانەت دوو شت دروستبووە: یەک, خیانەت لە دیاردەیەکی بێزلێکراوە و قەدەغەکراوی مێژووییەوە گۆڕاوە بۆ ڕێگایەکی پەنابۆبراوی حیزبی, بەشێوەیەک بۆ یەکلاکردنەوەی ململانێ و مانەوە بێ سڵەمینەوە ئەنجامی دەدەن. دوو, حیزب و هێزە سیاسییەکان لەم ماناشێواندنەی چەمکی خیانەتدا, زۆر ئاسان و تەنانەت بە ئاشکرایی لەپرۆسەی خیانەتکردندا بەشداردەبن و خەریکی ماکیاژکردنی سیاسی خیانەتن و پاساو و ئەرگۆمێنتسازیی بۆ ئەکەن. لەڕاستیدا ئەم حاڵەتە لەروویەکەوە هێمایە بۆ داڕووخانی تەواوەتی ئەخلاقی و پرەنسیپی سیاسی و ئینسانیش لە هێزە سیاسییەکاندا, چونکە بوونی ئەخلاق و پرەنسیپ و هۆشیاریی دژ بە فۆرمە جیاوازەکانی خیانەت ڕێگە بە دەرکەوتنی دیاردەکە نادات. لەدۆخی سیاسەتی حیزبیدا لە کوردستان, ناڵێم بەگشتی و بە موتڵەقی, بەڵام لەئاستێکی فراواندا خیانەت تەنیا لەچەند ئاستێکدا وەک خیانەت ڕەخنەی لێدەگیرێ و وەک خیانەت تەماشدەکرێت: یەکەم, لەکاتێکدا حیزبە رکەبەرەکەت خیانەتی ئەنجام دابێت, یان ئەنجامی بدات, ئەوە خیانەتە و تۆ وەک نوسەریی دژی خیانەت, وەک سیاسی دژی خیانەت, تۆ وەک چالاکوانی دژی خیانەت خۆت نیشاندەدەیت, بە پێچەوانەوە خیانەت و هەڵەکوشندە سیاسیی و نیشتمانییەکانی حیزبەکەی خۆت وەک حیکمەت و پێویستی مێژوویی و هۆکاریی پێشکەوتن و نیشانەی بەهێزیی گروپ و حیزبەکەت دەبینیت. ئەمە جیا لەوەی ئاماژەیە بۆ دووڕوویی و دووپێوەریی هزریی و ئەخلاقی, ئاماژەشە بۆ ئەوەی حەقیقەت لەم نێوانەدا تێکشکێندراوە و ئەوەی لە گەڕەکی حیزبێکدا خیانەتە, لە گەڕەکی حیزبێکی تردا وەک شەرەفمەندی باسیدەکرێت. دووەم, یەکێک لە کێشە گەورەکانی حیزبی کوردی نادیموکراتیبوونەکەیەتی لەنێوان خۆیاندا و لەناو خودی خۆیاندا, بەئەندازەیەک زۆرجار جیاوازبوونیان لەیەکتر و بیروبۆچوونی جیاوازیی ناوخۆی خۆیان بە خیانەت پێناسەدەکەن. حیزبەکان لەئێستادا هێندە نوقمی بێ روئیایی سیاسی و نیشتمانی بوون زۆربەکەمی کێشەجەوهەرییەکان دەبێتە پرسی گفتوگۆ و دیالۆگی ناوخۆیییان و, گیرۆدەی ڕووبەڕووبونەوە و تەخوینکردنی ئەو ڕەخنە و بیروبۆچوونە جیاوازانەن کە لەهەناوی خۆیانەوە دەردەکەون. ئەقڵی حیزبی بەتەواوی دژی ئەقڵ و ئەخلاقی دیموکراتییە لەدەڤەریی ئێمەدا و ئەمەش بووەتە پەروەردەیەکی سیاسیی ڕووکەشی و فاشییانە, بەشێوەیەک دونیا بڕوخێت نابێتە پرسیاری جیددی بۆی, وڵات تەسلیمی شەیتان بکرێ ڕاناچڵەکێت, چون تەنیا خەریکی عیبادەتی بتە سیاسی و وەهمە سیاسییەکانێتی. بۆ ئەوەی کەمێک ئەم ئەقڵییەتە حیزبییە راچڵەکێنیت و پەلامارتبدات, ئەوەندە بەسە ڕەخنە لە سەرۆکە فشەڵ و وەهمە سیاسییە پوچەکانی بگریت. بۆ ئەم ئەقڵییەتە خیانەت ئەوەیە پێی بڵێیت سەرۆکەکانت و حیزبەکانت فشەڵ و بێناوەرۆکن, یان بێ ناوەرۆکبوون, وە ئەوەی تۆ وەک حەقیقەت دەیبینیت جگە لەوەهمێک هیچی ترنییە. رەنگە گرینگترین بیرکردنەوە ئەوەبێت چەمکی خیانەت لەم شێواندن و بەلاڕێدابردن و بینین و پێناسەکردنە ئایدۆلۆژی و حیزبییە ڕزگاربکات.
.gif)
هێمن عەبدولقادر تاکە شتێک کە مرۆڤ لە هەر ئاژەڵ و زیندەوەرێکی تری ناو سروشت جیادەکاتەوە (پەروەردە)یە ، مرۆڤ ئەگەر (پەروەردە)ی لێبکەیتەوە ئەبێتەوە بەو مرۆڤە کێویەی کە هەزاران ساڵ پێش ئێستا پەلاماری دەیناسور و شێر و پڵنگی داوە ، حەزی مرۆڤ بۆ پەلاماردانی ئەوانی تر تێگەشتنێکی (ئەنپرۆپۆلۆژیە) ،ئەگەر پەروەردە نەما مرۆڤ دەگەرێتەوە سەر هەمان ئەو یاسایەی کە پێش (پەیمانی کۆمەڵایەتی) لە جەنگەڵدا کاری پێکراوە ، وەک کۆمەڵناسی گەوەرەی ئەڵمانی (سۆفسکی) دەڵێ (گەر پەلامار نەدەیت پەلامار ئەدرێێت) ، لەبەر ئەوە :- ئەوە پەروەردەیە کە مرۆڤی گۆڕیوە لەبری ئەوەی لەگەڵ کەڵبە و نینۆکی شێردا زۆران بگرێت بەڵکو باوەش بکەن بەیەکدا و یاری بکەن. ئەم پەروەردەیەش لە فڕێدانی کلێنکسێکەوە دەست پێدەکات هەتا ئەگاتە چونێتی ڕێز گرتن لە درەخت و ئاژەڵ و باڵندەکان ئەم پەروەردەیە لە چۆنێتی ڕێز گرتنی دراوسێکانتەوە دەست پێدەکات هەتا ئەگاتە ئەو ئوتومبیلەی کە تۆ لەسەر هێڵی پەرینەوەی پیادە رای ئەگریت ، (ئاخر من منداڵەکەم لە قوتابخانەیەکی نمونەییە ، دایک و باوکی وا دەبینم کاتێک دێن بەشوێن منداڵەکانیان ئوتومبێلەکانیان بایی چوار دەفتەر دۆلارە کەچی لە شوێنی پەرینەوەی منداڵەکەی خۆی ئوتومبێلەکەی رادەگرێت ، تەنها بۆ ئەوەی ١٠٠م بە پێ نەروات) لە هیچ شوێنێکی دنیا نەبووە کە پەروەردە تیایدا بەهێزبێت منداڵ لە هەشتی بەیانیەوە فڕێ بدرێتە کۆڵان تا سەعات ١٢ شەو لە هیچ شوێنێکی دنیادا نیە سەد نوشتە و شێخ و مەزار و دکتۆر بکەیت تا خوا (کوڕ)ێک بداتێ کەچی هەر کە دایی پێێت تۆ بە تۆپێک و پاسکیلێک و هەنێک تەرەقە و قومبەلەوە فڕێیبدەیتە کۆڵان بۆ ئیزعاج کردنی خەڵک (یاسا هیچ کاتێک ناتوانێت سنور بۆ توندوتیژیەکانی مرۆڤ دابنێت چونکە وەک ووتم مرۆڤ بە دیدە مرۆڤناسیەکەی توندو تیژە و پاساویش دەهێنێتەوە بۆ ئەم خراپە کاریانەی) تەنها پەروەردەیە کە دەتوانێت ، مرۆڤ بکات بە ئاژەڵ و بە پێچەوانەشەوە ................................................ پەروەردە لە جل و بەرگ و خۆگۆڕین و نانخواردن و گەورەکردنی منداڵەوە دەست پێدەکات تا دەگاتە شیوازی ئیدارەدانی ووڵات ، پەروەردە ئەبێت مرۆڤ فێر بکات ئاوی پاک بۆ خواردنەوەیە نەک بۆ بەردەرگا شتن ، پەروەردە ئەبێت مرۆڤ فێرکات خوێندنەوە و نوسین بۆ ئارامی و کامڵ بوونە نەک توندو تیژ بوون پەروەردە ئەبێت خەڵکی فێرکات ن بەرژەوەندی خۆی نەخاتە پێش بەرژەوەندی گشتی ، نابێت ئوتومبێل بە ڕۆنگ ساید لێبخورێ ، نابێت ئوتومبێل لەسەر شۆستە و شوێنی پیادە و خاوەن پێداویستی تایبەت رابگرێ ، پەروەردە ئەبێت فێرمانکات مۆلیدە بۆ سپلیت و سەلاجەیە نەک بۆ ڕاوە ماسی ، تیئێن تی بۆ هامەر تەقاندەنەوەیە ، نەک هەرچی زیندەوەری ناو چەم و ڕوبار هەیە جینۆسایدی بکەین سهراب ووتی :- (با ئاوەکە لێخەن نەکەین،پێدەچێ لەو خوارە کۆترێک ئاو بخواتەوە) ، شاملۆ وەک لاقرتێ و گاڵتە پێکردنێک بۆی نوسی (لە کاتێکدا هەزاران مرۆڤ لە ڤێتنام ئەکوژرێن تۆ لە خەمی کۆترێکدایت؟) سهراب ووتی؛- (ئەوانەی کە لە ڤێتنام خەڵک دەکوژن هەر ئەوانەن کە لە سەرەتادا پەروەردە نەکراون و فێر نەکراون لەخەمی کۆترێکدا بن ) نوقتە سەری دێڕ .... ............................................................................ ئەوانەی کە لەخەمی ئەو شتە بچوکانەی ژیاندا نین هەر ئەوانەن کە دەچنە شوێنی گەورە لە خەمی هیچ کەس و هیچ شتێکدا گەورەشدا نین ، چونکە پەروەردە نەکراون
.png)
