ئامادەكردنی: نامیق رەسوڵ بە درێژایی زیاتر لە چوار دەیە، خەلیفە حەفتەر كەسایەتییەكی دیاری گۆڕەپانی سیاسی لیبیایە، هەرچەندە پێگەكەی لە كاتێكەوە بۆ كاتێكی تر گۆڕانی بەسەردا هاتووە. حەفتەر یەكێك بوو لەو چەندان ئەفسەرەی كە ساڵی 1969 هاوكاری موعەممەر قەزافیان كردو لە كودەتایەكی سەربازیدا دژی شا ئیدریس سەنوسی پادشای لیبیان قەزاقیان گەیاندە دەسەڵات. درەوشانەوەی ئەستێرەی حەفتەر دوای كودەتاكەن قەزافی حەفتەری پاداشتكردو كردیە فەرماندەی گشتی ئەو هێزانەی كە شەڕیان لەدژی وڵاتی چاد بەرپاكرد، ئەو هەنگاوەش سەرەتای كەوتنی حەفتەر بوو، چونكە لەو جەنگەدا هێزەكانی لیبیا زۆر بە سەختی لەلایەن هێزەكانی چادەوە تێكشكێنران‌و حەفتەر و 300 لە سەربازەكانی ساڵی 1987 بەدیلگیران. قەزافی دەستبەرداری حەفتەر بوو، سەرەتا نكوڵی كرد لەوەی كە هیچ هێزێكی لیبیا لە چاد بێت، ئەو هەڵوێستەش حەفتەری وابێكرد ژیانی خۆی بۆ رووخاندنی قەزافی تەرخان بكات، لە كۆتایی هەشتاكاندا حەفتەر لە رژێمەكەی قەزافی جیابوەوە‌و بەرەو ئەمریكا كۆچی كردو چەند راپۆرتێكیش باسیان لە نزیكی لە دەزگای هەواڵگری ئەمریكاوە دەكرد. گەڕانەوە لە تاراوگە ساڵی 2011 لەگەڵ راپەڕینی گەلی لیبیا دژ بە رژێمەكەی قەزافی، حەفتەر گەڕایەوە وڵات‌و هەرزوو بوو بە یەكێك لە سەركردە سەرەكییەكانی هێزەكانی ئۆپۆزسیۆن لە خۆرهەڵاتی وڵات. حەفتەر لە راپەڕینی گەلی لیبیا لەدژی قەزافی شان بەشانی گروپە ئیسلامییەكان جەنگا، بەڵام دواتر بووە دوژمنێكی سەرسەختیان. دوای ماوەیەك دیارنەمان لە شانۆی سیاسی‌و سەربازی لیبیا، حەفتەر شوباتی 2014 دەركەوتەوە، كاتێك لەرێگەی تەلەفزیۆنەوەو لە گرتەیەكی ڤیدیۆییدا پلانی خۆی بۆ " رزگاركردنی وڵات" راگەیاندو داوای لە هاوڵاتیانی لیبیا كرد روبەڕووی كۆنگرەی نیشتمانی گشتی ببنەوە، ئەم كۆنگرەیە ئەو پەرلەمانە بوو كە دوای شۆڕش هەڵبژێردرابوو،  لەو كاتەدا  گروپی ئەنسار شەریعەی سەر بە رێكخراوی قاعیدە و چەند گروپێكی تر كۆنترۆڵكردنی شاری بەنغازیان راگەیاند كە دووەم گەورەترین شاری لیبیایە. لە ئایاری 2014 حەفتەر ئۆپەراسیۆنی " كەرامە"ی لە بەنغازی لە خۆرهەڵاتی لیبیا لەدژی گروپە ئیسلامییە چەكدارەكان راگەیاند، كە لە نێویشیاندا گروپێكی نزیك لە رێكخراوی ئیخوان موسلمین هەبوو، بەوەش حەفتەر سەركەوتوو بوو لەوەی لە گۆڕەپانی دەرەوەدا وەك نەیارێكی ئیسلامییەكان خۆی نمایشبكات، بەوەش پشتیوانی هەردوو وڵاتی میسر‌و ئیماراتی بەدەستهێنا. هەروەها هێرشیكردە سەر تەلاری پەرلەمان لە تەرابلوسی پایتەخت و ئەو ئۆپەراسیۆنەشی بە راپەڕینێك وەسفكرد دژ بەو حكومەتەی كە ئیسلامییەكان كۆنترۆڵیان كردووە. لە ئازاردی 2015 ئەنجومەنی نوێی نوێنەرانی لیبیا كە جێگەی كۆنگرەی نیشتمانی گشتی گرتەوە، حەفتەری وەك فەرماندەی گشتی " سوپای نیشتمانی لیبیا" دیاریكرد كە توانی دوای نزیكەی ساڵێك گروپە ئیسلامییە چەكدارەكان لە بەنغازی‌و دەوروبەری دووربخاتەوە. خواستە سیاسییەكانی لە ئەیلولی 2016 حەفتەر ئۆپەراسیۆنی " هەورە بروسكەی رفێنەر"ی دەستپێكرد بۆ كۆنترۆڵكردنی دامەزراوەو كێڵگە نەوتییەكانی ناوچەی هیلالی نەوت، بەوەش كلیلی گرنگترین هەناردەی وڵاتی رادەستی هاوپەیمانەكەی كرد كە پەرلەمانی توبرقە. حەفتەر دان بە حكومەتی ویفاقی نیشتمانیدا نانێت كە فایز سەراج سەرۆكایەتی دەكات‌و لەلایەن كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە بە رەسمی ناسێنراوە، سەراج جەختدەكاتەوە لەسەرئەوەی فەرماندەیی سوپا لەژێر چاودێری حكومەتەكەیدا بێت. لەگەڵ ئەوەشدا سەراج ئایاری 2017 لەگەڵ حەفتەردا رێككەوت و لە بەیاننامەیەكی هاوبەشدا رایانگەیاند بەیەكەوە كاردەكەن بۆ كۆتاییهێنان بە قەیرانی وڵات، بەڵام هیچ بڕگەیەكی ئەو رێككەوتنە جێبەجێ نەكرا. هاوینی 2017 دەنگۆی خراپبوونی دۆخی تەندروستی حەفتەر بڵاوكرایەوە كە برایە نەخۆشخانەیەكی فەرەنساو ئەوكات وەزیری دەرەوەی فەرەنسا لەبەردەم پەرلەمانی وڵاتەكەیدا رایگەیاند دۆخی تەندروستی حەفتەر جێگیرە‌و لە نەخۆشخانەیەكی سەربازی چارەسەر دەكرێت و هیچ وردەكارییەكی دەربارەی نەخۆشییەكەی ئاشكرانەكرد. حەفتەر‌و سەددام حسێن حەفتەر یەكێك لەو فەرماندە سەربازییانەی كە رەنگە بە سەددام حسێن سەرسام بێت، بۆیە كوڕێكی ناوناوە سەددام و كوڕێكی تریشی ناوی خالیدە‌و هەردووكیان ئەفسەرن لە سوپای نیشتمانی لیبیادا. چەند رۆژێكە حەفتەر ئۆپەراسیۆنێكی بۆ كۆنترۆڵكردنی تەرابلوسی پایتەخت‌و ناوچەكانی خۆرئاوای لیبیا دەستپێكردووە هێزەكانی لە پایتەخت نزیكبوونەتەوەو سەرەڕای بانگەوازی وڵاتانی زلهێزی وەك ئەمریكا‌و روسیا‌و یەكێتی ئەوروپا‌و رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان، حەفتەر ئامادەنیە هێرشەكەی رابگرێت. سەرچاوە: بی بی سی   

 ( درەو میدیا): قۆناغێكی تری گرژی و ئاڵۆزی لە پەیوەندییەكانی نێوان ئەمریكا‌و توركیا دەستیپێكردو سەرەڕای نیگەرانی روون‌و ئاشكرای واشنتۆن، ئەنكەرە سوورە لەسەر كڕینی سیستمی موشەكی ( ئێس- 400)ی روسی. هەرچەندە واشنتۆن بەهۆی ترسی  ئەمنییەوە لە سیستمی موشەكی ( ئێس- 400)ی روسی بەرنامەی پێدانی فڕۆكەی ( ئێف – 35)ی بە توركیا هەڵپەسارد، بەڵام رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆكی توركیا لە نوێترین هەڵوێستیدا رۆژی هەینی جەختیكردەوە كە بەردەوام دەبن لەسەر كڕینی سیستمت موشەكی ( ئێس- 400) لە سوریا. تا ئێستا چەندینجار بەرپرسانی ئەمریكا لەسەر ئەو پرسە هۆشداریان داوەتە بەرپرسانی ئەنكەرە‌و لە چەند رۆژی رابردوودا مەولودچاوشئۆغڵۆ وەزیری دەرەوەی توركیا بۆ رەواندنەوەی نیگەرانییەكانی ئەمریكا گەیشتە واشنتۆن، بەڵام نەیتوانی بەرپرسانی ئەو وڵاتە قایل بكات كە رەزامەندی نیشان بدەن بە كڕینی سیستمی موشەكی ( ئێس- 400) روسی. بەرپرسانی ئەمریكا دەڵێن توركیا ئەندامێكی پەیمانی باكوری ئەتڵەسی " ناتۆ" یە‌و كڕینی سیستمی بەرگری موشەكی روسی مەترسی دەبێت بۆسەر سیستمی بەرگری خۆرئاوا‌و لەرووی پراكتییكیەوە لەگەڵ ئامێر‌و كەلوپەلە سەربازییەكانی ناتۆدا یەكناگرێتەوە. ئەمریكا لە یەكەمین هەنگاویدا بۆئەوەی توركیا لە هەنگاوی كڕینی سیستمی موشەكی روسیا پاشگەزبكاتەوە بەرنامەی فرۆشتنی فڕۆكەی ( ئێف 35)ی ئەمریكی بە توركیا راگرت، بەڵام رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆكی توركیا رەخنەی لەو هەنگاوە گرت و رایگەیاند پرۆسەی كڕینی سیستمی موشەكی ( ئێس- 400)ی روسی تەواو بووە‌و وڵاتەكەی لە تەمموزی داهاتووە دەستدەكات بە وەرگرتنی سیستمەكە. بە گوێرەی ئاژانسەكانی هەواڵ بێجگە لە راگرتنی فرۆشتنی فڕۆكەی ئێف – 35 بە توركیا، رەنگە واشنتۆن بە گوێرەی یاسای " كاتسا" ( یاسای نەهێشتنی دوژمنەكانی ئەمریكا لەرێگەی سزاوە) سزا بەسەر توركیادا بسەپێنێت‌و سزای هەموو ئەو قەوارە‌و كۆمپانیا‌و وڵاتانە بدات كە بازرگانی دەكەن لەگەڵ روسیادا لە كەرتەكانی بەرگری‌و هەواڵگری رەسمی و تایبەتی روسیا و ئێس 400‌و چەكی دژە موشەك و فڕۆكەی هاوشێوەی سیستمی دژە موشەكی پاتریۆتی ئەمریكی. جگە لە كەیسی كڕینی موشەكی ( ئێس – 400)ی روسی، ئەنكەرە‌و واشنتۆن لە پرسی مامەڵەكردن لە كێشەی سوریا‌و  پەیوەندی‌و هاوكاری واشنتۆن بۆ هێزەكانی سوریای دیموكرات لە رۆژئاوای كوردستان‌و باكوری سوریا ناكۆكن، بەردەوام دەسەڵاتدارانی توركیا هەوڵدەدەن واشنتۆن لە هاوكاریكردنی ئەو هێزە رابگرن.

راپۆرتی: بی بی سی  وەرگێڕانی: نامیق رەسوڵ ساڵی 2011 خەڵكی لیبیا‌و گروپە چەكدارەكانی ئەو وڵاتە بە هاوكاری پەیمانی باكوری ئەتڵەسی " ناتۆ" كۆتاییان بە دەسەڵاتی رژێمەكەی موعەممەر قەزافی هێنا، بەڵام ئەو شۆرشە سەقامگیری ئەو وڵاتەی لێ نەكەوتەوەو زۆری نەخایاند گروپ و میلیشیاكان بەهۆی دەستوەردانی دەرەكییەوە شەڕی ناوخۆیان بەرپاكرد،  ئێستا ئەو وڵاتە لەلایەن میلیشیاكانەوە بەڕێوەدەبرێت كە هەریەكەیان ئەجێندای وڵاتێكی ئیقلیمی یان دەرەكی جێبەجێ دەكات و لە چەند رۆژی رابردووشدا شەڕی ناوخۆی ئەو وڵاتە پێی نایە قۆناغێكی مەترسیدارەوەو هێزەكانی سەربە " خەلیفە حەفتەر" كە كۆنترۆڵی خۆرهەڵاتی لیبیایان كردووە ئۆپەراسیۆنیان بۆ كۆنترۆڵكردنی تەرابلوسی پایتەخت‌و ناوچەكانی خۆرئاوای لیبیا دەستپێكرد. میلیشیاكانی تەرابلوس بەرگری دەكەن میلیشیاكانی سەربە حكومەتی لیبیا كە لەلایەن كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە دانی پێدانراوە، بەڵێنیانداوە بەرگری لە تەرابلوسی پایتەخت‌و ناوچەكانی تری خۆرئاوای لیبیا بكەن، دژی ئەو هێرشەی كە هێزەكانی سوپای نیشتمانی لیبیا بە سەركردایەتی " خەلیفە حەفتەر" لە رۆژهەڵاتەوە دەستیانپێكردووە. ئەوەش دوای ئەوەی حەفتەر رۆژی 4ی نیسان رایگەیاند فەرمانی بە هێزەكانی داوە بەرەو خۆرئاوای لیبیا دەست بە جوڵە بكەن‌و تەرابلوسی پایتەخت كۆنترۆڵبكەن، كە بارەگای سەرەكی حكومەتی ویفاقی نیشتمانییەو لەلایەن نەتەوە یەكگرتووەكانەوە پشتیوانی لێدەكرێت. حكومەتی ویفاقی نیشتمانی لیبیا كە ئازاری 2016 راگەیەندراو فایز سەراج سەرۆكایەتی دەكات، بۆ پارێزگاریكردن لە ئاسایش‌و سەقامگیری ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی پشت بە ژمارەیەك میلیشیا دەبەستێت، ئەم میلیشیایانە چەند چالاكییەكی هاوشێوەی هێزەكانی ئاسایش‌و پاسەوانی دامەزراوەكان ئەنجامدەدەن, هەندێكجار دەگاتە ئاستی دیپۆرتكردنەوەی ئەو كەسانەی كە ناوچەكانیان كۆنترۆڵدەكرێت‌و گوشاریش دەخەنە سەر دامەزراوە داراییەكان و ژمارەیەكی زۆر لەو میلیشیایانە بەهۆی بەناوبانگی فەرماندەكانیانەوە دەناسرێن، هەتا چەند میلیشیایەكیان ناوی فەرماندەكانیان هەڵگرتووە. دیارترین ئەو میلیشیایانەی بەرگری لە تەرابلوسی پایتەخت دەكەن ئەمانەن: هێزەكانی پاراستنی لیبیا: هاوپەیمانێتییەكە زۆرینەی ئەو میلیشیایانەی لەخۆگرتووە كە لە پایتەخت جێگیربوون و كانونی یەكەنی 2018 پێكهێنراوەو دیارترین ئەو میلیشیایانەی لەخۆگرتووە كە سەربە حكومەتی ویفاقی نیشتمانیین وەك شۆڕشگێڕانی لیبیا، لیوای نەواسی ، هێزە بەپەرچدانەوە‌و هێزی فریاكەوتنی هاوبەشی میحوەری ئەبوسلیم، میلیشیاكانی باب تاجورا. ئەم میلیشیایانە لە كانونی یەكەمی رابردوو بەیاننامەیەكی هاوبەشیان بۆ پێكهێنانی هاوپەیمانێتییەكەیان ئیمزاكردو رایانگەیاند ئەم هاوپەیمانێتییە لەژێر چاودێری حكومەتی ویفاقی نیشتمانیدا دەبێت‌و پاراستی ئاسایشی تەرابلوس‌و نێردراوە دیپلۆماتییەكان لەئەستۆدەگرێت‌و هاوكاری دەسەڵاتی دادوەریش دەكات بۆ دەستگیركردنی هەركەسێك كە تۆمەتباربێت لە گەندەڵییدا. ئەم هاوپەیمانێتییە لەدوای هەوڵێكی زۆری حكومەت هاتە ئاراوە بۆ زامنكردنی ئاسایشی پایتەخت، دوای پێكدادانی خوێناوی میلیشیاكان كە لە ئاب‌و ئەیلولی ساڵی رابردوو روویدا. شۆڕشگێڕانی لیبیا: هەیسەم تاجوری سەرۆكایەتی دەكات، رووبەرێكی بەرفراوانی تەرابلوسی پایتەختی كۆنترۆڵكردووە كە لەژێر دەستی حكومەتی ویفاقی نیشتمانیدایەو لە كۆتاییەكانی ساڵی 2017دا ئەم میلیشیایە ناوچەی وەرشڤانەی لە باشووری تەرابلوس كۆنترۆڵكرد دوای شەڕو پێكدادانی لەگەڵ میلیشایەكی تردا، ئەو جموجوڵەش بە دەستكەوتێكی ئەنجومەنی سەرۆكایەتی حكومەتی ویفاق ئەژماركرا. تەمموزی رابردوو ئەم میلیشیایە فەتحی میجباری ئەندامی ئەنجومەنی سەرۆكایەتی دەستگیركرد، بە گومانی لایەنگیری بۆ هێزەكانی خۆرهەڵاتی لیبیا، میلیشیای شۆڕشگێڕانی لیبیا ساڵی رابردوو چەندین شەڕی بەرپاكردووە بۆئەوەی میلیشیاكانی تر لە ناوەندی پایتەخت دووربخاتە وەك شەڕی دژی هەر چوار لیوا سەرەكییەكەی تەرابلوس‌و هێزی نیشتمانی میسراتە كە زۆرینەیان ئەمازیغین. هێزی بەرپەرچدانەوەو فریاكەوتنی هاوبەشی میحوەری ئەبوسلیم: ئەم هێزە لەلایەن عەبدولغەنی كیكلیەوە سەركردایەتی دەكرێت كە یەكێكە لە سەركردە دیارەكانی تەرابلوس و بە ناوی " غنیوە" ناسراوە. ئەم میلیشیایە چەند ناوێك بەكاردەهێنێت، وەك لیوای ئەبوسلیم ( كە لە ناو تەرابولسدا جێگیرە)، یان هێزەكانی غنیوە، ئەو ناوەی كە زۆر بەكەمی بەكاردەهێنرێت بریتیە لە هێزی بەرپەرچدانەوە‌و فریاكەوتنی هاوبەش. ئەم میلیشیایەش سەربە حكومەتی ویفاقی نیشمانییەو یەكێكە لەو چوار میلیشایەی كە تەرابلوسی پایتەختیان كۆنترۆڵكردووە، سەرەڕای چوونە ناو هاوپەیمانێتییەكەوە، بەڵام لە ململانێ‌‌و ناكۆكیدایە لەگەڵ لیوای نەواسی‌و بەهۆی ناكۆكی نێوخۆییەوە تەمموزی رابردوو یەكێك لە فەرماندەكانی لیوای ئەبوسلیم كوژراو ئابی رابردووش هێرشی كردە سەر كەمپی ئاوارەكان لە شاری تاورغا. لیوای نەواسی: هەروەها بە هێزی هەشتەمیش دەناسرێت، یەكێك لە هێزەكانی سەربە حكومەتی ویفاقی نیشتمانی، باوەڕ وایە كە ئەم هێزە لە پشت رفاندنی بەڕێوەبەری دارایی دەستەی وەبەرهێنانی لیبیاوەیە لە كۆتایی تەمموزی رابردوودا، لەماوەی رابردوودا ئەم لیوایە لە دەوروبەری فڕۆكەخانەی معێتیقیە جێگیربوون، دوای گومانبردن بەوەی كە گروپێكی نەیار هەوڵی كۆنترۆڵكردنی ناوچەكە دەدەن. ئایاری 2017 هێزەكانی لیوای نەواسی تانكیان لە شەقامەکانی تەرابلوسدا بڵاوكردەوەو وەك بۆ ناڕەزایەتیی نیشاندان بەرامبەر بە "محەمەد سیالە" وەزیری دەرەوەی حكومەتی ویفاق كە خەلیفە حەفتەری وەك فەرماندەی گشتی هێزە چەكدارەكانی لیبیا ناساند. هێزەكانی بەرپەچدانەوەی تایبەت: ئەم هێزانە سەربە وەزارەتی ناوخۆی حكومەتی ویفاقن، یەكێك لەو میلیشیایانەی كە زۆترین مشتومڕی لەسەرە، لە تەمموزی رابردوودا هێزەكە دوو رۆژنامەنوسی بیانی ئازادكرد، دوای دوو مانگ دەستگیركردن لە بنكەی ئاسمانی معێتیقیە بە پاساوی لێكۆڵینەوە لێیان، چەند مانگێكیش پێش ئەوە هێزەكە تۆمەتەكانی رێكخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتی تایبەت بە پێشێلكردنی مافەكانی مرۆڤی رەتكردەوە. ئەم هێزانە یەكێك لە كەسایەتییە دیارەكانی تەرابلوس بەناوی "عەبدولڕەئوف كارە" سەرۆكایەتیان دەكات، ئەركی سەرەكیان بریتیە لە روبەڕوبونەوەی تاوان‌و بازرگانیكردن بە مادە هۆشبەرەكان، دواتریش ئەركی دەستگیركردنی ئەوانەی گومان دەكرێت سەر بە رێكخراوی دەوڵەتی ئیسلامیی " داعش" بن لەئەستۆگرت. ئایاری رابردوو ئەنجومەنی سەرۆكایەتی فەرمانیدا بە هەڵوەشاندنەوەی هێزەكانی بەرپەرچدانەوەی تایبەت‌و تێكەڵاوكردنیان لەگەڵ دەزگای نەهێشتنی تاوانی نارێكخراو‌و تیرۆر، بەڵام تائێستا ئەو هێزانە ئامادەنین ئەو بڕیارە جێبەجێ بكەن‌و بەردەوامن لە دەستگیركردنی گومانلێكراوان‌و بڵاوكردنەوەی چالاكییەكانیان لە پەیجی تایبەتی خۆیان لە تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبوك. میلیشاكانی تری تەرابلوس: * لیوای ( البقرە): ناوی ئەم هێزە لە فەرماندەكەیەوە " بەشیر خەلەف ئەڵا"ەوە وەرگیراوە كە بە " بەشیرە بەقەرە" ناسراوە، یەكێك بوو لەو میلیشیانەی كە بەشداری شەڕۆ پێكدادانەكانی دەوروبەری فڕۆكەخانەو بنكەی ئاسمانی معێتیقییەی كردوووە. دوای شەڕێكی خوێناوی لەگەڵ هێزەكانی بەرپەرچدانەوەی خێرا، وەزیری ناوخۆی حكومەتی ویفاق فایز سەراج، بڕیاریدا بەهەڵوەشاندنەوەی ئەم لیوایە، بەڵام تائێستا بەردەوامە لە كارەكانی. * فەیلەقی سەلاح بەركی: پشتیوانی لە كۆنگرەی گشتی نیشتمانی دەكات، ئەو پەرلەمانەی كە ئیسلامییەكان تێیدا زۆرینەن، هەروەها پشتیوانی لە حكومەتی رزگاری نیشتمانی دەكات كە رەتیدەكاتەوە دانبنێت بەو دامەزراوانەی كە نەتەوە یەكگرتووەكان پشتیوانیان لێدەكات. هەروەها ئەم فەیلەقە پەیوەندی بە هێزەكانی " فەجری لیبیا" ەوە هەیە كە سەربە كۆنگری گشتی نیشتمانی‌و سەربە ئەندامی پێشووی كۆنگرەكە سەلاح بادییە كە دوای شەڕ‌و پێكدادانی ئەمدواییە بڕیاریدا هێزەكانی لە دەرەوەی لیبیاوە رەوانەی وڵات بكاتەوە. بادی ساڵی 2014 سەركردایەتی هێزەكانی فەجری لیبیای كرد بۆ بەرگریكردن لە دەسەڵاتەكانی كۆنگرەی فەجری لیبیا لە تەرابلوس، ئەوەش بووە هۆی وێرانبوونی فڕۆكەخانەی تەرابلوسی نێودەوڵەتی. * لیوای حەوت لە تەرهونە ( كانیات): شەڕوپێكدانانەكانی 26‌و 27ی ئابی رابردوو دەگەڕێتەوە بۆ لیوای حەوت لە تەرهونە، كە بە كانیات دەناسرێت، بەهۆی فەرماندەكەیەوە كە ناوی (محەمەد كانی) یە. بنكەی سەرەكی ئەم هێزە شاری تەرهونەیە كە دەكەوێتە 60 كیلۆمەتری باشوری خۆرهەڵاتی تەرابلوسی پایتەخت. میلیشیاكانی شۆڕشگێڕانی لیبیا، هێزەكانی ئەبوسلیم، لیوای نەواسی، لەماوەی رابردوودا رێككەوتن لەسەر راگرتنی شەڕ لەدژی لیوای تەرهونە، ئەوەش دوای ئەوەی ئەو هێزە بەڵێنیدا لە  پێگەكانی لە ناوەڕاستی تەرابلوس بكشێتەوە. ئەنجومەنی نیشتمانی خۆی لە لیوای تەرهونە بەدووردەگرێت، سەرەڕای ئەوەی پەیوەندی بەو قەوارەوە هەیە كە نەتەوە یەكگرتوەكان پشتگیری لێدەكات، لە ساڵی 2017دا دەنگۆ ئەوە بڵاوبوەوە كە لیواكە لە هێرشێكدا لە تەرهونە هەشت ئەندامی خێزانێكی كوشتووە. لیوای حەلبوس: بنكەی سەرەكی شاری میسراتەیە، حوزەیرانی 2017 فایز سەراج سەرۆكی حكومەتی ویفاقی نیشتمانی، فەرماندەی ئەو لیوایەی كردە فەرماندەی گشتی هێزەكانی لە ناوچەی ناوەندیی سەربازیی. ئەم لیوایە سەر بە قەوارەیەكی بچوترە كە بە فەیلەقی 310 ناودەبرێتو سەربە ئەنجومەنی سەرۆكایەتی بوو، بەڵام ئێستا ئەمیش وەك لوای تەرهونە نازانرێت سەربە كێیە.

( درەو میدیا): دەوترێت:" ئەو حزبەی ئیستانبوڵ بباتەوە، هەموو توركیا دەباتەوە"، بەردەوام ئەم وتەیە لەگەڵ ئەنجامی ئەو هەڵبژاردنانەدا هاتوەتەوە كە لە توركیا ئەنجامدراون، رەجەب تەیب ئەردۆغانیش پێش هەڵبژاردنی شارەوانییەكان جەختیكردەوە ئەوەی ئیستانبوڵ لەدەست بدات، هەموو توركیا لەدەست دەدات، ئەو لێدوانەی ئەردۆغانیش بەشێكی سەرەكی هاتەدی دی و پارتەكەی لە هەڵبژاردنی شاروەوانیەكاندا دوای 25 ساڵ هەردوو سەرۆكایەتی شارەوانی ئەنكەرەی پایتەختی ئیداری‌و ئیستانبوڵی پایتەختی ئابوری‌و رۆشنبیری لەدەستدا. بە گوێرەی ئەنجامە رەسمییەكان، مەنسور یاڤاش، كاندیدی پارتی گەلی كۆماری " جەهەپە" لە ئەنكەرەی پایتەخت سەركەوتنی بەدەستهێناوە‌و محەمەد ئۆزحەسكی،  كاندیدی پارتی داد‌و گەشەپێدان " ئاكەپە" لەو شارەدا لە پلەی دووەمدایە. لە وتەیەكیدا بەبۆنەی بردنەوەی سەرۆكایەتی شارەوانی ئەنكەرەی پایتەختەوە مەنسور یاڤاش رایگەیاند:" بەڵێ‌ هەریەك لە ئۆزحەسكی‌و سیاسەتە پیسەكانی دۆڕان". ساڵی 1994 مەلیح جۆكشاك كە پەرلەمانتاری پارتی رەفای ئیسلامی بوو، بە جیاوازی 6 هەزار 500 دەنگ بە سەرۆكایەتی شارەوانی ئەنكەرە هەڵبژێدرا، ساڵی 1999 جۆكشام جارێكی تر بە سەرۆكی شارەوانی ئەنكەرە هەڵبژێدرایەوە و لە ساڵی 2001یشدا چووە ریزی پارتی داد‌وگەشەپێدان و لە هەڵبژاردنی داهاتوودا لە ساڵەكانی 2004‌و 2009‌و 2011 بە سەرۆكی شارەوانی ئەنكەر هەڵبژێدرایەوە، بەڵام رۆژی 28ی تشرینی یەكەمی 2017 بە داوای رەجەب تەیب ئەردۆغان دەستی لە پۆستەكەی كێشایەوە و پۆستی سەرۆكی شارەوانی ئەنكەرە رادەستی مستەفا تونە سەرۆكی شاروانی سنجان كرا. لە هەڵبژاردنی 31ی ئازاردا محەمەد ئۆزحەسكی كاندیدەی ئاكەپە بوو بۆ سەرۆكایەتی شارەوانی ئەنكەرە، بەڵام بەرامبەر مەنسور یاڤاش كاندیدی جەهەپە شكستیهێناو جەهەپ  دوای 25 ساڵ توانی سەرۆكایەتی شارەوانی پایتەخت بەدەستبهێنێتەوە. شارەوانی ئیستانبوڵ پێش راگەیاندنی ئەنجامی رەسمی هەڵبژاردنەكان، بن عەلی یەڵدرم كاندیدی ئاكەپە بۆ سەرۆكایەتی شارەوانی ئیستانبوڵ سەركەوتنی خۆی راگەیاند، بەڵام جەهەپە رەتیكردەوە‌و جەختیكردەوە كە ئەكرەم ئیمام ئۆغڵۆ كاندیدی جەهەپە سەركەوتنی بەدەستهێناوە. پاشان سەعدی گوڤەن، سەرۆكی لیژنەی باڵای هەڵبژاردنەكانی توركیا كۆتایی بە مشتومڕی ئاكەپە‌و جەهەپە هێناو رایگەیاند كاندیدی جەهەپە زۆرینەی دەنگەكانی سەرۆكایەتی شارەوانی ئیستانبوڵی بەدەستهێناوە. بە گوێرەی ئاستی لیژنەی باڵای هەڵبژاردنەكانی توركیا كاندیدی جەهەپە بۆ سەرۆكایەتی شارەوانی ئیستانبوڵ 48.80%ی دەنگەكانی بەدەستهێناوە‌و كاندیدی ئاكەپە 48.48%ی دەنگەكانی بەدەستهێناوە. پێشتریش و چەند هەفتەیەك پێش بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنەكان، زۆرینەی ئەنجامی راپرسییەكان پێشبینی ئەوەیان كردبوو كە ئاكەپە سەرۆكایەتی شارەوانی ئیستانبوڵ‌و ئەنكەرە لەدەستدەدات.  

راپۆرت: BBC وەرگێڕانی: فازل حەمەڕەرفعەت            سەرباری ئەوەی ژمارەیەكی زۆری خێزانەكان لە هیندستان تائێستا منداڵی كوڕ بە باشتر دەزانن، دایك‌و باوكی (هینا) بەبۆنەی لەدایكبوونی كچەكەیانەوە ئاهەنگیان گێڕا، بەڵام ئاهەنگەكەیان بۆ شتێكی هەڵە بوو. (هینا) لە هۆزی باكشارای هیندی لەدایكبووە، كە كەسوكارەكەی كچە گەورەكانیان هاندەدەن بۆ كاری لەشفرۆشی، لەكاتێكدا تەمەنیان لە نێوان 10 بۆ 12 ساڵیدایە، ئەمە نەریتێكە كە چەندین سەدەیە لەناویاندا پەیڕەو دەكرێ. كاتێك (هینا) گەورە دەبێت، لەكاركردندا خوشكە بچوكەكەی شوێنی دەگرێتەوە، ئیتر بەوشێوەیە. ئەم نەریتە لە نەوەیەكەوە گواستراوەتەوە بۆ نەوەیەكی تر‌و بووە بە "نەریتێكی بۆماوەیی قبوڵكراو"، كوڕەكان لەناو ئەو خێزانانەدا لەسەر ئەو پارەیە دەژین كە كچە بچوكەكان لە كاری لەشفرۆشیدا كۆی دەكەنەوە. لە هەندێك حاڵەتدا باوك یاخود برا رۆڵی "گەواد" دەبینن. تەنانەت ئاهەنگەكانی هاوسەرگیریش لەناو ئەم هۆزە هیندییەدا جیاوازە، خێزانی بوك داوای مارەییەكی زۆر دەكەن بۆ كچەكانیان كە پێی دەوترێت "مارەیی پێچەوانە". (هینا) ئێستا گەورە بووە‌و بەچاوی خۆی دەبینێت كچانی شارۆچكەكەی چ كارێك دەكەن ئایا بژاردەیەكی تر هەیە ؟ (هینا) لە منداڵییەوە لەسەر ئەم شێوازە لە ژیان راهاتووە، لە منداڵییەوە ناچار كراوە كاری لەشفرۆشی بكات، (هینا) بە (BBC)ی وت:" كاتێك ناچاركرام بۆ ئەوە، ناچاربووم وازم لە خوێندن هێنا، بۆ ئەوەی هەمان ئەو رێبازە بگرمەبەر كە دایكم‌و نەنكم لەسەری رۆشتوون، ئەوكات تەمەنم تەنیا 15 ساڵ بوو". (هینا) هەموو رۆژێك سێكسی لەگەڵ چەندین كڕیاردا كردووە، كڕیارەكانیشی جۆراوجۆر بوون لە كەسانی دەوڵەمەندی ناوچە گوندنشینەكانەوە بۆ شۆفێری بارهەڵگرە گەورەكان. (هینا) كاتێك تەمەنی گەیشتوەتە (18 ساڵ)، هەستی بەو شتانە كردووە كە لە دەوروبەری رودەدەن:" دركم بەوە كرد من هەڵەم‌و هەستم بە توڕەیی كرد، بەڵام ئایا بژاردەی ترم هەیە، خێزانەكەم چۆن دەژین ئەگەر من لەو رێگەیەوە پارە پەیدا نەكەم". هۆزی باكشارا لەناوچەیەكی دوورەدەستی هەژار دەژین لە هیندستان، خەڵكەكەی بەدەست هەژارییەوە دەناڵێنن، پشت بە كچان دەبەستن بۆ باشكردنی بارودۆخی بژێوی خێزان. سێ لەسەریەكی كچان لە باكشارا لەشفرۆشی دەكەن ئەكاش چۆهان رێكخەری یەكێك لە رێكخراوە لۆكاڵییە قازانج نەویستەكان دەڵێ:" رێژەی ئەو كچانەی كە تەمەنیان لە خوار تەمەنی یاساییەوەیە‌و لەشفرۆشی دەكەن، دەگاتە نزیكەی یەك لەسەر سێ". خەڵكی سەربەم هۆزە، كە لە هۆزە كۆچەرییەكانن، لە سێ ناوچەی ویلایەتی مادیا برادیش لە ناوەڕاستی هیندستان بڵاوبونەتەوە، زۆربەیان لە ناوچە گوندنشینەكاندا دەژین لە هەردوو بەری رێگای خێرادا، كە تێیاندا شۆفێری بارهەڵگرەكان بۆ پشوودان رادەوەستن. نهێنییەكانی پیشەكە زۆرجار ئەو كچە بچوكانە كە بە "خلاوئەدیس" ناسراون، واتە "كچی عەیار" لە جێگایەكی دروستكراو لە گوریس‌و پەت بە كۆمەڵ یاخود بەتاك دادەنیشن بۆ راكێشانی سەرەنجی كڕیاران. زۆرجاریش كۆشكی بچوك لەسەر كەناری رێگاكان هەن بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ بەرپرسی سەرەكی كچەكان، كە بەزۆری كەسێك دەبێت لە ئەندامانی خێزانەكە‌و مامەڵە لەگەڵ كڕیارەكان دەبڕێنێتەوە بە (100) بۆ (200) روپیەی هیندی كە دەكاتە (دۆلارێك‌و 45 سەنت) بۆ (2 دۆلارۆ 80 سەنت) بۆ هەر كڕیارێك. هەندێك لە خەڵكی ناوچەكە دەڵێن نرخی كچی پاكیزە بەرزترین نرخە، كە دەگاتە (5 هەزار) روپیەی هیندی، واتە نزیكەی (75 دۆلار). (هینا) بە (BBC)ی وت:" رۆژانە نزیكەی 4 بۆ 5 پیاو دێن، بەڵام لە شەودا دەڕۆین بۆ هۆتێلەكان یاخود ناوچە نزیكەكان. بەردەوام لەو شوێنانەدا مەترسی گواستنەوەی نەخۆشی هەیە بۆمان". رۆژنامەیەكی لۆكاڵی مەترسی پشتگوێخستنی تەندروستی نیشاندا‌و ئاماژەی بەوەكرد، بەپێی ئەو ئامارانەی كە بڵاویكردونەتەوە، 15%ی ئەو سامپڵانەی خوێن كە لە نزیكەی (5 هەزارو 500) كەس لە دانیشتوانی ناوچەكە وەرگیراون، دەركەوتووە ڤایرۆسی كەمی بەرگری لەشیان هەڵگرتووە (ئایدز). هەندێك لە كچانیش دووگیان دەبن‌و منداڵیان دەبێت، ئەمە بەسەر (هینا)دا هاتووە كە كچێكی بووە‌و ناچاریش بووە بەردەوامی بە كاركردن بدات بەشێوەیەكی زیاتر لە بواری لەشفرۆشیدا، ئەو دەڵێ:" زۆرێك لە كچان سكپڕ دەبن، ئەوەش وایان لێدەكات زیاتر كاری لەشفرۆشی بكەن لەپێناو بەدەستهێنانی پارە بۆ پەروەردەكردنی مناڵەكانیان". سەرباری ناچاركردنیان بۆ ئەو پیشەیە، ئەو كچانە بێبەش دەكرێن لە هاوسەرگیریكردن لەگەڵ كەسانی سەربە هۆزەكەی خۆیان یان خەڵكانی ئەو ناوچانەی كە تێیدا پەروەردە بوون‌و گەورە بوون. بەڵام (هینا) دواجار توانیویەتی لەو سیستمە دەربچێت، ئەوەش بە یارمەتی رێكخراوێكی خۆجێی قازانج نەویست، ئەو باس لەوەدەكات تەنیا ئەو كچانە لە قەبارەی ئەو ئازارانە تێدەگەن كە بەو جۆرە ئەزمونە قێزەونەدا تێپەڕیبن، وتی:" ئەو هەستە دەزانم كە هەیەتی، بۆیە دەمەوێت هاوكاری بكەم بۆ كۆتایهاتنی". چەندین تیۆری هەن تایبەت بە سەرچاوەی ئەم نەریتە پەیڕەوكراوە، یەكێكیان خۆی دەبینێتەوە لە ئازاری هۆزە كۆچەرییەكان لەپێناو بەدەستهێنانی پارە، بەتایبەتیش كە ئەوان لە دەرەوەی ئەو سیستمەن كە بۆ خەڵكانی تر بەركارە، ئەمەیان بە تاكە رێگا بینیوە بۆ دابینكردنی بژێوی‌و زاڵبوون بەسەر هەژاریدا. كچەكان لە كەنار رێگاكان رادەوەستن بۆ دۆزینەوەی كڕیارەكانیان یاسا چی دەڵێ ؟ پەسەندكردنی نێرینە بەسەر مێینەدا لەناو خێزانی هیندیدا، واتە كوڕەكان بەسەر كچەكاندا، رێژەی كوڕی لەبەرامبەر كچدا بەشێوەیەكی مەترسیدار گۆڕیوە، بەڵام لێرەدا كێشەكە سەروژوور بووەتەوە. چەندین هۆكار هەیە بۆ زیادبوونی ژمارەی ئەو كچانە، كە ئەویش بەكارهێنانی ئەو كچە بچوكانەیە لەو ناوچانەدا وەكو لەشفرۆش بەشیوەیەكی نایاسایی، چونكە ئەوان هێشتا نەگەیشتونەتە تەمەنی یاسایی. مانوج كۆمار سینگ پشكنەر لە پۆلیسی هیندستان بە (BBC)ی راگەیاند:" لە چەند مانگی رابردوودا 50 كچی بچوكمان رزگاركردووە.. لە دواین هەڵمەتماندا كچێكی تەمەن دوو ساڵمان دۆزییەوە، ئێستا لەرێگادایە بەرەو خانەیەك لە خانەكانی چاودێری منداڵان". لەم ناوچانەدا كچان منداڵی ناشەرعییان دەبێت‌و بۆ بەخێوكردنیان ناچارن بەردەوام بن لە كاری لەشفرۆشی سەرەڕای هەڵمەتە بەردەوامەكانی پۆلیس، ناكرێت بەسەر ئەو نەریتەدا بۆماوەییەدا زاڵ ببین، ئەگەر بە زیادكردنی ئاستی هۆشیاری كۆمەڵگە نەبێت، وەكو ئەوەی ئەو بەرپرسەی پۆلیس دەڵێت. ویلایەتی مادهیا برادیش كە هۆزی باكشارای تێدا دەژی یاسایەكی دەركرد، بەپێی یاساكەی هەركەسێك دەستدرێژی بكاتەسەر منداڵێكی خوار تەمەن 12 ساڵان، لەسێدارە دەدرێت، هەروەها ماوەی زیندانیكردنی ئەو كەسانەشی درێژكردوەتەوە كە سێكس لەگەڵ كچانی خوارو تەمەن 18 ساڵیدا دەكەن، كە ئەوە تەمەنی یاساییە لە هیندستان. رێگەكە بەرەو پێشەوە ساڵی 1993 پلانێك خرایەڕوو بۆ روبەڕووبونەوەی ئەو نەریتە بۆماوەییە لە كاری لەشفرۆشیدا لای خەڵكی باكشارا، بەڵام پلانەكە بەشێوەیەكی تەواوەتی جێبەجێ نەكرا. خاتوو راجێندرا ماهاجان بەرپرس لە بەشی چاودێری كۆمەڵایەتی ژنان‌و منداڵان دەڵێ:"  هەموو ساڵێك، رایدەگەیەنین كە پێویستمان بە دەستە قەزانج نەویستەكان هەیە بۆ یارمەتیدانمان بۆ جێبەجێكردنی پلانەكە، بەڵام تائێستا هیچ یەكێك لە پلانەكان بەپێی ئەو پێوەرانەی كە دامانناون، سەركەوتوو نەبوون". ئەم پلانە جەخت لەسەر دووبارە راهێنانەوەی ئەو ژنانە دەكات كە بەو ئەزمونانەدا تێپەڕیوون، ئەوەش لەڕێگەی فێركردن‌و تەندروستی‌و بەرزكردنەوەی ئاشتی هۆشیارییان. هینا دەڵێ خوێندن دەكرێت یارمەتیدەری كچان بێت بۆ دوركەوتنەوە لە كاری لەشفرۆشی بەڵام بە یارمەتی حكومەت بێت یاخود نا، گۆڕانكاری بەشێوەیەكی هیواش رودەدات. هەندێك لە كچانی منداڵ لەو هۆزە، ئێستا روبەڕووی ئەو خوو نەریتانە دەبنەوە‌و لە شوێنەكانی تردا بەدوای كاردا دەگەڕێن، هەندێكی تر بەردەوامی بە خوێندن دەدەن، هەروەك دەستپێشخەریش هەیە لەلایەن رێكخراوە لۆكاڵییەكانەوە بۆ بەدیهێنانی ئەو ئامانجە. (هینا) ئێستا بەشێكە لەو دەستپێشخەرییانە، تەنانەت ئەو لە دەستەیەكی قازانج نەویست كاردەكات كە ساڵی 2016 رزگاریان كردووە، ئەو دەڵێ:" یارمەتی كچانی تر دەدەم بۆ ئەوەی بزانن لە توانایاندا هەیە پاڵپشتی بەدەستبهێنن‌و دەست لەو پیشەیە هەڵگرن، ئەوپەڕی توانام دەخەمەگەڕ بۆ یارمەتیدان". دەستەیەكی قازانج نەویست ناوەندێكی راهێنان بەڕێوەدەبات كە دەرفەتی خوێندنی خۆڕایی بۆ كچانی خوار تەمەنی یاسایی رەخساندووە، بەپێی قسەی (هینا) كچان ناچاردەكرێن كاری لەشفرۆشی بكەن، چونكە هیچ رێگایەكی تر یان كارێكیان نییە بۆ بژێوییان، خوێندن دەكرێت یارمەتیدەریان بێت لە هەنگاونانیان بۆ پێشەوە.

راپۆرتی: نامیق رەسول ڤۆلۆدیمێر زلینسكی، ئەكتەری كۆمیدی لە ئۆكرانیا رۆڵبینینی لە زنجیرە درامایەكی تەلەفزیۆنیدا دەكاتە راستی‌و نزیكە لەوەی كورسی سەرۆكایەتی ئەو وڵاتە هەژارەی ئەوروپا بەدەستبهێنێت كە بووەتە سەرچاوەی ململانێی نێوان روسیا‌و خۆرئاوا. زلینسكی لەو زنجیرە درامایەدا رۆڵی مامۆستایەكی مێژوو دەبینێت كە كتوپڕدەبێت بە سەرۆكی وڵات. زلیسنكی‌و كورسی سەرۆكایەتی رۆژی یەكشەممە خولی یەكەمی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئۆكرانیا بەڕێوەچوو، بە گوێرەی ئەو راپرسیانەی لە نزیك بنكەكانی دەنگدان كراون، ڤۆلۆدیمێر زلینسكی، ئەكتەری كۆمیدی زۆرینەی دەنگەكانی بەدەستهێناوە‌و پێدەچێت لە خولی دووەمی هەڵبژاردنەكاندا زلینسكی ركابەری پترۆ بۆرۆشینكۆ سەرۆكی ئێستا ئۆكرانیا بكات، كە 21ی ئەم مانگە بەڕێوەدەچێت. سەرەڕای ئەوەی رەخنەگرانی تێبینیان لەسەر تواناكانی بۆ حكومدار‌و ناڕوونی بەرنامەی هەڵبژاردنی، بەڵام زلینسكی ئەكتەری كۆمیدی سودی لە ئاراستە جیهانییە وەرگرتووە كە تێیدا دەنگدەران دەستبەژێری سیاسی رەتدەكەنەوەو ئەو ئاراستەیەش لە ئۆكرانیا كە چەند ساڵێكە بەدەست كێشەی ئابوری‌و سكانداڵی گەندەڵییەوە زۆر بەبەهێزی ئامادەیە. شارەزایی زلیسنكی تەمەن 41 ساڵ لە حكومداریدا تەنها لەوەدایە كەلە ئەڵقەیەكی تەلەفزیۆنیدا رۆڵی مامۆستایەكی مێژووی گێڕاوە كە بەشێوەیەكی كتوپڕ دەبێتە سەرۆكی وڵات. بە گوێرەی ئەو راپرسیانەی كە لە كاتی هاتنە دەرەوەی دەنگدەران لە بنكەكانی دەنگدان ئەنجامدراون، زلیسنكی زیاتر 30%ی دەنگەكانی بەدەستهێناوە بەرامبەر بە 18%ی بۆ پترۆ بۆرشینكۆی سەرۆكی ئێستای ئۆكرانیا‌و یولیا تیمۆچینكۆی سەرۆك وەزیرانی پێشووتریش بە كۆكردنەوەی 14%ی دەنگەكان لە پلەی سێیەمدا دێت. لە كاردانەوەیدا بەرامبەر ئەنجامی ئەو راپرسیانە زیلنسكی رایگەیاند ئەوە هەنگاوێكە بەرەو سەركەوتنێكی گەورە، بۆرۆشینكۆش بەدەستهێنانی پلەی دووەمی بە وانەیەكی قورس وەسفكرد، تیمۆچینكۆش ئەنجامەكانی رەتكردەوەو رایگەیاند ئەوەندەی دەنگ هێناوە كە بتوانێت لە خولی دووەمی هەڵبژاردنەكەدا كێبركێ بكات. پێشبیندەكرێت لیژنەی هەڵبژاردنەكانی ئۆكرانیا ئەمشەو بەشێك لە ئەنجامەكان رابگەیەنێت كە ئاشكرایكرد رێژەی بەشداریكردن تا كاتژمێر 12 بەكاتی گرینیچ گەیشتوەتە 45%و ئەوەش رێژەیەكی زیاتری بەشدارییە بەبەراورد بە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی 2014. ئۆكرانیا ئەو وڵاتەی كە كەوتوەتە دەروازەی یەكێتی ئەوروپاوە‌و ژمارەی دانیشتوانەكەی 45 ملیۆن كەسە، هەژارترین وڵاتی ئەوروپایە و سەرەڕای دووركەوتنەوەی لە روسیا و رووكردنە رۆژئاوا، ئێستا لە بە خراپترین قەیراندا گوزەر دەكات لە ساڵی 1991ەوە كە سەربەخۆیی بەدەستهێناوە. ساڵی 2014 لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئۆكرانیادا، لایەنگرانی خۆرئاوا دەسەڵاتیان گرتە دەست، پاشان روسیا نیچمە دوورگەی كریمیای ئۆكرانیای داگیركرد‌و شەڕ‌و ململانێ لە خۆرهەڵاتی ئەو وڵاتە لەگەڵ جوداخوازەكاندا دەستیپێكرد كە هەتا ئێستا 13 هەزار كوژراوەی لێكەوتوەتەوە. سەركەوتنی ئەكتەرێكی كۆمیدیی لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئۆكرانیادا، بە واتای ئەوەدێت كە هاوڵاتیانی ئەو وڵاتە لە چینی سیاسی ئێستا كە نغرۆی گەندەڵین، نیگەرانن، هەروەها ئاماژەیەكیشە كە هاوڵاتیانی ئۆكرانیا دوای پێنج ساڵ لە جموجوڵی لایەنگرانی خۆرئاوا لە گۆڕەپانی سیاسیدا نائومێدبوون.

( درەو میدیا): هێزەكانی سوریای دیموكرات" هەسەدە" دوای كۆنتر‌وڵكردنی شارۆچەكەی باغۆز لە خۆرهەڵاتی سوریا سەركەوتنی كۆتایی بەسەر رێكخراوی دەوڵەتی ئیسلامیی" داعش" دا راگەیاند، بەوەش كۆتاییهێنرا بە "دەوڵەتی خەلافەت" كە لەلایەم ئەو رێكخراوە راگەیەندراو ماوەیەك رووبەرەگەی گەیشتە یەك لەسەر سێی خاكی عێراق‌و سوریا. لێرەدا چەند وێستگەیەكی تایبەت بە سەرهەڵدانی ئەو رێكخراوە و گەشەكردنی و هەتا كۆتایی پێهێنانی لەرووی سەربازییەوە دەخەینەڕوو: 2004- 2011: باڵێكی جیابووەوە لەرێكخراوی قاعیدە لە عێراق دامەزراو ساڵی 2006 ناوی خۆی بۆ " رێكخراوی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق گۆڕی". 2011: ئەبوبەكر بەغدادی سەرۆكی رێكخراوی ئیسلامی لە عێراق، لەگەڵ دەستپێكردنی قەیرانی سوریادا چەند ئەندامێكی رەوانەی سوریا كرد بۆئەوەی لقێكی داعش دابمەزرێنن و لە كۆتایی ساڵی 2013دا رێكخراوەكە بە رەسمی كۆتایی بە پەیوەندییەكانی لەگەڵ رێكخراوی قاعیدە هێنا‌و ناوەكەی بۆ " دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق‌و شام " گۆڕی. راگەیاندنی خەلافەت 2014: رێكخراوی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق‌و شام " داعش" شاری فەلوجەی لە عێراق و رەققەی لە سوریا داگیركردو پاشان لە حوەزیرانی ئەو ساڵەدا شاری موسڵ و تكریتی لە عێراق كۆنترۆڵكرد و لە مینبەری مزگەوتی نوری بەغدادیی دامەزراندنی خەلافەتی راگەیاند لەو ناوچانەی كۆنترۆڵیانكردووە. ئەیلولی 2014: ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هاوپەیمانێتییەكی نێودەوڵەتی دژ بە داعش پێكهێناو سەرەتا بە هێرشی ئاسمانی هەوڵیدا رێگە لە پێشڕەویی داعش بگرێت و هاوكاری یەكینەكانی پاراستنی گەل " یەپەگە"ی كرد لە هێرشی داعش بۆسەر شاری كۆبانێ‌. زیاتر لە 70 دەوڵەت لە هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دژ بە داعش بەشدارن، بەڵام ژمارەیەكی كەمی ئەو وڵاتانە سەرباز‌و راوێژكاری سەربازییان رەوانەی ناوچەكە كردووەو ئەمریكا زۆرترین بەشداری هەیە‌و 5 هەزار سەربازی جێگیركردووە. تاوانی قێزەون لە عێراق داعش شارۆچكەی شەنگالی ئێزدییەكانی كۆنترۆڵكرد‌و گەورەترین و قێزەونترین تاوانی ئەنجامدا‌و هەزاران ژنۆ كچی ئێزی كردە بە كۆیلەی سێكسی. لە رەققەش ئەو رێكخراوی چەندین تاوان‌و كردەوەی قێزەونی وەك سەربڕین‌و كوشتنی بەكۆمەڵ‌و دەستدرێژی سێكسی و جینۆسایدی ئەنجامدا. كۆتاییهێنان بە "خەلافەت" لە عێراق لە 31ی ئاداری 2015 هێزەكانی عێراق شاری تكریتیان لە دەستی داعش رزگاركرد، پاشان 13ی تشرینی دووەم هێزەكانی پێشمەرگە بە هاوكاری هاوپەیمانی نێودەوڵەتی شەنگالیان ئازادكرد. لە ساڵی 2016 داعش لە شاری رومادی سەنتەری پارێزگای ئەنبارو شاری فەلوجە وەدەرنرا. لە 10ی تەمموزی 2017 حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانی عێراق، لە كۆتایی ئۆپەراسیۆنێكی بەرفراواندا كە نۆ مانگی خایاند ئازادكردنی شاری موسڵی بە هاوكاری هاوپەیمانی نێودەوڵەتی راگەیاند و لە ئابی هەمان ساڵدا هێزە عێراقییەكان شارۆچكەی تەلەعفەر و پارێزگاری نەینەوایان بە تەواوەتی كۆنترۆڵكرد. لە 9ی كانونی یەكەمی 2017 حەیدەر عەبادی شكستپێهێنانی داعشی لە عێراق راگەیاند. كۆتایی داعش لە سوریا لە 26ی كانونی دووەمی 2015 شەڕڤانانی كورد بە هاوكاری هاوپەیمانی نێودەوڵەتی‌و هێزی پێشمەرگە داعشیان لە شاری كۆبانێ‌ وەدەرنا. لە ئابی 2016 هێزەكانی سوریا دیموكرات كە یەكینەكانی پاراستی گەل " یەپەگە" بەشێكی سەرەكییەتی شاری مەنبەجیان لە داعش پاككردەوە.  ئازاری 2017 داعش بە تەواوەتی لە شاری تەدموری مێژوویی دەركرد كە دوای ساڵی 2015 داعش دووجار كۆنترۆڵیكردبوو. لە 17ی تشرینی یەكەمی 2017 داعش پارێزگای رەققەی لەدەستدا و ئەو پارێزگایە لەلایەن هێزەكانی سوریای دیموكراتەوە كۆنترۆڵكرا. لە ئەیلولی 2018دا هەسەدە هێرشی بۆسەر دوایین پێگەی داعش لە پارێزگای دێرزور لە خۆرهەڵاتی سوریا دەستپێكرد. لە 23ی ئازاری 2019دا هەسەدە سەركەوتنی كۆتایی بەسەر داعش‌و خەلافەتەكەیدا لە باغۆز راگەیاند.

(درەو میدیا): رۆبەرت مۆلەر، لێكۆڵەری تایبەت بە لێكۆڵینەوە لە دەستوەردانی روسیا لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی2016 ی ئەمریكاو  ئەگەری بوونی پەیوەندی لە نێوان روسیا‌و هەڵمەتی بانگەشەی دۆناڵد ترەمپ كۆتایی بە لێكۆڵینەوەكەی هێناو راپۆرتی تایبەتی خۆی رادەستی وەزارەتی داد‌و ولیام بار داواكاری گشتی ئەمریكا كرد. لە پەیامێكیدا بۆ كۆنگرێسی ئەمریكا، ولیام بار رایگەیاند رەنگە بتوانێت لە چەند كاتژمێری داهاتوودا ئەنجامی بنەڕەتی لێكۆڵینەكە بداتە كۆنگرێس. وەزارەتی دادی ئەمریكاش جەختیكردەوە راپۆرتەكەی مۆلەری دەربارەی رۆڵی روسیا لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی 2016 و هەر پێشێلكارییەك كە ترەمپ ئەنجامیدابێت بەدەست گەیشتووە. لە ماوەی رابردووشدا دەسەڵاتی دادوەری تۆمەتی ئاراستەی چەند یاریدەدەرێكی ترەمپ كرد لەو پرسەدا، بەڵام نازانرێت كە ئایا لێكۆڵینەوەكەی مۆلەر گەیشتوەتە ئەوەی كە سەرۆكی ئەمریكا لەو پرسەوە تێوەگلابێت كە چەندین جار ئەو لێكۆڵینەوەیەكی بە لایەنگیرانە وەسفكردووە‌و لە قۆناغەكانی دواییدا مۆلەر دەستیكرد بە لێكۆڵینەوە لە چەند تۆمەتێك دەربارەی ترەمپ وەك هەوڵی بۆ تەگەرەخستنە بەردەم لێكۆڵینەوە بە پێچەوانەی یاساوە، بەڵام ترەمپ زیاد لەجارێك ئەو تۆمەتانەی رەتكردەوە. ترەمپ لەماوەی دوورودرێژی لێكۆڵینەوەكاندا هیچ جارێك ئامادەنەبوو بچێتە بەردەم مۆلەر، بەڵام پارێزەرانی بە نوسین وەڵامی هەندێك پرسیاریان داوەتەوە كە لەلایەن مۆلەرەوە ئاراستەی ترەمپ كراون.

راپۆرتی: رۆیتەرز وەرگێڕانی: نامیق رەسوڵ دۆناڵد ترەمپ، سەرۆكی ئەمریكا رۆژی پێنجشەممە رایگەیاند كاتی ئەوە هاتووە دابنرێت بە سەروەریی ئیسرائیل بەسەر بەرزاییەكانی جۆلاندا كە ئیسرائیل لە شەڕی 1967دا داگیریكرد. ترەمپ كانونی یەكەمی 2017 لە بڕیارێكی هاوشێوەدا قودسی وەك پایتەختی ئیسرائیل ناساند و بڕیاریدا باڵیۆزخانەی وڵاتەكەی بگوازێتەوە ئەو شارە، ئەوەش توڕەیی فەلەستینییەكان‌و سەركردەی وڵاتە ئیسلامیی و عەرەبییەكانی لێكەوتەوە. پێدەچێت ئەو هەڵوێستە نوێیەی دەربارەی بەرزاییەكانی جۆلان، پلانەكەی ترەمپ بۆ چارەسەری كیچشەی فەلەستین- ئیسرائیل ئاڵۆزتر بكات، كە ماوەیەكە جیهان چاوەڕوانی راگەیاندنییەتی. لێرەدا چەند زانیارییەكی گرنگ لەسەر بەرزاییەكانی جۆلان دەخەینە روو كە رووبەەكەی 1202 كیلۆمەتر چوارگۆشەیەو دەڕەوانێت بەسەر لوبنانداو دراوسێی ئوردنیشە. هۆكاری ناكۆكی لەسەر ناوچەكە چییە؟ بەرزاییەكانی جۆلان هەتا ساڵی 1967 بەشێك بوو لە سوریا، لەو ساڵەدا ئیسرائیل زۆرینەی ناوچەكەی لە شەڕی شەش رۆژەدا داگیركرد و ساڵی 1981 كردیە بەشێك لەو وڵاتە، بەڵام تائێستا كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دانی بەوەدا نەناوە و سوریاش بەردەوام داوای دەكاتەوە. سوریا لە شەڕی ساڵی 1973دا هەوڵیدا جۆلان بەدەستبهێنێتەوە، ئیسرائیل‌و سوریا ساڵی 1974 لەسەر ئاگربەست رێككەوتن‌و لەو كاتەوە نیمچە سەقامگیرییەك باڵی بەسەر جۆلاندا كێشاوە. ساڵی 2000 ئیسرائیل و سوریا دەربارەی چارەنوسی جۆلان‌و گەیشتن لە رێككەوتنی ئاشتی دانوستانیان دەستپێكرد، بەڵام شكستیانهێناو نەگەیشتەنە رێككەونن. ئیسرائیل بۆچی جۆلانی دەوێت؟ ئیسرائیل دەڵێت جەنگی ناوخۆیی سوریا وای پێویست كردووە كە پارێزگاری لە جۆلان بكات، بۆئەوەی ببێتە ناوچەیەكی دابڕێنراو لە نێوان شارۆچكەكانی ئیسرائیل‌و سوریای ئاڵۆزدا. هەروەها حكومەتی ئیسرائیل دەڵێت كە ترسی لە ئێرانی هاوپەیمانی بەشار ئەسەدی سەرۆكی سوریا هەیە كە هەوڵدەدات لەناو سنوری سوریادا بوونی هەمیشەیی هەبێت، بۆئەوەی هێرش بكاتە سەر ئیسرائیل. زۆری سەرچاوەی ئاو‌و بەپیتی خاكەكەی سوریا‌و ئیسرائیلی والێكردووە كە زۆر ئارەزووی جۆلان بكەن و دیمەشق جەختدەكاتەوە كە ئەو بەشەی جۆلان كە لەلایەن ئیسرائیلەوە داگیركراوە، خاكێكی داگیركراوە داوای دەكاتەوە. كێ‌ لە جۆلاندا دەژی؟ زیاتر لە 40 هەزار كەس لە بەرزاییەكانی جۆلان دەژین كە ئیسرائیل داگیریكردووە و زیاتر لە نیوەیان دورزیین، دورزییەكان كەمینەیەكی ئاینین لەناو سوریادا و بەشێكی زۆریان پشتیوانی رژێمی سوریان. دوای داگیركردنی جۆلان، ئیسرائیل بژاردەی بەدەستهێنانی رەگەزنامەی ئیسرائیلی خستە بەردەم دورزییەكان، بەڵام زۆرینەیان رەتیانكردەوە‌و هەتائێستاش رەگەزنامەی سورییان هەیە، جگە لەوانیش نزیكەی 20 هەزار ئیسرائیلی لە جۆلان نیشتەجێكراون كە زۆربەیان لە بواری كشتوكاڵ و گەشتوگوزاردا كاردەكەن. كێ‌ بەری سوریای جۆلانی كۆنترۆڵكردوە؟ ساڵی 2011 پێش بەرپابوونی قەیرانی سوریا، گرژی‌و ئاڵۆزی لە نێوان هێزەكانی ئیسرائیل‌و سوریا لە  ناوچەكەدا هەبوو، بەڵام ساڵی 2014 چەندین چەكداری ئیسلامی كە هەوڵیاندەدا رژێمەكەی بەشار ئەسەد بڕوخێنن لەبەری سوریا پارێزگا قونەیترەیان كۆنترۆڵكرد‌و ئەو چەكدارانە هێزەكانی سوریایان ناچار بە كشانەوە كرد و هێزەكانی نەتەوە یەكگرتووەكانیشیان ناچاركرد هەندێك بنكە‌و بارەگایان چۆڵ بكەن، هەتا هاوینی 2018 ناوچەكە لەژێر دەسەڵاتی چەكدارەكانی ئۆپۆزسیۆنی سوریادا بوو، بەڵام هێزەكانی سوریا بە پاڵپشتی روسیا شاری قونەیترەو ناوچەكانی دەوروبەریان كۆنترۆڵكردەوە‌و بەرێككەوتنێك چەكدارەكانی ئۆپۆزسیۆنیان ناچاركرد ناوچەكە بەجێبهێڵن. دۆخی سەربازی جۆلان ئێستا چۆنە؟ هێزەكانی حكومەتی سوریا لەبەری سوریاوە دەروازەی قونەیترەیان بەدەستهێنایەوە و تشرینی یەكەمی 2018ەوە جارێكی تر دەروازەكە كرایەوەو هێزەكانی نەتەوە یەكگرتووەكانیش سەرقاڵی نۆژەنكردنەوەی ئەو بنكە‌و بارەگایانەیانن كە چەند ساڵێك لەمەوبەر ناچاربوون لێی بكشێنەوە. سەرەڕای ئەوەی ئیسرائیل ئاماژەی بەوەداوە كە تەگەرە ناخاتە بەردەم گەڕانەوەی سوپای سوریا بۆ قونەیترە، بەڵام چەندین جار نیگەرانی خۆی دەربڕیوە لەوەی كە ئەسەد پابەندی ئاگربەست نابێت، یان رێگە لە ئێرانی هاوپەیمانی یان حزبوڵای لوبنان دەدات لەو ناوچەدا بڵاوببنەوە. كێ‌ سوریاو ئیسرائیل لە جۆلان جیادەكاتەوە؟ هێزێكی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ چاودێریكردن و رێگەگرتن لە شەڕی نێوان سوپای سوریا‌و ئیسرائیل لە ناوچەی نێوان بەری سوریا‌و ئیسرائیلی جۆلان جێگیربوون و چەندین خاڵی چاودێریان داناوەو چەند چاودێرێكی سەربازی نەتەوە یەكگرتووەكان چاودێری ئاگربەستی نێوانیان دەكەن. لە نێوان سوپای سوریاو ئیسرئیلدا لە جۆلان " ناوچەیەكی دابڕێنراو"، هەروەها داماڵراو لە چەك هەیە‌و رووبەرەكەی 400 كیلۆمەتر چوارگۆشەیە‌و بە گوێرەی رێككەوتنی ئاگربەستی نێوان سوریا‌و ئیسرائیل رێگە بە هێزەكانی هیچ لایەك نادرێت بچنە ئەو ناوچەیە. بە گوێرەی ئەو رێككەوتنە كە 31ی ئایاری ساڵی 1974 كراوە، هێڵی " ئەلفا" لە بەری خۆرئاوای ناوچە دابڕێنراوەكە كێشراوە‌و دەبێت هێزەكانی ئیسرائیل لە پشت ئەو هێڵەوە بن، هێڵی " براڤۆش بە ئاراستەی خۆرهەڵات كێشراوە كە دەبێت هێزەكانی سوریا لە پشتییەوە بن. هەروەها ناوچەیەكیش كە رووبەرەكەی 25 كیلۆمەتر چوارگۆشەیەو دەكەوێتە پشتی " ناوچە دابڕێنراوەكە" هەیەو هەردوولا چەندین مەرجیان بەسەردا سەپێندراوە دەربارەی ژمارەی هێزەكانیانو جۆر‌و بڕی چەكەكانی كە هەیانە لەو ناوچەیەدا. لە نێوان بەری ئیسرائیل‌و سوریای جۆلاندا، تەنها دەروازەیەك هەبوو كە هەتا بەرپابوونی شەڕی ناوخۆی سوریا لە ساڵی 2011 زۆربەی كات بۆ هاتوچۆی هێزەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان و ژمارەیەكی دیاریكراو لە دورزییەكان و گواستنەوە بەروبومی كشتوكاڵی بەكاردەهێنرا.,

 ( درەو میدیا): دوای نزیكەی 30 ساڵ لە دەسەڵات، نورسوڵتان نزاربایێڤ, سەرۆكی كازاخستان دەستیلەكاركێشایەوە‌و تا كاتی هەڵبژاردنی گشتی وڵات دەسەڵاتی رادەستی سەرۆكی ئەنجومەنی پیرانكردو لە دوای ئەو هەنگاوەش جموجوڵ بۆ جێگرتنەوەی لەلایەن  داریگای كچییەوە لەو وڵاتە دەستیپێكرد. نورسوڵتان نزاربایێڤ، لە ساڵی 1991ەوە دوای هەڵوەشاندنەوەی یەكێتی سۆڤیەت‌و سەربەخۆیی كازاخستانەوە سەرۆكایەتی ئەو وڵاتە دەكات, رۆژی 19ی ئازار دەستیلەكاركێشایەوەو دوای ئەو كارەی نزاربایێڤ، یەكەمین هەنگاو بۆ بنەماڵەییكردنی دەسەڵات لەو وڵاتە دەستیپێكرد‌و ئەنجومەنی پیرانی كازاخستان قاسم جۆمەرتی وەك سەرۆكی كاتی وڵات دیاریكرد و داریگا نزاربایێڤی كچی سەرۆكیش كە سەرۆكی لیژنەی پەیوەندییەكانی دەرەوە‌و بەرگری‌و ئاسایش بوو بە سەرۆكی ئەنجومەنی پیران هەڵبژێردرا. داریگا نزاربایێڤ دوای دەستبەكاربوونی وەك سەرۆكی ئەنجومەنی پیران رایگەیاند كاردەكات بۆ نوێكردنەوەی كۆمەڵگە‌و بەدیهێنانی خۆشگوزەرانی و پارێزگاریكردن لە چینە لاوازەكانی كۆمەڵگە. نورسوڵتان نزاربایێڤ سەرۆكایەتی حزبی " خاكی با‌وباپیران"ی دەكرد و كچەكەشی سەرۆكایەتی حزبی " ئاسار"، لە ساڵی 2006دا باوك‌و كچ حزبەكانیان یەكخست و حزبێكی نوێیان بەناوی حزبی " نور ئایان" واتە ( پرشنگی خاكی باوباپیران" دامەزراند و ئێستا ئەو حزبە زۆرینەی كورسییەكانی پەرلەمانی كازاخستانی بەدەستەوەیە. داریگا‌و دیارنەمانی 200 ملیار دۆلار ماڵپەڕی ئەلیكترۆنیی  راپۆرتێكی بڵاوكردەوە و ئاماژەی داوە بەوەی كە داریگا نزاربایێڤ ساڵی 2003 پاسپۆرتێكی ساختەی بەناوی "داریگا عەلیێڤا" بەكارهێناوە بۆ كردنەوەی ئەژمارێكی بانكی بۆ چەندین ملیار دۆلار و پلاندانان  بۆ سپیكردنەوەی بڕێكی زۆر پارە كە پەیوەندی راستەوخۆی بە " راخت عەلیێڤ" هاوسەری داریگاوە هەبوو كە ساڵی 2015 كۆچی دواییكرد. بە گوێرەی بانكی نێودەوڵەتی  كازاخستان لەساڵی 1999ەوە لە بواری داهاتی ناوخۆدا ساڵانە گەشەكردنی ئیجابی بەخۆیەوە بینیوە، بەڵام ئەوەی جێی رامان‌و پرسیارە ئەوە ئەگەر ئەو وڵاتە ئەو هەموو ملیار دۆلارەی بەهۆی گەندەڵییەوە لەدەست نەدایە كە بە گوێرەی خەمڵاندنەكان لە 10 ساڵی یەكەمی سەربەخۆییەوە ئەو وڵاتە 25%ی كۆی داهاتی ناوخۆی لە دەستداوە، ئەوا ئێستا كازاخستان لە دۆخێكی ئابوری باشتردا دەبوو. راپۆرتەكان ئاماژەیان بۆئەوە كردووە كە رێككەوتن نییە ئەو وڵاتە چەندین ملیار دۆلار لە دەرەوە لە دەستبدات، كە زاوای سەرۆك‌و نەوەكەی‌و راوێژكارەكانی لە كەسە هەر دەوڵەمەندەكان‌و بنەماڵەی حكومڕانیش كۆنترۆڵی پارەی وڵاتیان كردووە لە دەرەوەو لەم چەند ساڵەی دواییدا لە بەڵگەنامە دزەپێكراوەكانی ناسراو بە " پەنەماو پارادایس" ناوی چەند بەرپرسێكی كازاخستان ئاشكرابوو، هەروەها ئاشكرابوو كە چۆن داهاتی سامانە سروشتییەكانی ئەو وڵاتە لەلایەن بەرپرسانی وڵاتەوە دەقۆزرێتەوە و ئاشكرابوو كە بەشێك لە  سامانی نەوەی سەرۆك " نورالی عەلیێڤ" كوڕی داریگا كە جێگری سەرۆكی شارەوانی ئەستانەی پایتەخت بوو لە 2014 بۆ 2016 لە دەرەوەی وڵات گەیشتوەتە 200 ملیۆن دۆلار. ژمارە بانكییەكانی نەمسا سەروەت‌و سامانی داریگا زۆر پەیوەستە بە سامانی راخت، هاوسەری كۆچكردوویەوە، بە گوێرەی لێكۆڵینەوەكان هەر بڕە پارە‌و سامانێكی پەیوەست بە راخت، سەرچاوەكەی بۆ داریگا دەگەڕێتەوە كە هەر تەنها سودمەند نەبووە لە سامانەكەی بەڵكو هاوبەش بووە لەو سامانەدا، ئەوەش بە گوێرەی چەند راپۆرتێكی رەسمی نێودەوڵەتی. دوای جیابوونەوەی راخت‌و داریگا‌و دوورخستنەوەی لە كازاخستانن لە پرسی سپیكردنەوەی پارەدا لەلایەن سێ‌ دەزگای دادوەری نەمساو ئەڵمانیا‌و ماڵتاوە لێكۆڵینەوەی لەگەڵدا كرا و مێژووی هەندێك لە لێكۆڵینەوەكان دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 2005 كە ئەو كات راخت هێشتا هاوسەری داریگا بوو. لە میانی لێكۆڵینەوەكاندا 28 ژمارە بانكی ئاشكرابوون، كە سیانیا داریگا تێیاندا هاوبەش بو، هەموو ئەو ژمارە بانكیانەش ساڵی 2003 كرابوونەوە. هەروەها سێ‌ ژمارە بانكی تری هاوبەشیش لەناوی راخت و داریگا لە نەمسا كرابوونەوە كە زۆر نهێنی بوونرو پێویست ناكات ناوی هاوبەشەكان لەسەر كەشف و داتا رەسمییەكان بنوسرێن، ئەو جۆرە مامەڵەیەش لە ئەڵمانیا قەدەغەكراوە.  

(درەو میدیا): لە هەرێمی كوردستان ریفراندۆم و خەونی سەربەخۆیی بوو بە رابردوو، بەڵام لە هەرێمی كەتەلۆنیا كە هاوكات لەگەڵ كوردستان ریفراندۆم بۆ سەربەخۆیی كرا، هێشتا یارییەكە بەردەوامە. شاری مەدریدی پایتەختی ئیسپانیا خۆپیشاندانێكی گەورەی لایەنگرانی سەربەخۆیی هەرێمی كەتەلۆنیای بەخۆوە بینی. لەساڵی 2012وە كە جوڵانەوەی سەربەخۆخوازی لە هەرێمی كەتەلۆنیا دەستیپێكردووە، ئەمە یەكەمجارە خۆپیشاندانی لەو جۆرە لە مەدریدی پایتەخت بكرێت‌و كەتەلۆنییەكان بە ئاشكرا ئاڵای هەرێمەكەیان بەرزبكەنەوە‌و داوای جیابونەوە لە ئیسپانیا بكەن، بەپێی خەمڵاندانی پۆلیس، (18 هەزار) كەس بەشدارییان لەو خۆپیشاندانەدا كردووە‌و 500 پۆلیس چاودێرییان كردووە. خۆپیشاندەران داوای سازدانی ریفراندۆمێكی تریان كرد بۆ دیاریكردنی مافی چارەی هەرێمی كەتەلۆنیا، هەروەها ئیدانەی دادگایكردنی سەركردەكانی هەرێمەكەیان كرد‌و پرۆسەی دادگایكردنەكانیان بە "گاڵتەجاڕیی" ناوبرد، ئاڵای هەرێمی كەتەلۆنیایان بەرزكردەوە. خۆپیشاندەرەكان لە هەرێمی كەتەلۆنیاوە بە شەمەندەفەر‌و پاس خۆیان گەیاندە یەكێك لە شەقامەكانی مەدرید، پاشان لە گۆڕەپانی "سیبیلیس" كۆبونەوە بۆ گوێگرتن لە وتارو وتنەوەی دروشمەكان. "ئازادی بۆ زیندانییەكان"، "مافی چارەی خۆنوسین تاوان نییە" ئەمانە هەندێك لە دروشمەكانی خۆپیشاندەران بوو، لەسەر هەندێك لافیتەش نوسرابوو "دادپەروەری بوونی نییە". هاوكات لەگەڵ هەرێمی كوردستان، مانگی ئەیلولی 2017 هەرێمی كەتەلۆنیا ریفراندۆمی كرد بۆ سەربەخۆیی، حكومەتی ناوەندی ئیسپانیا بەهێزی پۆلیس روبەڕووی ریفراندۆمەكە بووەوە‌و فەرمانی دەستگیركردنی بۆ سەركردە سیاسییەكانی كەتەلۆنیا دەركرد، بەوهۆیەوە كارلس پۆگدیمۆنت سەرۆكی هەرێمەكە‌و ژمارەیەك لە بەرپرسانی تر بەوهۆیەوە وڵاتیان بەجێهێشت. ئێستا 12 كەس لە سەركردە سیاسییەكانی كەتەلۆنیا بەتۆمەتی یاخیبوون دادگایی دەكرێن، سەرەتای پرۆسەی دادگایكردنەكان لە مانگی شوباتەوە لە مەدریدی پایتەخت دەستیپێكرد، یەكێك لە سەركردەكانی كەتەلۆنیا ئەگەری هەیە بە (25 ساڵ) زیندانی حوكم بدرێت. هاوشێوەی دادگای فیدراڵی عێراق كە ریفراندۆمی هەرێمی كوردستانی بەكارێكی نادەستوری ناوبرد، دادگای باڵای ئیسپانیاش لەكاتی خۆیدا ریفراندۆمەكەی كەتەلۆنیای یاساغ كرد، بەڵام جیاوازییەكە لەوەدا بوو، سەركردە سیاسییەكانی كەتەلۆنیا سەرباری ناڕەزایەتی حكومەتی ئیسپانیا‌و وڵاتانی ئەوروپا، لە رۆژی 27ی تشرینی یەكەمی 2017دا سەربەخۆیی هەرێمەكەیان‌و جیابونەوەی لە ئیسپانیا راگەیاند، ئەمە بەر لە هەڵوەشاندنەوەی حكومەت‌و پەرلەمانی هەرێمەكە هات لەلایەن حكومەتی ناوەندی ئیسپانیاوە.  حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانی ئیسپانیا بەردەوام هەر جۆرە ریفراندۆمێك بۆ سەربەخۆیی رەتدەكەنەوە كە لە هەر ناوچەیەكی شانشینەكە بكرێت. هەرێمی كەتەلۆنیا هاوشێوەی هەرێمی كوردستان خەڵكەكەی دابەشبوون بەسەر دوو چیندا، هەندێك پشتیوانی جیابونەوە دەكەن‌و هەندێكی تر دژن، بەڵام لە ریفراندۆمدا لایەنگرانی سەربەخۆیی ساڵی 2015 و 2017 لەناو پەرلەمانی كەتەلۆنیا دووجار بەدەنگی زۆرینەی ساددە بەسەر نەیارانی سەربەخۆیدا سەركەوتن.

 راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت جیهان ئەمڕۆ شایەتحاڵی روداوێكی خوێناوی بوو، چەكدارێك لەڕێگەی تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبوكەوە بەشێوەیەكی راستەوخۆ دیمەنی كوشتنی نزیكەی 50 كەسی پەخشكرد.  لانی كەم 49 كەس كوژران لە دوو هێرشی چەكداریدا بۆسەر دوو مزگەوت لە شاری كرایست چێرش لە نیوزلەندا. سەرۆك وەزیرانی نیوزلەندا روداوەكانی بە "رەشترین رۆژ لە مێژووی نیوزلەندا" ناوبرد، وتی:" جێبەجێكاری تاوانەكە تیرۆریستێك بووە كە سەربە راستڕەوە توندڕەوەكانە‌و كەسێكی توندڕەوە". هێرشەكان لەكاتی نوێژی هەینی ئەنجامدران، بۆیە پۆلیسی نیوزلەندا ئەمڕۆ داوای لە سەرجەم مزگەوتەكان كرد دەرگاكانیان دابخەن. هێرشە چەكدارییەكان مزگەوتێكی لەناوەڕاستی شاری كرایس چێرش كردە ئامانج بەناوی مزگەوتی "نور" لەگەڵ مزگەوتێكی تر لە ناوچەی لینوود لە قەراغ شار. پۆلیسی نیوزلەندا دەستگیركردنی (4) كەسی راگەیاند كە تۆمەتبارن بە ئەنجامدانی هێرشە چەكدارییەكە، سێ كەس لە دەستگیركراوەكان پیاون‌و یەكێكیان ژنە، سەرباری ئەوە پۆلیس دەستی بەسەر بڕێك تەمەقەنیدا گرتووە. مایك بوش ئەفسەری پۆلیسی نیوزلەندا بە رۆژنامەنوسانی رایگەیاند، چەند زانیارییەكمان لەبارەی بوونی بۆمبی چیندراو لەناو ئۆتۆمبیل بەدەستگەیشتووە، توانیومانە ئەو بۆمبانەش پوچەڵ بكەینەوە. بەپێی قسەی شایەتحاڵەكان هێرشبەرەكە تەنیا یەك كەس بووە كە تەقەی لە نوێژخوێنان كردووە. سكوت مۆریسۆن سەرۆك وەزیرانی ئوسترالیا رایگەیاند، ئەو پیاوەی كە دەستگیركراوە، بەرەگەز ئوسترالییە، دواتر دەركەوت ئەو پیاوە ئەنجامدەری هێرشەكە بووە. هێرشبەرەكە كێیە ؟ برینتۆن تارنت كە راستڕەوێكی توندڕەوی ئوسترالییە، ئەنجامدەری سەرەكی هێرشەكەیە، ئەم پیاوە دیمەنەكانی گوشتارگەكەی لەڕێگەی هەژمارە تایبەتییەكەی خۆیەوە لە تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبوك، پەخشكرد. ئەم پیاوە تەمەنی 28 ساڵە، بەپێی ئەو زانیارییانەی كە خۆی لە تۆڕی ئینتەرنێت بڵاویكردوەتەوە، ئەو سەربە خێزانێكی ئوسترالییە لە چینێكی كرێكار. وەكو خۆی باسی كردووە، ئەم پیاوە ئامانجی ئەوەبووە كۆمەڵگەی خۆرئاوایی لە خەڵكانی كۆچبەرو ئەو كەسانە پاكبكاتەوە كە سپی پێست نین، هەروەها تۆڵەی ئەو رووداوە "تیرۆرستی"‌و تاوانە سێكسییانە بكاتەوە كە بەوتەی ئەو پەنابەرو موسوڵمانان لەسەر ئاستی جیهان ئەنجامی دەدەن. برینتۆن تارنت هاوڵاتی ئوسترالیایە‌و لەدایك‌و باوكێكی بەریتانی لەدایكبووە، بەپێی قسەی رۆژنامەی (زە سەن)ی بەریتانی، ئەو نوسراوێكی لەبارەی بیروبۆچونەكانی بڵاوكردوەتەوە كە لە 94 لاپەڕە پێكدێت. بەپێی زانیاری رۆژنامەی (نیویۆرك تایمز)ی ئەمریكیش، تارنت لەبارەی دۆناڵد ترەمپی سەرۆكی ئەمریكاوە وتویەتی " ئەو سیمبولی ناسنامەی نوێی سپی پێستەكانە"، بەڵام باوەڕی وانەبووە ترەمپ رێبەرێكی گەورە بێت یاخود توانای دروستكردنی سیاسەتی هەبێت. بەگوێرەی بەڵگەنامەكان، تارنت بەر لە دوو ساڵ نەخشەی بۆ ئەنجامدانی هێرش دژ بە موسوڵمانان داڕشتووە، لە شوێنی هێرشەكەی ئەمڕۆش بەر لە سێ مانگ پلانی داڕشتووە‌و ئامادەكاری كردووە، ئەو نیوزلەندای بۆ ئەنجامدانی هێرشەكەی هەڵبژاردووە، تاوەكو بەوتەی خۆی ئەو پەیامە بگەیەنێت كە هیچ شوێنێكی ئارام لە جیهاندا بوونی نییە، هێرشبەرەكە ئەو دوو مزگەوتەی دیاریكردووە بۆ هێرشەكەی دوای ئەوەی سەردانی كردوون، مزگەوتی سێیەمیشی هەڵبژاردووە، بەڵام وتویەتی، ئەمەیان سەركەوتوو نابێت. بەپێی قسەی میدیاكانی خۆرئاوا، هێرشبەرەكە وتویەتی:" ئەم كارەم بەشێوەیەكی سەربەخۆ كردووە‌و سەربە هیچ جوڵانەوەیەكی نازی‌و دژە سامی نیم". ئەم پیاوە بیروبۆچونەكان لەڕێگەی تۆڕی ئینتەرنێتەوە بۆ دروستبووە‌و باسی لەوەكردووە كە سەرسامە بە  (ئەندرێس بریڤیك) ئەو پیاوەی كە ساڵی 2011 لە نەرویژ لەهێرشێكی چەكداریدا 77 كەسی كوشت. بەڵگەنامەكان ئاماژە بەوەدەكەن، هێرشبەرەكەی ئەمڕۆی نیوزلەندا، پێشتر پلانی هەبووە بۆ كوشتنی ئەنگێلا مێركڵ راوێژكاری ئەڵمانیا‌و سادق خان سەرۆكی شارەوانی لەندەن‌و رەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆكی توركیا. رەوەندی موسوڵمان لە نیوزلەندا لە نیوزلەندا رێژەیەكی كەمی موسڵمان هەیە، كە 1%ی كۆی گشتی دانیشتوانی ئەو وڵاتە پێكدەهێنێت، ئەمە بەپێی ئاماری فەرمی حكومەتی ئەو وڵاتە. ساڵی 2013 ژمارەی موسوڵمانان لە نیوزلەندا گەیشتووەتە (50 هەزار) كەس. بەڵام بەگوێرەی توێژینەوەیەك كە لە زانكۆی ڤیكتۆریا لە شاری ویلینگتۆن دەرچووە، رێژەی موسوڵمانان لە نیوزلەندا بەردەوام لە گەشەكردندایە، لە ساڵی 1991وە بۆ ساڵی 2006 ژمارەی موسوڵمانان لەو وڵاتە شەش هێندە زیادی كردووە، ئەمە لەكاتێكدایە ژمارەیەكی زۆر لە مەسیحی‌و هیندۆس‌و بوزییەكان لە نیوزلەندا دەژین. سەرچاوەكان: بی بی سی- سی ئێن ئێن- یۆرۆنیوز    

( درەو میدیا): پۆڵ مانافۆرت، بەڕێوەبەری پێشووی هەڵمەتی بانگەشەی دۆناڵد ترەمپ‌و یەكێك لەو كەسانەی بڕی یەك ملیۆن دۆلاری بۆ پشتیوانی ریفراندۆمەكەی هەرێم پێدرابوو، بە 73 مانگ زیندانیكردن سزادرا. لە دوو كەیسی جیادا سزای 73 مانگ زیندانیكردن بەسەر پۆڵ مانافۆرت، بەڕێوەبەری پێشووی هەڵمەتی بانگەشەی دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی 2016دا. مانافۆرت لە چوارچێوەی لێكۆڵینەوەكانی تایبەت بە دەستوەردانی روسیا لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەمریكا كە لێكۆڵەری تایبەت رۆبەرت مۆلەر سەرپەرشتی دەكات دادگایی دەكرێت. دادوەر ئیمی بیرمان جاكسۆن، دادوەری دادگای فیدراڵی ئەمریكا ئەمڕۆ چوارشەممە لە دانیشتنی دادگادا رایگەیاند 30 مانگ زیندانیكردن بەسەر مانافۆرتدا دەسەپێندرێت، ئەوەش دەچێتە سەر ئەو سزایەی كە لە كەیسێكی تردا هەفتەی رابردوو بەسەریدا سەپێندرا. لە میانی دانیشتنەكەی دادگادا مانافۆرت داوای لێبوردنی لە كردەوەكانی كردو داوای لە دادگا كرد لە سزادانیدا بەچاوی بەزەییەوە لێی بڕوانن. هەفتەی رابردوو، لە كەیسێكی تردا كە مۆلەر رەوانەی دادگای كردبوو،  دادوەری فیدراڵی ئەمریكا لە ڤیرجینیا، بە تۆمەتی خۆزدینەوە لە باج‌و فێڵكردن لە بانك 47 مانگ زیندانیكردنی بەسەر مانافۆرتدا سەپاند. لە سەروبەندی ریفراندۆمەكەی هەرێمی كوردستاندا كە ساڵی 2017 بەڕێوەچوو، رۆژنامەی‌ نیویۆرك تایمزی ئەمریكی لە راپۆرتێكدا ئاشكرایكرد مەسرور بارزانی‌ راوێژكاری‌ ئەنجومەنی‌ ئاسایشی‌ هەرێم، بڕی‌ زیاتر لە ملیۆنێك دۆلاری‌ داوە بە پۆڵ مانافۆرت تا لە ناوخۆی ئەمریكا لۆبی بكات و پشتیوانی بۆ ریفراندۆمەكەی هەرێم كۆبكاتەوە.

( درەو میدیا): خۆپیشاندان‌و ناڕەزایەتی هاوڵاتیان‌و چین‌و توێژەكانی جەزائیر، عەبدولعەزیز بوتەفلیقەی سەرۆكی جەزائیریان ناچاركرد، دەستبەرداری خۆكاندیدكردنی بۆ خولی پێنجەی سەرۆكایەتی بێت. بڕیاربوو، 18ی مانگی داهاتوو هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی لە جەزائیر بەڕێوەبچێت، لەگەڵ دەنگۆی خۆكاندیدكردنی بوتەفلیقە بۆ خولی پێنجەمی سەرۆكایەتی، هاوڵاتیانی ئەو وڵاتە بۆ ناڕەزایەتی دەربڕین رژانە سەر شەقامەكان‌و خۆپیشاندانیان دەستپێكرد. دوای دوو رۆژ لە خۆپیشاندانەكان، بوتەفلیقە كە لە ساڵی 2013ەوە دووچاری جەڵتەی مێشك بووە و لەسەر كورسی گەڕۆكە جەزائیری بەرەو سویسرا بەجێهێشت بۆ چارەسەركردن‌و ئێوارەی یەكشەممە گەیشتەوە وڵاتە. دادوەرەكان پرسەكەیان یەكلاكردەوە ئەمڕۆ دووشەممە زیاتر لە هەزار دادوەری جەزائیر لە بەیاننامەیەكدا رایانگەیاند ئەگەر بوتەفلیقە خۆی بۆ خولی پێنجەمی سەرۆكایەتی كاندید بكات ئەوا ئامادەنین پرۆسەی هەڵبژاردن بەڕێوەبەرن. ئەو دادوەرانە لە بەیاننامەیەكدا رایانگەیاند ئامادەنین دژی خواستی هاوڵاتیانی وڵاتەكەیان بوەستنەوە. هەڵبژاردن دواخرا دوای گەڕانەوەی ئێوارەی ئەمڕۆ دووشەممە بوتەفلیقە ناچاربوو مل كەچ بكات بۆ خواستی خۆپیشاندەرانی وڵاتەكەی. بوتەفلیقە لە پەیامێكیدا بۆ گەلی جەزائیر كە ئاژانسی هەواڵەكانی ئەو وڵاتە بڵاویكردەوە دواخستنی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی راگەیاند كە بڕیاربوو 18ی نیسانی داهاتوو بكرێت. هەروەها بوتەفلیقە راشیگەیاندووە باری تەندروستی و تەمەنی رێگەی پێنادەن كە ئەركی خۆی بەرامبەر بە گەلەكەی بەڕێوەبەرێت و ئاماژەیبەوەشداوە كە " هەرگیز نیازی ئەوەی نەبووە خۆی بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتەی كاندید بكاتەوە".  بوتەفلیقەی تەمەن 82 ساڵ كە لە ساڵی 1999ەوە چوار خولە سەرۆكی جەزائیرە، رونیشیكردەوەتەوە كە لە پەیامی گەنجانی جەزائیر تێدەگات و ئەو پرۆژە دەستورەی كە كۆڕبەندی نیشتمانی ئامادەی دەكات دەخات راپرسییەوە و دوای ئەنجامدانی دانوستانێكی  نیشتمانی گشتگیر هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی سازدەكرێت. .  

راپۆرت: بی بی سی وەرگێڕانی: نامیق رەسوڵ- فازل حەمەڕەفعەت رۆژی 9ی مارسی 1897 سەید جەمالەدینی ئەفغانی كۆچی دوایی كرد، كە یەكێك بوو لە دیارترینی ئەو كەسانەی بانگەوازی شۆڕشی دەكرد لەدژی ئیمپریالیزم‌و روبەڕووبونەوەی دواكەوتوویی لە هەردوو جیهانی عەرەبی‌و ئیسلامیدا. سەید جەمالەدینی ئەفغانی كێیە ؟ جەمالەدینی ئەفغانی ساڵی 1838 لە شارۆچكەی ئەسەدئاباد لە خۆرئاوای كابولی پایتەختی ئەفغانستان لەدایكبووە، نازناوی سەیدی هەڵگرتووە بەهۆی ئەوەی خێزانەكەی سەربە ئەشرافەكان بووە. بەهۆی ئەوەی لە منداڵییەوە لە خوێندندا سەركەوتوو بووە‌و چەند زمانێكی زانیوە لەنێویاندا عەرەبی، لە تەمەنی لاوێتیدا گەیشتووەتە پلە‌و پۆستی دیار، لە گرنگترینیان پۆستی سەرۆك وەزیرانی ئەفغانستان لەسەردەمی شا محەمەد ئەعزەم خان، كە لە ساڵی 1862دا دەسەڵاتی گرتەدەست، بەڵام جەنگی ناوخۆیی رویدا‌و جەنگەكە بە داگیركردنی كابول لە ساڵی 1868 لەلایەن شێر عەلی خانەوە كۆتایی هات، كە برای محەمەد ئەعزەم خان بوو، لەلایەن بەریتانییەكانەوە پشتیوانی دەكرا. لەدوای ئەوە ئەفغانی كۆچی كرد بۆ هیند، ئینگلیزەكان ئابلۆقەیان خستەسەر ماڵەكەی بۆ ئەوەی رێگری بكەن لە دیداری لەگەڵ زانایان‌و شوێنكەوتووە موسوڵمانەكانی، دوای چەند مانگێك ئەفغانی لەڕێگەی دەریاوە گواسترایەوە بۆ میسر. لە میسریشەوە رۆشت بۆ ئیستەنبوڵ، عەبدولعەزیز مەحمود، سوڵتانی ئیستەنبوڵ بەباشترین شێوە پێشوازی لێكرد، بەڵام دواتر لەدژی هەڵگەڕایەوە، كاتێك هەندێك كەس گومانیان لە بیروڕای سوڵتاندا دروستكرد‌و لەلای سوڵتان بۆ جەمالەدینی ئەفغانیان تێچاند، بەپاساوی ئەوەی گوایە ئەفغانی وتویەتی "پێغەمبەرایەتی بەدەستدەهێنرێت"، ئەمە وایكرد ئەفغانی بگەڕێتەوە بۆ میسر. كاتێك ئەفغانی گەڕایەوە بۆ میسر لە رۆژی 23ی مارسی 1871، لەلایەن دەوڵەتەوە پێشوازی لێكراو حكومەت لە خان خەلیلی خانویەكی پێدا لەگەڵ موچەیەكی مانگانەدا كە بڕەكە (10 جونەی) بوو.  ماسۆنیەت لە میسر جەمالەدین ئەفغانی چووە ریزی بزوتنەوەی ماسۆنیەتەوە كە دروشمی  شۆڕشی فەرەنسی " ئازادی، برایەتی ، یەكسانی" بەرزكردبووەوە‌و پاكترین كەسانی كۆمەڵگەی لەخۆگرتبوو، بەبێ‌ رەچاوكردنی رەگەز‌و ئاین. بەڵام كاتێك پەیوەندی سەركردەكانی ئەو بزوتنەوەیەی بە ئیمپریالیزمەوە بۆ ئاشكرابوو، سەركردایەتی یاخیبوونی كرد دژبە مەحفەلی خۆرئاوا‌و مەحفەلی ماسۆنیەتی لە میسردا پەرتكرد، بەجۆرێك مەحفەلێكی خۆرهەڵاتی ماسۆنیەتی دامەزراند كە پەیوەست بوو بە مەحفەلی فەرەنسییەوە، بەرەچاوكردنی دژایەتیكردنی فەرەنسییەكان بۆ هەژمونی ئینگلیز لە میسردا. هەروەها لە میسر سەید جەمالەدین ئەفغانی سەركردایەتی یەكەمین حزبی نیشتمانی خۆرهەڵاتی كرد (پارتی نیشتمانی ئازادی نهێنی) كە دروشمی "میسر بۆ میسرییەكان"ی بەرزكردەوەو داوای دیموكراتیەت‌و رزگاربوونی لە حكومی دیكتاتۆریەتی تاكڕەوی‌و بەرپاركردنی شۆڕشی دەكرد دژ بە هەژمونی بێگانە. چەند ناوێكی دیاری وەك ئەحمەد عورابی، مەحمود سامی بارودی‌و عەبدوڵا نەدیم، لە ریزی مەحفەلی ماسۆنیەتی خۆرهەڵاتی‌و پاشان پارتی نیشتمانی ئازاددا دەركەوتن.  ئەحمەد عورابی دوورخستنەوە دوای هاتنەسەر دەسەڵاتی خدێوی تۆفیق لە میسر، وەك ئامادەكارییەك بۆ نەهێشتنی كاریگەری ئەفغانی لەسەر دۆخی سیاسی، خدێوی نوێ لە 24ی ئابی 1879دا ئەفغانی دووریخستوە بۆ هیندستان‌و كاتێك شۆڕشی عورابی لە میسر لە ساڵی 1882 دەستیپێكرد، ئەفغانی لە بۆمبایەوە گواستراوە كەلكەتا، لەوێ‌ دەسەڵاتدارانی بەریتانیا شوێنی نیشتەجێبوونیان بۆ دیاریكرد، هەتا رووداوەكان بە داگیركردنی میسر لەلایەن بەریتانیاوە كۆتاییان هات، ئەوكات دەسەڵاتداران رێگەیاندا بە ویستی خۆی بۆ هەر كوێییەك دەیەوێت گەشت بكات، ئەویش رویكردە فەرەنسا. لە پاریس ئەفغانی پەیوەندی لەگەڵ كۆمەڵەی " العروە الوپقی" لەگەڵ رێكخراوە شۆڕشێگڕییەكانی فەرەنسادا رێكخست. كۆمەڵەی نهێنی "العروە الوپقی" لە وڵاتانی خۆرهەڵات دامەزرێنرا بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئیمپریالیزم‌و داوای پاڵپشتی ئیسلامی‌و كۆمەڵگەی ئیسلامی دەكرد، ئەفغانی سەرۆكی ئەو كۆمەڵەیە بوو، گۆڤارێكی عەرەبی لە پاریس دەركرد بەناوی " العروە الوپقی"‌و ئامانجەكانی تێدا بڵاودەكردەوەو ئەفغانی بەڕێوەبەری سیاسەتی گۆڤارەكە بوو، شێخ محەمەد عەبدەش نوسەری یەكەمی بوو. سوڵتان عەبدولحەمید زانكۆی ئیسلامی ساڵی 1892 سوڵتانی عەبدولحەمید سوڵتانی عوسمانی، ئەفغانی بانگهێشتی ئەستانەی پایتەختی دەوڵەتی عوسمانی كرد، ئەویش بانگهێشتەكەی قبوڵكردو باوەڕی وابوو كە بە هاوكاری سوڵتان دەتوانێت پلانێك بۆ زانكۆی ئیسلامی دابنێت، بەڵام هەرزوو سوڵتان لێی هەڵگەڕایەوە، دوای ئەوەی ناوی ئەفغانی لكێندرا بە پرۆسەی تیرۆركردنی ناسرەدین شای قاجاری دەسەڵاتداری وڵاتی فارسەوە، كە لەلایەن یەكێك لە خوێندكارەكانی ئەفغانییەوە كوژرا‌و بەوەش دواهەمین ساڵی ژیانی وەك نیمچە زیندانییەك لە دەرباری سوڵتاندا بەسەربرد، دەشوترێت ئەو پزیشكی ددانەی كە چارەسەری دەكرد، ژەهرخواردی كردووەو لە ساڵی 1897 كۆچی دواییكرد‌و لە ئەستانە نێژرا. تیرۆرکردنی ناسرەدین شای قاجار