.jpg)
درەو: راپۆرتی نوسەرو لێكۆڵەر (هیشان مولحم), كە لەپێگەی (پەیمانگای وڵاتانی كەنداوی عەرەبی لە واشنتۆن) بڵاوبووەتەوە, بە ناونیشانی (زەنگی مەترسی لێدەدەن لەبارەی ئەگەری گەڕانەوە ترمپ): 🔹كەمتر لە (40) رۆژی ماوە بۆ ئەنجامدانی یەكەم هەڵبژاردنی حزبی لە ویلایەتی (ئەیەوا), بۆ دیاریكردنی كاندیدی كۆماریەكان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەمریكا. 🔹سەرجەم راپرسیەكان جەختدەكەن, دۆناڵد ترەمپ, سەرۆكی پێشو ویلایەتە یەكگرتووەكان بە جیاوازییەكی زۆر لەپێش ركابەرەكانیەوەتی. 🔹ژمارەیەكی بەرچاو لە ئەمریكیەكان لە باكگراوەندی سیاسی و ئایدۆلۆجی جیاواز, زەنگی مەترسیان لێداوە لەبارەی ئەگەری هەڵبژاردنەوەی ترەمپ بۆ ویلایەتەتێكی نوێ, كە بەرای ئەوان مەترسی لەسەر ئایندەی سیستمی دیموكراسی ئەمریكی و ئاشتی كۆمەڵایەتی و پێگەی ئەمریكا لە جیهان دروستدەكات. 🔹ئەوەی زیاتر نیگەرانی كردوون, سەركەوتنی ترەمپە لەوەی توانیویەتی لەچەند ساڵی رابردوو حزبی كۆماری بگۆڕێت بۆ شێوازێك لە تائیفەی دینی, كە وەلائی یەكلاكەرەوەیان بۆی هەبێت, وێڕای بوونی زۆرێك لە ئاماژەكان بەوەی, ئەو كاندیدی چاوەڕوانكراوی حزبەكە دەبێت. 🔹هاوكات ئەوەی زۆرێك لە دیموكراتەكانی دووچاری دڵەڕاوكێ كردووە, بەرتەسكبونەوەی بەردەوامی جەماوەری سەرۆك بایدنە لەناو چین و توێژە جیاوازەكانی دیموكراتەكان, كە بەبێ پشتیوانی ئەوان بایدن ناتوانێت لە كۆشكی سپی بمێنێتەوە. 🔹بەگوێرەی راپرسیەكان, رێژەی ئەو ئەمریكیانەی رازین لە ئەدائی سەرۆك بایدن بۆ خوار لە (40%) دابەزیوە, ئەوەش رێژەیەكە, زۆرێك لەو سەرۆكانەی پێشتر تۆماریان كردووە, شكستیانهێناوە لەوەی لەویلایەتی دووەمدا سەكەوتن بەدەستبهێنن. 🔹هۆشداریدان لە مەترسیەكانی گەڕانەوەی ترەمپ تەنها لە شرۆڤەكارانی ئەمریكادا كورت نەبووەتەوە, بەڵكو دەنگی گرنگی دەرەوەشی گرتووەتەوە, لە نمونەی گۆڤاری ئیكۆنۆمیستی بەریتانی, كە خاوەن هەژمونێكی فراوانە و مانگی رابردوو هۆشداریدا لەوەی, سەرلەنوێ هەڵبژاردنەوەی ترەمپ مانای وایە دەبێتە "گەورەترین مەترسی" لەسەر جیهان لە (2024)دا. 🔹لەڕۆژان و هەفتەكانی رابردودا, ترمپ لە ئاهەنگەكانی هەڵبژاردندا و كۆمێنتەكانی لە سەكۆی "تروس سۆشال" كە تۆڕی كۆمەڵایەتی تایبەت بەخۆیەتی, بە راشكاوییەكی زۆرەوە قسەی لەبارەی ئەوە كردووە, ئەگەر ویلایەتی دووەم بەدەستبهێنێتەوە, هەوڵی هەڵوەشاندنەوەی سكاڵا فیدراڵیەكان دەدات كە لە دژی بەرزكراوەتەوە, تۆڵە لە دوژمنە زۆرو زەوەندەكانی دەكاتەوە, كۆتایی بەوە دەهێنێت كە ناوی ناوە"دەوڵەتی قوڵ" لەڕێی دەركردنی فەرمانبەران و گۆڕینیان بەو فەرمانبەرانی كە وەلائیان بۆ شەخسی ئەو هەیە. 🔹هەروەك چۆن سەرۆك ریچارد نیكسۆن لە حەفتاكانی سەدەی رابردودا" لیستێكی هەبوو بەناوی دوژمنەكانی" لە سیاسی و رۆژنامەنوسەكان, ترمپیش لیستێكی هاوشێوەی هەیە. 🔹لە یەكێك لەوتارە زبرەكانیدا, ترەمپ بەڵێیداوە بە تێكشاندنی دوژمنەكانی لە "دەوڵەتی قوڵ" و ئەوانەی هانی جەنگ دەدەن و بانگخوازانی جیهانیگری و شیوعی و ماركسی و فاشیەكان, لەگەڵ ئەوەی ناویبردووە بە توێژی سیاسی نەخۆش و رۆژنامەنوسان و شرۆڤەكاران و میدیاكاران بەشێوەیەكی گشتی. 🔹بەرای زۆرێك لە یاسا ناسان, سەركەوتنی ترەمپ بۆ ویلایەتێكی نوێ, دەبێتە هۆی دروستبونی قەیرانێكی دەستوریی مەترسیدار, كە وڵات تەنانەت لەكاتی جەنگیشدا بەخۆیەوە نەبینیوە لە جەنگی ناوخۆشدا, چونكە سەرۆك یان حكوم دراوە بە سزای فیدراڵی, یان هێشتا لەبەردەم دادگادایە. 🔹لەسەر ئاستی ناوخۆش, ترمەپ لەویلاتی دووەهەمیدا هەوڵی بەجێگەیاندنی ئەو كارانە دەدات كە لەویلایەتی یەكەمدا بۆی نەكراوە, بەتایبەت كشانەوەی ویلایەتە یەكگرتوەكان لە هاوپەیمانی ناتۆ. 🔹 دەستوری ئەمریكی دەسەڵاتی واژوكردنی پەیماننامە نێودەوڵەتیەكانی داوە بە ئەنجومەنی پیران, بەڵام لەبارەی كشانەوە لێی, روون نیە. 🔹تەنانەت ئەگەر لە ساڵی (2024) ئەنجومەنێكی پیران بە زۆرینەی دیموكراتەكانیش هەڵبژێدرێت و هەوڵی پەكخستنی بڕیاڕەكەی ترەمپیش بدات, ئەوا تەنها راگەیاندنی ترەمپ لە خواستی بۆ كشانەوە لە هاوپەیمانێتیەكەو هەڵپەساردنی بەشداری لەكۆبونەوەو گفتوگۆكانی, دەبێت هۆی لەناوبردنی هاوپەیمانێتەكە, چونكە ئەندامەكانی متمانەیان بە ئەمریكا نامێنێت. 🔹بڕیاڕەكەی ترەمپ دەبێتە پاڵنەر بۆ ئەوەی ئەندامانی هاوپەیمانێتیەكە كێشەكانیان لەگەڵ روسیا چارەسەربكەن لە غیابی ویلایەتە یەكگرتوەكاندا, كە ماوەی زیاتر لە (75) ساڵە بڕبڕەی پشتی هاوپەیمانێتیەكەیە. 🔹ترەمپ لە ویلایەتی دووهەمیدا, پەیوەندییە دۆستانەكانی لەگەڵ دیكتاتۆری كۆریای باكور دەستپێدەكاتەوە, هێزەكانی لەكۆریای باشور و ژاپۆن كەمدەكاتەوە یان بە تەواوەتی دەیانكشێنێتەوە, كە لەكۆتایی جەنگی جیهانی دووەمەوە جێگیركراون. 🔹ترەمپ هێزەكانی لە باكوری خۆهەڵاتی سوریا دەكشێنێتەوە, كە لەویلایەتی یەكەمدا هەوڵی بۆدەداو بەوهۆیەوەلەگەڵ وەزیری بەرگرییەكەی بەریەككەوتن. 🔹ترەمپ پێیوایە مانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لەعێراق هیچ سودێكی نیشتمانی و هەرێمایەتی نیە, هەوڵی كەمكردنەوەی هێزەكانیشی دەدات لەوڵاتانی كەنداوی عەرەبی. 🔹جێبەجێكردنی دروشمی"سەرەتا ئەمریكا" ویلایەتە یەكگرتووەكان دەكاتە قەڵایەكی دابڕاو لەپشتی دوو زەریای گەورەوە. 🔹سیاسەتی "سەرەتا ئەمریكا" بەبۆچۆنی ترەمپ, مانای سەرەوژوركردنی پەیوەندیەكانی ئەمریكایە, هاوپەیمانە نەریتیەكانی لە خۆرئاواو كۆریای باشورو ئوسترالیا دەچنە دواوەو پەیوەندی لەگەڵ دەسەڵاتە ئۆتۆكراسیەكان لەجیهان بەهێزەدەكات, لەنمونەی ڤلادیمێر پۆتن لە روسیاو كیم جونگ ئون لە كۆریای باكورو ڤیكتۆر ئۆربان لە هەنگاریا و سەركردە نادیموكراتیەكانی تر لە جیهان.
.jpg)
درەو: بەلەبەرچاوگرتنی هەڵبژاردنی پێشووی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، ناوچە كوردییەكانی كەركوك (6) كورسی و ناوچەی تێكەڵ (5) كورسی و ناوچەی عەرەبی (4) كورسییان بەردەكەوێت، پێشبینی دەكرێت پێكهاتەی كورد بەسەرجەم هاوپەیمانی و لیستەكانیەوە (8) كورسی لە كەركوك بباتەوە، پێكهاتەی عەرەبی بە كورسی كۆتاكەیەوە (5) كورسی و پێكهاتەی توركمان (3) كورسی بەرنەوە. هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك زیاتر لە (18) ساڵە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگا لە كەركوك ئەنجام نەدراوە، رۆژی 27ی ئازاری 2023 ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق هەمواری سێیەمی یاسای هەڵبژاردنەكانی پەسەندكرد و بڕیاریدا لە 18/12/2023 هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێگاكان بكرێت بە پارێزگای كەركوكیشەوە، بەڵام لە هەموارەكەدا مادەی (13) تەرخانكراوە بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك، كە سەرەڕای ئەنجامدانی هەڵبژاردن، بەڵام لە بڕگەی دووەمی مادەی (13)ی هەمواری یاساكەدا هاتووە" "ئەنجامی هەڵبژاردنەكان نابنە بنەمای یاسایی و ئیداری پەیوەست بە دیاریكردنی داهاتووی كەركوك". لە بڕگەی چوارەم و كۆتایی مادەی (13)دا ئاماژە بەوەكراوە" "دەسەڵات بەپێی نوێنەرایەتیكردنێكی دادپەروەرانە دابەشدەكرێت، كە زامنی بەشداریكردنی پێكهاتەكانی پارێزگاكە بكات بەدەر لەئەنجامی هەڵبژاردنەكان". بۆهەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك: • (870 هەزار و 920) كەس مافی دەنگدانیان هەیە • دەنگدانی گشتی (813 هەزارو 590) دەنگدەر • دەنگدانی تایبەت (57 هەزارو 330) دەنگدەر • ژمارەی بنكەكانی دەنگدان (344) بنكە • ژمارەی وێستگەكانی دەنگدان (2033) وێستگە بۆ هەڵبژاردنی 18/12/2023 ی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك (15) كورسی دیاریكراوە لەگەڵ (كورسیەكی كۆتا) ئەگەر بەلەبەرچاوگرتنی هەڵبژاردنی پێشوو كە (12) كورسی بوو كورسیەكان دابەشی ناوچەكان بكرێت: • باكوری كەركوك كە ناوچەی زۆرینەی كوردە، لە هەڵبژاردنی پێشوو (5) كورسی بۆ بازنەی یەك دیاری كرابوو بەلەرچاوگرتنی هەڵبژاردنی پێشوو، بۆ ئەم هەڵبژاردنە ئەو ناوچەیە (6) كورسی بەردەكەوێت. • باشوری كەركوك زۆرینەی پێكهاتەی عەرەبە لە هەڵبژاردنی پێشوو (3) كورسی بۆ دیاریكرابوو، بەلەرچاوگرتنی هەڵبژاردنی پێشوو ئەو ناوچەیە (4) كورسی بەردەكەوێت. • ناوەڕاستی كەركوك كە تێكەڵە لە (كورد، توركمان، عەرەب)، (4) كورسی بۆ دیاری كرابوو، بەلەرچاوگرتنی هەڵبژاردنی پێشوو بۆ ئەم هەڵبژاردنە (5) كورسی بەردەكەوێت. لە هەڵبژاردنی پێشوودا 10/10/2021 بۆ ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە كەركوك: • كورد: 6 كورسی بردەوە • عەرەب: 4 كورسی بردەوە • توركمان: 2 كورسی بردەوە ئەگەر دەنگ و كورسیەكانی هەڵبژاردنی پێشوو بەسەر هەڵبژاردنی ئەمجاردا دابەشبكرێتەوە كورسیەكان بەم شێوەیەی لێدێت. • پێكهاتەی كورد: 8 كورسی • پێكهاتەی عەرەب: 5 كورسی (بە كورسی كۆتاوە) • پێكهاتەی توركمان: 3 كورسی لە هەڵبژاردنی رابردوو 2021 رێژەی دەنگدانی بازنەكانی هەڵبژاردن بەمشێوەیە بووە: • بازنەی یەكەم (461 هەزارو 328) كەس مافی دەنگدانی هەبوو، (168 هەزارو 997) كەس دەنگیدا، ناوچە كوردییەكان رێژەی دەنگدان (37%) بووە، لە كۆی (5) كورسی، (4) كورسی بۆ كورد و (1) كورسی بۆ پێكهاتەی عەرەبی بوو. • بازنەی دووەم، (398 هەزار و 170) كەس مافی دەنگدانی هەبوو، (143 هەزارو 724) كەس دەنگیدا ناوچەی تێكەڵ رێژەی دەنگدان (36%) بووە، لەكۆی (4) كورسی، (2) كورسی بۆ كورد و (2) كورسی بۆ توركمان. • بازنەی سێیەم (217هەزارو 430) كەس مافی دەنگدانی هەبووە، (96 هەزارو 996) كەس دەنگی داوە ناوچەی عەرەبی رێژەی دەنگدان (45%) بووە، لەكۆی (3) كورسی پێكهاتەی عەرەبی سەرجەم كورسیەكانی بردووە. ئەگەر دەنگەكانی هەڵبژاردنی پێشوو 10/10/2021 بە شێوازی سانتلیگۆی هەمواركراوە (1.7) بەسەر رێژەی كورسییكانی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوكدا بچەسپێنین بەم شێوەیەی لێدێت: • ناوچەی یەكەم: كە زۆرینەی كوردەو گەڕەكە كوردییەكان و پردێو لەیلان و ناوچە كوردییەكان دەگرێتەوە نزیكەی (6) كورسی بەردەكەوێت، چاوەڕوان دەكرێت كورد هەر (6) كورسیەكە بەرێت، ئەگەر ماوەی بەهێزی سانتلیگۆ بەهۆی فرە لیستی كوردەوە كورسیەك نەدات بە پێكهاتەیەكی تر. • ناوچەی دووەم: كە ناوچەیەكی تێكەڵەو ناوچەی داقوق و گەڕەكەكانی ناوەڕاستی كەركوك دەگرێتەوەو زۆرینەی توركمانەكان لەم ناوچەیە دەژین(5) كورسی بەردەكەوێت، پێشبینی دەكرێت كورد (2) كورسی و توركمان (3) كورسی بەربكەوێت. • ناوچەی سێیەم: كە زۆرینەی دانیشتوانەكەی لە پێكهاتەی عەرەبن و ناوچەكانی حەویجەو رەشاد و ریازو عەباسی و گەڕەكە عەرەب نشینەكانی دەگرێتەوە، (4) كورسی بەردەكەوێت، هەرچوار كورسیەكە بۆ پێكهاتەی عەرەبیە و كورسی كۆتاكەش چاوەڕوان دەكرێت حزبكەی (رەیان كلدانی) بیباتەوە واتا پێكهاتەی عەرەبی لە كەركوك (5) كورسی بەردەكەوێت. • بەپێی ئەو لێكدانەوەیەی سەرەوە بۆ هەڵبژاردنی 18/12/2023 ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك: • كورد بەسەرجەم لیستەكانیەوە: 8 كورسی دەباتەوە • عەرەب بەسەرجەم لیستەكانیەوە: 5 كورسی (بە كورسی پێكهاتەوە) دەباتەوە • توركمان بەسەرجەم لیستەكانیەوە: 3 كورسی دەباتەوە. راپۆرتی پەیوەندیدار كورد لە هاوكێشەی هەڵبژاردنی پارێزگاكانی عێراقدا حزبە كوردیەكان بەجیا دەچنە هەڵبژاردنی كەركوكەوە بەشداری کورد لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای کەرکوک
(دره‌و): دادگای باڵای فیدراڵی عێراق رێوشوێنه‌كانی هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكی په‌رله‌مانی دیاریكرد، پشتی به په‌یڕه‌وی ناوخۆی په‌رله‌مان به‌ستووه‌و ده‌ڵێ خۆكاندیدكردن بۆ پۆستی سه‌رۆكی په‌رله‌مان ته‌نیا بۆ دانیشتنی یه‌كه‌مه‌و له دانیشتنه‌كانی تردا كاندیدی نوێ وه‌رناگیرێت، ئه‌گه‌ر سه‌رۆكی په‌رله‌مان هه‌ڵنه‌بژێردرا، نابێ ئه‌مه بكرێت به به‌هانه بۆ په‌كسختنی په‌رله‌مان و ده‌بێت په‌رله‌مان به سه‌رۆكایه‌تی یه‌كێك له جێگره‌كانی سه‌رۆك درێژه به كاركردنی خۆی بدات. مه‌نده‌لاوی سكاڵای هه‌یه دادگای باڵای فیدراڵی عێراق ئه‌مڕۆ حوكمی خۆی له‌باره‌ی سكاڵایه‌كه‌وه ده‌ركرد، كه (موحسین مه‌نده‌لاوی) جێگری یه‌كه‌می سه‌رۆكی په‌رله‌مانی عێراق له‌باره‌ی چۆڵبوونی پۆستی سه‌رۆكی په‌رله‌مان و چۆنیه‌تی پڕكردنه‌وه‌ی ئه‌و پۆسته تۆماریكردووه. مه‌نده‌لاوی له سكاڵاكه‌یدا باس له‌وه ده‌كات، ده‌ستورو په‌یڕه‌وی ناوخۆی په‌رله‌مان ده‌قێكی روونیان تێدا نییه كه په‌رله‌مان بتوانێت په‌یڕه‌وی لێ بكات له حاڵی ئه‌وه‌ی، له گه‌ڕی یه‌كه‌می ده‌نگداندا هیچ یه‌كێك له كاندیده‌كان بۆ پۆستی سه‌رۆكی په‌رله‌مان نه‌یانتوانی ده‌نگی زۆرینه‌ی ره‌های ئه‌ندامانی په‌رله‌مان به‌ده‌ستبهێنن، هه‌روه‌ك هیچ ده‌قیكی روونیش نییه له‌باره‌ی كردنه‌وه‌ی ده‌رگای خۆكاندیدكردن بۆ پۆسته‌كه. مه‌نده‌لاوی له سكاڵاكه‌یدا داوا له دادگای فیدراڵی ده‌كات ره‌زامه‌ندی نیشان بدات له‌سه‌ر گرتنه‌به‌ری یه‌كێك لهم دوو بژارده بۆ پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكی نوێی په‌رله‌مان: بژارده‌ی یه‌كه‌م: پاڵپشت به ده‌قی مادده‌ی (59/دووه‌م)ی ده‌ستور پشت به‌م میكانیزمه ببه‌ستریت (ئه‌گه‌ر هیچ یه‌كێك له كاندیده‌كان له گه‌ڕی یه‌كه‌می ده‌نگداندا زۆرینه‌ی پێویستیان به‌ده‌ست نه‌هێنا، له گه‌ڕی دووه‌مدا كێبركێ له‌نێوان ئه‌و كاندیدانه‌دا بێت كه زۆرترین ده‌نگیان به‌ده‌ستهێناوه)، كاندید بۆ پۆستی سه‌رۆكی په‌رله‌مان كه له هه‌مان دانیشتندا ده‌نگی پێویستی به‌ده‌ست نه‌هێنا بوو، دوربخرێته‌وه له خۆكاندیدكردنه‌وه له دانیشتنێكی ترداو كردنه‌وه‌ی ده‌رگای خۆكاندیدكردنیش ته‌نیا له كاندیده نوێیه‌كاندا كورت بكرێته‌وه. بژارده‌ی دووه‌م: پشتبه‌ست به ده‌قی مادده‌ی (51)ی ده‌ستور كه ده‌ڵێ (ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران په‌یڕه‌وێكی ناوخۆ بۆ خۆی داده‌نێت بۆ رێكخستنی كاروباره‌كانی) په‌رله‌مان هه‌ڵسێت به سازدانی دانیشتنێك تایبه‌ت به هه‌مواری په‌یڕه‌وی ناوخۆو چاره‌سه‌ركردنی ئه‌و كورتهێنانه‌ی كه له ده‌ستورو په‌یره‌وی ناوخۆدا هه‌یه هه‌روه‌ها پاڵپشت به مادده‌ی (147)ی په‌یڕه‌وی ناوخۆی په‌رله‌مان هه‌مواری پیویستی تریش له په‌یڕه‌وه‌كه‌دا بكرێت، ئه‌م مادده‌یه ده‌ڵێ (ده‌كرێت په‌یڕه‌وی ناوخۆی په‌رله‌مان هه‌موار بكرێته‌وه له‌سه‌ر پێشنیاری سه‌رۆكی په‌رله‌مان و جێگره‌كانی به‌یه‌كه‌وه یان پێشنیاری 50 ئه‌ندامی په‌رله‌مان، هه‌مواره‌كه به زۆرینه‌ی ده‌نگی ئه‌ندامان ده‌كرێت). دادگای چۆن بڕیاریداوه ؟ دوای ته‌ماشاكردنی داواكارییه‌كه‌ی موحسین مه‌نده‌لاوی جێگری سه‌رۆكی په‌رله‌مان، دادگای فیدراڵی به‌مشێوه‌یه وه‌ڵامی داوه‌ته‌وه: • ده‌ستوری عێراق هیچ ده‌قیكی تێدا نییه كه چاره‌سه‌ری هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكی په‌رله‌مان یاخود جێگره‌كانی بكات له‌ماوه‌ی خولی هه‌ڵبژاردندا ئه‌گه‌ر یه‌كێك له‌و پۆستانه چۆڵ بوون. • ئه‌وه‌ی چاره‌سه‌ری بۆ ئه‌م بابه‌ته دیاریكردووه مادده‌ی (12/سێیه‌م)ی په‌یره‌وی ناوخۆی په‌رله‌مان ژماره (1)ی ساڵی 2022ه، كه ده‌ڵێ (ئه‌گه‌ر به هه‌ر هۆكارێك پۆستی سه‌رۆكی په‌رله‌مان یان هه‌ر یه‌كێك له جێگره‌كانی چۆڵ بوو، په‌رله‌مان به ده‌نگی زۆرینه‌ی ره‌ها له یه‌كه‌م دانیشتنی خۆیدا كه بۆ پڕكردنه‌وه‌ی بۆشاییه‌كه ئه‌نجامی ده‌دات، جێگره‌وه‌یان بۆ هه‌ڵده‌بژێرێت، به‌گوێره‌ی پره‌نسیپه‌كانی هاوسه‌نگیی سیاسی له‌نێوان كوتله‌كاندا). • له‌سه‌رئه‌م بنه‌مایه، په‌رله‌مان بانگهیشتی ئه‌ندامه‌كانی ده‌كات به‌مه‌به‌ستی كردنه‌وه‌ی ده‌رگای خۆكاندیدكردن بۆ ئه‌و پۆسته، بۆ هه‌ر یه‌كێك له ئه‌ندامانی په‌رله‌مان كه بیانه‌وێت خۆیان كاندید بكه‌ن، به‌مه‌رجێك كردنه‌وه‌ی ده‌رگای خۆكاندیدكردن ته‌نیا بۆ ئه‌و دانیشتنه بێت كه راگه‌یه‌ندراوه، ئه‌مه بۆ ئه‌وه‌ی بابه‌تی هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكی په‌رله‌مان له‌كاتێكی گونجاودا یه‌كلایی بكرێته‌وه‌و درێژه‌ی پێنه‌درێت، له‌و دانیشتنه‌دا یان له دانیشتنه‌كانی تری په‌رله‌ماندا، سه‌رۆكی په‌رله‌مان به ده‌نگی زۆرینه‌ی ره‌های ئه‌ندامانی په‌رله‌مان هه‌ڵده‌بژێردرێت، ئه‌مه رێگر نابێت له به‌رده‌وامبوونی په‌رله‌مان له‌سه‌ر ئه‌ركه‌كانی له وه‌رزی یاسادانان و سازدانی دانیشتنه‌كانی به سه‌رۆكایه‌تیی یه‌كێك له جێگرانی سه‌رۆك تا ئه‌وكاته‌ی سه‌رۆكێكی نوێ بۆ په‌رله‌مان هه‌ڵده‌بژێردرێت، نابێت هه‌ڵنه‌بژاردنی سه‌رۆكی په‌رله‌مان بكرێت به به‌هانه بۆ په‌كخستنی كاری په‌رله‌مان. • بڕیاری كۆتایی دادگای فیدراڵی له‌باره‌ی ئه‌م پرسه‌وه ئه‌مه‌یه: (چۆڵبوونی پۆستی سه‌رۆكی په‌رله‌مان به حوكمه‌كانی مادده‌ی 12/ سێیه‌می په‌یڕه‌وی ناوخۆی په‌رله‌مان چاره‌سه‌ر كراوه، ئه‌مه پێویستی به دانیشتنی په‌رله‌مانه به‌مه‌به‌ستی كردنه‌وه‌ی ده‌رگای خۆكاندیدكردن بۆ پۆستی سه‌رۆكی په‌رله‌مان بۆ هه‌ر ئه‌ندامێكی په‌رله‌مان كه بیه‌وێت، كردنه‌وه‌ی ده‌رگای خۆكاندید كردن ته‌نیا بۆ ئه‌و دانیشتنه‌یه، دوای ده‌ستپیكردنی رێوشوێنه‌كانی ده‌نگدان هیچ خۆكاندیدكردنێكی نوێ قبوڵ ناكرێت، سه‌رۆكی په‌رله‌مان به ده‌نگی زۆرینه‌ی ره‌ها له‌و دانیشتنه‌دا یان دانیشتنه‌كانی دوای دانیشتنی یه‌كه‌مدا هه‌ڵده‌بژێردرێت (له‌چوارچێوه‌ی سه‌رجه‌م كاندیده‌كانی دانیشتنی یه‌كه‌مدا- جگه له‌وانه‌ی كه خۆیان داوای كشانه‌وه ده‌كه‌ن). دورخستنه‌وه‌ی حه‌لبوسی رۆژی 14ی ئه‌م مانگه، دادگای باڵای فیدراڵی عێراق له‌سه‌ر بنه‌مای سكاڵایه‌كی په‌رله‌مانتاری دورخراوه (له‌یس دلێمی)، كۆتایی به ئه‌ندامێتیی محه‌مه‌د حه‌لبوسی هێنا وه‌كو ئه‌ندامی په‌رله‌مان، به‌وهۆیه‌شه‌وه حه‌لبوسی پۆستی سه‌رۆكی په‌رله‌مانی له‌ده‌ستداو له‌وكاته‌وه پۆسته‌كه به به‌تاڵی ماوه‌ته‌وه، لهم دۆسیه‌یه‌دا دادگای فیدراڵی حه‌لبوسی تۆمه‌تبار كرد به‌وه‌ی له دورخستنه‌وه‌ی له‌یس دلێمیدا، ئیمزایه‌كی ساخته‌كردووه. به‌پیی ئه‌و عورفه‌ی له‌دوای روخانی رژێمی سه‌ددامه‌وه له عێراقی نوێدا داكه‌وتووه، پۆستی سه‌رۆكی په‌رله‌مان پشكی پێكهاته‌ی سوننه‌یه، حزبی ته‌قه‌دوم كه حه‌لبوسی سه‌رۆكایه‌تی ده‌كات و براوه‌ی یه‌كه‌می هه‌ڵبژاردن بوو له‌ناو پێكهاته‌ی سوننه‌دا، دوای حه‌لبوسیش هێشتا خۆیان به خاوه‌نی پۆستی سه‌رۆكی په‌رله‌مان ده‌زانن. به‌پێی كارنامه‌ی په‌رله‌مانی عێراق، بڕیار بوو رۆژی چوار شه‌ممه‌ی ئه‌م هه‌فته‌یه سه‌رۆكێكی نوێ بۆ په‌رله‌مان له شوێنی حه‌لبوسی هه‌ڵبژێردرێت، به‌ڵام دانیشتنه‌كه دواخرا، ئه‌مه به‌به‌هانه‌ی ئه‌وه‌ی واده‌ی هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان (18ی ئه‌م مانگه) نزیكبووه‌ته‌وه‌و په‌رله‌مانتاران سه‌رقاڵی هه‌ڵمه‌تی بانگه‌شه‌ی هه‌ڵبژاردنن بۆ حزبه‌كانیان. بۆ خوێندنه‌وه‌ی ده‌قی بڕیاره‌كه‌ی دادگا كلیك له (PDF) بكه
.jpg)
درەو: العقد الاجتماعي للإدارة الذاتية الديمقراطية لإقليم شمال وشرق سوريا الديباجة نحن-بنات و أبناء شمال وشرق سوريا- إدراكاً منا وإيماناً بحق قيم الشهداء علينا، وتلبية لمطالب شعوبنا في العيش بكرامة، واستجابة للتضحيات الجسام التي قدمها السوريون، تكاتفنا معاً: كرداً، عرباً، سريان آشوريين، تركمان، أرمن، شركس، شيشان ، مسلمين ومسيحيين و إيزيديين، لإقامة نظام ديمقراطي في شمال وشرق سوريا ليشكل أساساً لبناء سوريا المستقبل، من دون نزعة عنصرية، أو تمييز أو إقصاء، أو تهميش لأي هوية. قاومنا معاً الاستبداد والتكفير والتطرف، ونبذنا كل أنواع التعصب القومي والديني والجنسوي والعلموي، اعتمادنا مبدأ الأمة الديمقراطية عزز من وحدتنا الوطنية، منحنا القوة أمام أعدائنا فأصبحنا أملاً لأصدقائنا. نحن شعوب شمال وشرق سوريا عانينا من الأنظمة اللاديمقراطية المتعاقبة في سوريا ومن سياسات آلاف السنين من المركزية الدولتية والسلطوية وأيضا من ممارسات الحداثة الرأسمالية المهيمنة على المنطقة، تعرضنا لكل أنواع الظلم والقمع خلال سنين طويلة. عقدنا العزم من خلال تأسيسنا لنظام ديمقراطي يعتمد على الإدارات الذاتية الديمقراطية وعلى تحقيق العدالة والمساواة بين كل الشعوب والمكونات، والمحافظة على كل الهويات الثقافية والدينية والعقائدية، ونشر ثقافة التنوع والتسامح، ونبذ كل أنواع العنف واتخاذ مبدأ الدفاع المشروع أساساً. الثورة المجتمعية التي تحققت بقيادة المرأة في شمال وشرق سوريا، فتحت الطريق أمام نهضة فكرية واجتماعية، فأصبحت المرأة ركيزة أساسية في نظامنا الديمقراطي؛ كما أدى نضال الشباب وتضحياته من جميع المكونات دوراً تاريخياً في ترسيخ أخوّة الشعوب وتعزيزها. الإدارة الذاتية الديمقراطية التي تحققت بإرادة الشعوب تعتمد المجتمع الديمقراطي البيئي، الرئاسة المشتركة، الاقتصاد المجتمعي، العدالة الاجتماعية ومبدأ الكونفدرالية الديمقراطية. الإدارة الذاتية الديمقراطية لشمال وشرق سوريا هي جزء لا يتجزأ من سوريا؛ وبما أسسته من نظام ديمقراطي، وما خلقته من قيم مشتركة ومن خلال ما أبدته من مواقف سياسية خلال السنوات الماضية شكلت أرضية قوية للوحدة الحقيقية، لتصبح بذلك أساساً لبناء جمهورية سوريا الديمقراطية. نحن شعوب شمال وشرق سوريا بكل مكوناتها وأطيافها قررنا بكامل الحرية والاختيار أن نكتب من منظومة القيم والإرث الحضاري الديمقراطي للشرق الأوسط والإنسانية جمعاء هذا العقد الاجتماعي إيماناً منا بأن يصبح ذلك ضمانَ الحرية والسلام والوحدة بين السوريين. الباب الأول المبادئ الأساسية المادة /١/ هذا الميثاق هو العقد الاجتماعي للإدارة الذاتية الديمقراطية لإقليم شمال وشرق سوريا وتُعدُّ الديباجة جوهرَ هذا العقد وجزءاً لا يتجزأ منه. المادة /٢/ تعتمد الإدارة الذاتية الديمقراطية لشمال وشرق سوريا النظام: الديمقراطي، البيئي، والمجتمعي، وحرية المرأة . المادة /3/ الإدارة الذاتية الديمقراطية لشمال وشرق سوريا تطور وترسخ المجتمع الأخلاقي السياسي معتمدة مبادئ الحداثة الديمقراطية في مواجهة الحداثة الرأسمالية. المادة /4/ تستمد الإدارة الذاتية الديمقراطية لشمال وشرق سوريا شرعيتها من إرادة الشعوب والمجموعات على أساس المشاركة الحرة المتساوية، ومن خلال الانتخابات الديمقراطية. المادة /5/ الإدارة الذاتية الديمقراطية لشمال وشرق سوريا جزء من جمهورية سوريا الديمقراطية. المادة/6 / كل اللغات الموجودة في جغرافية شمال وشرق سوريا متساوية في جميع مجالات الحياة الاجتماعية، التعليمية، الثقافية؛ ومن حق كل شعب أو تجمع ثقافي أن ينظّم حياته ويسيّر أموره بلغته الأم. المادة /7/ اللغات: العربية، الكردية، السريانية، هي لغات رسمية في مناطق الإدارة الذاتية الديمقراطية. المادة /8/ للإدارة الذاتية الديمقراطية لشمال وشرق سوريا مركز وعلم خاص يرفع إلى جانب علم جمهورية سوريا الديمقراطية؛ ولها شعار وينظم ذلك بقانون. المادة /9/ تعتمد الإدارة الذاتية الديمقراطية في شمال وشرق سوريا مبدأ استقلالية القضاء. المادة /10/ القسم: (أقسم بالله العظيم، وأعاهد الشهداء: أن ألتزم بالعقد الاجتماعي ومواده، وأن أحافظ على الحقوق الديمقراطية للشعوب وقيم الشهداء، وأصونَ حرية وسلامة وأمن مناطق الإدارة الذاتية الديمقراطية لشمال وشرق سوريا وجمهورية سوريا الديمقراطية، وأن أعمل من أجل حياة ندية حرة وتحقيق العدالة الاجتماعية، وفق مبدأ الأمة الديمقراطية). المادة /11/ تتكون الإدارة الذاتية الديمقراطية لشمال وشرق سوريا من مقاطعات مبنية على مفهوم الديمقراطية المحلية المعتمدة على النظام الديمقراطي الذي يتخذ من التنظيمات الديمقراطية الكونفدرالية للمجموعات والشرائح الاجتماعية أساساً له. المادة /12/ تعتمد الإدارة الذاتية الديمقراطية لشمال وشرق سوريا على المجتمع المنظَّم الديمقراطي، والفرد الحر، وتتخذ من التنظيمات المحلية للشعوب والمجموعات والمكونات أساساً لها وفق مبدأ الديمقراطية المباشرة. المادة /13/ القرارات التي تمس بالمكونات بشكل مباشر يتم اعتماد مبدأ التوافق أساساً لها. المادة /14/ اعتماد الحياة الديمقراطية البيئية والمجتمعية أساساً، والعمل على بناء مجتمع ديمقراطي بيئي، ومنع التعامل الجائر مع الطبيعة ونهبها وتدميرها. المادة /15/ ترسيخ قيم العيش المشترك وفق مبادئ الأمة الديمقراطية المفعمة بروح التآخي فيما بين جميع الشعوب والمجموعات في شمال وشرق سوريا ضمن نظام مجتمعي ديمقراطي حر وعادل. المادة /16/ تضمن الإدارة الذاتية الديمقراطية لشمال و شرق سوريا حقوق الشعب الكردي: السياسية، و الاقتصادية و الثقافية و تحافظ على الخصائص التاريخية و البنى الديمغرافية الأصيلة للمناطق الكردية. المادة /17/ تضمن الإدارة الذاتية الديمقراطية لشمال و شرق سوريا حقوق الشعب السرياني الآشوري السياسية و الثقافية و الاقتصادية و تحافظ على قيمه ووجوده التاريخي و ترفض أي تغيير ديمغرافي في مناطقه بناءً على عدالة التمثيل و مبدأ التوافقية . المادة /18/ تعتمد الإدارة الذاتية الديمقراطية مبدأ الاقتصاد المجتمعي الذي يؤسس للاكتفاء الذاتي والتنمية المستدامة والمتوازنة. المادة / 19/ تقوم الإدارة الذاتية الديمقراطية بتطوير الاقتصاد المجتمعي للمرأة ، وتناهض كل أنواع التسلَيع واستغلال المرأة. المادة/ 20 / الثروات والموارد الطبيعية ملك للمجتمع، يتم استخدامها واستثمارها وفق احتياج المقاطعات وبشكل عادل. وينظم بقانون. المادة /21/ تطوير الضمان الصحي لكل المجتمع، وتكون الخدمات الصحية العامة مجانية. المادة / 22/ منع الاحتكار في مجالي التعليم والصحة. المادة /23/ الشهادة قيمة مقدسة وتكفل الإدارة الذاتية لذوي الشهداء وجرحى وأسرى الحرب الرعاية والحياة الكريمة. المادة /24/ تعتمد الإدارة الذاتية الديمقراطية لشمال وشرق سوريا نظام الرئاسة المشتركة في كافة المجالات السياسية والاجتماعية والإدارية وغيرها وتعتبرها مبدأً أساسياً في التمثيل المتساوي بين الجنسين، وتساهم في التنظيم وتكريس النظام الكونفدرالي الديمقراطي للمرأة ككيان خاص بها. المادة /25/ ضمان حرية المرأة وحقوقها في المجتمع والمساواة بين الجنسين. المادة /26/ تتمتع المرأة بإرادتها الحرة في العائلة الديمقراطية التي تؤسس على أساس الحياة الندية المشتركة. المادة /27/ المحافظة على الحياة البيئية والنظام البيئي واجب على المواطن والمجتمع وجميع التنظيمات والمؤسسات. المادة /28/ الشباب هو القوة الفعالة والطليعية في المجتمع، تنظم نفسها بشكل خاص في جميع الأنشطة الاجتماعية، وتشارك بإرادتها الحرة وبقوتها المنظمة في كافة مجالات الحياة. المادة /29/ التمثيل العادل لجميع المكونات في مؤسسات الإدارة الذاتية الديمقراطية حسب ديموغرافية المقاطعات. المادة /30/ الدفاع عن الذات تجاه أي خطر خارجي أو داخلي هو حق مشروع، وواجب على الأفراد والجماعات الذين يعيشون في ظل الإدارة الذاتية الديمقراطية أن يدافعوا عن أنفسهم و أن يصونوا كرامتهم في حال تعرضهم للاعتداء. المادة /31/ المواطن في الإدارة الذاتية الديمقراطية ، هو فرد حر، يتحلى بالقيم الأخلاقية والديمقراطية ويحق له المشاركة في أكثر من كومين . المادة /32/ الآثار والأوابد التاريخية والتراث الثقافي لشعوب شمال و شرق سوريا إرث وطني واجب على كل الأفراد والمجتمع الحفاظ عليه . المادة /33/ لا جريمة و لا عقوبة إلا بنص قانوني. المادة / 34/ المتهم بريء حتى تثبت إدانته بحكم مبرم . المادة /35/ لا ضريبة و لا رسم إلا بقانون . المادة /36/ تلتزم الإدارة الذاتية الديمقراطية في شمال و شرق سوريا بتحرير الأراضي المحتلة و إعادة أهلها إلى مناطقهم . الباب الثاني الحقوق والحريات الأساسية المادة /37/ الإدارة الذاتية الديمقراطية لشمال وشرق سوريا تلتزم بالإعلان العالمي لحقوق الإنسان وجميع لوائح حقوق الإنسان ذات الصلة. المادة /38/ حق الحياة حق أساسي ومصان . لا يجيز إقرار عقوبة الإعدام. المادة /39/ كرامة الإنسان مصانة ولا يجوز تعذيب أحد نفسياً أو جسدياً ويعاقب فاعله وفق القانون. المادة /40/ كل شخص يملك حرية العقيدة والضمير والفكر و الرأي. المادة /41/ الديانة الإيزيدية هي ديانة قائمة بذاتها، و لمعتنقيها الحق في الحفاظ على خصوصيتهم الدينية و الاجتماعية و الثقافية، وحمايتها من كل أنواع الصهر والإبادة عبر مؤسساتهم ومؤسسات الإدارة الذاتية الديمقراطية المعنية . المادة /42/ لكل شخص الحق في عقد الاجتماعات ، القيام بالمسيرات والاحتجاجات. وينظم ذلك بقانون. المادة /43/ ضمان حرية الفكر السياسي لكافة الشعوب و المكونات و الأفراد ، ومن حقها إنشاء و تأسيس أحزاب تمثل تطلعاتها . و ينظم ذلك بقانون. المادة /44/ للشعوب والمكونات الحق في التنظيم والتعبير عن نفسها بحرية في : الكومين، المجلس، التعاونيات، الأكاديميات، الإدارات الذاتية. المادة /45/ الفئات المجتمعية تنظم نفسها بشكل حر و تمارس عملها على شكل : كومين، مجلس، رابطة، نقابة، اتحاد، غرفة ، جمعية ، منظمة بشكل خاص حسب الإطار القانوني المحدد لها. المادة /46/ يُعد كل من القمع والصهر والإبادة الثقافية والتغيير الديمغرافي والاحتلال والاغتصاب جرائم ضد الإنسانية ، و للشعوب والمجموعات الحق المشروع في مقاومة ذلك. المادة /47/ لكل وحدة إدارية بدءاً من القرية، الحي، البلدة، المدينة والمقاطعة الحق في البتّ في الأمور والشؤون التي تعنيها على ألا يتعارض ذلك مع مضمون هذا العقد. المادة /48/ للجميع حق المشاركة في السياسة الديمقراطية، والترشح والانتخاب حسب القانون. المادة /49/ لا يجوز تمييز أو إهانة أو إقصاء أي شخص بسبب الاختلاف في اللون أو الجنس أو العرق أو الدين أو المعتقد أو المذهب . المادة /50/ تُعد ممارسة كل أنواع العنف ضد المرأة أو استغلالها أو فرض التمييز السلبي عليها جُرماً يُعاقب عليه القانون. المادة /51/ للمرأة حق المشاركة المتساوية في كافة مجالات الحياة واتخاذ القرارات المعنية بشؤونها. المادة /52/ للشباب الحق في تنظيم أنفسهم بشكل خاص ، والمشاركة بشكل منظم و بإرادتهم في كافة مجالات الحياة . المادة /53/ تقوم الإدارة الذاتية الديمقراطية و المجتمع بتأمين و تقديم الإمكانيات اللازمة للمشاركة الذهنية والجسدية في كافة مجالات الحياة لذوي الاحتياجات الخاصة ، وتأمين الحياة الكريمة لمن لا يمكنه أن يؤمن احتياجاته. المادة /54/ يُعدُّ المسنون ذاكرة المجتمع وأصحاب المعرفة، لهم الحق في الضمان الاجتماعي و المشاركة في جميع مجالات الحياة بشكل سليم، و إيفائهم التقدير الذي يستحقونه. المادة /55/ حقوق الطفل مصانة، ويمنع استخدام العنف ضدهم وتشغيلهم واستغلالهم و تجنيدهم . وينظم ذلك بقانون. المادة /56/ للجميع الحق في محاكمة عادلة. المادة /57/ لا يجوز الاعتقال أو دخول أو تفتيش الأماكن الخاصة أو دور السكن إلا بإذن قضائي أو في حالات الجرم المشهود. المادة /58/ لا تُقَيَّد الحرية الفردية دون مستند قانوني . المادة /59/ للجميع الحق في العيش ضمن مجتمع بيئي سليم. المادة /60/ للمجموعات والمكونات الثقافية والإثنية والدينية الحق في تسمية وتشكيل تنظيماتها ومؤسساتها الديمقراطية والحفاظ على ثقافاتها. ولا يحق لأي شخص أو مكون أن يفرض عقيدته وفكره وثقافته على الغير بالإكراه. المادة /61/ تحرص الإدارة الذاتية على تعزيز القيم التاريخية للقبائل و العشائر بما يخدم التطور و التعايش السلمي بين المجتمع ، و تناهض كل الأعراف العشائرية التي تتنافى مع العقد الاجتماعي. المادة /62/ التعليم مجاني في جميع مراحله، والتعليم الابتدائي والمتوسط إلزامي. المادة /63/ لكل مواطن الحق في العمل والتنقل والسكن. المادة /64/ حماية حقوق الكادحين في العمل وضمان حق التنظيم والحياة الاجتماعية ، وينظم ذلك بقانون. المادة /65/ ضمان حرية الإعلام والصحافة والنشر ، و ينظم ذلك بقانون . المادة /66/ للجميع الحق في الوصول إلى المعلومة والحصول عليها، وينظم ذلك بقانون. المادة /67/ للجميع الحق في تطوير ونشر أنشطته الثقافية والفنية و المجتمعية والمشاركة والاستفادة منها ، و ينظم ذلك بقانون. المادة /68/ لكل إنسان الحق في : طلب اللجوء الإنساني، والسياسي ، نبذ المعاملة السيئة له ، لا يعاد اللاجئ السياسي لبلده دون رضاه؛ وينظم ذلك بقانون. المادة /69/ الثروات والموارد الطبيعية ثروة عامة للمجتمع يمنع تحويلها إلى ملك خاص، وينظم استثمارها وإدارتها والتصرف بها بشكل عادل بقانون. المادة /70/ الملكية الخاصة مصانة ، و لا تنزع إلا للمصلحة العامة، وتعوض بشكل عادل ، وينظم ذلك بقانون. المادة /71/ يمنع التملك والتمليك بقصد التغيير الديمغرافي. المادة /72/ مشاركة جميع المواطنين في الدفاع المشروع حق وواجب لردع أي هجوم تتعرض له مناطق الإدارة الذاتية الديمقراطية لشمال وشرق سوريا وجمهورية سوريا الديمقراطية. المادة /73/ الملكية الفكرية مصانة وينظم ذلك بقانون. الباب الثالث النظام المجتمعي الفصل الأول المادة /74/ تقوم الإدارة الذاتية الديمقراطية لشمال وشرق سوريا بتنظيم حياتها المجتمعية الديمقراطية والحرة بناءً على تشكيل : الكومينات ، المجالس، الأكاديميات، التعاونيات، الوحدات الاقتصادية المجتمعية، والمؤسسات التي تتمم النظام المجتمعي، والتي تنظم نفسها بشكل كونفدرالي . ويتطور ويترسخ النظام الديمقراطي للمجتمع اعتماداً على هذه المؤسسات. المادة /75/ الكومين: هو شكل التنظيم القاعدي الأساسي للديمقراطية المباشرة ، هو أصغر وحدة إدارية في الإدارة الذاتية الديمقراطية لشمال و شرق سوريا وهو المكان الذي يتطور فيه المجتمع الأخلاقي - السياسي، و الذي ينتج الحياة الاجتماعية ،الاقتصادية والثقافية . الكومين مجلس قائم بذاته وهو مكان صنع القرار والإدارة و قوة الحل للقضايا الاجتماعية ضمن المجال الإداري والتنظيمي. المادة /76/ هيكلية الكومين 1- يتشكل من عدد من العوائل التي تسكن ضمن الحدود الإدارية والجغرافيّة للكومين. -2 كل مواطن في شمال و شرق سوريا هو عضو في الكومين. -3 يقوم بانتخاب الرئاسة المشتركة و اللجان من قبل أعضاء الكومين، و في حال لم تقم الرئاسة المشتركة للكومين أو أحد اللجان بمهامها بالشكل المطلوب يمكن حجب الثقة و القيام بالانتخاب دون انتظار الانتخابات العامة. -4 يعتمد الكومين الديمقراطية المباشرة في عمله. المادة /77/ مجالس الشعب: هي الوحدة المجتمعية التي تمثل الشعب، وتقوم باتخاذ القرارات الخاصة به من الناحية الاجتماعية والسياسية والثقافية والاقتصادية وتعمل على متابعة تنفيذها وتضع القواعد والمبادئ المعنية بالحياة الديمقراطية الحرة، بدءاً من القرى، الأحياء، البلدات، المدن والمقاطعات، و في إقليم شمال و شرق سوريا. تقوم المجالس بتداول شؤون المجتمع وتبت في أموره وتحدد سياساتها بشأنه ، و على هذا الأساس تنظم المجتمع وتعزز حمايته ، وتضمن استدامة وجوده، وتؤمن احتياجاته في المجالات السياسية والاجتماعية والثقافية والاقتصادية و الأمنية . يتم تنظيم الهيئات على شكل المجالس اعتماداً على مبدأ الكونفدرالية الديمقراطية. المادة /78/ هيكلية مجالس الشعب ١- يتم تحديد عدد الممثلين في المجالس حسب الكثافة السكانية ، وينظم ذلك بقانون. ٢- تتكون المجالس من عدد كاف من الأعضاء المنتخبين بنسبة ستين بالمئة (٦٠٪) من الممثلين الحائزين على أصوات الشعب الناخب لهم بصورة مباشرة، وأربعين بالمئة (٤٠٪) من الممثلين الذين تنتخبهم المؤسسات الاجتماعية المنظمة والمكونات الإثنية والدينية فيما بينها بشكل شفاف وديمقراطي، وتنظم بقانون خاص وفق الديمقراطية التوافقية. 3- مدة الدورة الانتخابية سنتان. 4- لا يحق لأعضاء المجالس وأعضاء الهيئة التنفيذية والرئاسة المشتركة الترشح بعد إشغالهم المنصب نفسه لدورتين متتاليتين. 5- يعمل المجلس عن طريق اللجان ويقوم بمتابعة عملها وعمل الهيئات التنفيذية. 6- يتم انتخاب أعضاء المجالس التنفيذية من قبل المجالس الشعبية من الأشخاص المنتخبين و يتم تعيين 20 % عشرين بالمئة من الخبراء و المختصين حسب الحاجة . 7- نسبة تمثيل المرأة في كل المجالس 50٪ خمسون بالمئة . 8-تشارك الرئاسة المشتركة للبلديات في المجالس الشعبية و في الوقت نفسه في المجالس التنفيذية. 9- تمثل المرأة نفسها في جميع المجالس الشعبية بدءاً من الكومين، البلدة، المدينة ، المقاطعة و إقليم شمال و شرق سوريا عن طريق مجالس المرأة . المادة /79/ مهام مجالس الشعب ١- تقوم بانتخاب الرئاسة المشتركة للمجلس وديوان الرئاسة المشتركة للمجلس. ٢- تصادق على الرئاسة المشتركة للمجلس التنفيذي و أعضاء المجلس التنفيذي المقترحة أسماؤهم بشكل توافقي من قبل المكونات. 3-تصادق على الرئاسات المشتركة لمؤسسات العدالة المقترحة أسماؤها من قبل مجالس العدالة . ومؤسسات العدالة مسؤولة أمام مجالس الشعب بالعمل وفق العقد الاجتماعي . 4- تقوم بالمصادقة على قيادات الأمن الداخلي المقترحة أسماؤها من قبل مؤسسات الأمن الداخلي وتقوم المجالس بالإشراف عليها ، ويقدم الأمن الداخلي تقاريره بشكل دوري لمجالس الشعب. 5-تصادق على قيادات قوات حماية المجتمع المقترحة أسماؤها من قبل قيادة قوات حماية المجتمع . و يقوم المجلس بالإشراف عليها. وتقدم تقاريرها بشكل دوري لمجالس الشعب. 6- تعمل المجالس مع بعضها على شكل: تنسيق وتكامل. المادة /80/ الحي: يتكون من الوحدات السكنية الموجودة في الحي . مجلس الحي ١- يتم تحديد عدد أعضائه وفق الكثافة السكانية في الحي. ٢- يتشكل مجلس الحي بنسبة (٦٠٪) ستين بالمئة من الممثلين الحائزين على أصوات الشعب الناخب ، و(٤٠٪) أربعين بالمئة من الممثلين عن التنظيمات المجتمعية والمكونات المنتخبين بشكل شفاف وديمقراطي. تشارك فيه الرئاسات المشتركة للكومينات التابعة لذلك الحي الذين هم أعضاء في مجلس الحي ، والرئاسة المشتركة للجنة البلديات في الحي. ٣- يقوم بانتخاب الديوان و الرئاسة المشتركة لديوان المجلس. ٤- يقوم بانتخاب الرئاسة المشتركة للمجلس التنفيذي للمجلس. ٥- يقوم بالتصديق على أعضاء المجلس التنفيذي، وإدارة الأمن الداخلي في الحي. 6- يقوم بالمصادقة على قيادة قوات حماية المجتمع في الحي التي تم اقتراح أسمائها من قبل قيادة قوات حماية المجتمع . 7- يقوم بالإشراف على عمل المجلس التنفيذي للحي . 8- يقوم بالتصديق على أعضاء لجنة الصلح المقترحة من قبل مؤسسة العدالة. 9- للمجلس الحق في المناقشة والبت في القرارات التي تمس الحي، ووضع الخطط و القيام بمتابعة تنفيذها دون التدخل في عمل الكومين. 10- يعمل مجلس الحي والكومينات بشكل: تنسيق وتكامل. 11- الرئاسة المشتركة لمجلس الحي هم أعضاء في مجلس المدينة. 12- ينظم عمله وفق النظام الداخلي. المادة /81/ المجلس التنفيذي لمجلس الحي ١- يقوم بتنفيذ قرارات مجلس الحي. ٢- يقوم بمتابعة عمل اللجان التابعة له. ٣- يقدم تقاريره للمجلس. ٤- ينسق بين اللجان التنفيذية وبين الكومينات التابعة للحي. المادة /82/ البلدة: تتكون من مركز البلدة و القرى التابعة لها والوحدات السكنية الأخرى. مجلس البلدة ١- يتشكل مجلس البلدة بنسبة (٦٠٪) ستين بالمئة من الممثلين الحائزين على أصوات الشعب الناخب، و(٤٠٪) أربعين بالمئة من الممثلين عن التنظيمات المجتمعية والمكونات المنتخبين بشكل شفاف وديمقراطي ، تشارك فيه الرئاسة المشتركة للكومينات التابعة لتلك البلدة ، والرئاسة المشتركة للبلدية . ٢- يقوم بانتخاب الرئاسة المشتركة لديوان المجلس. ٣- يقوم بانتخاب الرئاسة المشتركة للمجلس التنفيذي للمجلس. ٤- يقوم بالمصادقة على أعضاء المجلس التنفيذي، وإدارة الأمن الداخلي في البلدة. 5-يقوم بالمصادقة على قيادة قوات حماية المجتمع في البلدة التي تم اقتراح أسمائها من قبل قيادة قوات حماية المجتمع . 6- يقوم بالإشراف على عمل المجلس التنفيذي للبلدة. 7- يقوم بالتصديق على أعضاء لجنة الصلح المقترحة من قبل مؤسسة العدالة. 8- للمجلس الحق في المناقشة والبت في القرارات التي تمس البلدة ووضع الخطط والقيام بمتابعة التنفيذ. 9-يبت في القرارت التي تمس البلدة دون التدخل بأمور الكومين. 10- يعمل مجلس البلدة والكومينات بشكل تنسيق وتكامل . 11- ينظم عمله وفق نظام داخلي. المادة/83/ المجلس التنفيذي لمجلس البلدة. ١- يقوم بتنفيذ قرارات مجلس البلدة. ٢- يقوم بمتابعة عمل اللجان التابعة له. ٣- يقدم تقاريره للمجلس. ٤- ينسق بين اللجان التنفيذية وبين الكومينات التابعة للبلدة. المادة /84/ المدينة: تتكون المدينة من مركز المدينة ومن البلدات والقرى والوحدات السكنية المجاورة لها. مجلس المدينة ١- يتشكل مجلس المدينة من (٦٠٪) ستين بالمئة من الممثلين الحائزين على أصوات الشعب و(٤٠٪) أربعين بالمئة من المرشحين من قبل التنظيمات المجتمعية المنتخبة بشكل شفاف وديمقراطي، بالإضافة إلى الرئاسات المشتركة للبلدات والكومينات الموجودة في أحياء المدينة والرئاسات المشتركة للبلديات هم أعضاء في مجلس المدينة . ٢- في المدن الكبيرة يتم تشكيل مجلس الحي ويتم مشاركة الرئاسة المشتركة لمجلس الحي في مجلس المدينة. 3- يتم تنظيم البلدة و المدينة و المدينة الكبيرة بقانون خاص . المادة/85/ مهام مجلس المدينة ١- يقوم بانتخاب الديوان والرئاسة المشتركة للديوان . 2- يقوم بانتخاب الرئاسة المشتركة للمجلس التنفيذي. 3- يقوم بالمصادقة على أعضاء المجلس التنفيذي للمدينة ويشرف على عملهم. 4- يقوم بالمصادقة على الرئاسة المشتركة لديوان العدالة و لجان الصلح للمدينة ،المقترحة أسماؤهم من قبل مجلس العدالة. 5- يقوم بالمصادقة على قيادة الأمن الداخلي للمدينة ويشرف على عملها. 6-يقوم بالمصادقة على قيادة قوات حماية المجتمع للمدينة التي تم اقتراح أسمائها من قبل قيادة قوات حماية المجتمع . 7- يقوم برسم المخططات والمشاريع والبت في القرارات التي تمس المدينة. 8-يبت في القرارات التي تخص المدينة دون التدخل في عمل البلدات و الكومينات . 9- يعمل وفق نظام داخلي خاص به ويقوم بمتابعة العمل عن طريق اللجان. 10- يقوم بالعمل على شكل : تنسيق وتكامل مع مجالس البلدات والكومينات الموجودة في المدينة ومجالس الأحياء. المادة / 86/ مهام المجلس التنفيذي للمدينة: ١- يقوم بتطبيق القرارات والمشاريع التي تم إقرارها من قبل مجلس المدينة. ٢- يقوم بالإشراف على عمل اللجان التابعة له ومتابعتها . ٣- يقوم بالتنسيق بين اللجان التنفيذية للمدينة واللجان التنفيذية في البلدات. ٤- يقوم المجلس التنفيذي للمدن الكبيرة بالتنسيق بين اللجان التنفيذية في المدينة واللجان في الأحياء. ٥- يكون مسؤولاً أمام مجلس الشعب ويقدم تقاريره شهرياً له. ٦- يقوم بتحديد آلية العمل عن طريق نظام داخلي. المادة /87/ المقاطعة 1- تتشكل المقاطعة من المدن، والبلدات والقرى والمزارع. 2-المقاطعة في الإدارة الذاتية الديمقراطية لشمال وشرق سوريا تنظم نفسها من الناحية :السياسية، الاجتماعية، الاقتصادية، الإيكولوجية ، الثقافية ، و الأمنية و التعليمية و المرأة والشباب ،على أساس الكونفدرالية الديمقراطية و مبادئ الإدارة الذاتية الديمقراطية تقرر وتعمل وفقها. وهي تملك الصلاحيات والحقوق المحددة لها في العقد الاجتماعي للإدارة الذاتية الديمقراطية في شمال وشرق سوريا. 3-بالتوازي مع الاستثمارات العامة على مستوى شمال و شرق سوريا، تنظم كل مقاطعة نفسها وفق أسس الاكتفاء الذاتي و التكامل في المجال الاقتصادي، وتعمل مع الإدارة الذاتية الديمقراطية لشمال وشرق سوريا لتأمين الاحتياجات الأساسية للمجتمع، و تقوم بالحصول على حصتها من الإمكانيات حسب الكثافة السكانية وحسب الحاجة. 4-تعتمد المقاطعات التوزيع العادل للثروات الباطنية والسطحية أساساً لها في الإدارة الذاتية الديمقراطية لشمال وشرق سوريا، ينظم التوزيع العادل للثروات بقانون 5-كل مجلس مقاطعة مسؤول عن تنظيم وتمكين قوات الأمن الداخلي لديه والإشراف على عملها. 6ـ لكل مقاطعة الحق في الدفاع المشروع تجاه الهجمات الخارجية، وهي مسؤولٌة في الدفاع عن الإدارة الذاتية الديمقراطية لشمال وشرق سوريا وجمهورية سوريا الديمقراطية. 7-لكل مقاطعة الحق بتطوير وتعزيز العلاقات الدبلوماسية والاقتصادية والاجتماعية والثقافية مع الشعوب والبلدان بشرط عدم تناقضها مع العقد الاجتماعي للإدارة الذاتية الديمقراطية لشمال وشرق سوريا. 8-تنظم وتدير المكونات الإثنية والدينية في كل مقاطعة شؤونها السياسية والاجتماعية والثقافية بلغاتها وثقافاتها. 9-تتحدَّد أسس القواعد والآليات لكل بند من بنود حقوق وصلاحيات ومسؤوليات المقاطعات المذكورة أعلاه بقوانين منفصلة ومفصلة. المادة /88/ مجلس الشعوب في المقاطعة ١- هو المجلس الذي يمثل الشعوب والمجموعات الاجتماعية في كل مقاطعة. يقوم بدور التشريع والرقابة ورسم السياسات العامة، و مدة دورته الانتخابية سنتان. يتم تحديد آلية عمل المجلس واللجان التابعة له عن طريق نظام داخلي. ٢- يتكون المجلس حسب الكثافة السكانية، وبنسبة (٦٠٪) ستين بالمئة من ممثلي الشعب الذين ينتخبهم الشعب في انتخابات عامة، و (٤٠٪) أربعين بالمئة من أعضاء مجلس الشعوب في المقاطعة من الممثلين المنتَخَبين بصورة ديمقراطية وشفافة ضمن المكونات الإثنية والدينية والعقائدية والثقافية ومن الرئاسات المشتركة لمجالس الشعب و المجلس التنفيذي في المدن وينظم ذلك بقانون الانتخابات. ٣- تعقد الجلسة الأولى في اليوم السادس عشر بعد إعلان النتائج النهائية في كافة المناطق بدعوة من المفوضية العليا للانتخابات، يعدُّ النصاب محققاً بحضور ثلثي الأعضاء وفي حال عدم انعقاد الجلسة الأولى لعدم تحقق النصاب المطلوب، يتم تحديد موعد آخر لعقدها خلال خمسة عشر يوماً ويعد النصاب محققاً بحضور(٥٠+١) خمسين زائد واحد من المجموع العام، ويرأس الجلسة الأولى لمجلس الشعوب رجل و امرأة من أكبر الأعضاء وأصغر الأعضاء سناً، وتنتخب فيها الرئاسة المشتركة والديوان. فيقوم بعدها أعضاء المجلس بأداء القسم، وتكون جلساته علنية إلا إذا اقتضت الضرورة غير ذلك وفقاً لما ينص عليه نظامه الداخلي . ٤- يجوز تمديد دورة مجلس الشعوب لمدة ستة أشهر في الحالات الاستثنائية وبطلب ١/٤ (الربع ) من الأعضاء أو بطلب من ديوان رئاسة المجلس ، ويتم التمديد بموافقة ثلثي أعضاء المجلس . ٥ـ يتمتع عضو المجلس طيلة فترة عضويته بالحصانة، ولا يساءل عما يبديه من آراء، ولا يجوز ملاحقته قضائياً من دون إذن المجلس، إلا في حالة الجرم المشهود ، فيتم فقط إعلام ديوان المجلس . المادة/89/ مهام مجلس الشعوب في المقاطعة 1- يرسم السياسات العامة، يناقش المشاريع ويتخذ القرارات المعنية بالمجالات الاجتماعية، الاقتصادية، المالية، الطاقة، الأمن الداخلي، التعليم، الثقافة والتنوير، المرأة والشباب وغيرها في المقاطعة . 2-يبت في القرارات و القوانين التي تخص المقاطعة دون التدخل في أمور المدينة. 3-يقوم بانتخاب الرئاسة المشتركة للديوان و (4 ) أربعة نواب لأعضاء الديوان، ليقوم بتنظيم وتسيير نشاطات المجلس. 4- يقوم المجلس بالعمل على أساس اللجان، و من خلال لجانه يتابع فعاليات المجلس التنفيذي ويشرف عليها ويقدم تقريره للمجلس. 5- يقوم بانتخاب الرئاسة المشتركة للمجلس التنفيذي بأغلبية الثلثين ويكلفها بتقديم تشكيلة المجلس التنفيذي. يتم منح الثقة لأعضاء المجلس التنفيذي بنسبة (٥٠+١) خمسين زائد واحد من عدد أصوات المجلس، عند تحديد أعضاء المجلس التنفيذي يجب أن يتم أخذ التمثيل العادل للمكونات الإثنية والدينية بعين الاعتبار، تكون نسبة المرأة في المجلس التنفيذي ٥٠٪ خمسين بالمئة ، كما يحق له حجب الثقة عن المجلس التنفيذي أو أحد أعضائه ، وينظم ذلك بقانون. 6- يقوم بالمصادقة على إدارة الأمن الداخلي المقترحة أسماؤها من قبل مؤسسات الأمن الداخلي، ويشرف على أنشطتها. 7- يقوم بالمصادقة على قيادة قوات حماية المجتمع التي تم اقتراح أسمائها من قبل قيادة قوات حماية المجتمع ،. و تقدم تقاريرها الدورية لمجلس المقاطعة. 8- يصادق على الرئاسة المشتركة لمجلس العدالة للمقاطعة المقترحة أسماؤهم من قبل مجلس العدالة. 9- يقوم بسن وتشريع القوانين في المقاطعة. 10- يقوم بمناقشة وإقرار الموازنة العامة للمقاطعة بمشاركة مجالس المدن. 11- يقوم بإقرار السياسة العامة والخطط التنموية للمقاطعة. 12- يقوم بإصدار قانون العفو العام في المقاطعة أو بناءً على مقترح مجلس الشعوب في المقاطعة أو مجلس العدالة للمقاطعة ، على أن يتم تحديد حالات الجرم التي يمكن لمجلس الشعوب في المقاطعة إقرار العفو بحقها بقانون. 13- يعمل وفق نظام داخلي . المادة /90/ المجلس التنفيذي للمقاطعة ١- هو الجهاز التنفيذي في المقاطعة، يقوم بتطبيق مقررات مجلس الشعوب والقرارات القضائية للعدالة ويقدم تقارير فعالياته بشكل دوري إلى مجلس الشعوب في المقاطعة. ٢- يتكون من الرئاسة المشتركة للمجلس التنفيذي ونوابها والرئاسات المشتركة للهيئات ، ومن الرئاسات المشتركة للمجالس التنفيذية للمدن. ٣- ينظم نفسه على أساس الهيئات التنفيذية، ويُكوِّن قوته التنفيذية الجماعية بموجب ذلك. ٤- تتكون كل هيئة من الرئاسة المشتركة وعدد كافٍ من الأعضاء حسب متطلبات نشاطها. ٥- بعد تشكيل المجلس التنفيذي ومنح الثقة له يصدر بياناً يحدد فيه جدول عمله للمرحلة المقبلة، وهو ملزم بتنفيذه خلال دورته بعد المصادقة عليه من قبل مجلس الشعوب في المقاطعة. الفصل الثاني المادة /91/ إقليم شمال وشرق سوريا : يتشكل من سبعة ٧ مقاطعات وهي الجزيرة، دير الزور، الرقة، الفرات، منبج، عفرين و الشهباء ، الطبقة. مجلس الشعوب الديمقراطي لإقليم شمال و شرق سوريا 1-مجلس الشعوب الديمقراطي يمثل كافة الشعوب القاطنة في ظل الإدارة الذاتية الديمقراطية لشمال وشرق سوريا. وهو رمز التكامل في العيش الأخوي المشترك، والاتحاد الحر الديمقراطي الذي تؤسسه شعوب المنطقة. 2- يتكون مجلس الشعوب الديمقراطي من ممثلي الشعوب: الكرد، والعرب، والسريان الآشوريين، والأرمن، والتركمان، والشركس، والشيشان، وتكون نسبة المرأة فيه ٥٠٪ خمسين بالمئة ، وكذلك يمثل المجموعات العقائدية والثقافية ك: المسلمين، والمسيحيين ،والإيزيديين وغيرها المنضوية تحت سقف الإدارة الذاتية الديمقراطية لشمال وشرق سوريا، 3- يراعي البنى والخصائص التاريخية والديموغرافية والجغرافية والدينية والعقائدية والإثنية والثقافية لكافة الشعوب والمجموعات، عند اتخاذ القرارات وفي الأنشطة التي يقوم بها. 4- يضمن مجلس الشعوب الديمقراطي حق الشعوب والمجموعات في إنشاء الإدارات الذاتية الديمقراطية. ويضمن خاصياتها و حرياتها العقائدية والإثنية والثقافية بالقانون في إطار العقد الاجتماعي. 5- يتبنى النظام الكونفدرالي الديمقراطي في تنظيم المجتمع. ويُمكِّنه من العيش ضمن توازن بيئي اقتصادي. 6- ينظر مجلس الشعوب الديمقراطي إلى تنظيم مقاطعات الإدارة الذاتية الديمقراطية والمجموعات والوحدات المحلية على أنها ركيزة النظام الكونفدرالي الديمقراطي. ويهدف إلى توحيد كافة المجموعات المنضوية تحت ظل الإدارة الذاتية الديمقراطية لشمال وشرق سوريا انطلاقاً من إرادتها الذاتية. المادة /92/ هيكلية مجلس الشعوب الديمقراطي 1- مجلس الشعوب الديمقراطي يقوم بالتشريع، والتمثيل العام للشعوب والمجموعات المنضوية في ظل الإدارة الذاتية الديمقراطية لشمال وشرق سوريا. 2- مدة الدورة الانتخابية سنتان 3- يتحدد عدد أعضاء مجلس الشعوب الديمقراطي في كل مقاطعة حسب الكثافة السكانية وينظم ذلك بقانون. 4- يُنتَخَب أعضاء مجلس الشعوب الديمقراطي وفق الآتي: (٦٠٪) ستون بالمئة من ممثلي الشعب الذين يُحدَّدون بالانتخابات العامة التي يشارك فيها عموم الشعب، و(٤٠٪) أربعون بالمئة منهم من الممثلين المنتَخَبين بصورة شفافة وديمقراطية من ضمن المكونات الإثنية والدينية والعقائدية والثقافية حسب كثافاتها السكانية ومن ضمن الشرائح الاجتماعية وذلك وفق القانون الانتخابي . الرئاسة المشتركة لمجلس المقاطعات والرئاسات المشتركة للمجالس التنفيذية في المقاطعات والرئاسة المشتركة لاتحاد البلديات في شمال وشرق سوريا هم أعضاء في مجلس الشعوب الديمقراطي . 5- يتكون ديوان مجلس الشعوب الديمقراطي من رئاسة مشتركة وأربعة نواب. يتم اقتراح أسمائهم على المجلس بعد توافق ممثلي المجموعات والشرائح الاجتماعية المتواجدة في مجلس الشعوب الديمقراطي؛ يتم انتخاب الرئاسة المشتركة بموافقة ٢/٣ الثلثين من العدد الكامل لأعضاء المجلس. بينما يُنتَخَب أعضاء ديوان الرئاسة بتصويت (٥٠+١ ) خمسين زائد واحد من المشاركين في جلسة مجلس الشعوب الديمقراطي. 6- يعمل مجلس الشعوب الديمقراطي من خلال اللجان. يصوغ القرارات النهائية ويطرح المشاريع على اجتماع مجلس الشعوب الديمقراطي،. وبإمكانه تشكيل اللجان اللازمة عند الحاجة. 7- يسيّر أنشطته وفق مبادئ النظام الداخلي. المادة /93/ مهام مجلس الشعوب الديمقراطي ١- يقوم بانتخاب الرئاسة المشتركة للمجلس التنفيذي بأغلبية الثلثين ويكلفها بتقديم تشكيلة المجلس التنفيذي خلال شهر من منح الثقة. كما يحق له حجب الثقة عن المجلس التنفيذي أو أحد أعضائه .يتم انتخاب الرئاسة المشتركة وأعضاء المجلس التنفيذي من المنتخبين. في حال عدم القبول يتم اقتراح أسماء جديدة من قبل الرئاسة المشتركة للمجلس التنفيذي بحيث يكون 80 % ثمانون بالمئة من أعضاء المجلس و 20 % عشرون بالمئة من المختصين ، و أن يكون هناك توافق بين التجمعات الإثنية والدينية و المقاطعات عند انتخاب الرئاسة المشتركة للمجلس التنفيذي، ليكون التمثيل عادلاً. ويكون تمثيل المرأة متساوياً مع الرجل. 2- يجتمع بشكل دوري وعند الحاجة. يرسم السياسة العامة ويحدد الأهداف الاستراتيجية الخارجة عن صلاحيات المقاطعات .على مستوى الإقليم. يناقش المشاريع المطروحة في جميع المجالات. ويضع المخططات. 3-يقر المجلس حالتي السلم والحرب في نطاق الإدارة الذاتية الديمقراطية لشمال وشرق سوريا، بمشاركة مجالس المقاطعات و مجلس المرأة في شمال و شرق سوريا. 4--مجلس الشعوب الديمقراطي يقوم بوضع القوانين و سن التشريعات بخصوص إقليم شمال و شرق سوريا ،دون التدخل في أمور المقاطعات. 5- يقوم بمتابعة عمل الهيئات التنفيذية عن طريق اللجان وتقدم اللجان تقاريرها للمجلس. 6- يقوم بالمصادقة على الرئاسة المشتركة لمجلس العدالة الاجتماعية لشمال وشرق سوريا المقترحة أسماؤهم من قبل مجلس العدالة في شمال و شرق سوريا . 7- يصادق على القيادة العامة لقوات الأمن الداخلي المقترحة أسماؤهم من قبل جهاز الأمن الداخلي، ويقوم المجلس بالإشراف على نشاطاتهم. 8- يقوم بالمصادقة على أعضاء المفوضية العليا للانتخابات المقترحة أسماؤهم من قبل مجلس العدالة ومجلس الشعوب للمقاطعة بتوافق مجلس العدالة ومجلس الشعوب الديمقراطي لشمال وشرق سوريا . بأصوات ثلثي أعضاء مجلس الشعوب الديمقراطي و في حال عدم اكتمال النصاب تؤجل إلى جلسة أخرى و يكون التصويت بنسبة 50+1 خمسين زائد واحد . 9ـ يصادق على تعيين وترفيعات القيادة العامة لقوات سوريا الديمقراطية، ويشرف على فعالياتها. 10- يبحث ويبتّ في المواثيق والاتفاقيات التي تتم باسم الإدارة الذاتية الديمقراطية لشمال وشرق سوريا مع الشعوب ، الدول، المؤسسات أو بالتنسيق مع مجلس الشعوب في المقاطعات، ويصادق عليها. 11- يجوز تمديد دورة مجلس الشعوب الديمقراطي في الحالات الاستثنائية لمدة ستة أشهر، بطلب من ربع الأعضاء أو ديوان المجلس وبموافقة ثلثي أعضاء المجلس . 12- المصادقة على انضمام منطقة أو مقاطعة إلى الادارة الذاتية الديمقراطية لشمال وشرق سوريا بمشاركة مجالس المقاطعات بعد قبول تلك المنطقة للعقد الاجتماعي بصوت ثلثي أعضاء المجلس و في حال عدم اكتمال النصاب تؤجل الجلسة و يتم التصويت بنسبة 50+1خمسين زائد واحد. 13- مناقشة وإقرار الموازنة العامة للإدارة الذاتية الديمقراطية لشمال وشرق سوريا بمشاركة مجالس المقاطعات. 14- إقرار العفو العام ومنحه في الإدارة الذاتية الديمقراطية لشمال وشرق سوريا في الحالات المطلوبة باقتراح من مجلس الشعوب الديمقراطي أو من مجلس العدالة . المادة /94/ مهام ديوان مجلس الشعوب : ١- يمثل مجلس الشعوب الديمقراطي في إقليم شمال وشرق سوريا. وهو مسؤول عن ترتيب وتنسيق وتنفيذ جميع أنشطة المجلس والإشراف عليها . ٢- يقوم بتفعيل اللجان ومراقبتها والإشراف عليها. المادة/95/ المجلس التنفيذي للإدارة الذاتية الديمقراطية لشمال وشرق سوريا 1- الرئاسات المشتركة للمجالس التنفيذية للمقاطعات هم أعضاء في المجلس التنفيذي للإدارة الذاتية في شمال وشرق سوريا، ويحق لهم حضور اجتماعات المجلس التنفيذي للإدارة الذاتية الديمقراطية والمشاركة في النقاشات واتخاذ القرارات. 2- لا يحق للرئاسات المشتركة للمجالس التنفيذية للمقاطعات أن يترَشَّحوا للرئاسة المشتركة والهيئات التابعة للمجلس التنفيذي للإدارة الذاتية. 3- الرئاسة المشتركة تمثل المجلس التنفيذي وتسيّر فعالياته. المادة /96/ مهام المجلس التنفيذي للإدارة الذاتية الديمقراطية ١- ينفذ القرارات ويطبق السياسات التي يرسمها ويحددها مجلس الشعوب الديمقراطي في الإدارة الذاتية الديمقراطية لشمال وشرق سوريا عن طريق الهيئات التنفيذية . ٢- يمارس الأنشطة الدبلوماسية باسم الإدارة الذاتية الديمقراطية لشمال وشرق سوريا . ٣- يؤمّن التنسيق والتكامل بين المقاطعات في المجالات السياسية والاقتصادية والاجتماعية والثقافية . ٤- يتم تحديد صلاحيات المجلس التنفيذي لشمال وشرق سوريا وفق مبدأ الكونفدرالية الديمقراطية بقانون على أساس التوافق مع المقاطعات في إطار العقد الاجتماعي. ٥- يقدم تقاريره إلى مجلس الشعوب الديمقراطي في الإدارة الذاتية الديمقراطية لشمال وشرق سوريا . ٦- ينظم المجلس التنفيذي في الإدارة الذاتية الديمقراطية لإقليم شمال وشرق سوريا نفسه من خلال هيئاته. ٧- تتألف كل هيئة من الرئاسة المشتركة للهيئة و الرئاسة المشتركة لمجلس الهيئة و عدد كاف من الأعضاء. المادة /97/ مجالس الهيئات و اللجان التنفيذية نظامنا المجتمعي يعتمد مبدأ الكونفدرالية الديمقراطية و على هذا الأساس كل هيئة تقوم بتنظيم نفسها وفق المجالس بدءاً من البلدة ، المدينة ،المقاطعة و إقليم شمال و شرق سوريا. لتؤدي بذلك دوراً مهماً في ترسيخ النظام الديمقراطي . كل هيئة تعمل وفق آلية المجلس ، هذه المجالس تقوم بمناقشة القضايا المتعلقة بعمل اللجنة أو الهيئة التي تدخل في مجالها .و تعمل على تنظيم الأكاديميات المرتبطة بها لتأهيل الأشخاص الذين يعملون في نطاقها. تضم هذه المجالس ممثلي المؤسسات و الاتحادات المعنية بكل هيئة و لجنة . تقوم بانتخاب رئاساتها المشتركة و تشكل اللجان المرتبطة بالمجلس حسب حاجتها، تكون الرئاسات المشتركة لهذه المجالس أعضاء لمجالس البلدات و المدن و المقاطعات و مجلس الشعوب الديمقراطي ، عند قيام المجالس الشعبية بمناقشة أي قرار يمس أي هيئة أو لجنة يجب أن يتم العمل بالتنسيق مع المجلس المعني بشأنها ، فيتم تقديم مشروع القرار بالتوافق معهم . أما ما يخص الأمور المتعلقة بأي هيئة أو لجنة داخلياً فيبت فيها مجلسها. هناك تكامل في الحياة الاجتماعية لذلك يجب أن يكون هناك علاقة تكافلية بين مجالس كل الهيئات و اللجان . المادة /98/ مجلس التربية و التعليم : يتشكل من ممثلي المؤسسات و الجهات المعنية بالتربية و التعليم ، ممثلي مجلس الجامعة ، هيئة التربية و التعليم ، مؤسسة المناهج ، مؤسسة اللغة ، اتحاد المعلمين ، ممثلي الهيئة التدريسية ، ومراكز البحث و الدراسات ، لجان الجينولوجي و ممثلي الكومينات و المجالس الشعبية و من ممثلي اتحاد الطلبة. يقوم بوضع استراتيجية التربية و التعليم .يقوم بتعليم اللغات الرسمية و اللغات الأخرى المتواجدة ضمن الإدارة الذاتية الديمقراطية ، يهتم بالتوعية الشعبية ، يقوم بتطوير ذهنية الأمة الديمقراطية ، بدءاً من مرحلة الحضانة و حتى مرحلة الجامعة .يقوم بتطوير المشاريع التربوية و المناهج التعليمية و التثقيفية و العلمية .من أجل كافة فئات المجتمع. يطور المؤسسات المختصة بعمله ، يقوم بافتتاح الأكاديميات التي تعمل على تأهيل الكادر التربوي . المادة/99/ مجلس الثقافة و التنوير : يتشكل من ممثلي أكاديميات الفن و الثقافة، من لجنة الإعلام ، لجنة أكاديميات المجتمع الديمقراطي، و ممثلي المراكز و الجمعيات الثقافية و اتحادات المثقفين و الفنانيين وممثلي الكليات المختصة بها . تنظم نفسها بشكل خاص. يقوم بتطوير النشاطات الفكرية و التنويرية و الفنية و التدريبية عن طريق الأكاديميات و المراكز الثقافية ، لترسيخ قيم الحياة التشاركية و الديمقراطية و مناهضة مفهوم الحداثة الرأسمالية التي تتاجر بالفن و تستخدم الإعلام للحط من القيم المجتمعية و التراث الثقافي للشعوب . يقوم المجلس بإعداد الكادر الأكاديمي المختص . المادة /100/ مجلس عوائل الشهداء وجرحى و أسرى الحرب عوائل الشهداء و عوائل جرحى و أسرى الحرب يُعدونَ من القيم الأساسية للثورة . يقوم المجلس بتنظيم عوائل الشهداء و عوائل جرحى و أسرى الحرب و يؤمن احتياجاتهم المادية و المعنوية . و يعمل على ضمان أداء الدور الفعال لهم في جميع المجالات. ومن أجل تأهيل جرحى الحرب وتمكينهم من الناحية المهنية يقوم بتطوير الأكاديميات و المراكز المختصة و يعمل على تأمين فرص العمل لهم و تأمين حياة كريمة لمن لا يمكنه العمل . المادة/101/ مجلس البيئة : يتشكل من ممثلي المنظمات و المؤسسات و الجمعيات المعنية و البلديات و ممثلين عن المجالس الصحية و الاقتصادية . يقوم المجلس بتطوير الوعي البيئي ، و يرسخ قيم الحياة المنسجمة مع البيئة ، يعمل بالتعاون و التنسيق مع جميع مجالس الهيئات و اللجان لتطوير مفهوم الثقافة البيئية الإيكولوجية في كل مناحي الحياة. يعمل على تطوير الصناعة البيئية ويناهض كل النشاطات الصناعية و أنشطة البناء التي تضر البيئة ، يقوم بالعمل المشترك مع الحركات الإيكولوجية في شمال و شرق سوريا و على مستوى المنطقة و العالم . المادة / 102/ مجلس الشؤون الاجتماعية و الكادحين : يتشكل من المنظمات و المؤسسات التي تعنى بشؤون العمال ، الفلاحين ، و الكادحين و الحرفيين ، و ذوي الاحتياجات الخاصة ، و النازحين و المهجرين و اللاجئين ومن أجل أن يضمن مشاركتهم الفعالة في الحياة الاجتماعية ، وتأمين فرص العمل لهم يقوم بتطوير الاتحادات و التعاونيات و الاتحادات و المدارس المهنية للمساهمة في تأسيس النظام المجتمعي الديمقراطي. يُعد الكادحون الفئة الأساسية التي تساهم في بناء المجتمع الديمقراطي وترسيخ السياسة الديمقراطية . يقوم المجلس بتطوير المشاريع التي تنمي الناحية الاجتماعية و الثقافية لدى الكادحين. و يعمل على بناء نظام اقتصادي يحقق القيمة لجهد المرأة . أيضا ينظم ذوي الاحتياجات الخاصة و يفتتح الأكاديميات و المراكز الخاصة التي تعمل على تمكينهم نفسياً ومهنياً و يقدم الدعم المادي للذين لا يمكن تأمين حاجاتهم . المادة / 103/ مجلس الحقوق : يتشكل من المؤسسات الحقوقية، و من ممثلي اتحادات المحامين وممثلي المنظمات المهتمة بحقوق الإنسان و حقوق المرأة وممثلي مجلس العدالة والكليات المعنية. يقوم بتطوير القوانين و الأنظمة اعتماداً على الأخلاق و المبادئ الديمقراطية للحقوق في الإدارة الذاتية الديمقراطية . من أجل أن تكون القوانين الصادرة منسجمة مع العقد الاجتماعي يعمل بالتنسيق مع لجان مجلس الشعوب الديمقراطي ، يقوم برصد و توثيق و متابعة انتهاكات حقوق الإنسان و جرائم الحرب ضد مناطق شمال و شرق سوريا و المناطق المحتلة. يعمل مع المؤسسات المعنية بحقوق الإنسان و المنظمات الحقوقية. يقوم بالنشاطات التي تهدف إلى تحقيق المشروعية القانونية للإدارة الذاتية الديمقراطية . المادة / 104/ مجلس الصحة: يتشكل من ممثلي المؤسسات و الجمعيات المهتمة بالصحة و كذلك ممثلي اتحادات الأطباء و الصيادلة، أطباء الأسنان و اتحادات المهن الصحية و ممثلي مجالس البيئة و البلديات و الاقتصاد و ممثلين عن الكليات و المعاهد المختصة . يقوم بتطوير المشاريع و الخطط الاستراتيجية التي تخدم القضايا الصحية للمجتمع . يقوم بتطوير المؤسسات و دعم الجهات التي تعمل في هذا المجال ، كما يقوم بدور التنسيق بينهم ، يعمل وفق مبدأ الصحة تبدأ من الحياة الإيكولوجية و بناء المجتمع الحر. من أجل تطوير المجال الخدمي و الضمان الصحي ، يقوم بتطوير الأكاديميات التي تحقق الوعي المجتمعي و العلمي لدى الكادر الصحي، يسعى إلى توفير الخدمات الصحية بشكل مجاني للجميع . يناهض كل أنواع الاستغلال و المتاجرة في المجال الصحي. المادة / 105/ مجلس الاقتصاد و الزراعة : يتشكل من ممثلي المؤسسات الاقتصادية ، اتحاد و جمعيات الفلاحين ، ومربي الثروة الحيوانية ، غرف التجارة والصناعة ، اتحاد الحرفيين ومراكز البحوث وممثلي الكليات المختصة المهندسين، و البيطريين، المهندسين الزراعيين . يقوم بتطوير و تحقيق النظام الاقتصادي للمجتمع الديمقراطي الكونفدرالي ، يعتمد الاقتصاد البيئي و التشاركي و الاقتصاد المجتمعي أساساً. يناهض كل أنواع الاحتكار و يعمل على تطوير مبدأ و مفهوم تشاركية : الطاقة، الأرض ،و الماء . يقوم بافتتاح الاكاديميات التي تؤهل الكادر الاقتصادي . يقوم بتأسيس التعاونيات التي تحقق الاقتصاد التشاركي، يطور المشاريع في مجال تأمين المصادر للواردات و الاستثمارات . يعمل بشكل منسق مع هيئات و لجان المالية لفتح المجال أمام استثمار المال في مجال الاقتصاد المجتمعي . المادة /106/ مجلس العلاقات الخارجية :يتشكل من ممثلي المؤسسات التي تعمل في المجال الدبلوماسي ضمن الإدارة الذاتية الديمقراطية في شمال و شرق سوريا وممثلي كلية العلوم السياسية . يقوم بتنظيم أعمال العلاقات الخارجية و ينفذها ، يقوم بوضع استراتيجية عمله وفق مبادئ الأمة الديمقراطية ، يتخذ من مصالح الشعوب و الحل السلمي أساساً في تطوير العلاقات . يقوم بتطوير نشاطاته من أجل تحقيق نظام ديمقراطي في سوريا و المنطقة و العالم . يقوم بافتتاح الأكاديميات الفكرية و المهنية لـتأهيل الكادر الدبلوماسي. المادة / 107/ مجلس الأديان والمعتقدات : يتشكل من ممثلي المؤسسات الدينية في شمال و شرق سوريا ، وممثلي كلية العلوم الدينية. يقوم بالعمل على تسهيل ممارسة جميع الجماعات الدينية و المعتقدات عباداتها و طقوسها في الحياة الاجتماعية بشكل حر و حسب خاصيتها، يطور المؤسسات الدينية المنسجمة مع ذهنية الأمة الديمقراطية ، يناهض المفاهيم التعصبية و التطرفية للدولة القومية و غير الديمقراطية التي تفرق بين الأديان و المذاهب و المعتقدات ، و يعمل على تطوير أخلاق الحرية و مفهوم التسامح بين الأديان و المعتقدات . المادة /108/ مجلس الشباب هو القوة الطليعية لثورة شمال و شرق سوريا، يقوم بأداء الدور الريادي من أجل بناء النظام الكونفدرالي الديمقراطي و يقوم بتنظيم نفسه وفق هذا المبدأ . يضم التنظيمات التحررية و الديمقراطية للشباب، و ينظم نفسه بشكل خاص. ينظم نفسه على شكل كومين، مجلس، جمعية، و أكاديمية و تعاونيات. يمثل كل الشباب في شمال و شرق سوريا و يتخذ القرارت الخاصة بالشباب؛ ينظم نفسه في القرى ، البلدات ، المدن و المقاطعات. في المجالات الفكرية و الثقافية و الاقتصادية و السياسية و الدبلوماسية. يرسم السياسات و المشاريع الاستراتيجية المتعلقة بالشباب. يقوم بتطوير المفهوم الديمقراطي و الاشتراكي للفن و الرياضة ، ويناهض كل الممارسات اللاأخلاقية التي تمارسها الحداثة الرأسمالية ضد الشباب عن طريق الفن و الرياضة الصناعوية و الاحتكارية . يقوم بالدور الطليعي في تنظيم قوات الحماية المجتمعية للشباب. المرأة الشابة تنظم نفسها بشكل خاص و تؤدي الدور الطليعي في تطوير نظام الكونفدرالية الديمقراطية . ينظم المجلس عمله وفق نظام داخلي خاص به. الفصل الثالث المادة /109/ نظام البلديات الديمقراطية في شمال و شرق سوريا: 1- تنظم البلديات نفسها وفق اتحاد البلديات الديمقراطية في شمال و شرق سوريا. 2- يتم انتخاب مجلس البلديات و الرئاسة المشتركة لها كل سنتين مرة من قبل الشعب . 3- تمثل البلديات نفسها في المجالس الشعبية و المجالس التنفيذية للمجالس . 4- تعتمد البلديات في عملها نظام الديمقراطية المباشرة. 5- تنسق البلديات فيما بينها عن طريق منسقية مرشحة من قبل مجلس اتحاد البلديات الديمقراطية في شمال و شرق سوريا. الفصل الرابع المادة / 110/ مجلس المرأة في شمال و شرق سوريا ينظم نفسه في شمال و شرق سوريا بدءاً من الكومين، البلدة ، المدينة ، المقاطعة و الإقليم. على هذا الأساس: 1-هو المجلس الذي يمثل النساء في شمال و شرق سوريا. و يمثل المرأة في مجلس الشعوب الديمقراطي. 2- يقوم برسم السياسيات و الخطط الاستراتيجية التي تخص المرأة . 3- يعمل على بناء النظام الكونفدرالي للمرأة في شمال و شرق سوريا. 4- يحافظ على مكتسبات ثورة المرأة ويحميها و يطورها. 5-يقوم باتخاذ القرارات بشأن المرأة. 6- يقوم بتنظيم القوانين المتعلقة بالمرأة و الأسرة و يعرضها على مجلس الشعوب الديمقراطي لإصدارها . 7- يعمل على توعية المرأة وتنظيمها ، وبناء العائلة الديمقراطية و يحافظ على حقوق المرأة في جميع المجالات . 8- يعمل على ترسيخ المبادئ الديمقراطية في الإدارة الذاتية الديمقراطية في شمال و شرق سوريا . 9- يعمل على صياغة عقد اجتماعي للمرأة . 10- ينتخب المجلس كل سنتين مرة و ذلك بالتصويت من قبل النساء في شمال و شرق سوريا . 11-ينتخب المجلس التنفيذي لمجلس المرأة في شمال وشرق سوريا. 12- منسقية المرأة التي تعمل على تنظيم شؤون النساء في الإدارة الذاتية الديمقراطية هي عضو في مجلس المرأة لشمال و شرق سوريا . 13-يقوم مجلس المرأة بتنظيم عمله وفق نظام داخلي. الفصل الخامس المادة /111/ الحماية والدفاع الذاتي: الدفاع الذاتي هو ضمان واستمرار للحياة، وانطلاقاً من الحق والواجب في الدفاع عن الوجود، استوجب تأسيس نظام الحماية الذاتية اعتماداً على وعي الدفاع الذاتي المشروع والمجتمع الديمقراطي المنظم في شمال وشرق سوريا من خلال: آ- قوات حماية المجتمع: ١- قوات حماية المجتمع هي القوات المسؤولة عن حماية شمال وشرق سوريا وعن تأمين حماية الأرواح والأملاك للمواطنين ضد جميع الهجمات والاحتلال. ٢- قوات حماية المجتمع تنظم بمشاركة جميع المواطنين، الدفاع الذاتي هو حق وواجب على كل مواطن. وواجب على التجمعات ؛ الإثنية والدينية المنظمة المشاركة وبشكل فعال في نظام الدفاع الذاتي، بدءاً من الأحياء، القرى، المدن وكل الوحدات السكنية. ٣- تنظيمات قوات حماية المجتمع تنظم تحت ظل قيادة عامة مشتركة، وتكون هذه القيادة العامة مسؤولة أمام مجلس الشعوب الديمقراطي و أمام قوات سوريا الديمقراطية، و التنظيمات المحلية لقوات حماية المجتمع تكون مسؤولة أمام المجالس الشعبية المحلية. ب- - قوات سوريا الديمقراطية: 1- قوات سوريا الديمقراطية هي قوات الدفاع المشروع في الإدارة الذاتية الديمقراطية لشمال وشرق سوريا. 2- تعتمد الانضمام الطوعي لأبناء وبنات الشعب وواجب الدفاع الذاتي . 3- يتم الإشراف على فعالياتها من قبل مجلس الشعوب الديمقراطي وهيئة الدفاع. 4- تنظم نفسها بشكل شبه مستقل ضمن نظام الكونفدرالية الديمقراطية لإقليم شمال و شرق سوريا. 5- مكلَّفة بالدفاع عن الإدارة الذاتية الديمقراطية لشمال وشرق سوريا وكافة الأراضي السورية وحمايتها تجاه أي هجوم أو خطر خارجي محتمل. 6- مسؤولة أمام مجلس الشعوب الديمقراطي والذي يصادق على قيادتها العامة. ج- وحدات حماية المرأة: 1- الدفاع الذاتي حق للمرأة وواجب عليها، ولها الحق في تنظيم نفسها ضمن تشكيلاته. 2- وحدات حماية المرأة هي قوات الدفاع المشروع عن المرأة و المجتمع وتنظم نفسها بشكل خاص ضمن قوات سوريا الديمقراطية. د- جهاز المخابرات الوطني يقوم بجمع المعلومات و ردع التهديدات الموجهة للأمن الوطني في شمال و شرق سوريا ، يعمل كمؤسسة تابعة للرئاسة المشتركة للمجلس التنفيذي في شمال و شرق سوريا أو نوابها . ه- قوات الأمن الداخلي: 1- هي القوات التي تقوم بالحفاظ على الأمن والاستقرار داخل مناطق الإدارة الذاتية الديمقراطية لشمال و شرق سوريا. 2- تعتمد على الانضمام الطوعي لأبناء و بنات الشعب في شمال و شرق سوريا. 3- يتم الإشراف على فعالياتها من قبل المجالس الشعبية، وتتبع إدارياً وتنظيمياً لهيئة الداخلية. 4- تقوم المرأة بتنظيم نفسها ضمن تشكيلاتها بشكل خاص. الفصل السادس المادة /112/ نظام المالية في الإدارة الذاتية الديمقراطية لشمال و شرق سوريا أ- الموازنة العامة : هي خطة مالية لمدة زمنية محددة توضح أطر سير العمل خلال هذه المدة، معتمدة على الإيرادات العامة التقديرية التي تحصلها الإدارة الذاتية الديمقراطية في شمال و شرق سوريا ، والنفقات العامة التي يلزم إنفاقها خلال سنة مالية قادمة وذلك وفق ما يأتي : 1- يقوم مجلس المقاطعة بالمشاركة مع مجلس البلدات و المدن و المجلس التنفيذي في المقاطعة بإعداد موازنة المقاطعة ليتم المصادقة عليها من قبل مجلس الشعوب في المقاطعة . 2-يقوم مجلس الشعوب الديمقراطي لشمال و شرق سوريا بالمشاركة مع مجالس المقاطعات و المجلس التنفيذي لإقليم شمال و شرق سوريا و مجلس العدالة و مجلس المرأة بإعداد الموازنة العامة و المصادقة عليها من قبل مجلس الشعوب الديمقراطي. 3-عند القيام بإعداد الموازنة يجب أخذ الكثافة السكانية في كل مقاطعة ومساحتها و احتياجات كل مقاطعة والوضع الخاص لكل مقاطعة و حجم المنح المقدمة لها من الخارج بعين الاعتبار. 4-الموازنة العامة لمجلس العدالة لشمال و شرق سوريا تحدد بالمشاركة من قبل مجالس العدالة في المدن و المقاطعات ليتم ضمها للموازنة العامة و المصادقة عليها من قبل مجلس الشعوب الديمقراطي. ب - مكتب النقد والمدفوعات المركزي : مؤسسة مهنية مستقلة يتم تشكيلها من قبل مجلس الشعوب الديمقراطي لشمال وشرق سوريا و بمشاركة مجالس المقاطعات . وهي مسؤولة أمام مجلس الشعوب الديمقراطي لا تخضع لأي مؤسسة سياسية. تقوم بتبني نظام فعال وآمن للمدفوعات المالية وضمان السيولة والملاءة المالية وكفاءة الأداء لنظام مصرفي مستقر. تقوم بتطوير النظام المالي الذي يحافظ و يشجع على الاقتصاد المجتمعي . يتم اقتراح الرئاسة المشتركة للمكتب من قبل المجلس التنفيذي لشمال و شرق سوريا و يتم التصديق عليها من قبل مجلس الشعوب الديمقراطي بنسبة تصويت ثلثي الأعضاء من العدد الكامل و في حال عدم اكتمال النصاب يتم التصويت بنسبة 50+1 خمسين زائد واحد وينظم ذلك بقانون. الفصل السابع المادة /113/ المؤسسة العامة للرقابة المالية والمحاسبة: ١- تتشكل هذه المؤسسة من قبل مجلس الشعوب الديمقراطي. حيث يتم اقتراح نصف أسماء الأعضاء من قبل مجلس العدالة الاجتماعية والنصف الآخر من قبل مجلس الشعوب الديمقراطي بالمشاركة مع مجالس المقاطعات، ويتم المصادقة عليهم من قبل مجلس الشعوب الديمقراطي بثلثي عدد أعضاء المجلس.في حال عدم اكتمال النصاب يتم التصويت بنسبة 50+1 خمسين زائد واحد. ٢- يمنع التدخل بعملها وتعرض أعضائها لأي ضغط يؤثر سلباً على أدائهم. ٣- تقوم بعمل المتابعة والرقابة المالية باسم مجلس الشعوب الديمقراطي في شمال وشرق سوريا وتقدم تقاريرها له. مهام المؤسسة العامة للرقابة المالية والمحاسبة . ١- متابعة عمل مجالس ومؤسسات الإدارة الذاتية الديمقراطية في شمال و شرق سوريا من حيث صرف الميزانية، ومدى استخدامها بشكل قانوني سليم وشفاف حسب الحياة الاجتماعية و الاقتصاد المجتمعي. ٢- متابعة عمل النظام الضريبي والمال العام. ٣- متابعة الواردات والصادرات وإلى أي درجة تم صرفها بجودة وبشكل سليم. ٤- متابعة عمل الصرف الذي يتعارض مع العقد الاجتماعي والقوانين النافذة. الفصل الثامن المادة /114/ نظام العدالة هو نظام العدالة الاجتماعية، الذي يرتكز على المبادئ الأخلاقية والسياسية للمجتمع. ويهدف لبناء مجتمع يعتمد النهج والرؤية الديمقراطية والبيئية وحرية المرأة أساساً ويتخذ من الحياة المجتمعية منطلقاً له، يقوم بحماية حقوق الفرد ضمن الحياة الاجتماعية وفق أسس العقد الاجتماعي، ويتخذ من المبادئ العالمية للعدالة وحقوق الإنسان أساساً له. يقوم بحل المشاكل المعنية بالعدالة عن طريق مؤسساته الخاصة، حيث يتم تحقيق العدالة عن طريق مشاركة الشعب وتنظيم الوحدات المحلية المتشكلة بصورة ديمقراطية. المادة /115/ مبادئ العدالة ١- يتشكل نظام العدالة الاجتماعية وفق تنظيم المجتمع، يقوم بحل القضايا الاجتماعية في الكومينات ،القرى ،الأحياء ، البلدات ،المدن ، المقاطعات و الإقليم وفق المبادئ الأخلاقية والعدالة الاجتماعية، والصلح والوفاق أساساً في حل المشاكل . ٢- تعد الأفعال التي تُلحق الضرر بالأفراد والحياة الاجتماعية والبيئية جُرماً. وفي حال ارتكاب الجُرم، للأطراف المتضررة فرصة الدفاع عن حقوقها، ويهيئ للمجتمع إمكانية تقييم الأمر وانتقاده وطرح مقترحاته والمشاركة في سياق صنع القرار، وينظم ذلك بقانون. ٣- يهدف في عقوباته إلى توعية المذنبين وتأهيلهم لإعادة إشراكهم في الحياة الاجتماعية بشكل سليم . ٤- يحق للشعوب والمجموعات والشرائح الاجتماعية حل قضاياها المعنية بها عن طريق لجان الصلح، بشرط ألا يتعارض ذلك مع العقد الاجتماعي . ٥- يتم حل المسائل المتعلقة بالمصالح العامة والأمن العام لكافة الشعوب والمجموعات، في مؤسسات العدالة التي تمثل عموم المجتمع. ٦- يعتمد نظام العدالة التمثيل المتساوي والعادل للجنسين. ٧- للمرأة مجلس عدالة خاص يبت بالقرارت المعنية بها. المادة /116/ كيفية التنظيم وأسس العمل لأجهزة نظام العدالة تتكون من: لجان الصلح، دور المرأة، ديوان العدالة، مجلس العدالة، مجلس المرأة للعدالة الاجتماعية، وهي مؤسسات تنشط لتحقيق العدالة الاجتماعية وتكريسها، ويتم المصادقة على أعضائها باقتراح الأسماء من قبل مجالس العدالة والمصادقة من قبل المجالس الشعبية القرية، البلدة، المدينة، والمقاطعة. ١- لجان الصلح: تشكل الركيزة الأساسية لنظام العدالة و السلم الاجتماعي، تعمل على حل الخلافات وفض النزاعات وتحقيق السلم والوفاق الاجتماعي. وتنظم نفسها في كل مكان وعلى كافة المستويات حسب الحاجة بانتخابات مباشرة أوبشكل توافقي، بدءاً من الكومينات وحتى المقاطعات ويكون أعضاؤها من المتطوعين المقبولين اجتماعياً. ٢- دواوين العدالة: هي أجهزة العدالة ( النيابة العامة، هيئة العدالة، هيئة التمييز، هيئة التنفيذ) التي تنظم نفسها في المقاطعات وفي كل الأماكن اللازمة، بهدف إزالة حالات الظلم تجاه المجتمعات والأفراد وتحقيق العدالة. يتم اختيار أعضائها باقتراح من مجالس العدالة في المقاطعات، وبمصادقة من مجلس الشعب في المقاطعة. يتم تشكيل دواوين العدالة في المدن حسب الحاجة. ٣- مجلس العدالة في المقاطعة: ينظم مؤسسات العدالة في المقاطعة ويشرف عليها. ينتخب الرئاسة المشتركة واعضاء مجلس العدالة في المقاطعة من قبل مؤسسات العدالة في المقاطعة. ويتم المصادقة على الرئاسة المشتركة من قبل مجلس الشعوب في المقاطعة. يؤمِّن التمثيل العادل والديمقراطي للشعوب والمجموعات والشرائح الاجتماعية، وينظم ذلك بقانون. ٤- مجلس العدالة الاجتماعية لإقليم شمال وشرق سوريا: مسؤول عن الإشراف والرقابة على تطبيق نظام العدالة. يقدم تقاريره ومشاريع القوانين إلى مجلس الشعوب الديمقراطي. يؤمن التنسيق المتبادل بين مجالس العدالة في المقاطعات. يتكون أعضاؤه من الممثلين المنتخبين من قبل مجالس العدالة للمقاطعات. المادة /117/ مجلس العدالة الاجتماعية للمرأة يتشكل من ممثلات عن دور المرأة، ممثلات لجان الصلح، دواوين العدالة وأعضاء مجلس العدالة الاجتماعية من النساء ، وهو مسؤول عن التنظيم والإشراف على مجالس العدالة للمرأة و يقوم بالدور القيادي في ترسيخ و تعزيز العدالة الاجتماعية. ١- دار المرأة: مؤسسة اجتماعية تعمل على نشر وعي العدالة الاجتماعية و حل المشاكل الخاصة بالمرأة والعائلة من كافة نواحي الحياة على أساس الصلح وتناضل ضد كافة الممارسات اللاإنسانية بحق المرأة بالتنسيق مع مؤسسات المرأة المعنية. ٢- مجلس العدالة الاجتماعية للمرأة في المدينة والمقاطعة : يقوم بالإشراف على عمل النساء ضمن أجهزة العدالة للمرأة في المدينة و المقاطعة .يتابع القضايا المتعلقة بالمرأة و ينظم المرأة في جهاز العدالة و يعمل من أجل ضمان حقوق المرأة. يتشكل من الممثلين عن مؤسسات المرأة المعنية بالعدالة عن طريق انتخابات ديمقراطية. ويمثل نفسه في مجلس المرأة في المقاطعة. ٣- مجلس العدالة الاجتماعية للمرأة في إقليم شمال وشرق سوريا: يتشكل من ممثلات عن مجالس المرأة في المقاطعات، وأعضاء مجلس العدالة الاجتماعية من النساء في شمال وشرق سوريا. يقوم بدور التنسيق بين مجالس العدالة الاجتماعية للمرأة، وبين مجالس العدالة الاجتماعية للمرأة ومجالس العدالة العامة. كما يعمل بالتنسيق مع منظمات المرأة. ويمثل نفسه في مجلس العدالة العام لشمال وشرق سوريا وفي منسقية ومجلس المرأة في شمال وشرق سوريا. الفصل التاسع المادة /118/ المفوضية العليا للانتخابات ١- هي هيئة مستقلة تتشكل من قبل مجلس الشعوب الديمقراطي وهي مسؤولة أمامه. وتتكون من عدد كافٍ من الأعضاء المختصين، وهي مسؤولة عن تخطيط وتنظيم وتسيير الاستفتاءات الشعبية، وانتخابات أعضاء مجلس الشعوب الديمقراطي للإقليم، ومجالس الشعوب في المقاطعات، وكافة الانتخابات القانونية بشكل ديمقراطي. و ينظم ذلك بقانون. ٢- يتشكل ثلث أعضائها باقتراح من مجلس العدالة الاجتماعية في إقليم شمال وشرق سوريا، والثلثان الآخران باقتراح من مجلس الشعوب الديمقراطي و بمشاركة مجلس المقاطعات، مع مراعاة التمثيل العادل للمكونات والشرائح الاجتماعية، وتتم المصادقة عليهم بموافقة ثلثي أعضاء مجلس الشعوب الديمقراطي للإقليم، وإذا لم يكتمل النصاب يتم التصويت بنسبة 50+1خمسين زائد واحد. وفي حال عدم التصديق تقوم المؤسسات نفسها باقتراح أسماء جديدة للمصادقة. ٣- تبتّ المفوضية العليا للانتخابات في حالات الطعن والاعتراض على الانتخابات، وقراراتها غير قابلة للطعن. ٤- يمكنها إرسال أعضائها كمراقبين إلى مؤتمرات الأحزاب السياسية والمؤسسات المدنية الرسمية في الإدارة الذاتية. الفصل العاشر المادة /119/ محكمة حماية العقد الاجتماعي تتكون محكمة حماية العقد الاجتماعي من عدد من القضاة والعارفين بالقانون والحقوقيين المقترحة أسماؤهم مناصفة من قبل مجلسي العدالة الاجتماعية والشعوب في شمال وشرق سوريا، يجب أن يراعي المجلسان عند اقتراحهما لأعضاء محكمة حماية العقد الاجتماعي تمثيل جميع المكونات الإثنية والدينية وتمثيل المقاطعات والمرأة، وتعد قرارات محكمة حماية العقد الاجتماعي مبرمة، يحدد عددهم وتنظم طريقة اختيارهم وعمل المحكمة بقانون يسن بأغلبية ثلثي أعضاء مجلس الشعوب الديمقراطي. وتعتمد المصادقة على الأسماء المقترحة نسبة ثلثي أعضاء مجلس الشعوب الديمقراطي. مهام محكمة حماية العقد الاجتماعي ١- تفسير نصوص العقد الاجتماعي . ٢- النظر في عدم تعارض القوانين الصادرة عن مجلس الشعوب والقرارات الصادرة عن المجلس التنفيذي والقوانين والقرارات الصادرة عن مجالس المقاطعات مع العقد الاجتماعي في حال تم الاعتراض عليه. ٣- الفصل في المنازعات المتعلقة بتطبيق هذا العقد بين مجلس الشعوب الديمقراطي والمجلس التنفيذي ومجالس المقاطعات ومجلس العدالة . ٤- الفصل في الخلافات بين المجلس التنفيذي للإدارة الذاتية الديمقراطية لشمال وشرق سوريا أو بين مجالس المقاطعات أو بين المجالس التنفيذية للمقاطعات ، أو بين مجلس الشعوب الديمقراطي و المجالس الأخرى. ٥- يحق للأشخاص والمؤسسات أن تعترض على قرار أو قانون تعتبره متعارضاً مع العقد الاجتماعي، وإذا رأت المحكمة الناظرة في الاعتراض أن الدفع جدي ولازم للبت في الطعن، أوقفت النظر في الدعوى وأحالت الدفع إلى محكمة حماية العقد الاجتماعي. ٦- يحق للأشخاص والتجمعات المنظمة والأحزاب والمؤسسات أن تقوم بتقديم الطعن إلى محكمة حماية العقد الاجتماعي وينظم ذلك بقانون. ٧- تصديق نتائج الانتخابات والاستفتاءات العامة حسب مبادئ العقد الاجتماعي . الباب الرابع الأحكام العامة المادة /120/ يحدَّد شكل العلاقة في جمهورية سوريا الديمقراطية فيما بين الإدارة الذاتية الديمقراطية لشمال وشرق سوريا مع المركز والمناطق الأخرى على جميع المستويات وفق دستور ديمقراطي توافقي . المادة /121/ كل الإدارات المنتَخَبة تخضع للرقابة من قبل الجهات التي انتخبتها. المادة /122/ يحق للأجهزة الناخبة أن تسحب الثقة من ممثليها عند اللزوم، وينظم ذلك بقانون. المادة /123/ يعتمد نظام الاستفتاء في جميع المواضيع المصيرية المعنية بمصالح المجتمع العامة في الحي، البلدة، المدينة، المقاطعة، الإدارة الذاتية الديمقراطية. وينظم ذلك بقانون. المادة /124/ للمكونات المحلية الحق في الاعتراض على قرارات الأجهزة العامة التي تتعارض مع مصالحها ولا تتماشى مع إرادتها ومقرراتها، إذا لم يتم حل الاعتراض بتوافق يتم عرضه على المكون المعني وتعتمد النتيجة. المادة /125/ للبلدة، المدينة والمقاطعة، أن تقوم بالاستفتاء في حال لم تقبل بالقرارات التي تمسها، يتم اعتماد نتيجة الاستفتاء أساساً. المادة /126/ في حال التعارض بين قرارات المقاطعات أو المكونات المحلية مع المصالح العامة أو تناقضها مع العقد الاجتماعي يحق لمحكمة حماية العقد الاجتماعي البت فيها. المادة /127/ يسمح بالاستثمارات الخاصة غير الاحتكارية التي لاتضر الاقتصاد المجتمعي البيئي . وينظم ذلك بقانون . المادة /128/ لا يقل عمر الناخب والمرشح عن ثمانية عشر عاماً لكافة مؤسسات ومجالس الإدارة الذاتية الديمقراطية، وتحدد شروط الترشح والانتخاب وفق قانون خاص. المادة /129/ تلتزم الإدارة الذاتية الديمقراطية بعد تحرير المناطق المحتلة بإزالة كافة آثار التغيير الديمغرافي و إعادتها إلى ما كانت عليه. المادة /130/ المجالس الشعبية تعلن حالات الطوارئ حسب الظروف الاستثنائية . المادة /131/ يتم تحديد صلاحيات المجالس التنفيذية بشكل مفصل وفق مبادئ الكونفدرالية الديمقراطية بحيث لا يقصي إرادة الشعب في الكومين ، البلدة ، المدينة و المقاطعة و ينظم ذلك بقانون. المادة /132/ يستلزم تعديل المبادئ الأساسية للعقد موافقة مجالس الشعوب في المقاطعات ومجلس الشعوب الديمقراطي في شمال وشرق سوريا بموافقة ٣/٤ ثلاثة أرباع أعضاء مجلس الشعوب الديمقراطي في شمال وشرق سوريا. في حين يمكن تعديل المواد الأخرى من العقد الاجتماعي أيضاً بموافقة مجالس المقاطعات وبموافقة ٢/٣ الثلثين من أعضاء مجلس الشعوب الديمقراطي في شمال وشرق سوريا. المادة /133/ العقد قابل للتعديل في حال تم التوافق على دستور ديمقراطي في سوريا. المادة / 134 / يُعَدُّ هذا العقد نافذاً من تاريخ المصادقة عليه من المجلس العام في الإدارة الذاتية الديمقراطية لشمال وشرق سوريا الثلاثاء: 12 /12/ 2023م
.jpg)
راپۆرتی: درەو 🔹 بەبێ داتابەیسێکی بەهێز، "وڵات بە چاوی داخراوەوە بە ڕێگایەکی تاریکدا دەڕوات" ئەمە وتەی "سەمیر خزەیەر هادی" بەڕێوەبەری جێبەجێکاری سەرژمێرییە لە عێراق. 🔹 خۆبەدوورگرتن لە جێبەجێکردنی سەرژمێری دانیشتوان بەو مانایەیە کە پێوەرەکانی ئامار لە عێراقدا دەچنە ناو کایەی پێشبینیکردنەوە، ئەمەش ئەنجامەکەی دەرکەوتووە کە شکستی زۆربەی پلانەکانی گەشەپێدانی نیشتمانی لێکەوتووەتەوە. 🔻 بەڵام؛ بە بۆچونی توێژەران. 🔹 ئەنجامدانی سەرژمێریی ناکۆکی مێژوویی لەسەر مافی حوکمڕانی ناوچە جێناکۆکەکان یەکلایی دەکاتەوە، ئەمەش وایکردووە زۆرێک لە لایەنە سیاسییەکان لە دەرەنجامەکانی سڵ بکەنەوە. 🔹 هەندێک لە هۆزەکانی عێراق بە گونجاوترین دەرفەتی دەزانن کە قەبارەی دانیشتوانی خۆیان لە چوارچێوەی پارێزگا یان قەزاکەیاندا پیشان بدەن. 🔹 هەندێ هۆزی تریش وەک نیشانەیەکی نەخوازراو بۆ نەمانی کاریگەری خۆیان سەیری سەرژمێری دەکەن، پێیان وایە دەبێتە هۆی نیشاندانی لاوازی و کەمینەیی ئەوان. 🔹 دابەشکردنی بودجەی نێوان پارێزگاکاندا بەندە بە ژمارەی دانیشتووانەکانیانەوە. بۆیە سەرژمێری دەبێت هۆی سەرهەڵدانی ژینگەیەکی لەباری ململانێ ی نێوان ئەو پارێزگایانەی کە هەوڵدەدەن پشکی دارایی خۆیان زیاد بکەن. 🔹 سەرژمێری دانیشتوان پەیوەستە بە دیاریکردنی سروشتی پرۆسەی هەڵبژاردن لە عێراق، بەتایبەتی سەبارەت بە دیاریکردنی کورسی پەرلەمان، کە زۆرجار دەبێتە هۆی ڕێگریکردن لە سەرژمێری لەلایەن هەندێک کەمینە کاریگەر و پارێزگا کەم دانیشتووانەکانەوە. سەرەتا (26) ساڵ پێش ئێستا و لە ساڵی 1997، عێراق دوایین سەرژمێری گشتی دانیشتوانی ئەنجامدا. سەرەڕای ئەوەی لەو سەرژمێرییەدا چەندین گرفت لە ئارادابوو کە پرۆسەکە بەسەرکەتوو لە قەڵەم نەدرێت، لە سەروو هەمووشیانەوە ئەنجام نەدانی ئەو سەرژمێرییەبوو لە (3) پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان و پرۆسەکە تەنها (15) پارێزگاکەی عێراقی لەخۆگرتبوو. ئەمەش وایکرد بەشێک لە توێژەران دان بە ئەنجامەکانیدا نەنێن و هێشتا داتاکانی سەرژمێری پێش خۆی کە (10) ساڵ بوو ئەنجام درابوو، بەڵام هەموو پارێزگاکانی عێراقی لەخۆگرتبوو بە گونجاوتر دەزانرا. بەڵام دوای تێپەڕبوونی چارەکە سەدەیەک بەسەر ئەو سەرژمێرییە ناتەواوەشدا، سەرەڕای بایەخە گرنگەکەی ئەو پرۆسەیە، هێشتا نەتوانراوە سەرژمێرییەکی گشتی لە عێراق ئەنجام بدرێت، چونکە سەرژمێریی گشتی تەنها پەیوەندی بە ژماردنی دانیشتوانەوە نییە، بەڵکو وردترین وردەکارییەکانی پێکهاتەی دیمۆگرافی وڵاتەکە دیاری دەکات، کە دواتر حکومەتەکان پشتی پێدەبەستن بۆ بنیاتنانی پلانەکانیان لە بوارەکانی پەروەردە، تەندروستی، پیشەسازی، کشتوکاڵ و بازرگانی ... هتد. بۆیە دەبینین حکومەتەکانی عێراق بەناچاری بۆ داڕشتنی پلانەکانیان پشتیان بە ئاماری کۆن یان نافەرمی بەستووە، دەرەنجامیش هەڵەی گەورە و ناهاوسەنگی و نادادی کۆمەڵایەتی و ناعەدالەتی جوگرافی لە پلانەکانیان کەوتووەتەوەو دەکەوێتەوە، زیاتر لە گەیشتن بە ئەنجامە خوازراوەکان. هەر ئەم هۆکارانەشە پاڵ بەوەوە دەنێت و ناوێیەتی بەرپرسانی عێراق لە ئایندەی نزیکدا سەرژمێری گشتی لە عێراق ئەنجام بدەن _لە ئێستاشدا بڕیار وایە لە مانگی تشرینی یەکەمی ساڵی 2024 سەرژمێری گشتی لە عێراقدا بەڕێوە بچێت_ مێژووی سەرژمێری لە عێراق بەپێی توێژینەوەیەکی (سەعد موحسین)، بەناوی "سەرژمێرییە ئەنجامدراوەکانی دانیشتوان لە عێراق"، لە ناوچەی نێوان دوو رووبار (میزۆپۆتامیا) کە لە ئێستادا بە عێراق ناودەبرێت لە سەردەمی سۆمەرییەکانەوە "سەرژمێری دانیشتووان"یان ئەنجام داوە. لەو سەردەمەدا سەرژمێرییەکان بۆ مەبەستی ئابووری و سەربازی ئەنجام دراوە بۆ دیاریکردنی ژمارەی گەنجان بە تایبەتیش لە ڕەگەزی نێر، کە توانای هەڵگرتنی چەکیان هەیە یان ژمارەی ئەو بازرگان و خێزانە دەوڵەمەندانەی کە باج دەدەن. لە سەردەمی شازادە کۆدیا، کە فەرمانڕەوایی میرنشینی "لەگش"ی سۆمەری لە ساڵی (2144 پێش زایین تا 2124 پێش زایین)کردووە، سەرژمێری بۆ دانیشتوانی میرنشینەکەی ئەنجامداوە، کە بە خەمڵاندن ژمارەیان نزیکەی (450 هەزار) کەس بووە. لە عێراقی هاوچەرخدا، لە ساڵی 1927، حکومەتی ئەو کات هەوڵیدا یەکەم سەرژمێری دانیشتوان دوای دامەزراندنی دەسەڵاتی پاشایەتی لە عێراق ئەنجام بدات، بەڵام هەڵەو کەم و کورتی زۆر هاوشانی جێبەجێکردنی پڕۆسەکە بوو، ئەمەش وایکرد بەغدا ئەنجامەکانی هەڵبوەشێنێتەوە. لە ساڵی 1934 سەرژمێرییەکی تر بۆ دیاریکردنی ژمارەی ئەو دانیشتووانەی کە توانای بەشداریکردنیان لە هەڵبژاردن و جەنگدا هەیە ئەنجامدرا. ئەم سەرژمێرییە ژمارەی دانیشتووانی عێراقی بە زیاتر لە (3 ملیۆن و 200 هەزار) کەس دیاری کرد. سەرەڕای سادەیی داتاکانی، بەڵام وەک ئاماژەیەک بۆ دەوڵەت لە پلان و بەرنامە حکومییەکانیدا مایەوە، تا سەرژمێرییەکی دیکە لە ساڵی 1947 ئەنجامدرا، کە تێیدا ژمارەی عێراقییەکان گەیشتە (4 ملیۆن و 826 هەزار) کەس. ئەمجارە یەکەم هەوڵی عێراقە بۆ سەرژمێریکردنی دانیشتوان بە بەکارهێنانی ئامرازە تەکنیکییە مۆدێرنەکان، بە بەراورد بەو ئامێرانەی لەو کاتەدا لەبەردەستدا بوون، کە هانی بەغدای دا بۆ ئەوەی سیاسەتێک بگرێتەبەر، هەر دە ساڵ جارێک سەرژمێری دانیشتوان ڕێکبخات. ئەو سەرژمێرییانەش لەو کات بەدواوە رێکخرا، بریتی بوون لە؛ سەرژمێری ساڵی (1957) کە تێیدا ژمارەی دانیشتوان گەیشتە (6 ملیۆن و 300 هەزار) کەس، 1965 (لە بری ساڵی 1967)، سەرژمێریەکانی ساڵانی (1977)و (1987) و (1997) ڕێکخرا، کە دوایین جار بوو سەرژمێری تێدا ئەنجامدرا. مەترسییەکانی پەکخستنی سەرژمێری بەبێ داتابەیسێکی بەهێز، "وڵات بە چاوی داخراوەوە بە ڕێگایەکی تاریکدا دەڕوات" ئەمەش وتە و تێڕوانینی "سەمیر خزەیەر هادی" بەڕێوەبەری جێبەجێکاری سەرژمێرییە لە عێراق. موحسین حەسەن، لە لێکۆڵینەوەکەیدا بە ناونیشانی "بەربەستەکانی بەردەم سەرژمێری دانیشتووان و کاریگەرییە نەرێنییەکانیان لەسەر ئایندەی گەشەپێدان لە عێراق"، ئاماژەی بەوە داوە، خۆبەدوورگرتن لە جێبەجێکردنی سەرژمێری دانیشتوان بەو مانایەیە کە پێوەرەکانی ئاماری لە عێراقدا دەچنە ناو کایەی پێشبینیکردنەوە، ئەمەش ئەنجامەکەی دەرکەوتووە کە شکستی زۆربەی پلانەکانی گەشەپێدانی نیشتمانی لێکەوتووەتەوە، چونکە لەسەر بنەمای داتای خەمڵێنراوی جێی متمانە نییە. لە سایەی ئەنجامنەدانی سەرژمێری، عێراق شکستی خواردووە لەوەی قەبارەی گەشەی دانیشتوان بە وردی دیاری بکات، کە ئەمەش بووە بە ڕێگر لە سیاساتی کەمکردنەوەی خێرایی گەشەی دانیشتوان و سەریکێشاوە بۆ سەرهەڵدانی زیادڕەوییەکانی سەر زەوییە کشتوکاڵییەکان و زیادبوونی بەکاربردن و سەرهەڵدانی بێکاریی بەرفراوان. (لە بارەی خێرایی گەشەی دانیشتوانەوە بڕوانە خشتەکە). گەشەی دانیشتوانی عێراق (2015 - 2030) ئاماری وەزارەتی پلاندانانی عێراقل خەمڵێندراوی گەشەی دانیشوان هەروەها دەوڵەت کورتی هێناوە لەوەی بتوانێت ئاماری باوەڕپێکراوی لەبەردەست بێت، تا یارمەتی بدات لە دروستکردن و دەرکردنی بڕیارەکان، بۆ داڕشتنی پلانی سەرکەوتوو، کە هاوسەنگی لە نێوان قەبارەی دانیشتوان و دابەشکردنی خزمەتگوزارییەکانی پەروەردە و تەندروستی، خزمەتگوزارییە گشتییەکان بکات، ئەمەش زیانی جیددی بە هەموو لایەنەکانی گەشەپێدان لە عێراقدا بەجێهێشتووە. هۆکارەکانی دواخستنی ئەنجامدانی سەرژمێری گشتی لە عێراق یەکەم؛ ئەمن، ئابوری و کۆرۆنا وەک زۆربەی وڵاتانی جیهان سەرژمێری دانیشتوان لە عێراق دە ساڵ جارێک ئەنجام دەدرێت، بۆیە بڕیار بوو لە ساڵی 2007 ئەنجام بدرێت، بەڵام بەهۆی بارودۆخی ئەمنیەوە بۆ ساڵی 2009 دواخرا، دواتر بۆ ماوەی (10) ساڵ بە یەکجار دواخرا، لە ساڵی (2019) دووبارە دواخرا. پێی سندوقی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ دانیشتوانی عێراق، ئامادەکارییەکان بۆ جێبەجێکردنی سەرژمێرییەکەی ساڵی 2019 دەستیپێکرد، ئومێدیان وابوو کە لە ساڵی (2020)دا بخرێتە بواری جێبەجێکردنەوە، بەڵام بەهۆی پەتای کۆرۆنا دواخرا، چونکە مەحاڵ بوو ڕێکخەران و ڕاسپێردراوان کە ژمارەیان (150 هەزار) توێژەری مەیدانی بوو بتوانن سەردانی ماڵەکان بکەن لەو بارودۆخەدا، بۆیە ناچار بوون کە وەزارەتی پلاندانان پڕۆژەکە دوابخات. لە ساڵی 2022 بەغدا نیازی خۆی ڕاگەیاند بۆ دووبارە ئەنجامدانی سەرژمێری، ئەوەش بەهۆی ئەو بودجە زۆرەی کە مەکتەبی ناوەندی ئامار پێویستی بوو، ڕووی نەدا، کە بڕەکەی (120 ملیۆن) دۆلار بوو، حکومەتی عێراقیش لەو کاتەدا نەیتوانی دابینی بکات. مەهدی ئەلعەلاق، ڕاوێژکاری باڵای سندوقی نەتەوە یەکگرتووەکان ڕایگەیاند، لەگەڵ هاتنی حکومەتی نوێ و پەسەندکردنی بودجەی نوێ، تەرخانکردنی پێویست بۆ جێبەجێکردنی سەرژمێریی گشتی دابینکراوە. محەممەد شیعە ئەلسودانی، سەرۆکوەزیرانی عێراق، لە مانگی شوباتی ئەمساڵ، لە میانەی سەرۆکایەتیکردنی کۆبونەوە ئەنجومەنی باڵای دانیشتوانی عێراق، ڕایگەیاند، هەموو توانایەکی پێویست بۆ تەواوکردنی سەرژمێری لە کاتی خۆیدا دابین دەکرێت. سودانی جەختی لەوەش کردەوە کە حکومەتەکەی پشت بە ئەنجامی سەرژمێرییەکە دەبەستێت لە دانانی سیاسەتەکانی و جێبەجێکردنی بەرنامە ئابوورییەکانی، هەروەها ئامادەکردنی پلانی داهاتوو کە هاوکارە بۆ پێشخستنی کۆمەڵگا. هاوکات لە ئێستادا هەوڵەکان بۆ سەرژمێری گشتی لە وەزارەتی پلاندانانی عێراق خراوەتە گەڕ، عەبدولزەھرە ھنداوی، وتەبێژی وەزارەتی پلاندانانی عێراق رایگەیاند، لە مانگی ئایاری 2014دا سەرژمێری ئەزموونی ئەنجامدەدەن و پرۆسەکەش بەشێوەیەکی ھەڕەمەکی لە چەند ناوچەیەکدا ئەنجامدەدرێت کە سەرژمێری گشتی دەیانگرێتەوە. وا بڕیارە لە مانگی تشرینی یەکەمی 2014 کۆی پرۆسەکە لە عێراقد بە فەرمی بەڕێوەبچێت. دووەم؛ ناکۆکی و ململانێی سیاسی موحسین حەسەن، لە لێکۆڵینەوەکەیدا ئاماژەی بەوە کردووە، ئەنجامدانی سەرژمێری دانیشتوان پەیوەستە بە دیاریکردنی سروشتی پرۆسەی هەڵبژاردن لە عێراق، بەتایبەتی سەبارەت بە دیاریکردنی کورسی پەرلەمان و دیاریکردنی پشکی هەر پارێزگارێک لەو کورسیانە بەپێی دەستوور، کە زۆرجار دەبێتە هۆی ڕێگریکردن لە سەرژمێری لەلایەن هەندێک کەمینە کاریگەر و پارێزگا کەم دانیشتووانەکانەوە. بە مەبەستی پاراستنی نوێنەرایەتی پەرلەمانی خۆی لەسەر بنەمای پێوەرە خەمڵێنراوەکان. هەروەها ئەنجامدانی سەرژمێری ناکۆکی مێژوویی لەسەر مافی حوکمڕانی ناوچە جێناکۆکەکان یەکلایی دەکاتەوە، ئەمەش وایکردووە زۆرێک لە لایەنە سیاسییەکان لە دەرەنجامەکانی سڵ بکەنەوە. لە مادەی 140ی دەستووری عێراقدا هاتووە، سەرژمێرییەکی وردی دانیشتوانی ئەو ناوچانە ئەنجام بدرێت و دواتر ڕیفراندۆم لەسەر خواستی دانیشتووانیان بۆ پەیوەستبوون بە هەرێمی کوردستان یان مانەوە لەگەڵ بەغدا ئەنجام بدرێت. هەروەها ئەنجامی سەرژمێرییەکە پێویستی بە گۆڕانکاری لە بودجەی گشتیدا دەبێت. هەرێمی کوردستان پشکی لە بودجەدا بەرامبەر بەڕێژەی دانیشتوانەکەی وەردەگرێت، پرسێک کە ناکۆکی هەمیشەیی لە نێوان هەردوولا دروست کردووە، دوای ئەوەی بەغدا بڕیاری دا پشکی هەرێم بۆ 12.6% کەم بکاتەوە لەبری 17%، سەرەڕای ناڕەزایەتی کورد لەو بارەیەوە، بەهۆکارەکەی جیاوازیە لە دیاریکردنی ژمارەی دانیشتوانی هەرێم لە نێوان دوو لایەن. هەروەها دابەشکردنی بودجەی گشتی فیدراڵی لە نێوان پارێزگاکاندا بەندە بە ژمارەی دانیشتووانەکانیانەوە. بۆیە سەرژمێری دانیشتووان پاڵنەر دەبێت بۆ سەرهەڵدانی ژینگەیەکی لەباری ململانێ ی نێوان ئەو پارێزگایانەی کە هەوڵدەدەن پشکی دارایی خۆیان زیاد بکەن. بە بڕوای ئەو توێژەرە (حەسەن)، بیرۆکەی ئەنجامدانی سەرژمێری خۆی هێشتا بابەتی ناکۆکی نێوان پێکهاتەکانی کۆمەڵگەی عێراقییە. کورد بە دەرفەتی دەزانێت کە هێزی ڕەگەزی کورد پیشان بدات بەوی زۆرینەی لە ناوچە جێناکۆکەکاندایە و لە ڕێگەیەوە ئامانجیان لکاندنی ناوچە جێناکۆکەکانە بۆ بەدیهێنانی پێشکەوتن لە مەلەفی چارەی خۆنووسین، لە کاتێکدا هەندێک لە هۆزەکانی عێراق بە گونجاوترین دەرفەتی دەزانن کە قەبارەی دانیشتوانی خۆیان لە چوارچێوەی پارێزگا یان قەزاکەیاندا پیشان بدەن، لە کاتێکدا هۆزەکانی تریش وەک نیشانەیەکی نەخوازراو بۆ نەمانی کاریگەری خۆیان سەیری سەرژمێری دەکەن، پێیان وایە دەبێتە هۆی نیشاندانی لاوازی و کەمینەیی خۆیان. سەرەڕای ئەم کەشوهەوای گرژییە، ئامادەکارییەکان بۆ سەرژمێری بەردەوامە لە کاتێکدا حکومەت دڵنیایی دەدات لە پێویستی جێبەجێکردنی لە کاتی خۆیدا. پرسیاری سەرەتا و کۆتایی ئەوەیە؛ ئایا ئەمجارە سەرژمێری لە کاتی خۆیدا ئەنجام دەدرێت؟، یان دووبارە دوادەخرێتەوە؟ سەرچاوەکان • وزارة التخطیط (جهاز المرکزي للإحصاء)، المٶشرات السکانیة، تقديرات سكان العراق للفترة (2015-2030)؛ https://bitly.ws/35E5R • الحرة (ارفع صوتك - بغداد)، لماذا عجز العراق عن إجراء تعداد سكاني منذ ربع قرن؟، 23 فبراير 2023؛ https://bitly.ws/35E6r • العالم الجديد، هل ينجح التعداد السكاني في 2024؟.. التخطيط تكشف عن التفاصيل، 27 تشرين الثاني 2023، (تقاریر)؛ https://bitly.ws/35E73
.jpg)
درەو: بڕیارە سبەینێ بزووتنەوەی گۆڕان دەرگای خۆپاڵاوتن بۆ رێكخەری گشتی و خانەی راپەڕاندن بكاتەوە، بڕیاردراوە پێش25ی ئەم مانگە رێكخەری گشتی و خانەی راپەڕاندن هەڵبژێردرێن، عومەر سەید عەلی خۆی كاندید ناكاتەوە، (مستەفای سەید قادر، ئاوات شێخ جەناب، جەلال جەوهەر، دانا ئەحمەد مەجید، شەماڵ عەبدولوەفا) قسەیان لەگەڵ كراوە بۆ رێكخەری گشتی. بە پێی زانیارییەكانی(درەو) لە كۆبوونەوەی دوو رۆژی رابردووی (باژێروان و رێكخەری ژوورەكانی بزووتنەوەی گۆڕان) كە لە مەكۆی سەرەكی بزوتنەوەی گۆڕان لە گردی زەرگەتە بەڕێوەچوو، بڕیاریانداوە ئەندامانی خانەی راپەڕأندن و رێكخەری گشتی بزووتنەوەی گۆڕان تا 25ی ئەم مانگە هەڵبژێرن. سەرچاوەیەكی باڵا لە بزووتنەوەی گۆڕان بە (درەو)ی راگەیاند بڕیارە سبەینێ دەرگای خۆپاڵاوتن بۆ ئەندامانی خانەی راپەڕاندن و رێكخەری گشتی بزووتنەوەی گۆڕان بكرێتەوە. (درەو) زانیویەتی تا ئێستا عومەری سەید عەلی بڕیاریداوە خۆی كاندید نەكاتەوەو رایگەیاندووە پۆستی رێكخەری رادەستی دەستێكی ئەمین دەكات. هەر بەپێی زانیارییەكانی (درەو) قسە لەگەڵ چەند بەرپرسێكی باڵادا كراوە بۆ ئەوەی خۆیان بۆ رێكخەری گشتی بزووتنەوەی گۆڕان كاندیدی بكەن لەوانە: • ئاوات شێخ جەناب • دانا ئەحمەد مەجید • مستەفا سەید قارد • جەلال جەوهەر • جەمال محەمەد • شەماڵ عەبدولوەفا بە پێی زانیارییەكانی (درەو) كوڕەكانی نەوشیروان مستەفا خۆیان بۆ پۆستی رێكخەر و ئەندامانی خانەی راپەڕاندنی گۆڕان كاندید ناكەن. هاوكات لەگەڵ هەڵبژاردنی رێكخەری گشتی ئەندامانی خانەی راپەڕاندنی گۆڕانیش هەڵدەبژێردرێت. بە پێی مادەی (12) لە دەستوری ناوخۆی بزووتنەوەی گۆڕان خانەی راپەڕاندن بەرپرسی جێبەجێكردنی بڕیار و راسپاردەكانی جڤاتی نیشتمانی بزوتنەوەی گۆڕانە. خانەی راپەڕاندن پێكدێت لە ( رێكخەری گشتی، سكرتێری كاروباری جڤاتی نیشتمانی، فراكسیۆنەكان، ژوورەكان، باژێڕەكان، خەڵك و سەرۆكی جڤاتی گشتی)، تەنیا سەرۆكی جڤات لە جڤاتی گشتی هەڵدەبژێرێت ئەوانی دیكە بە رێكخەرەوە لە جڤاتی نیشتمانی هەڵدەبژێردرێن. هەڵبژاردنی رێكخەری گشتی و ئەندامانی خانەی راپەڕاندن دوو ساڵ جارێك دەبێت و رێكخەرو ئەندامانی خانەی راپەڕاندن تەنیا بۆ سێ خولی هەڵبژاردن بۆیان هەیە بۆ هەمان پۆست خۆیان كاندید بكەن. لەدوای هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لە 10/10/2021 بەرێوەچوو، بزووتنەوەی گۆڕان بە هاوپەیمانێتی لەگەڵ یەكێتی بەشداربوو، بەڵام هیچ كورسیەكی بەدەست نەهێنا، بۆیە ئەندامانی خانەی راپەڕاندن و رێكخەری گشتی دەستیان لەكاركێشایەوە، لە مانگی نیسانی 2022دا ئەندامانی خانەی راپەڕاندن لە جڤاتی نیشتمانی هەڵبژێردران، بەڵام عومەر سەید عەلی ئامادەنەبوو هەڵبژێدرێتەوە، بۆیە وەك رێكخەری دەستلەكاركێشاوە مایەوە. خانەی راپەڕاندن خانەی راپەڕاندنی بزووتنەوەی گۆڕان بەرێكخەری گشتیەوە لە (7) ئەندام پێكدێت ئەوانیش: • رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان • سكرتێری كاروباری ژوورەكان • سكرتێری كاروباری فراكسیۆنەكان • سكرتێری كاروباری باژێروانەكان • سكرتێری جڤاتی نیشتمانی • سكرتێری كاروباری خەڵك • سەرۆكی جڤاتی گشتی جگە لە سەرۆكی جڤاتی گشتی كە ئەندامی خانەی راپەڕاندنەو راستەوخۆ لەلایەن ئەندامانی جڤاتی گشتیەوە پێشتر هەڵدەبژێردرێت، هەموو ئەندامانی تری خانە بە رێكخەری گشتیەوە لەناو جڤاتی نیشتمانی هەڵدەبژێردرێن. بەشێك لە ئەندامانی ئێستای خانەی راپەڕاندن بەهۆی نەخۆشیەوە خۆیان كاندید ناكەنەوە، بۆیە ناوی چەند كارەكتەر و ئەندامێكی جڤاتی نیشتمانی دێت كە خۆیان بۆ ئەندامی خانەی راپەڕاندن كاندید دەكەن لەوانە: (كاردۆ محەمەد، گوڵستان سەعید، بەختیار ئەولی، كاوە عەبدوڵا، ئەحمەد یوسف سندی، شاخەوان رەئوف بەگ، لیوا جەلال، نزار محەمەد، هۆشیار عومەر، هێمن شیخانی، دڵخواز كاكە رەش، ........) هەڵبژاردنەكانی ئەندامانی خانەی راپەڕاندن دوای دوو مانگ لە كۆچی دوایی نەوشیروان مستەفا، رۆژی 25/7/2017 رێكخەری گشتی و ئەندامانی خانەی راپەڕاندنی بزووتنەوەی گۆڕان هەڵبژێردران: خانەی راپەڕاندنی یەكەم: • عومەری سەید عەلی رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان • محەمەد تۆفیق ڕەحیم، بۆ سكرتێری كاروباری ژوورەكان • جەلال جەوهەر، بۆ سكرتێری كاروباری فراكسیۆنەكان • عوسمانی حاجی مەحمود، بە سكرتێری كاروباری باژێروانەكان • جەمال محەمەد، سكرتێری جڤاتی نیشتمانی • شۆڕش حاجی، سكرتێری كاروباری خەڵك • رەئوف عوسمان سەرۆكی جڤاتی گشتی رۆژی 14/9/2017 خانەی راپەڕاندنی بزووتنەوەی گۆڕان و رێكخەری گشتی بزووتنەوەكە هەڵبژێردران: خانەی راپەڕاندنی دووەم: • عومەری سەید عەلی رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان • دەرباز محەمەد، بۆ سكرتێری كاروباری ژوورەكان • جەلال جەوهەر، بۆ سكرتێری كاروباری فراكسیۆنەكان • شەماڵ عەبدولوەفا، بە سكرتێری كاروباری باژێروانەكان • عەدنان عوسمان، سكرتێری جڤاتی نیشتمانی • برزۆ مەجید، سكرتێری كاروباری خەڵك • جەمال محەمەد سەرۆكی جڤاتی گشتی (لەناو جڤاتی گشتی هەڵبژێردرا) بەهۆی شكستهێنانیان لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و بەدەستنەهێنانی هیچ كورسیەكیان، رۆژی 13/10/2021 رێكخەر و ئەندامانی خانەی راپەڕاندنی گۆڕان دەستیان لەكاركێشایەوە. بەڵام رۆژی 17/4/2022 لە جڤاتی نیشتمانی بەشێك لە ئەندامانی خانەی راپەڕاندن هەڵبژێردران: خانەی راپەڕاندنی سێیەم: * عومەر سەید عەلی رازی نەبوو هەڵبژێردرێتەوە وەك رێكخەری دەستلەكاركێشاوە مایەوە. * جەمال محەمەد سەرۆكی جڤاتی گشتی و ئەندامی خانەی راپەڕان * سەفین مەلا قەرە ئەندامی خانەی راپەڕان * شێخ كامیل پێنجوێنی ئەندامی خانەی راپەڕان * ئاسۆ رەحیم ئەندامی خانەی راپەڕان هەریەك لە برزۆ مەجید و دەرباز محەمەد رازینەبوون هەڵبژێدرێنەوە.
.png)
راپۆرت: درەو دژی سكاڵاكەی یەكێتیی لە دادگای فیدراڵی عێراق، مەسرور بارزانی نامەی بۆ هەریەكە لە (فایەق زەیدان)و (پلاسخارت)و حاكم (عومەر ئەحمەد) ناردووە، دژی دەستكاریكردنی كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكانە، دادگای فیدراڵی رۆژی 27ی ئەم مانگە بڕیاری كۆتایی خۆی لەمبارەیەوە دەردەكات، هەندێك لە لایەنە توركمان‌و مەسیحییەكان هەڕەشەی بایكۆتكردنی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان دەكەن‌و دواكەوتنی هەڵبژاردنی شوباتی هەرێمی كوردستان بۆ مانگی پێنجی ساڵی داهاتوو ئەگەرێكی بەهێزە، وردەكاری لەم راپۆرتەدا. نامەكەی مەسرور بارزانی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان ئەمڕۆ نامەیەكی بۆ هەریەكە لە (فایەق زێدان) سەرۆكی ئەنجومەنی باڵای دادوەریی عێراق‌و (جینین پلاسخارت) نوێنەری تایبەتیی سكرتێری گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان لە عێراق‌و (عومەر ئەحمەد) سەرۆكی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق ناردووە. بەپێی راگەیەندراوی حكومەتی هەرێم، لەم نامەیەدا، مەسرور بارزانی پشتیوانی تەواوی حكومەتی هەرێمی بۆ مافی پێكهاتەكانی كوردستان راگەیاندووە‌و نیگەرانی‌و ناڕەزایی نیشانداوە لەبەرانبەر هەوڵەكانی گۆڕین‌و دەستكاریكردنی كورسی‌و مافی پێكهاتەكانی كوردستان. مەسرور بارزانی داوایكردووە، ڕێگری لەم هەوڵانە بكرێت‌و مافەكانی پێكهاتەكان دەستكاری نەكرێن و پارێزراو بن. نامەكەی مەسرور بارزانی بۆ بەرپرسانی عێراق‌و نەتەوە یەكگرتووەكان دوای ئەوە دێت، سەرەتای ئەم هەفتەیە ژمارەیەك لە لایەنە توركمان‌و مەسیحییەكان لە هەولێر كۆبونەوە‌و هەڕەشەی ئەوەیان كرد بایكۆتی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بكەن، ئەگەر بێتو هەڵبژاردن فرەبازنە بێتو (11) كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا دابەشبكرێت، ئەم لایەنانە كۆنگرەی رۆژنامەوانییان كرد، هاواریان لە مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی كرد بەدەم خواستەكانیانەوە بچێت، دوێنێ مەسعود بارزانی راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوە، تێیدا رایگەیاند" پێویستە ڕێگە بەوە بدرێت پێكهاتەكان خۆیان بڕیار لە چارەنووسی خۆیان بدەن و هیچ چوارچێوەیەكی دیاریكراو بەسەریاندا نەسەپێندرێت". نیگەرانییەكانی پارتی‌و سكاڵاكەی یەكێتیی هەموو ئەم نیگەرانییانە سەرچاوەكەی بۆ سكاڵایەك دەگەڕێتەوە كە یەكێتیی نیشتمانی كوردستان لە دادگای باڵای فیدراڵی عێراق لەسەر (5) ماددەی یاسای هەمواركراوی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان تۆماریكردووە، سكاڵایەكە كە بڕیارە رۆژی 27ی ئەم مانگە دادگای فیدراڵی بڕیاری كۆتایی خۆی لەبارەوە دەربكات. رۆژی 3ی ئەم مانگە، دادگای باڵای فیدراڵی دواین دانیشتنی دادبینی لەسەر سكاڵاكەی یەكێتیی بەڕێوەبرد، لەم دانیشتنەدا دادگای فیدراڵی داوای لە كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان كرد، بۆچونی خۆی بخاتەڕوو لەبارەی ئەوەی ئەگەر هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بەشێوەی فرە بازنەیی بەڕێوەچوو، كورسییەكانی پەرلەمان چۆن بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا دابەشدەبن؟ كۆمسیۆن كە سەرۆكەكەی دادوەرێكی سنوری پارێزگای سلێمانییە، وەڵامی داوەتەوە‌و دەڵێ: لەسەر بنەمای یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران‌و ئەنجومەنی پارێزگاكان ژمارەی (12)ی ساڵی 2018ی هەمواركراو، هەرێمی كوردستان دەكرێت بە سێ ناوچەی هەڵبژاردن‌و (111) كورسییەكەی پەرلەمان بەمشێوەیە دابەش دەبێت بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا: • پارێزگای هەولێر: (38) كورسی بەردەكەوێت • پارێزگای سلێمانی (45) كورسی • پارێزگای دهۆك (28) كورسی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن (11) كورسییەكەی "كۆتا"ی پێكهاتەكانیشی بەمشێوەیە دابەشكردووە بەسەر بازنەكاندا: • پارێزگای سلێمانی: (4) كورسی "كۆتا"ی بەردەكەوێت، (2) كورسی توركمان‌و (2) كورسی مەسیحی • پارێزگای هەولێر: (4) كورسی "كۆتا"ی بەردەكەوێت، (2) كورسی توركمان‌و (2) كورسی مەسیحی • پارێزگای دهۆك: (3) كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكانی بەردەكەوێت، (1) كورسی توركمان‌و (1) كورسی ئەرمەن‌و (1) كورسی مەسیحی پرسیاری دادگای لە كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان سەبارەت بە چۆنیەتی دابەشبوونی كورسییەكانی پەرلەمانی كوردستان بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا، پێشوەختە ئاماژەی ئەوەی بە لایەنە توركان‌و مەسیحییەكان دا كە دادگای فیدراڵی تانەكەی یەكێتیی لەبارەی گۆڕینی شێوازی هەڵبژاردن لە یەك بازنەییەوە بۆ فرەبازنەیی پەسەند كردووە، بۆیە ئەو لایەنانە هەوڵەكانیان چڕكردوەتەوە بۆ گۆڕینی بڕیارەكە بەر لە راگەیاندنی لەلایەن دادگاوە. مشتومڕەكان لەبارەی چۆنیەتی دابەشكردنی كورسی پەرلەمانی كوردستان بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا، پێشبینی ئەوە لێدەكرێت بۆ جاری سێیەم هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان كە بڕیارە (25ی شوباتی) داهاتوو بەڕێوەبچێت، لەوادەی دیاریكراوی خۆی دوابكەوێت‌و بكەوێتە مانگی 5ی ساڵی داهاتوو. یەكێتیی‌و كورسی پێكهاتەكان ! هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان دەبوو لە رۆژی 1ی تشرینی دووەمی 2022دا بەڕێوەبچێت، بەهۆی ناكۆكی پارتی‌و یەكێتیی لەسەر هەمواری یاسای هەڵبژاردن‌و كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێم، ئەم هەڵبژاردنە لەوادەی خۆیدا نەكرا. دواكەواتنی هەڵبژاردن لەوادەی خۆی، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی ناچاركرد، بۆ جاری دووەم مەرسوم دەربكات‌و وادەیەكی نوێ بۆ هەڵبژاردن دیاری بكات، كۆتاییەكانی ئازاری ئەمساڵ سەرۆكی هەرێم مەرسومی دووەمی دەركردو رۆژی 9ی تشرینی یەكەمی 2022ی بۆ سازدانی هەڵبژاردن دیاریكرد، لەماوەی مانگی ئازار بۆ تشرینی یەكەم، لایەنە سیاسییەكانی هەرێم لە بارەگای سەرۆكایەتی هەرێم چوونە ناو زنجیرەیەك كۆبونەوە بۆ رێككەوتن لەسەر ئەنجامدانی هەڵبژاردن، بەڵام نەگەیشتنە رێككەوتن، بەتایبەتیش پارتی‌و یەكێتیی. لە پرسی دواكەوتنی هەڵبژاردندا، یەكێك لەخاڵە سەرەكییەكانی ناكۆكی لەنێوان پارتی‌و یەكێتیی كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان بوو، ئەم ناكۆكییە تاوەكو ئێستاش بەردەوامە‌و رەنگە دواجار سەربكێشێت بۆ ئەوەی بۆ جاری سێیەم هەڵبژاردن لە كوردستان دوابكەوێت، كە بڕیارە 25ی شوباتی 2024 بەڕێوەبچێت. "كۆتا" بەواتای تەرخانكردنی رێژە یان ژمارەیەك كورسی دێت بۆ پێكهاتەیەكی رەگەزیی یان نەتەوەیی‌و ئاینیی لە پەرلەمان‌و ئەنجومەنە لۆكاڵییەكان، رێوشوێنێكی كاتییە‌و ئامانج لێی ئەوەیە گرەنتی بەشداری پێكهاتەیەكی كۆمەڵایەتیی بكرێت لە بەشداریكردن لە بڕیاردا لەناوچەیەكی جوگرافی دیاریكراو. لە سەرەتای گفتوگۆكانەوە لەبارەی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان، یەكێتیی داوای دەكرد هەڵبژاردنی كوردستان هاوشێوەی دواین هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق كە 2021 بەڕێوەچوو، بكرێت بەشێوازی "فرە بازنەیی"، چونكە یەكێتیی‌و هەندێك لەلایەنەكانی تر پێیانوایە شێوازی (یەك بازنەیی) ئەوەی بۆ پارتی فەراهەمكردووە زۆرینەی پەرلەمانی هەبێت‌و لەشێوازی (فرە بازنەیی)دا دەنگەكان دابەشدەبن‌و پارتی ناتوانێت زۆرینەی پەرلەمانی بە قەبارەی پێشتر دروستبكات، ئەوكات لە گفتوگۆكاندا پارتی لەسەر ئەم داواكارییە قایل بوو، بەڵام هاوكات لەگەڵ فرە بازنەییدا، یەكێتیی داوای دەكرد كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكانیش بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا دابەش بكرێت، بۆ ئەمە یەكێتیی داوای دەكرد (2 بۆ 4) كورسی لە كۆی (11) كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان بخرێتە سنوری پارێزگای سلێمانی، لەسەر ئەمە لەگەڵ پارتی نەگەیشتنە رێككەوتن‌و بەوهۆیەشەوە هەڵبژاردن دواكەوت. نیسانی ئەمساڵ كاتێك دانوستانی پارتی‌و یەكێتیی لەبارەی هەمواری یاسای هەڵبژاردن چڕبووەوە، بەتایبەتیش لەسەر چۆنیەتی دابەشكردنی (11) كورسییەكەی "كۆتا"ی پێكهاتەكان بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا (ئەوكات پارتی‌و یەكێتیی رێككەوتبوون لەسەر ئەوەی هەرێم بكرێت بە چوار بازنەی هەڵبژاردن)، بۆ یەكلاكردنەوەی ئەم ناكۆكییە، نەتەوە یەكگرتووەكان بەشداری لە دانوستانەكانی پارتی‌و یەكێتیدا دەكرد، نەتەوە یەكگرتووەكان پێشنیازی ئەوەی كرد كورسییەكی پێكهاتەی توركمان بدرێت بە پارێزگای سلێمانی (كفری)، بەڵام نوێنەرانی پێكهاتەی توركمان ئەم پێشنیازەیان رەتكردەوە. ئێستا ئەگەر دادگای فیدراڵی سكاڵاكەی یەكێتیی‌و وەڵامەكەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن پەسەند بكات، سنوری پارێزگای سلێمانی كە یەكێتیی تێیدا باڵادەستە، لەبری (2) كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان (4) كورسی بەردەكەوێت، بۆ یەكێتیی ئەمە دەستكەوتێكی گەورەیە، چونكە لەرابردوودا پێیوا بووە (11) كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان كاندیدەكانی لەلایەن پارتییەوە دیاریكراوە‌و بەردەوام پێكهاتەكانی لە خزمەتی پرۆژە سیاسییەكانی خۆی لە پەرلەمان بەكارهێناوە. توركمان‌و مەسیحی لە كوردستان بەپێی قسەی هەندێك لە بەرپرسانی توركمان، ژمارەی ئەم پێكهاتەیە لە هەرێمی كوردستان (350 بۆ 400 هەزار) كەسە، لەسەر ئاستی عێراقیش ژمارەیان دەگاتە (3 ملیۆن) كەس. ئەگەر ئەم ژمارانە دروست بن، وەكو بەرپرسانی توركمانی دەڵێن، مافی پێكهاتەی توركمان لە هەرێمی كوردستان زیاترە لە (5) كورسی "كۆتا"، رەنگە ئەمە هۆكارەكە بێت كە هەندێك كە كارەكتەرە سیاسییەكانی پێكهاتەی توركمان خۆشیان دژی كورسی "كۆتا"ن‌و پێیانوایە ئەگەر لە دەرەوەی "كۆتا" بەشداری هەڵبژاردن بكەن‌و ریزەكانی خۆیان یەكبخەن، ژمارەی كورسییەكانیان لە پەرلەمانی كوردستان زیاتر دەبێت‌و سەرباری ئەمەش لەژێر هەژموونی حزبە دەسەڵاتدارەكان دێنە دەرەوە. ئێستا كە یەكێتیی لەرێگەی دادگای فیدراڵییەوە دەیەوێت لەكۆی (5) كورسی "كۆتا"ی توركمان، (2) كورسی بدات بە قەزای كفری كە لەناوچەی ژێر دەسەڵاتی خۆیدایە، بەپێی دەستەی ئاماری هەرێمی كوردستان، زیاتر لە 58 هەزار كەس لە قەزای كفریدا نیشتەجێن، هیچ ئامارێكی فەرمی لەبەردەستدا نییە كە ژمارەی توركمانەكان لە قەزای كفری دەستنیشان بكات، بەڵام بەپێی ئامارێكی بەرەی توركمانی (800) خێزانی توركمان لە كفریدا هەن، سەرباری ئەمە، لەدواین هەڵبژاردندا (هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لە ئۆكتۆبەری 2021) كاندیدی توركمانەكان لەم قەزایە كە خاتونێك بوو بەناوی (بسن جیهاد محەمەد) لە بەرەی توركمانیی، تەنیا (334) دەنگی بەدەستهێنا، ئەمە هۆكارەكەیە كە لایەنە توركمانەكانی هەولێر دژی دابەشكردنی كورسی توركمانن بەسەر بازنەكاندا‌و دەڵێن زۆرینەی توركمانی هەرێمی كوردستان لەناو سەنتەری شاری هەولێردا نیشتەجێن‌و كفری ژمارەیەكی كەمتر توركمانی تێدایە. بەپێی هەندێك ئاماری نافەرمی تر كە (درەو) بەدواداچوونی بۆ كردووە، ئێستا ژمارەی توركمانەكان لە قەزای كفری نزیكەی (2 هەزار) كەس دەبێت كە دابەشبوون بەسەر نزیكەی (450) خێزاندا. ئەوە هەر لایەنە توركمانییەكان نین كە دژی دابەشكردنی كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكانن بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا، هەندێك لە لایەنە مەسیحییەكانیش دژی ئەم دابەشكردنەن. رۆژی 24ی مانگی رابردوو، (جینان جەبار بۆیا) كە ئەندامی فراكسیۆنی (هاوپەیمانی یەكێتیی نەتەوەیی) بوو لە خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان، قسەی بۆ ئاژانسی (ئەنادۆڵ)ی توركیا كردبوو، سەرسوڕمانی خۆی لە سكاڵاكەی یەكێتیی لە دادگای فیدراڵی نیشاندابوو. ئەم پەرلەمانتارە مەسیحییە ئاماژەی بەوەكرد، ئەوان وەكو پێكهاتەی مەسیحی شێوازی (فرە بازنەیی) هەڵبژاردنیان قبوڵ نییەو وتی:" یەكێتیی داوایكردووە هەرێم بەسەر چوار بازنەی هەڵبژاردن دابەش بكرێت، وایان دابەشكردووە پێنج كورسیی مەسیحییەكان بەشێوەیەك دابەش بكرێت كە دوو كورسی بۆ سلێمانی، دوو كورسی بۆ دهۆك‌و یەك كورسی بۆ هەولێر بێت". "لە سلێمانی 120 خێزانی مەسیحی هەیە، رەنگە لەو ژمارەیە 60 خێزان مافی دەنگدانییان هەبێت ئەوانی دیكە ئاوارەن، بەڵام لە عەنكاوە (هەولێر) چوار هەزار خێزانی كلدانی هەیە، ناكرێت بۆ 120 خێزان دوو كورسی تەرخان بكرێت‌و لەبەرامبەردا بۆ چوار هەزار خێزان تەنیا لە عەنكاوە یەك كورسی تەرخان بكرێت، جگە لە قەزاكانی شەقڵاوەو كۆیە كە ژمارەیەكی زۆر مەسیحی لەوێش هەن" پەرلەمانتارە مەسیحییەكە وا دەڵێ. بەگوێرەی قسەی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا، ئێستا لە عێراق كەمتر لە (250 هەزار) مەسیحیی هەن، نزیكەی (200 هەزار) كەسیان لەناوچەكانی دەشتی نەینەواو هەرێمی كوردستاندا دەژین. مەسیحییەكان لە هەرێمی كوردستان جگە لە (5) كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان، پۆستێكی وزاریشیان لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمدا پێدراوە كە پۆستی وەزری گواستنەوەو گەیاندنەوە (ئانۆ جەوهەر) لە پۆستەكەدا دانراوە.
یاسین تەها- خوێندكاری دكتۆرا لە مێژووی ئایین‌و ئایینزاكان، شارەزا لە كاروباری عێراق چوارچێوەی شیعە پێداگرن لە 18ی ئەم مانگە (كانوونی دووەم) بە هەر نرخ‌و جۆرێك بووە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە هەموو عێراق (جگە لە هەرێمی كوردستان) ئەنجام بدرێت؛ لەبەرامبەریشدا سەدرییەكان بەردەوامن لەسەر بایكۆتكردن‌و هەوڵی پەكخستنی پرۆسەكەش دەدەن. لەسەر ئاستی هێزە سوننەكانیش، لادانی حەلبوسی لە پۆستی سەرۆكی پەرلەمان‌و هەوڵی یاساغكردنی حزبەكەی (تقدم)، ململانێیەكی سەختی بۆ داڕشتنەوەی نوێنەرایەتیی پێكهاتەی سوننە دروستكردووە. ئەم شرۆڤەیە لەسەر ڕەوشی گشتیی هەڵبژاردن‌و لێكەوتەو ئەگەرەكانی لەسەر هەردوو ئاستی پێكهاتەكانی شیعەو سوننە هەڵوێستە دەكات، كە لە مەودای ناوەڕاست‌و دووردا لێكەوتەیان دەبێت لەسەر هەرێمی كوردستان‌و هاوپەیمانییە گشتگیرەكان‌و ناوەندی بڕیار لە بەغدا. بایەخی هەڵبژاردنی كۆتایی 2023 هەڵبژاردنی كۆتایی ئەمساڵ (2023)، یەكەم ئەزموونی دەنگدانە پاش 10 ساڵ گوزەركردن بەسەر دوا هەڵبژاردنی لۆكاڵی كە 2013 بەڕێوەچوو. لە دوا هەڵبژاردندا كە سێیەم ئەزمونی ئەنجومەنە خۆجێیەكان بوو لە عێراق، پاش هەڵبژاردنەكانی 2005و 2009، لیستەكەی نوری مالیكی (دەوڵەتی یاسا) زۆرینەی بەدەستهێنا؛ بەمەیش لە پەنا سەرۆكایەتیی حكومەتدا، دەستی بەسەر جومگە گرنگەكانی بەڕێوەبردنی پارێزگاكانیشدا گرت، بەڵام هێرشی داعش بۆ عێراق‌و گرتنی سێیەكی خاكەكەی (حوزەیرانی 2014)، وڵاتی خستە جەنگێكی خوێناوی‌و نەیهێشت لە 2017 ئەنجومەنەكان نوێ ببنەوەو هەڵبژاردنی نوێ بكرێت. دواتریش خۆپیشاندانی تشرین (2019)ی بەسەردا هات؛ ناڕەزاییی خۆپیشاندەرانیش ئەنجومەنی پارێزگاكانی بە هەڵوەشاندنەوە دا، چونكە ئەنجومەنەكان تۆمەتبار كران بە بارگرانی لەسەر بودجەو هۆكارێك بۆ قوڵبوونەوەی گەندەڵی‌و ماشینەوەی زیاتری سەرچاوەكانی داهات[1]. لەڕووی سیاسی‌و دەستورییەوە هەڵبژاردنەكەی 18ی ئەم مانگە، تەواوكردنی جومگەیەكی گرنگی پەیكەری دەسەڵاتە لە عێراق؛ ئەنجومەنە خۆجێیەكانیش چاودێر دەبن بەسەر پارێزگارەكان‌و پرۆژەكانیان؛ هەروەها میكانیزمێكیشن بۆ وردكردنەوەو دابەشكردنی زیاتری دەسەڵاتەكان. لە دەستوری عێراقیشدا (ماددەی 122)[2]، دەسەڵاتی كارگێڕی‌و داراییی بەفراوان دراوە بە ئەنجومەنەكانی پارێزگاكان؛ بە جۆرێك بەپێی پڕەنسیپی ناسێنتراڵی، خۆیان بەڕێوەدەبەن. هەروەها ئەو ئەنجومەنانە ملكەچ نین بۆ دەسەڵات‌و سەرپەرشتیی وەزارەتەكان؛ لەمەیش گرنگتر، خاوەن بودجەو دارایی سەربەخۆی خۆیانن. دەسەڵاتەكانیشیان هاوشێوەی پەرلەمانێكی بچوكە لە پارێزگاكانیان؛ دەسەڵاتی دانانی پارێزگارو لادان‌و چاودێریكردنیان هەیە. هەموو ئەمەیش لەپێناو شۆڕكردنەوەی دەسەڵاتەكان‌و دوركەوتنەوەیە لە سیستەمی ناوەندگەرایی كە لە مێژووی 100 ساڵدا لێكەوتەی خراپی هەبووە لە عێراق. ڕەخنەكان لە ئەنجومەنەكانی پارێزگا لە دەرەوەی لایەنە باشە تیۆرییەكان‌و لەڕووی پراكتیكییەوە، كۆمەڵێك ڕەخنەو تانە لەسەر ئەزموونی 15 ساڵەی ئەنجومەنەكانی پارێزگا هەن. ئەم ڕەخنانەیش بەردەوام ڕووبەڕووی هەوڵەكانی زیندووكردنەوەی ئەنجومەنی پارێزگاكان دەكرێنەوە، گرنگترینیشیان بریتین لەمانە[3]: سەرچاوەی دارایی‌و پارەداركردنی حزبەكانن لە ڕێگەی گەندەڵیی پرۆژەكان‌و هەماهەنگی لەگەڵ نوسینگە ئابورییەكانی حزبەكان، لە ساڵانی كاركردنیان بەرهەمیان بێهیواكەر بووەو بودجەی زۆری وڵاتیان بەفیڕۆ داوە، زۆر پرۆژەی ستراتیژییان لەبەر بەرژەوەندیی حزبە باڵادەستەكان پەكخستووەو، هۆكارێكن بۆ قوڵكردنەوەی ململانێی سیاسی‌و دابەزاندنی لە ئاستی سەرەوە بۆ خوارەوە. جیا لەم ڕەخنانەیش كە پەیوەندیی بە ئەزمونەوە هەیە، هەن دەپرسن پاش ئەوەی ئیرادەی خەڵك لە تشرینی 2019 ئەنجومەنی پارێزگاكانی هەڵوەشاندەوەو پەرلەمانیش بە بڕیار ئەو ئیرادەی هەڵوەشاندنەوەی پەسەند كرد[4]، چۆن دەكرێت جارێكی تر بگەڕێنرێنەوە سەركار؟ ئایا ئەمە دژایەتیی ئەو خواستە گشتییەی خەڵكانی چالاك‌و هەڵسوڕاوی عێراق نییە؟ ئەم بۆچونە پێیوایە بەفیدراڵیكردنی وڵات لە دروستكردنی هەرێم‌و شۆڕكردنەوەی دەسەڵاتەكاندایە، نەك لە زۆركردنی ئەنجومەنەكان كە بە ئەڵقەیەكی زیادو ناپێویست تەماشا دەكرێن. جگە لەوەیش ئەزمونی كاركردنی پارێزگارەكان لە سێ ساڵی ڕابردوودا بەتەنیا، باشترو سەركەوتووتر بووە لە ئەزمونی پێشوو[5]. هەرچەندە خواستێكی گشتی هەیە، لەم هەڵبژاردنە چاوەڕوانكراوەی كۆتایی 2023 گۆڕانكاری دروست ببێت‌و نمونەیەكی جیاواز پێشكەش بكرێت، بەڵام لەڕووی كردارییەوە بەدیهاتنی ئەمە بەئەستەم دەبینرێت، ئەویش بەهۆی شەڕی ژمارەیەكی زۆر لە حزب‌و هێزی سیاسیی ڕكابەر لەسەر كورسییەكان كە (296) حزب‌و (50) هاوپەیمانین لەگەڵ چەندان بەربژێری تاك لەچوارچێوەی لیستە سەربەخۆكان[6]. هەموو ئەمانەش كێبەركێ دەكەن لەسەر (285) كورسی لە (15) پارێزگا كە (10) لەوانە هی "كۆتا"ی پێكهاتەكانن[7]. لەگەڵ ئەمەیشدا باوەڕێكی زاڵ هەیە كە بڕیاری سیاسی ئەوەیە كۆنترۆڵی ڕەوشەكە لەدەست هێزە سیاسییە گەورەكان دەرنەچێت؛ ڕێگەیش نەدرێت هێزە نوێیەكان بتوانن لەسەر پێی خۆیان بوەستن‌و ڕۆڵی سەرەكییان لە نوێكردنەوەو گۆڕینی شێوازی كاری ئەو ئەنجومەنانە هەبێت[8]. ئەمەیش بە مانای مانەوەی شێوازەكانی كاری پێشووە وەك خۆیان. كێشمەكێشی چوارچێوەی شیعی‌و سەدرییەكان یەكێكی تر لە تەنگژەكانی بەردەم هەڵبژاردنی نوێ، كێشەی سەدرییەكان‌و چوارچێوەی هاوئاهەنگیی شیعەی هاوپەیمان‌و شوێنكەوتەی "تاران"ن. سەدرییەكان لەسەر فەرمانی موقتەدا سەدر لە ناوەڕاستی 2022 لە پەرلەمان كشانەوە[9]؛ سەرباری هەوڵی زۆریش بۆ گەڕانەوەیان بۆ ناو پرۆسەی سیاسی، لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانیشدا، بەردەوامن لە درێژەدان بە بایكۆت‌و بەشداریی سیاسی لە سایەی باڵادەستیی چوارچێوەی شیعەدا. نەك هەر ئەوە، موقتەدا سەدر هانی لایەنگرەكانی دەدات تا دەتوانن بایكۆتی هەڵبژاردنی پارێزگاكان بكەن بۆ ئەوەی شەرعییەتی نێودەوڵەتی لاواز ببێت[10]. ئەمەیش دەكرێت جۆرێك لە هاندانی پشتپەردە بێت بۆ تێكدانی پرۆسەكە كە دواتر هەندێك لە سەدرییەكان بە دڕاندنی پۆستەری كاندیدە شیعەكان لە پارێزگاكان پراكتیكیان كرد[11]؛ لە هەندێ جێگەیش گرژیی سەدرییەكان‌و ڕەوتی حیكمەی عەممار حەكیم لەسەر هەڵبژاردن، سوتاندنی بارەگای بەدوای خۆیدا هێنا[12]. ئەو دۆخەیشی لەنێوان لایەنگرانی بایكۆت‌و لایەنگرانی بەشداریدا هەیە، دیسانەوە بارگرژیی گێڕاوەتەوە بۆ شەقامی شیعی. ئەم دۆخەیش گەڕانەوەیە بۆ ڕەوشی شەڕو كوشتاری نێوخۆیی كۆتایییەكانی ئابی ساڵی پار (2022) كە بەهۆیەوە سەدر كۆتایی بە پێداگرییەكانی لەسەر پێكهێنانی حكومەتی زۆرینە هێنا؛ بڕیاری كشانەوەیشی لە پرۆسەی سیاسی دا[13]. چوارچێوەی شیعی لە ئاست بایكۆت‌و هەوڵەكانی سەدر بۆ تێكدانی هەڵبژاردن، دوو لێكەوتەی خراپ دەبینن: یەكەم، خۆسەپێنیی سەدر بەسەر بڕیارو پێداگریی چوارچێوەی شیعی بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردن لەكاتێكدا ئەو ئێستا كەمینەیە. دووەم، بایكۆتی سەدرییەكان كە ڕەوتێكی جەماوەریی شیعەن، دەبێتە هۆی لاوازكردنی دەنگ‌و پێگەو ئامادەییی پێكهاتەی شیعە لە هاوكێشەی هەڵبژاردن، بەتایبەت لەو پارێزگایانەی تێكەڵن لەگەڵ سوننەكان لە چەشنی بەغداو دیالە. لەم نێوەیشدا باوەرێكی بڵاو هەیە كە بایكۆتی سەدرییەكان- كە هاوكاتە لەگەڵ بێهیوایی زۆری شەقام لە ئەنجومەنی پارێزگاكان- ببێتە هۆی دابەزاندنی ئاستی بەشداریی شیعەكان لە هەڵبژاردن بۆ نزمترین ئاست لە مێژووی پرۆسەی سیاسی، بەتایبەت لە پارێزگای بەغدا؛ ڕەشبینییەكەیش بە جۆرێكە باس لە ڕێژەی بەشداریی 5_10%ی دەنگدەران دەكرێت لە هەندێك ناوچەی شیعەنشین لە باشترین حاڵەتدا. ئەمەیش پەڵەو لەكەی زۆر لەسەر پرۆسەكە دروستدەكات‌و دەبێتە پاساویش بۆ سەدرییەكان كە زیاتر تانە لە پرۆسەكە بدەن؛ جگە لەوەیش چانسی هێزە سوننەكانی ڕكابەر بەهێزتر دەكات[14]. چوارچێوەی شیعە ترسی ئەوەیشیان هەیە سەدرو حزبەكەی حەلبوسی ڕێككەوتبن لەسەر ئەوەی جەماوەری ڕەوتی سەدر لە ناوچە تێكەڵەكان دەنگ بە لیستەكەی حەلبوسی بدەن[15]. ناوبەناویش پێچەوانەی ئەمە دەڵێن‌و باس لەوە دەكەن سەدر هەڕەشە دەكات بۆ ئەوەی بەشداری لە هەڵبژاردن تا نزمترین ئاست كەمبكاتەوەو پرۆسەكە لەكەدار بكات[16]. ئەوەیشی مەترسییەكانی چوارچێوەی شیعی زیاتر دەكات لە بایكۆتی دەنگدان، بێبەشمانەوەی هەشت ملیۆن دەنگدەرە لەكۆی (20) ملیۆن لە كارتی بایۆمەتریی دەنگدان. پێشبینیی نەچوونی ژمارەیەكی هاوشێوەیش هەیە بۆ دەنگدان كە كۆی گشتی دەكاتە (16) ملیۆن كەس، بەتایبەت كە سەدرییەكان خۆیان یەك ملیۆن دەنگدەرن؛ لە ناوچەكانی بڵاوبوونەوەیشیان كاریگەرییان لەسەر دەوروبەری (10) ملیۆن كەس هەیە[17]. ئەمەیش لەكاتێكدایە نزمبوونەوەی بەردەوامی ئاستی بەشداری لە هەڵبژاردن، قۆناغ بە قۆناغ وەك تارمایی بەسەر پرۆسەكانی هەڵبژاردنەوە سێبەری كردووەو بووەتە كێشەیەكی بەردەوامی داخورانی شەرعییەتی جەماوەریی پرۆسەی سیاسیی عێراق. بە گەڕانەوەیش بۆ تۆمارو پێشینەكان ڕێژەكان لەسەر ئاستی فەرمی بەمجۆرەی خوارەوە دابەزیون: لە هەڵبژاردنی كۆتایی 2005 ڕێژەی بەشداریكردن (76%) بوو، لە هەڵبژاردنی 2010 دابەزی بۆ (62%)، لە هەڵبژاردنی 2014 كەمبووەوە بۆ (61%)، لە هەڵبژاردنی 2018 دیسان دابەزی بۆ (44%)و لە كۆتا هەڵبژاردنیش (2021) بەفەرمی لە (43%) وەستایەوە[18]. گومان‌و ئاماژەنمای زۆریش هەن كە هێشتا ئەو ژمارانە ورد نین‌و ڕێژەكانی بەشداری بەكردەیی‌و ڕاستی كەمتریش بوون لەوانە؛ ئەگەر بایكۆتی ئەو خەڵكانە لەبەرچاو بگیرێت كە مافی دەنگدانیان هەبووەو لە بنەڕەتەوە تۆماری خۆیان نوێ نەكردووەتەوە یان لە لیست‌و تۆماری كۆمیسیۆندا نەبوون. هەندێك لەو خەمڵاندنە سەرەتاییانەیشی كراون، باس لەوە دەكەن پێداگریی بەشێك لە شیعە لەسەر بایكۆتی هەڵبژاردن، بەگوێرەی سیستەمی "سانت لیگۆ"ی هەمواركراوی 1.7، لە بەغدای پایتەخت بە نموونە كە (49) كورسیی هەیە، بەمجۆرە دەبێت: كورسییەكانی شیعە لە ئەنجومەنی پێشوو (37) بووە كە دەكاتە (76%)، هی لیستە سوننەكان (12) بووە كە دەكاتە (24%)، بەڵام لە حاڵەتی بەشدارینەكردنی سەدرییەكان، ئەگەر هەیە كورسیی هێزە شیعەكان دابەزن بۆ (30) كورسی‌و هی هێزە سوننەكان هەڵكشێن بۆ (19)؛ ئەمەیش هاوكێشەكە دەكات بە (61%) بەرامبەر (39%) لەم خولە نوێیە[19]. لیستە شیعەكان‌و هەوڵی كۆنترۆڵكردنی سێكوچكەی دەسەڵات لەم هەڵبژاردنە، پێكهێنەرەكانی چوارچێوەی شیعە فرەلیستن، جگە لە كەركوك‌و نەینەوا. دیارترین ئەو لیستە شیعانەیشی لە هەناوی چوارچێوەی حوكمڕانەوە هاتوونەتە دەرەوەو لە پرۆسەكەدا ڕكابەری دەكەن بریتین لە: – لیستی دەوڵەتی یاسای نوری مالیكی‌و هاوپەیمانەكانی لە فەزیلەو هەندێك گروپی چەكدار[20]. – هاوپەیمانیی "نبنی" كە چەتری كۆكەرەوەی لیستە سیاسی‌و چەكدارەكانی بەدری هادی عامری‌و "إرادە"ی حەنان فەتلاوی‌و "الصفوە"ی عەسائیبی قەیس خەزعەلی‌و كۆمەڵێك گروپی تری چەكداری شیعەیە[21]. – لیستی "نصحح"ی ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی[22]. – لیستی "قوی الدولە الوطنیە"ی هاوبەشی حیكمەی عەممار حەكیم‌و حەیدەر عەبادی[23]. هەرچەندە لە پارێزگا شیعەنشینەكاندا لیستەكانی شیعە بەتوندی ڕكابەریی یەكتر دەكەن، بەڵام لە كەركوك‌و نەینەوا، كە ڕكابەری كوردو سوننەیان پێكەوە هەیە، یەكگرتوون‌و وەكو چوارچێوەی شیعی بەشداری دەكەن. هەروەها لە هەڵبژاردنی ئەم جارەدا سەرنجی لیست‌و هێزەكانی چوارچێوەی شیعی چووەتە سەر پارێزگا سوننەنشین‌و تێكەڵەكان‌و، بەشی زۆریان چاویان لەوەیە بپەڕنەوە بۆ پارێزگا سوننەكان بە كەڵكوەرگرتن لە بڵاوبوونەوەی باڵە چەكدارەكانیان. ئەمەیش پێشهاتێكە ئەگەرچی لەگەڵ یاساو دەستور ناكۆك نییەو هەمووان مافی بەشدارییان لە پارێزگا جیاوازەكان هەیە، بەڵام لەگەڵ ڕێسا باوەكانی پرۆسەی سیاسیی عێراق نایەتەوە، كە لەسەر سێكوچكەی پێكهاتەكانی شیعەو سوننەو كورد بنەڕەت بووە لە پاش ئەزمونەكانی هەڵبژاردنی 2005. خاڵێكی تر كە زۆر جێگەی سەرنجە، هەڵبژاردنە بۆ ئەنجومەنی پارێزگاكان بەڵام گوتاری هەڵمەتەكە زیاتر تائیفی، مەزهەبی، نەتەوەییەو كەمترین باسی پرۆژەو بەرنامەی كاری تێدایە؛ ئەمەیش زیاتر چاودێران دەخاتە سەر باوەڕی ئەوەی هێزە شیعەكان هەڵبژاردنی پارێزگاكانیان بۆ تەواوكردنی سێكوچكەی هەژموون بێت؛ بەو واتایەی پاش ئەوەی كۆنترۆڵی پەرلەمان‌و حكومەتیان كرد (2022)، هەوڵی ئەوەیش بدەن لە كۆتایی (2023) دەست بەسەر ئەنجومەنی پارێزگاكاندا بگرن‌و بەمەیش بەتەواوی كۆنترۆڵی جومگەكانی دەوڵەت بكەن‌و هەوڵی دروستكردنی قۆناغێكی نوێ بدەن لە سایەی چوارچێوەی شیعە، ئەگەر نا بارودۆخ لەئێستادا لەبار نییە بۆ سازكردنی ئەو هەڵبژاردنە[24]. گۆڕانی گریمانكراوی نەخشەی هێزە سوننەكان گەورەترین پێشهاتی گۆڕەپانی سیاسیی سوننە، لادانی محەمەد حەلبوسی، سەرۆكی حزبی "تقدم"ە لە سەرۆكی پەرلەمان؛ بە دوای ئەوەیشدا هەوڵی بلۆككردنی حزبەكەیەتی لە ڕێگەی كۆمیسیۆن‌و دەستەی دادوەریی ناو كۆمیسیۆنەكەوە. ڕكابەرەكانی حەلبوسی بەوە تۆمەتباریان كردووە گرێبەستی لەگەڵ كۆمپانیایەكی ئەمریكیی هاوبەش لەگەڵ چەند كەسایەتییەكی ئیسرائیلی[25] كردووە. ئەم پێشهاتەیش لە شەقامی سوننەدا كتوپڕ بوو، هەروەها جموجۆڵی زۆریشی بە دوای خۆیدا هێناوە چونكە وەها باوە لایەنی زاڵی سوننە هەمیشە ئەوە دەبێت كە لە بەغدا نوێنەرایەتیی پێكهاتەكەی بەدەستە؛ مەرجەعی باڵای ئەم پێكهاتەیەیش زیاتر پۆستەكانی ناو دەوڵەتە. هەر بەم هۆیەیشەوە بوو لە دوایین هەڵبژاردنی پەرلەماندا (2021) حزبەكەی حەلبوسی (تقدم) بەتەنیا (14/ 15) لە كورسییەكانی پارێزگای ئەنباری بەدەستهێنا؛ هاوكات لەگەڵ ئەوەیشدا هەڵكشا بۆ پارێزگا سوننەنشینەكانی دیكە تا نەینەوا؛ كۆی كورسییەكانیشی گەیشتنە (37) كورسی لەكۆی (71) كورسیی هێزەكانی سەر بە پێكهاتەی سوننە[26]. حەلبوسی بەرگرییەكی سەرسەختانە دەكات؛ لەم نێوەندەیشدا پەنای بۆ دوو میكانیزم بردووە: یەكەمیان ئاشكراكردنی مامەڵەی (286) لایەن‌و كەسایەتیی عێراقییە لەگەڵ كۆمپانیاكانی لۆبیكردن لە ئەمریكا، هەندێك لەوانەیش لەگەڵ BGR مامەڵەیان هەیە كە لەسەر ئەم كراوەتە كێشە؛ بەو پێیەی دەوترێت یەكێك لە ڕاوێژكارەكانی ئیهود باراكی سەرۆك وەزیرانی پێشووتری ئیسرائیلەو هەوڵی ئاساییكردنەوەی پەیوەندی لەگەڵ تەلئەبیب دەدات[27]. دووەمیشیان، هەڕەشەی هەڵدانەوەی دۆسیە ئەمنی‌و گەندەڵییەكانی ڕكابەرەكانییەتی لە شەقامی سوننە كە بەشێكیان لەڕاستیدا حوكم‌و بڕیاری ئیدانەكردنیان لەسەرە؛ نمونەی ئەوانەیش جەمال كەربۆلی، حەیدەر مولا، سوهەیب ئەلڕاوی‌و زۆرێكی ترن. هەروەها حەلبوسی هەڕەشەی ئەوەیشی كرد ئەگەر سكاڵاو دادگە سودیان نەبێ، ئەوە پەنا بۆ دارو كوتەك دەبات[28]؛ ئەمەیش كۆمەڵێك پەرچەكداری توندو جنێوی هاوشێوەی لە هێزە سوننە ڕكابەرەكانییەوە بەرامبەر ئەو بەدوادا هات، لەوانەیش هەڕەشەی هەواڵەكردنی بۆ زیندان[29]؛ دۆخێكی وەهایشی هێناوەتە كایەوە لە گرژی‌و گۆڕینەوەی جنێوو ناو و ناتۆرە كە لە شەقامی سوننەدا دەشێت بێپێشینە بێت. لە شەقامی سیاسیی سوننەو شوێنەكانی نیشتەجێبوونی ئەم پێكهاتەیەدا (13) هاوپەیمانێتیی جۆراوجۆر بە بەشداریی (50) حزب ڕكابەری لەسەر كورسییەكانی پارێزگا سوننەنشینەكان دەكەن؛ لەو ژمارەیەیش سیانیان هاوپەیمان یان سەر بە حەلبوسین‌و (8)ی تریان ڕكابەری دەكەن‌و هەوڵی جێگەگرتنەوەی دەدەن؛ دیارترین ئەوانەیش بە سەرۆكایەتیی موسەننا سامەڕایی‌و جەمال كەربۆلی‌و ئوسامە نوجێفین[30]. بەپێی ئەو ئاماژانەیشی تائێستا بەردەستن، پێناچێت حەلبوسی بەتەواوەتی بكرێتە دەرەوەی پرۆسەی سیاسی، بەڵام هەندێك لە چالاكیی هێزە سوننەكانی ئەنبار ئاماژەی ئەوەیان تێدایە ڕكابەرەكانی حەلبوسی ڕەنگە بتوانن قەبارەی بچوك بكەنەوە[31]. لەگەڵ ئەمەیشدا ئەگەرێك هەیە بەهۆی هاوسۆزی‌و دەركەوتنییەوە وەك ستەملێكراو، چانسی زیاتر ببێت‌و ئەمەیش تا ڕۆژی هەڵبژاردن یەكلایی نابێتەوە. فاكتەرە یەكلاكەرەوەكان بەپێی هەندێك لەو پێوەرە باو و بەدواداچوونانەی لەبەردەستدان[32]، نەخشەی جەمسەرگیری‌و هۆكارەكانی ئاڕاستەكردن‌و كۆكردنەوەی دەنگدەران لەم هەڵبژاردنە، بریتی دەبن لە كۆمەڵێك هۆكار لەوانەیش: – جەمسەرگیریی خێڵەكییانەی ناوچە لۆكاڵییە داخراوەكان. ئەمەیش یەكێكە لە باوترین شێوازەكانی دەنگدان لە عێراقدا. لەمەیشدا سەرۆك هۆزەكان ڕۆڵیان هەیە لە ئاڕاستەكردنی دەنگدەران بە كاندیدو لیستەكان. – جەمسەرگیریی تائیفەگەری كە تێیدا دەنگدەر بە پشتبەستن بە هەڵوێستی مەزهەبیی لیست‌و كاندید دەچێتە سەر سندوقی دەنگدان. لەمەیشدا ڕەوتە ئایینی‌و مەزهەبییەكان ڕۆڵێكی سەرەكییان هەیە لە هەڵمەتەكان. – لە ناوچە جێناكۆكەكان بەزۆری دەنگدەران بە هاندەری نەتەوەیی دەچنە سەر سندوقەكان، بەتایبەتی لە نەینەوا، كەركوك، دیالە، سەڵاحەددین. – جەمسەرگیریی پراگماتیكی ڕاستەوخۆ: كە بریتییە لە چوونی دەنگدەر بۆ سندوقی دەنگدان بە پشتبەستن بەو خزمەتگوزارییە ڕاستەوخۆیانەی پێشكەشی كراوە، وەك: قیڕتاوكردنی شەقامەكان، دابینكردنی هەلی كار، گرێبەستی مەدەنی‌و سەربازی بۆ بێكاران، جگە لە كڕینی ڕاستەوخۆی دەنگەكان لەلایەن هەندێك لیست‌و پاڵێوڕاوەوە. – دەنگدانی تۆڵەكاری: لەمەیاندا دەنگدەر دەچێت دەنگ بە دژی نوێنەرێك یان لایەنێك دەدات كە لە هەڵبژاردنەكانی پێشوودا سەركەوتوو بووە، بەڵام بەڵێنەكانی بەرامبەر دەنگدەران جێبەجێ نەكردووە. سیناریۆو ئەگەرە چاوەڕوانكراوەكان سەرباری ئامادەكارییە چڕەكان بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پارێزگاكان لە 18ی كانوونی یەكەمی 2023، هەندێك پێشهات‌و ئەگەر لە ئاسۆدا هەن، كە ناكرێت نادیدە بگیرێن‌و دەشێت سیان لەوانە زەقترین بن: – پێداگری‌و هەڵپەی چوارچێوەی شیعەیش بۆ كۆنترۆڵكردنی ڕەوشەكە، ڕەنگە بەبێ پەرچەكرداری سەدرییەكان تێپەڕ نەبێت كە دەوترێت ئێستا لە قۆناغی خۆسازدانەو تاكۆتایی بێدەنگ نابێت‌و هەروا بە تەماشاكەری نامێنێتەوە[33]. هەندێك كەسی نزیك لەم ڕەوتەیش باس لەوە دەكەن پرۆژەی هەیە؛ ناوەڕۆكەكەیشی خستنی هێزە شیعەكانە بە هەڵبژاردن بێت یان بژاردەی تر[34]. سەدرییەكان لێیان ڕوونە بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن بەبێ ئەوان، هەنگاوێكە بۆ پەراوێزخستنی زیاتریان. بەم هۆیەیشەوە گرژیی چەكدارانە لە شەقامی شیعی زۆرەو مەترسیی ئەگەری بەریەككەوتنی سەربازی لە چەند لایەنێكەوە هەیە[35]. – دواخستنی هەڵبژاردن تا دوا چركە هەر بە ئەگەر دەمێنێتەوە؛ لەلایەك بەهۆی گرژی‌و ناڕەزاییی سەدرییەكان، لە لایەكی تر بەهۆی بەرزكردنەوەی داوایەك دژی درێژكردنەوەی تەمەنی كۆمیسیۆن لە پەرلەمان لەلایەن بزوتنەوەی "امتداد"ەوە بۆ دادگەی فیدراڵی. ئەم بزوتنەوەیە باسی لەوە كردووە درێژكردنەوەكە نادەستورییە؛ لە كاتێكیشدا كراوە، سەرۆكی پەرلەمان لابراوە، بەم هۆیەیشەوە تانەی لە دانیشتنە نائاسایییەكانی خولی پێنجەم داوە، كە لە ڕۆژانی 18و 22ی تشرینی دووەمی 2023 بەڕێوەچووە بۆ هەمواركردنەوەی یاسای كۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان ژمارە ٣١ی ساڵی ٢٠١٩[36]. ئەگەر ئەم تانەیەیش سەر بگرێت، كۆمیسیۆن ناتوانێت ئەركی خۆی لە هەڵبژاردن جێبەجێ بكات. – لە ڕێگەی دادگەی فیدراڵییەوە هەوڵ هەیە هەڵبژاردنی پارێزگای كەركوك دوابخرێت. لەم نێوەیشدا كاندیدێكی هاوپەیمانیی گالقیادە"ی سوننە (حەلبوسی‌و خەنجەر) لە دادگەی باڵای فیدراڵی سكاڵای لە دژی سەرۆكی كۆمیسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق تۆمار كردووە، داوا دەكات كۆمیسیۆن پابەند بكرێت بە دواخستنی هەڵبژاردن لە پارێزگای كەركوك تا ئەوكاتەی وردبینی لە لیستی تۆماری دەنگدەراندا دەكرێت. دزەپێكراوە سیاسییەكانیش باس لەوە دەكەن هەوڵەكانی دواخستنی هەڵبژاردن جددین. گوشارەكانیش گەیشتونەتە كۆمیسیۆن‌و حكومەت‌و تەنانەت چوارچێوەی هاوئاهەنگیی شیعەیش پاش ئەوەی ئەنجومەنی كۆمیسیاران بە 50+1ی دەنگ بڕیاری دا داوای دواخستن ڕەتبكاتەوە[37]. ئەگەر ئەم گوشارانەیش سەر بگرن، ئەگەری ئەوە هەیە كەركوك بەبێ هەڵبژاردن بمێنێتەوە. سەرچاوەو پەراوێزەكان: [1] https://2u.pw/jL0LSvc [2] https://2u.pw/R9F9Q [3] https://2u.pw/E2bYKzq [4] https://2u.pw/n3PYRiJ [5] https://2u.pw/d21GNIA [6] https://2u.pw/sjXgZTI [7] https://2u.pw/NDVmfNb [8] https://bit.ly/3TbU3lS [9] https://2u.pw/WiYRA1d [10] https://2u.pw/brkfV32 [11] https://2u.pw/IxcVLAj [12] https://2u.pw/mAEN8HA [13] https://2u.pw/mOvRikA [14] https://2u.pw/d21GNIA [15] https://2u.pw/5OLxywL [16] https://2u.pw/FcUmto8 [17] https://2u.pw/5OLxywL [18] https://2u.pw/g08fOmf [19] https://2u.pw/yiJCg6r [20] https://2u.pw/ueZl2E4 [21] https://2u.pw/WqEv40w [22] https://2u.pw/mz4KsYU [23] https://2u.pw/O5H3Zh7 [24] https://2u.pw/zTj5fSK [25] https://2u.pw/rCeT6ji [26] https://2u.pw/bb6nZGw [27] https://2u.pw/Q3eTRPs [28] https://2u.pw/vMSpE3T [29] https://2u.pw/vMSpE3T [30] https://2u.pw/SQwOtts [31] https://2u.pw/Ze2y25A [32] https://2u.pw/JimzQ9B [33] https://2u.pw/r1TaM8u [34] https://2u.pw/TA5cJZK [35] https://2u.pw/AkBFZr0 [36] https://2u.pw/1deuLaG [37] https://2u.pw/E3jr7b3 ئه‌م بابه‌ته له (خانه‌ی هزریی كوردستان) وه‌رگیراوه
.jpg)
درەو: هەفتەی داهاتوو دادگای فیدراڵی سەبارەت بە دواخستنی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك كۆدەبێتەوە، شارەزایانی یاسای دەڵێن هیچ پاساوێكی یاسایی و دەستوری نیە بۆ دواخستنی هەڵبژاردن، بەڵام هەوڵی جدی هەیە بە ئاراستەی دواخستنی هەڵبژاردن لە كەركوك، لایەنی توركمانی و پێكهاتەی سونە فشار بۆ دواخستن دەكەن، كۆمسیۆن بە دەنگدان خۆی یەكلاكردەوە، حكومەت هەفتەی داهاتوو راپۆرتی خۆی دەخاتە بەردەم كۆمسیۆن و دادگای فیدراڵی، توركیاش لەرێگەی نزیكەكانیەوە فشاردەكات بۆ ئەنجامنەدانی هەڵبژاردن لە كەركوك. بەپێی خشتەی بڵاوكراوە رۆژی سێشەممەی داهاتوو (12/12/2023) دادگای فیدراڵی عێراق سەبارەت بە دواخستنی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك كۆدەبێتەوە، سكاڵاكە لەلایەن كاندیدێكی هاوپەیمانی (القیادە)ی سونی لە كەركوك تۆماركراوە. نەجاح حەسەن ئیبراهیم، كاندیدی هاوپەیمانی (القیادە)ی سونی بۆ هەڵبژاردنەكانی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك لە دادگای باڵای فیدراڵی سكاڵای لە دژی سەرۆكی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق تۆماركردووە، داوا دەكات كۆمسیۆن پابەند بكرێت بە دواخستنی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە پارێزگای كەركوك تا ئەو كاتەی وردبینی لە لیستی تۆماری دەنگدەراندا دەكرێت. د. یوسف محەمەد پەرلەمانتاری پێشوی عێراق و شارەزای یاسای دەستوری لە نوسینێكدا ئاماژەی بەوەكردووە: داواكاریی دواخستنی ئەنجام دانی هەڵبژاردنە خۆجێییەكانی پارێزگای كەركوك نەك هەر هیچ پاساوێكی قانونی و دەستوریی نییە، بەڵكو پەسەند كردنی ئەبێتە هۆی زیاتر ئاڵۆز كردنی دۆخی كەركوك و رێگری كردن لە هێنانەكایەی دەسەڵاتێكی سەقامگیری هەڵبژێردراو كە نوێنەرایەتیی سەرجەم پێكهاتەكانی ناوچەكە لەخۆ بگرێت. د. یوسف محەمەد ئەوە روون دەكاتەوە" لە ماوەی رابردودا دو داوا بە ژمارەكانی ٢٥٦، ٢٦٤/ فیدڕاڵی/ ٢٠٢٣ لە دادگای باڵای فیدڕاڵی تۆمار كراون و لە لایەن دادگاكەوە یەكخران. ناوەڕۆكی هەر دو داواكە بریتییە لە پابەند كردنی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق بە دواخستنی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك تا كۆتایی هاتنی پڕۆسەی وردبینییی تۆماری دەنگدەرانی پارێزگای كەركوك بەپێی مادەی (١٣) لە قانونی هەمواری سێیەمی قانونی هەڵبژاردنەكانی ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی پارێزگا و قەزاكان ژمارە (٤)ی ساڵی ٢٠٢٢. واتە ناوەڕۆكی داواكان بریتین لە دواخستنی هەڵبژاردنی كەركوك تا جێبەجێ كردنی تەواوی بەندی یەكەم لە مادەی (١٣) لە قانونی ناوبراو. هەوڵەكان بۆ دواخستن هەوڵی دواخستنی هەڵبژاردن لە پارێزگای كەركوك تەنیا لە رێگای دادگای فیدراڵیەوە نیە، بەڵكو لە هەموو روویەكەوە هەوڵەكان بۆ ئەنجامنەدانی هەڵبژاردن لە پارێزگای كەركوك دەستیپێكردووە. سەرچاوەیەكی باڵا لە بەغداد بە (درەو)ی راگەیاند: هەوڵەكان جدین بۆ دواخستنی هەڵبژاردن لە كەركوك فشارەكان گەیشتوونەتە كۆمسیۆن و حكومەت و تەنانەت چوارچێوەی هەمانگیش. ئەو سەرچاوەیە ئاماژەی بەوەشكرد، ئەوەی پەیوەندی بە كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانەوە هەیە هەفتەی رابردوو ئەنجومەنی كۆمسیاران كۆبوونەتەوە، سەبارەت بە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك، ئەوان لەكۆی ئەندامانی ئامادەبوو چوار بە چوار بوون، واتا چوار كەسیان دەنگیانداوە بۆ دواخستن و چوار كەسیان دەنگیان داوە بۆ ئەندامانی هەڵبژاردن بەڵام لەبەر ئەوەی سەرۆكی كۆمسیۆن لەگەڵ ئەوە بووە هەڵبژاردن بكرێت بۆیە دەنگی ئەو یەكلا كەرەوە بووە بۆ ئەوەی كۆمسیۆن لەگەڵ ئەوەیە هەڵبژاردن لە كەركوك بكرێت. سەبارەت بە فشاری ناوخۆیی و نێودەوڵەتی، ئەو سەرچاوەیە ئەوەی خستە ڕوو كە هەریەك لەلایەنی سونی و پێكهاتەی توركمان لەگەڵ ئەوەن هەڵبژاردن دوابخرێت و ترسیان هەیە كە لایەنە كوردییەكان كورسی زۆری ئەنجومەنی پارێ.گای كەركوك ببەن، لەگەڵ ئەوەشدا توركیا فشاری زۆر دەكات و هاتووەتە سەر هێل بۆ دواخستنی هەڵبژاردن لە كەركوك، بەڵام تا ئێستا چوار چێوەی هەماهەنگی لەگەڵ ئەوەیە هەڵبژاردن لەسەرجەم پارێزگاكان بەرێوە بچێت بەڵام نازانرێت، دواتر هەڵوێستیان دەگۆڕن یان نا. خالید شوانی وەزیری دادی عێراق لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانی رایگەیاند: هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك لەكاتی خۆیدا دەكرێت ئەو دەنگۆیانەی باس لە دواخستنی دەكەن، ئەو داوایەی پێشكەشی دادگای فیدراڵی كراوە هیچ بنەمایەكی یاسایی و دەستوری نیە بۆ ئەوەی لە كەركوك هەڵبژاردن نەكرێت. ئەو سەرچاوەیە ئاماژەی بەوەكرد ئەگەر بیانەوێت هەڵبژاردن لە كەركوك دوابخرێت دەیان رێگاو بیانوو هەیە بۆ دواخستن، بڕیارە لە هەفتەی داهاتوودا محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق راپۆرتی خۆی پێشكەشی كۆمسیۆن و دادگای فیدراڵی و لایەنە پەیوەندیدارەكان بكات سەبارەت بە پرۆسەی هەڵبژاردن لە پارێزگای كەركوك، بەڵام تا ئێستا نازانرێت حكومەت دەیەوێت چی بڵێت لە راپۆرتەكەیدا بە ئاراستەی ئەنجامدان یان دواخستن. بڕیارە رۆژی 18ی ئەم مانگە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان بەڕێوە بچێت بە ئەنجومەنی پارێزگای كەركوكیشەوە كە ماوەی (19) ساڵە هەڵبژاردن بۆ ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك نەكراوە.
.jpg)
راپۆرتی: درەو 🔹 هەرێمی کوردستان خاوەن (15) وێستگەی بەرهەمهێنانی کارەبایە کە بە وزەی (گاز (غاز)، دیزڵ، نەوتی ڕەش و ئاو) کاردەکەن و پێکەوە لە توانایاندایە (6 هەزار و 939) مێگاوات کارەبا بەرهەم بهێنن. 🔹 بەپێی داتاکانی بەڕێوەبەرایەتی گشتی دابەشکردنی کارەبای هەرێم لە مانگی (12)ی ساڵی (2023)، سەرجەم وێستگەکان (2 هەزار و 715) مێگاوات کارەبایان بەرهەمهێناوە بە توانای (39%)ی خۆیان. 🔹 بڕی (هەزار و 830) مێگاواتی بەرهەمهاتوو بە ڕێژەی (67.4%)ی دابەشی سەر شارەکانی هەرێم کراوە بەجۆرێک؛ (هەولێر (782) مێگاوات، سلێمانی (612) مێگاوات، دهۆک (354) مێگاوات و گەرمیان (84) مێگاوات). 🔹 بڕی (74) مێگاواتی بە ڕێژەی (2.73%)ی دابەشی سەر کارگە پیشەسازییەکانی چیمەنتۆی (تاسلوجە، ماس، کەرەستە، گاسن، دەلتا و قەرەچوخ) و پاڵاوگەی نەوتی بازیان و کارگەی ئاسنی (بازیان، ئەزمیر، تۆتاڵ سوپەر، ڤان و مێد) کراوە؛ 🔹 ئەو بڕە کارەبایەشی دەمێنێتەوە کە (811) مێگاواتە بە ڕێژەی (29.87%) کۆی کارەبای بەرهەمهاتوو، خراوەتە نێو تۆڕی کارەبای عێراقەوەو هەناردەی شارەکانی کەرکوک و موسڵ کراوە. یەکەم؛ تواناو ئاستی بەرهەمهێنانی کارەبای نیشتمانی لە هەرێمی کوردستان هەرێمی کوردستان خاوەن (15) وێستگەی بەرهەمهێنانی کارەبایە کە بە وزەی (گاز (غاز)، دیزڵ، نەوتی ڕەش و ئاو) کاردەکەن و پێکەوە لە توانایاندایە (6 هەزار و 939) مێگاوات کارەبا بەرهەم بهێنن، بەجۆرێک؛ هەریەک لە وێستگەکانی (دهۆک بە توانای (هەزار) مێگاوات، هەولێر (هەزار و 500) مێگاوات، چەمچەماڵ (هەزار و 500) مێگاوات، خورمەڵە (هەزار مێگاوات)، بازیان (500) مێگاوات و گەرمیان (165) مێگاوات) کارەبا لە ڕێگەی غازەوە بەرهەمبهێنن. وێستگەکانی (هەولێر، سلێمانی و دهۆک) هەریەکەیان لە توانایاندایە (29) مێگاوات لە ڕێگەی دیزڵەوە بەرهەمبهێنن. هاوکات وێستگەکانی (تاسلوجە (51) مێگاوات، باعەدرێ (150) مێگاوات و خەبات (300) مێگاوت) لە ڕێگەی وزەی نەوتی ڕەشەوە کارەبا بەرهەمبهێنن. هەریەک لە وێستگەکانی (دوکان (400) مێگاوات، دەربەندیخان (249) مێگاوات و دێرەلوک (37) مێگاوات) لە ڕێگەی ئاوەوە بەرهەمبهێنن. بەڵام بەپێی داتاکانی بەڕێوەبەرایەتی گشتی دابەشکردنی کارەبای هەرێم لە مانگی (12)ی ساڵی (2023)، سەرجەم ئەو وێستگانە (2 هەزار و 715) مێگاوات کارەبایان بەرهەمهێناوە بە توانای (39%)ی خۆیان، بەرهەمەکانیشیان بەم شێوەیە بووە؛ - وێستگەی غازی دهۆک (81) مێگاوات بە توانای (8%)ی خۆی کارەبای بەرهەمهێناوە. - وێستگەی غازی هەولێر (581) مێگاوات بە توانای (39%)ی خۆی کارەبای بەرهەمهێناوە. - وێستگەی غازی چەمچەماڵ (494) مێگاوات بە توانای (33%)ی خۆی کارەبای بەرهەمهێناوە. - وێستگەی غازی خورمەڵە (740) مێگاوات بە توانای (74%)ی خۆی کارەبای بەرهەمهێناوە. - وێستگەی غازی بازیان (475) مێگاوات بە توانای (95%)ی خۆی کارەبای بەرهەمهێناوە. - وێستگەی غازی گەرمیان (80) مێگاوات بە توانای (48%)ی خۆی کارەبای بەرهەمهێناوە. هەریەک لە وێستگانەشی بە (دیزڵ) کاردەکەن؛ - هەولێر (13) مێگاوات بە توانای (45%)ی خۆی کارەبای بەرهەمهێناوە. - سلێمانی (20) مێگاوات بە توانای (69%)ی خۆی کارەبای بەرهەمهێناوە. - دهۆک (0) مێگاوات بە توانای (0%)ی خۆی کارەبای بەرهەمهێناوە. لەو وێستگانەشی بە نەوتی ڕەش کاردەکەن، بەرهەمهێنانی کارەبا بەم شێوەیەبووە؛ - تاسلوجە (0) مێگاوات بە توانای (0%)ی خۆی کارەبای بەرهەمهێناوە. - باعەدرێ (125) مێگاوات بە توانای (83%)ی خۆی کارەبای بەرهەمهێناوە. - خەبات (-2) مێگاوات بە توانای (-1%)ی خۆی کارەبای بەرهەمهێناوە. هەریەک لەو وێستگانەشی بە ئاو کاردەکەن، تێیاندا بەرهەمهێنانی کارەبا بەم شێوەیەبووە؛ - دوکان (35) مێگاوات بە توانای (9%)ی خۆی کارەبای بەرهەمهێناوە. - دەربەندیخان (65) مێگاوات بە توانای (26%)ی خۆی کارەبای بەرهەمهێناوە. - دێرەلوک (8) مێگاوات بە توانای (22%)ی خۆی کارەبای بەرهەمهێناوە. بۆ بەرچاوڕوونی بڕوانە خشتەی ژمارە (1) یەکەم؛ دابەشکردنی بەرهەمی کارەبای نیشتمانی لە هەرێمی کوردستان بەپێی داتاکانی بەڕێوەبەرایەتی گشتی دابەشکردنی کارەبای هەرێم لە مانگی (12)ی ساڵی (2023)، لە سەرجەم وێستگاکەکانی کارەبای هەرێم (2 هەزار و 715) مێگاوات کارەبایان بەرهەمهێناوە؛ بەم شێوەیە دابەشکراوەتەوە بەسەر پارێزگاکانی هەرێم و کەرتی پشەسازی و هەناردەکردنی بۆ شارەکانی (کەرکوک و موسڵ) بەم شێوەیەی لای خوارە؛ بڕی (هەزار و 904) مێگاواتی بەڕێژەی (70.13%) خراوەتە نێو تۆڕی نیشتمانی هەرێمی کوردستانەوە بۆ؛ 1. بڕی (هەزار و 830) مێگاواتی بە ڕێژەی (67.4%)ی دابەشی سەر شارەکانی هەرێمی کوردستان کراوە بەجۆرێک؛ - هەولێر (782) مێگاوات - سلێمانی و چەمچەماڵ (612) مێگاوات - دهۆک (352) مێگاوات - گەرمیان (84) مێگاوات 2. بڕی (74) مێگاواتی بە ڕێژەی (2.73%)ی دابەشی سەر کارگە پیشەسازییەکانی ئاسن و چیمەنتۆ کراوە بەجۆرێک؛ - کارگەی چێمەنتۆی تاسلوجە بڕی (11) مێگاوات - کارگەی چێمەنتۆی ماس بڕی (40) مێگاوات - کارگەی چێمەنتۆی کەرەستە بڕی (3) مێگاوات - کارگەی چێمەنتۆی گاسن بڕی (1) مێگاوات - کارگەی چێمەنتۆی دەلتا بڕی (3) مێگاوات - کارگەی چێمەنتۆی قەرەچوخ بڕی (13) مێگاوات - پاڵاوگەی نەوتی بازیان بڕی (0.16) مێگاوات - کارگەی ئاسنی ئەزمیر بڕی (9) مێگاوات - کارگەی ئاسنی تۆتاڵ سوپەر بڕی (0.91) مێگاوات - کارگەی ئاسنی ماس بڕی (0) مێگاوات - کارگەی ئاسنی هێند بڕی (0) مێگاوات - کارگەی ئاسنی ڤان بڕی (2) مێگاوات - کارگەی ئاسنی مێد بڕی (1) مێگاوات ئەو بڕە کارەبایەشی دەمێنێتەوە کە (811) مێگاواتە بە ڕێژەی (29.87%) کۆی کارەبای بەرهەمهاتوو، خراوەتە نێو تۆڕی کارەبای عێراقەوەو هەناردەی شارەکانی کەرکوک و موسڵ کراوە، بەشێوەیەک؛ - بڕی (454) مێگاوات هەناردەی موسڵ کراوە. - بڕی (357) مێگاوات هەرناردەی کەرکوک کراوە. بۆ بەرچاوڕوونی بڕوانە خشتەی ژمارە (2) چارتی ژمارە (1)
.jpg)
درەو: راپۆرتی پەیمانگای واشنتۆن, كە لەلایەن (Selin Uysal) بە ناونیشانی (تێگەیشتن لە بڕیاڕەكانی دادگا باڵای بە سیاسیكراو لە عێراق) نوسراوە: 🔹لە لابردنی سەرۆكی پەرلەمانی پەرلەمانەوە بۆ هەڵوەشاندنەوەی ئەنجامی هەڵبژاردنەكان, دادگا چەندین جار رۆڵی خۆی تێپەڕاندوە, بە شێوەیەك كە پێویست بە فشاری زیاتر نێودەوڵەتی دەكات. 🔹لە (14)ی تشرینی دووەم, دادگای باڵای فیدڕاڵی هەرای نایەوە, كاتێك فەرمانیدا لەبارەی سكاڵایەك دژی محەمەد حەلبوسی, سەرۆكی پەرلەمان و ئەندامێتی لە ئەنجومەنی یاسادان هەڵوەشاندەوە. 🔹بەهۆی نەبوونی هیچ میكانیزمێكی پێداچوونەوە, پێویستە لەسەر حەلبوسی دەستبەرداری پۆستی سەرۆكی پەرلەمان ببێت, كە ساڵی (2018)وە سەرۆكایەتی دەكات. 🔹رەوایەتی (شەرعیەتی) دادگای باڵای فیدڕاڵی جێگەی مشتومڕە, تەنانەت دەستوری بوونیشی جێگەی گفتوگۆی یاسایی بەردەوامە. 🔹مادەی (92) لە دەستوری ساڵی (2005) فەرمانیكردووە, ئەنجومەنی نوێنەران لەڕێی یاسایەكەوە دۆخی دادگاكە دیاریبكات, بەڵام تائێستا ئەمە نەكراوە. 🔹دادگاكە روبەڕوی رەخنەی رێكخراو بووەتەوە, بەوپێیەی هێمایەكە بۆ تائیفیەت, بەشێكی هۆكاری ئەمە بۆ ئەنجومەنی نوێنەران و لایەنە چالاكەكان دەگەڕێتەوە, كە پرۆسەی دامەزراندنی دادوەرەكانیان كردووە بەجەنگێكی گەرم بۆ بەدەستهێنانی هاوسەنگی تائیفی. 🔹دادگای فیدڕاڵی لەم ساڵانەی دوایدا زیاتر بووەتە جێی مشتومڕ لەژێر سەرپەرشتی دادوەر فائق زێدان دا. 🔹زێدان لەساڵی (2017)دا بووە سەرۆكی ئەنجومەنی باڵای دادوەری, كە دەستەیەكە سەرپەرشتی زۆرینەی دەسەڵاتی دادوەری دەكات و دەسەڵاتێكی دیاریكراوی پێدەبەخشێت بەسەر دادگای باڵای فیدڕاڵی, كە سەربەخۆیە لەڕووی تیۆرییەوە. 🔹زێدان لە ساڵی (2021)دا گەیشت بە ئاسۆی نوێ, كاتێك تاكە ركابەرەكەی كە لە پۆستی دادوەری باڵادا مابووەوە, كە ئەویش مەدحەت مەحمود سەرۆكی دادگای باڵای فیدڕاڵی بوو , ناچاری كرد بە خانەنشینی زۆرەملێ بەگوێرەی هەمواری یاسای ژمارە(30), كە سنورێكی نوێی بۆ تەمەنی دادوەرانی دادگای باڵای فیدڕاڵی دیاریكرد. 🔹هەموارەكە بووە هۆی پەراوێزخستنی مەدحەت مەحمودو بنەمای هاوسەنگی تائیفی داڕشت لە پێكهێنانی دادگای باڵای فیدڕاڵی, كە بووە هۆی زیادكردنی دادوەرانی شیعە لە پارێزگاكانی باشور. 🔹زیدان دەسەڵاتە نوێكانی قۆستەوە بۆ جێبەجێكردنی گۆڕانكاری دادوەری سەرەكی و ئاسانكردنی ئەو یاسایانەی كە دەبنە بەهێزكردنی دەسەڵات و هەژموونی. 🔹ئەنجومەنی باڵای دادوەری, لیژنەی كارگێڕی پیشەیی دامەزراندو دەسەڵاتی فراوانی درایە بۆ بەرزكردنەوەو درێژكردنەوەی ویلایەت و گواستنەوەو رەوانەكردنی دادوەران و داواكارانی گشتی بۆ خانەنشینی, كە ئەوەش بەشێوەیەكی بنەڕەتی دەسەڵاتی دا بە زێدان بۆ دامەزراندن و لەكارخستنی سەرجەم دادوەرەكان لەوڵات. 🔹دەسەڵاتەكانی بەكارهێنا بۆ دروستكردنی كاریگەری لەسەر پرۆسەی دیاریكردنی ئەندامانی دادگای باڵای فیدراڵی, بە دامەزراندنی سەرۆكی نوێی دادگاكەشەوە, دادوەر جاسم محەمەد عەبود, كە بەوە ناسراوە وەلائی بۆ زێدانە. 🔹كاتێك داوای ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەخت كرا لەساڵی (2021), حكومەت سەرقاڵی ئامادەكاری بوو بۆ چاكسازیكردن لە كۆمیسیۆنی باڵای هەڵبژاردن, زێدان بەپەلە ئەم پرۆسەیەی قۆستەوەو هەوڵیدا ئەنجومەنی كۆمیسیاران لە دادوەران بێت, بۆ ئەوەی خۆی و فەرمانگەكەی بتوانن كاریگەری لەسەر بڕیاڕە گرنگەكانی هەڵبژاردن بدەن. 🔹لە هەفتەكانی دوای دەنگدان لە مانگی تشرینی یەكەم, زێدان دادگای فیدڕاڵی ئاڕاستەكرد پشتیوانی كوتلەی هاوپەیمانی ئێران بكات. 🔹دادگای فیدڕاڵی زنجیرەیەك بڕیاڕی دەركرد لەبەرژەوەندی چوارچێوەی هەماهەنگی, كە كوتلەیەكی شیعی هاوپەیمانی ئێران و نەیاری سەدرە. 🔹بڕیاڕە زۆر گرنگەكە, پەیوەستە بە هەڵبژاردنی سەرۆك لەلایەن ئەنجومەنی نوێنەرانەوە, كە ئەوەش هەنگاوی یەكەمی پێكهێنانی حكومەتە, دادگا ماوەیەكی درێژە پەیڕەوی مەرجی زۆرینەی دوو لەسەر سێی دەنگەكان دەكرد, دواتر هەڵیگێڕایەوە بۆ مەرجی نیسابی دوو لەسەر سێ, بەگوێرەی ئەم شرۆڤە بێوێنەیە, پێویستە دوو لەسەرسێی پەرلەمانتاران ئامادەی دانیشتنەكەبن, ئەم بڕیاڕەش وایكرد كوتلەی هاوپەیمانی ئێران وەك كەمینەیەكی رێگر كاربكەن لەڕێی بایكۆتكردنی دانیشتنەكانی پەرلەمان, ئەوەش رێگەی خۆشكرد بۆ دەستلەكاركێشانەوەی گروپەكەی سەدرو گەیشتنی چوارچێوەی هەماهەنگی بە دەسەڵات. 🔹لەهەندێك مەسەلەی بە سیاسیكراوی تردا فەرمانی جێی مشتومڕ دەركراوە, لایەنداری تایبەتی ئێرانی پێوەدیارە, وێڕای چەندین حاڵەتی تر كە دادگا لەژێر سەرپەرشتی فائق زێدان فەرمانی دەركردووە لە بەرژەوەندی ئێران و گروپەكانی هاوپەیمانی. 🔹روبەڕوبونەوەی هەژموونی ئێران لە ناو خودی دەسەڵاتی دادوەری پێویستی بەوەیە خۆرئاوا یارییەكی درێژ مەودا بكات, لەڕێی پێشخستنی هاوكاری ئەكادیمی و راهێنانی نەوەی داهاتوو لە دادوەران, رەنگە ئەم جۆرە نزیكبونەوەیەش لەگەڵ خواستەكانی زێدان دا یەكبگرێتەوە, كە چاوی لە دانپێدانانێكی نێودەوڵەتیە, وەك ئەوەی لەگەشتەكانی بۆ لەندەن و پاریس و داواكارییەكەی ئەم دواییەی بۆ سەردانیكردنی واشنتۆن دەردەكەوێت.
.png)
راپۆرت: درەو كەمتر لە دوو هەفتە ماوە بۆ بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان، یاسا پابەندی نەكردووە ئەو كەسەی خۆی بۆ پۆستی پارێزگار كاندید دەكات دەبێت ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگا بێت، بەڵام هەمان ئەو مەرجەی بەسەر كاندیدی پۆستی پارێزگاردا سەپاندووە كە بۆ كاندیدی ئەندامی ئەنجومەن دیاریكردووە، پارێزگارەكان چۆن هەڵدەبژێردرێن؟ چۆن لە پۆستەكانیان لادەبرێن ؟ ورده‌كاری لهم راپۆرته‌دا. دوای 10 ساڵ یەكەم هەڵبژاردن تەنیا 13 رۆژ ماوە بە وادەی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق، كە بڕیارە رۆژی 18ی ئەم مانگە بەڕێوەبچێت (پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان ناگرێتەوە)، ئەم هەڵبژاردنە بڕیاربوو لە ساڵی 2018دا هاوكات لەگەڵ هەڵبژاردنی پەرلەمانیدا بەڕێوەبچێت، بەڵام نەكراو دواخرا. دواین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە عێراق بەر لە 10 ساڵ بەڕێوەچووە كە هەڵبژاردنەكەی نیسانی 2013 بوو، ساڵی 2019 یەكێك لە دروشمە سەرەكییەكانی خۆپیشاندەرانی تشرینی عێراق هەڵوەشاندەوەی ئەنجومەنی پارێزگاكان بوو، خۆپیشاندەران ئەنجومەنەكانیان بە گەندەڵ ناودەبرد، ئەوكات وەكو وەڵامدانەوەیەك بۆ خواستنی شەقام‌و كەمكردنەوەی فشارەكان لەسەر خۆی، پەرلەمانی عێراق بە بڕیارێك ئەنجومەنی پارێزگاكانی هەڵوەشاندنەوەو كاری چاودێكردنی پارێزگارەكانی دایە دەست پەرلەمانتاران لە چوارچێوەی پارێزگاكانیاندا. ئەنجومەنی پارێزگاكان چین ؟ بەپێی ئەوەی لە یاسای پارێزگا ناڕێكخراوەكان لەچوارچێوەی هەرێمدا پێناسە كراوە، ئەنجومەنی پارێزگاكان (دەسەڵاتی یاسادانان‌و چاودێریكردنن لە پارێزگاكاندا، مافی ئەوەیان هەیە یاسای خۆجێی دەربكەن بەجۆرێك بتوانن لەسەر بنەمای لامەركەزی ئیداری كاروباری خۆیان بەڕێوەببەن، بەڵام بەو مەرجەی ئەو یاسایانەی دەریدەكەن پێچەوانە نەبێت لەگەڵ دەستورو یاسا فیدراڵییەكان كە لەچوارچێوەی تایبەتمەندی تاقانەی دەسەڵاتە فیدراڵییەكاندایە). سەرباری ئەمە، ئەنجومەنی پارێزگاكان بەگوێرەی یاسا، خاوەنی كەسایەتی مەعنەوی‌و سەربەخۆیی دارایی خۆیانن، سەرۆك یان هەر كەسێك كە سەرۆكی ئەنجومەن سەرپشكی بكات، نوێنەرایەتی ئەنجومەنەكان دەكەن. ئەنجومەنی پارێزگاكان سەرباری ئەوەی خۆیان ئەركی چاودێریكردنیان پێسپێردراوە، بەڵام بەپێی یاسا هاوكات خۆشیان دەكەونە ژێر چاودێری ئەنجومەنی نوێنەران (پەرلەمانی عێراق)ەوە. یاسا ئەم كارانەی خستوەتە ئەستۆی ئەنجومەنی پارێزگاكان: • دەركردنی یاساو رێنماییە خۆجێییەكان بۆ رێكخستنی كاروباری كارگێڕی‌و دارایی. • دیاریكردنی سیاسەتی گشتی پارێزگاو ئەولەویەتەكانی لە سەرجەم بوارەكان بە هەماهەنگیی لەگەڵ وەزارەت‌و لایەنە پەیوەندیدارەكان، لەحاڵەتی دروستبوونی ناكۆكیدا، ئەولەویەت بۆ بڕیاری ئەنجومەنی پارێزگاكانە. • ئامادەكردنی پرۆژەی بودجەی تایبەت بە ئەنجومەن بۆ ئەوەی بخرێتە ناو بودجەی گشتی پارێزگاكەوە. • راگەیاندنی پرۆژەی بودجەی گشتی پارێزگا لە دەزگاكانی راگەیاندن‌و بەستنی كۆڕو كۆنگرە لەسەری، بۆ ئەوەی هاوڵاتیانی پارێزگاكەو رێكخراوە مەدەنییەكان راوبۆچونی خۆیان لەبارەیەوە دەرببڕن. • دووجار خوێندنەوە بۆ پرۆژەی بودجە بكات لەدوو دانیشتنی جیاوازدا، واتا خوێندنەوەی یەكەم‌و خوێندنەوەی دووەم، پەسەندی بكات، بەزۆرینەی رەهای دەنگی ئەنجامەكانی گواستنەوە لە بابەتەكانی بودجەكەدا بكات، پێوەرە دەستورییەكان لەبەرچاو بگرێت لە دابەشكردنی بودجەكەدا لەنێوان ناوەندی پارێزگاو قەزاو ناحییەكاندا، بەرزی بكاتەوە بۆ وەزارەتی دارایی فیدراڵ بۆ ئەوەی لەگەڵ بودجەی گشتی فیدراڵدا یەكیبخات. • چاودێری سەرجەم چالاكی فەرمانگەكانی دەوڵەت بكات لە پارێزگاكەدا بۆ زامنكردنی باشی ئەدای كاركردنیان. • نواندنی رەزامەنجی لەسەر كاندیدی پۆستە باڵاكانی پارێزگا، بە دەنگی زۆرینەی رەها‌و هەڵبژاردنی كاندیدێك لە كۆی (3) كاندید كە پارێزگار دیاریان دەكات‌و وەزیری تایبەتمەند بۆی هەیە كاندیدەكە رەتبكاتەوەئەگەر پێوەرەكانی تێدا نەبوو... • بەخشینی ئەوانەی لە پۆستە باڵاكانی پارێزگادان بە زۆرینەی رەهای دەنگ، لەسەر بنەمای داواكاری یەك لەسەر پێنجی ئەندامانی ئەنجومەن یان پێشنیاری پارێزگار، ئەنجومەنی وەزیرانیش ئەم دەسەڵاتەی پێدراوە لەرێگەی پێشنیاری وەزیرێكی تایبەتمەند. • پەسەندكردنی پلانی ئەمنیی پارێزگا كە لەلایەن دامەزراوە ئەمنییەكانی پارَزگاكەوە لەرێگەی پارێزگارەوە بە هەماهەنگی لەگەڵ دامەزراوە ئەمنییە فیدراڵییەكان پێشكەش دەكرێت. • پەسەندكردنی گۆڕانكارییە ئیدارییەكان لە قەزاو ناحییە‌و گوندەكان‌و بە تێكەڵكردن یان دروستكردن یان گۆڕینی ناو و ناوەندەكانیان، ئەمەش بە دەنگی زۆرینەی رەهای ئەنجومەن. • دیاریكردنی خاوەندارێتی ئەو زەوییانەی كە بۆ وەزارەت‌و ئەو لایەنانەی كە بە وەزارەتەوە بەستراونەتەوەن بۆ مەبەستی دروستكردنی پرۆژەی خزمەتگوزاری لەسەریان... • پەسەندكردنی بڕیاری راگەیاندنی قەدەغەی هاتوچۆ بەدەنگی دوو لەسەر سێی ئەندامانی ئەنجومەن، لەسەر بنەمای داواكاری پارێزگارو بە هەماهەنگیی لەگەڵ دەسەڵاتی فیدراڵی تایبەتمەند، لەو حاڵەتانەی كە پێویست دەكات ئەم بڕیارە بدرێت. • لەگەڵ ژمارەیەك دەسەڵات‌و ئەركی تردا... سەرۆكی ئەنجومەن چۆن هەڵدەبژێردرێت ؟ یاسای ژمارەی (10)ی ساڵی 2018ی هەمواری سێیەمی یاسای پارێزگا نارێكخراوەكان لەچوارچێوەی هەرێم، لە ماددەی (7)دا، رێوشوێنی هەڵبژاردنی سەرۆك‌و جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگاكانی بەمشێوەیە دیاریكردووە: • لە رێكەوتی پەسەندكردنی ئەنجامەكانی هەڵبژاردنەوە، پارێزگار لەماوەی 15 رۆژدا بانگەواز دەكات بۆ سازدانی كۆبونەوەی ئەنجومەنی پارێزگا، ئەگەر پارێزگار بانگەوازی نەكرد بۆ سازدانی كۆبونەوەی ئەنجومەنی نوێ، بەشێوەیەكی ئۆتۆماتیكی لە رۆژی شانزەیەمدا ئەنجومەنی پارێزگا خۆی كۆدەبێتەوە. • یەكەم كۆبونەوەی ئەنجومەنی پارێزگا بە سەرۆكایەتی بەتەمەنترین ئەندامی ئەنجومەنەكە بەڕێوەدەچێت، لەم كۆبونەوەیەدا سەرۆك‌و جێگری سەرۆكی ئەنجومەن بە دەنگی (زۆرینەی رەها)ی ئەندامانی ئەنجومەن هەڵدەبژێردرێت، مەبەست لە زۆرینەی رەها دەنگی (50+1)ی تێكڕای ئەندامانی ئەنجومەنەكەیە. سەرۆكی ئەنجومەن چۆن لادەبرێن ؟ بەپێی هەمان یاسا، سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگاكان یان جێگرەكانیان، لەسەر داوای (یەك لەسەر سێ)ی ئەندامانی ئەنجومەن‌و بەدەنگی (زۆرینەی رەها)ی ئەندامانی ئەنجومەنەكان لە پۆستەكانیان لادەدرێن، لەسەر بنەمای یەكێك لەم هۆكارانە: • گەندەڵی یان ئیستیغلالكردنی پۆست. • هۆكاربوون بۆ بەهەدەردانی سامانی گشتیی. • لەدەستدانی یەكێك لە مەرجەكانی ئەندامێتیی. • كەمتەرخەمی بەئەنقەستت لە ئەنجامدانی ئەرك‌و بەرپرسیارێتیی. پارێزگار چۆن هەڵدەبژێردرێت ؟ بەپێی یاسای پارێزگا نارێكخراوەكانی لەچوارچێوەی هەرێمدا، پارێزگارو دوو جێگرەكەی بە دەنگی (زۆرینەی رەها)ی ئەندامانی ئەنجومەنی پارێزگا هەڵدەبژێردرێن، ئەمە لە ماوەیەكدا كە (30) رۆژ تێپەڕ نەبووبێت بەسەر رێكەوتی یەكەم دانیشتنی ئەنجومەندا. ئەگەر هیچ یەكێك لە كاندیدەكان بۆ پۆستی پارێزگار دەنگی (زۆرینەی رەها)ی ئەندامانی ئەنجومەنی بەدەست نەهێنا، لەهەمان دانیشتنی ئەنجومەندا دەنگدانێكی تر رێكدەخرێت، لە دەنگدانی دووەمدا هەر كاندیدێك زۆرینەی دەنگەكانی بەدەستهێنا، دەبێت بە پارێزگار. ئەوەی لە یاسای (پارێزگا نارێكخراوەكان لەچوارچێوەی هەرێم) تێبینی دەكرێت ئەوەیە مەرجی دیاری نەكردووە بۆ ئەوەی ئەو كەسەی خۆی بۆ پۆستی پارێزگار یان جێگرانی پارێزگار كاندید دەكات دەبێت ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگا بێت، یاساكە لەم بوارەدا ناڕوونی تێدایە، هەندێك لەو شارەزا یاساییانەی كە (درەو) لەمبارەیەوە قسەی لەگەڵ كردوون، پێشبینی دەكەن دوای هەڵبژاردنە خۆجێییەكان، ئەم یاسایە روبەڕووی شەپۆلێك تانەی یاسایی ببێتەوە لە دادگای باڵای فیدراڵی. پارێزگار چۆن لادەدرێت؟ پارێزگارو جێگرانی پارێزگار چۆن بە دەنگی (زۆرینەی رەها)ی ئەندامانی ئەنجومەن هەڵدەبژێردرێن، بەهەمان رێژەی دەنگیش لەكاردەخرێن. یاسای پارێزگا نارێكخراوەكانی لەچوارچێوەی هەرێمدا، ژمارەیەك رێوشوێنی بۆ لادانی پارێزگارو جێگرەكانی دیاریكردووە، كە ئەمانەن: حاڵەتی یەكەم: ئەگەر لەسەر داوای (یەك لەسەر سێ)ی ئەندامانی ئەنجومەن، پارێزگار یان یەكێك لە جێگرەكانی بانگهێشتی ئەنجومەن كراو وەڵامەكانی بۆ (زۆرینەی سادە)ی ئەنجومەن باوەڕپێكراو نەبوو، كەسی بانگهێشتكراو (پارێزگار بێت یان جێگرەكانی) لە دانیشتنی دووەمدا دەخرێتە دەنگدان بۆ لەكارلادانی، ئەگەر زۆرینەی رەهای ئەندامانی ئەنجومەن رەزامەندی بدەن، ئەوكاتە كەسی بانگهێشتكراو بە لەكارلادراو ئەژمار دەكرێت. (مەبەست لە زۆرینەی سادە 50+1ی ئامادەبوانە لەكۆبونەوەی ئەنجومەن دوای تەواوبوونی نیسابی یاسایی دانیشتنەكە). بەڵام داواكردن یان پێشنیازكردن بۆ لەكارلادانی پارێزگارو جێگرەكانی، دەبێت پشتئەستور بێت بە یەكێك لەم هۆكارانە: • گەندەڵی یان ئیستیغلالكردنی پۆست. • هۆكاربوون بۆ بەهەدەردانی سامانی گشتیی. • لەدەستدانی یەكێك لە مەرجەكانی ئەندامێتیی (ئەمە یەكێكە لە بابەتە ناڕوونەكانی یاساكە، چونكە ئەم یاسایە نەیكردووە بە مەرج پارێزگار ئەندامی ئەنجومەن بێت، بەڵام بۆ لەكارلادانی لە پۆستەكەی هەمان ئەو مەرجانەی بەسەردا سەپاندووە كە بەسەر ئەندامانی ئەنجومەندا سەپێندراوە). • كەمتەرخەمی بەئەنقەست لە ئەنجامدانی ئەرك‌و بەرپرسیارێتیی. جگە لە ئەنجومەنی پارێزگاكان، رێگەیەكی یاسایی تریش هەیە بۆ لادانی پارێزگارەكان لە پۆستەكانیان، كورتەی ئەم رێگایەش ئەوەیە پەرلەمانی عێراق لەسەر پێشنیازی سەرۆك وەزیران، بە (زۆرینەی رەها)ی دەنگ پارێزگارێك لەكارلابدات، بەڵام لەسەر هەمان ئەو بنەمایانەی كە لەسەرەوە باسكراون. یاساكە دەڵێ: پارێزگار بە لەكارلادراو دادەنرێت ئەگەر یەكێك لە مەرجەكانی كاندیدبوونی بۆ ئەنجومەنی پارێزگاكان لەدەستدا، واتا لێرەشدا یاساكە پارێزگار دەبەستێتەوە بە ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگاوە. ئەو مەرجانە ئەمانەن، كە ئەگەر یەكێكیان بەدی نەیەت، پارێزگار پۆستەكەی لەدەستدەدات: • عێراقی بێتو 30 ساڵی تەمەنی تەواو كردبێت لەكاتی خۆ كاندیدكردنیدا. • لە نزمترین ئاستدا بڕوانامەی ئامادەیی یان هاوتای ئەم بڕوانامەی هەبێت. • ناوبانگ‌و هەڵسوكەوتی باش بێت، بەتاوان گەورە یان بچوك حوكم نەدرابێت. • بەپێی تۆماری باری شارستانی خەڵكی پارێزگاكە بێت یان بەشێوەیەكی بەردەوام لەو پارێزگا ژیابێت، بۆ ماوەیەك كە لە 10 ساڵ كەمتر نەبێت، بەمەرجێك نیشتەجێبوونی لەو پارێزگایە بۆ مەبەستی گۆڕانكاری دیمۆگرافی نەبێت. • ئەندامی هێزە چەكدارەكان یان دامەزراوە ئەمنییەكان نەبێت لەكاتی خۆكاندیدكردنیدا. • حوكم‌و رێوشوێنەكانی ریشەكێشكردنی بەعس نەیگرێتەوە هەر یاسایەكی تر كە شوێنی ئەو یاسایە بگرێتەوە. • نابێت بەپێی بڕیاری دادگا بەشێوەیەكی نایاسایی‌و لەسەر حسابی نیشتمان‌و ماڵی گشتی دەوڵەمەند بووبێت. ئەگەر پارێزگار لادرا ؟ ئەگەر بە هەر یەكێك لەو رێگایانەی سەرەوە لە پۆستەكەی لادرا، پارێزگا دەتوانێت لەماوەی 15 رۆژدا لە ئاگاداركردنەوەی بەلابردنی لە پۆستەكە، لە دادگای كارگێڕی تانە لە بڕیاری لادانەكەی بدات، دادگاش لەماوەی 30 رۆژدا لە رێكەوتی وەرگرتنە تانەكەوە، بڕیاری خۆی لەوبارەیەوە یەكلادەكاتەوە، لەم ماوەیەدا پارێزگارە لادراوەكە لە پۆستەكەی دەمێنێتەوە، بەڵام وەكو كاربەڕێكەر. دوای تەواوبوونی ماوەی تانە یاساییەكە كە لە سەرەوە هاتووە، ئەگەر سكاڵای پارێزگارە لەكارلادراوەكە لەلایەن دادگاوە رەتكرایەوە، ئەوكات ئەنجومەنی پارێزگا لەماوەی 15 رۆژدا هەڵدەسێت بە هەڵبژاردنی پارێزگارێكی نوێ. كورد لەم هەڵبژاردنەدا بۆ ئەم هەڵبژاردنە لایەنە كوردییەكان لەناوچە جێناكۆكەكان بە ژمارەیەك لیست‌و هاوپەیمانێتی جیاوازەوە بەشداری دەكەن، بەگشتی كورد لە ناوچە جێناكۆكەكان كێبركێ لەسەر بردنەوەی (71) كورسی دەكەن كە بەمشێوەیە دابەشبووە: • كەركوك: 15 كورسی ژمارەی دەنگدەر (870 هەزارو 620) • نەینەوا: 26 كورسی ژمارەی دەنگدەر (ملیۆنێك و 795 هەزارو 292) • سەڵاحەدین : 15 كورسی ژمارەی دەنگدەر (770 هەزارو 956) • دیالە: 15 كورسی ژمارەی دەنگدەر (950 هەزارو 114) كەركوك چەقی ململانێی لایەنە كوردییەكان لەناو خۆیاندا‌و لەلایەكی تر چەقی ململانێی كوردە لەگەڵ هەردوو پێكهاتەی عەرەب‌و توركمان. لەدوای رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەری 2017وە، كە سوپای عێراق گەڕایەوە بۆ كەركوك، كورد بەدیاریكراویش یەكێتیی نیشتمانی پۆستی پارێزگاری كەركوكی لەدەستداوە، لەوكاتەوە پارێزگاكە لەلایەن كەسێكی سەربە پێكهاتەی عەرەب (راكان جبوری) بەشێوەی وەكالەت بەڕێوەدەبرێت. بەپێی ئەو پێوەرانەی كە یاسا دیاریكردووە، هەڵبژاردنی پۆستی پارێزگاری كەركوك پێویستی بە دەنگی 50+1ی ئەندامانی ئەنجومەن هەیە، كەركوك 15 كورسی ئەنجومەنی بۆ تەرخانكراوە، زۆرینەی رەهای لەم ئەنجومەنەدا بریتییە لە دەنگی (8) ئەندام، واتا هەر لایەنێك بیەوێت پۆستی پارێزگار وەرگرێت، دەبێت دەنگی (8) ئەندامی ئەنجومەنی مسۆگەر كردبێت، خۆ ئەگەر زیاتر لە كاندیدێك هەبێت‌و هیچ یەكێكیان لە گەڕی یەكەمدا نەتوانن زۆرینەی رەهای دەنگ بەدەستبهێنن، ئەوا لە گەڕی دووەمدا هەر كاندیدێك زۆرترین دەنگ بهێنێت، پۆستی پارێزگار وەردەگرێت، ئەنجامی هەڵبژاردن دۆخی دابەشبوونی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك‌و چانسی هەر لایەنێك بۆ وەرگرتنی پۆستەكە دەردەخات.
.jpg)
د. بەهرۆز جەعفەر* * ڕووسیاو عێراق خاوەنی سەرچاوەی دەوڵەمەندی نەوتن و بەرژەوەندی هاوبەشیان هەیە لە پەروەردەکردنی ژینگەیەکی لەبار بۆ وەبەرهێنان و بازرگانی وزە. * هاوکاری نێوان ڕووسیا و عێراق لە کەرتی وزەدا، بە بەشدارییەکی بەرچاوی کۆمپانیا گەورەکانی وزەی ڕووسیا؛ ڕۆس نەفت، لوکۆیل، باشنەفت و گازپرۆم لە پیشەسازی نەوتی گەشەسەندووی عێراقدا دەردەکەوێت؛ لە ساڵی (٢٠٢٣) دا هەژموونی ئابوریی ڕووسیا لە عێراق گەیشتوە بە (١٩) ملیار دۆلار. * ڕووسیا شانبەشانی هاوپەیمانی سەرەکی جیۆپۆلەتیکی خۆی کە چینە، لە عێراقدا شانیان داوەتە بەر بازرگانی و وەبەرهێنان، دەیانەوێ هەمووی کۆنترۆڵ بکەن و لە عێراقەوە بانگی کۆتایی هەژموونی ڕۆژئاوا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بدەن! * ئەم جۆرە لە هەژموونی ڕووسیا بە سێ قۆناخ دەستی پێکرد، لە هەرێمی کوردستان (باکوری عێراق) ەوە لەساڵی (٢٠١٧) ەدا دەرکەوت و، لە کۆتایی (٢٠٢٣)شدا کۆمپانیای لۆک ئۆیەڵی ڕووسی زۆربەی ناوچە دەوڵەمەندەکانی باشووری کۆنترۆڵ کردوە. پێشەکی مۆسکۆ لەگەڵ هاوپەیمانە جیۆپۆڵەتیکییەکەی خۆی کە "پەکین"ە، بەرەو کۆنترۆڵکردنی کەرتی وزەو وەبەرهێنانیان لە عێراق هەنگاویان ناوە. وا دیارە دەیانەوێ ڕۆژئاوا لە ڕێککەوتنەکانی وزە لە عێراق دوور بخەنەوە، بۆ ئەوەی بەغدا لە میحوەرە نوێیەکەی ئێران و سعودیە نزیکتر بمێنێتەوە. بۆ ساڵی (٢٠٢٣) ئاستی وەبەرهێنانی ڕووسیا لە عێراقدا گەیشتۆتە (١٩) ملیار دۆلار. زیاتر لەوەش، لە مانگی ئازاری (٢٠٢٣) دا کۆمپانیای نەوتی زیقار (DQOC) کە سەر بە دەوڵەتی عێراقە بە فەرمی پەرەپێدانی یەدەگەکانی (بلۆکی ١٠) ی پەسەند کرد؛ لەنێویاندا بۆ تەواوی کێڵگەی ئێریدو، کە گەورەترین کێڵگەی نەوتە لە دوای (٢٠٠٣) ەوە لە عێراق دۆزراوەتەوە. خەمڵاندنە سەرەتاییەکان ئاماژەیان بەوە کردووە کە کێڵگەی نەوتی ئێریدوی عێراق لە نێوان (٧-١٠ ) ملیار بەرمیل یەدەگی هەیە، ڕووسیا لەم کێڵگەیەشدا، لە ڕێگەی کۆمپانیای لۆک ئۆیەڵەوە دەستی بەکارکردن کرد. بڕیاری ئینپێکس- Inpex ی یابانی بۆ فرۆشتنی پشکەکانی لەسەدا ٤٠ لە ناوچەی بلۆکی ١٠ کە دۆزینەوەی گەورەی ئێریدۆی تێدایە، ڕێگە ڕوون دەکاتەوە بۆ ئەوەی کۆمپانیای لۆک ئۆیەڵ کۆنترۆڵی تەواوی تەواوی ناوچە دەوڵەمەندە نەوتییەکان بکات. ئەمە جگەلەوەی لە (٢٠٢٣) دا کۆمپانیای ئیکسۆن مۆبیلی ئەمریکی کێڵگەی نەوتی ڕۆژئاوای قوڕنەی لە بەسرە بە جێهێشت و لۆک ئۆیەڵ (Lukoil) پشکەکانی کڕییەوە. هەماهەنگی سەربازی و وزەی نێوان ڕووسیا و عێراق، هاوکاری بەردەوامی ئەوان نیشان دەدات. کۆمپانیایەکی وەک لۆک ئۆیەل تا ١١ ملیار دۆلار وەبەرهێنانی لە باشووری عێراق و بە تایبەتی لە ناوچەی بەسرە کردووە. پاڵنەرێکی دیکەی پەیوەندییەکە؛ کەرتی دەریاییە کە دەرفەت بۆ هاوکارییەکانی ڕووسیا و عێراق دەخاتە ڕوو. لەگەڵ پێگەی ستراتیژی عێراق بەدرێژایی ڕێگا سەرەکییە دەریاییەکان و شارەزایی ڕووسیا لە پەرەپێدانی بەندەر و لۆجستیکی دەریایی، هاوتەریبییەکی سروشتی لە بەرژەوەندییەکاندا هەیە. هەوڵە هاوبەشەکان لە پەرەپێدانی ژێرخانی بەندەرەکانی عێراق و پەرەپێدانی هاوکاری دەریایی دەتوانێت بەشدارییەکی بەرچاو بکات لە بەرزکردنەوەی کارایی و توانای ڕێگاکانی بازرگانی دەریایی عێراق، بەمەش بازرگانی و وەبەرهێنانی زیاتر ڕابکێشێت. ئایا ڕووسیا گەشتەکەی لە عێراق چۆن و بە چ میکانیزمێک دەست پێکرد؟ هۆکارەکانی گۆڕانی ستراتیجیی ناوچەیی لە لای زلهێزێکی وەک ڕووسیا بۆچی دەگەڕێتەوە ؟ ئایا پرۆژە ستراتیجییەکانی تری ڕووسیاو چین لە عێراق و ناوچەکەدا ستەمە مێژوییەکانی دوای جەنگی جیهانی یەکەم ڕاست دەکاتەوە؟ گاز و نەوتی عێراق و هەرێمی کوردستان چی بۆ ڕووسیا دەگەیەنێت؟ بوونی ڕووسیا لە گۆڕەپانەکەدا چ وانەیەکی مێژوویی-سیاسیی بۆ عێراق و کوردەکانی عێراق تێدایە؟ چوارچێوە و سنوری باسکردن بژاردەی هەرە لە پێشینەی زلهێزەکان و خاوەن پیشەسازییە گەورەکان؛ بەرزڕاگرتنی ئاسایشی نیشتیمانیی و بوونی ئاستیکی بەرزی کێبڕكێیە لە ناو هاوکێشەکانی هێزدا. لە چوارچێوەی لووتکەی COP28 دا کە تایبەت بوو بە گۆڕانی کەشوهەوا لە (١ ی ١٢ ی ٢٠٢٣) لە دوبەی بەڕێوەچوو، ١٣٤وڵاتی جیهان جاڕنامەیەکیان بەناوی "جاڕنامەی ئیمارات" واژۆ کرد. زیاتر لە ٧٠ هەزار کەس، لەنێویاندا سەرۆک و سەرۆکوەزیرانی ٢٠٠ دەوڵەت و حکومەتی جیهان بەتەنیشت هەزاران بڕیاربەدەست، زانا، شارەزای بوارە جیاوازەکان، سەرۆک و ئەندامانی رێکخراوە نێودەوڵەتییەکان بەشدارییان لە گفتوگۆکاندا کرد بۆ دۆزینەوەی چارەسەر و چۆنیەتی تەرخانکردنی پارە بۆ پرۆژەکانی رووبەڕووبوونەوەی گۆڕانی کەشوهەوا. بەڵام هێشتا دوو وڵاتە هەرە پیشەسازییە گەورەکە بەشدارنەبوون! هەر لە چوارچێوەی دەربڕینەکانیدا لە کۆپ- ٢٨، سکرتێری گشتیی نەتەوە یەکگرتووەکان بەڕاشکاوی ڕایگەیاند، بۆ ئەوەی هەسارەی زەوی رزگار بکرێت، دەبێت جیهان لە بەکارهێنانی سووتەمەنی بەبەردبوو بوەستێت. بە پێچەوانەی هەموو ئەوانەوە، ئێمە لە بەردەم وێنەیەکی دیکەدا وەستاوین، کە سیاسەت و دەنگدانەوە جیۆپۆڵەتیکییەکان، پیشەسازیی هایدرۆکاربۆن، نرخی وزە لە بازاڕی ئابوریی جیهانیدا باڵیان بەسەردا کێشاوە: یەکێک لە پڕفرۆشترین ڕۆژنامەنووسە دارایی و نووسەرە جیهانییەکان "سایمون واتکینز Simon Watkins"ە، کە بەرپرسی فرۆشتن و بازرگانی دامەزراوەیی فۆڕێکس بووە و، دواتر بەڕێوەبەری فۆڕێکس بووە لە بانکی مۆنتریال، هەروەها وەک ڕاوێژکاری مەترسی جیۆپۆلەتیکی بۆ ژمارەیەک سندوقی گەورەی پاراستن لە لەندەن و مۆسکۆ و دوبەی کاری کردووە. لە (١٠) ساڵدا پێنج کتێبی لەسەر بازرگانی دارایی و نەوت و بازاڕە داراییەکان نووسیوە، تازەترین کتێبی واتکینز لە (٢٠٢٣) دا لە ژێر ناونیشانی " سیستەمی نوێی بازاڕی نەوتی جیهانی و چۆنیەتی بازرگانیکردن پێی - The New Global Oil Market Order and How to Trade it " لە ئەمازۆن بڵاوکردۆتەوە. واتکینز جموجوڵەکانی ڕووسیا لە پێناو پێشبڕکێ لەبازاڕی وزەی جیهانییدا شرۆڤەدەکات، یارمەتیمان دەدا لە هەنگاوەکانی ڕووسیا لە عێراق و هەرێمی کوردستان لە بەرایی (٢٠١٧ ەوە بۆ کۆتایی ٢٠٢٣) تێبگەین، چۆن هەریەکێک لەم ڕووداوانە شێوازی کارکردنی بازاڕی نەوتی جیهانی لەو ماوەیەدا گۆڕیوە، چۆن ئێستا هەموویان کۆبوونەتەوە بۆ ئەوەی ڕێسای نوێی بازاڕی نەوتی جیهانی دروست بکەن. بەلای واتکینزەوە هێشتا نەوت دیاریکەرێکی چارەنووسسازە بۆ داهاتووی دارایی و ئابووری هەموو وڵاتێک. هەروەها بەهۆی ئەمەوە ڕۆڵێکی گرنگی هەیە لە داڕشتنی سیاسەتی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی ئەو وڵاتانەی بەرهەمهێنەر و بەکاربەری سەرەکی نەوتن لە ئاستی جیهان. وە لەبەر ئەوەی گرەوەکان زۆرن، بەشداربووانی سەرەکی لە بازاڕی جیهانی نەوتدا هەر شتێک دەکەن بۆ ئەوەی سوودێکی تێدا بەدەستبهێنن. بۆیە بەتەواوی ئەوەی کە بازرگانەکە (واتە دەوڵەتانی فرۆشیار و کڕیار: دەوڵەت دەبێ بازرگانییانە ڕەفتاربکات) دەبێ ئاگادار بێت کە لە ماوەی سێ ساڵی ڕابردوودا گۆڕانکارییەکی گەورە ڕوویداوە: دیارترینیان بە دەستپێکردنی پەتای کۆڤید-١٩، پاشان لەشکرکێشی ڕووسیا بۆ ئۆکرانیا، ئنجا ئەمەش بوەتە هۆی گۆڕینی شێوازی مامەڵەی یاریزانە پێشەنگەکانی بازاڕی نەوت لە جیهاندا، بۆیە بە جۆرێکی دیکە ڕێبازی سیاسیی و دیبلۆماسیی لە ئاستی ناوچەییدا پێناسە کردۆتەوە. ڕووسیا لە هەرێمی کوردستانەوە دەستی بە دەستکاریکردنی ناوچەکە کرد ڕۆسنەفت و گازپرۆم بە پلەی یەکەم وەک چەکی دەوڵەتی ڕووسیا کاردەکەن. هەرچەندە ئەوان لە بازرگانیدان بۆ ئەوەی پارە بۆ خۆیان پەیدا بکەن، بەڵام دواجار ئەم کۆمپانیا دەوڵەتییە خزمەت بە بەرژەوەندی حکومەتی ڕووسیا و ڤلادیمێر پوتین دەکەن، هەروەها خزمەتی هەموو ئەو کارسازانە دەکەن کە داهاتە نا-شەرعییەکانیان بەندە بە بەردەوامبوونی دەستڕاگەیشتن بە پەمپی وزە لە جیهاندا. لە ساڵی (٢٠١٨) ەوە، لە ڕێگەی زنجیرەیەک گرێبەستی بازرگانی ستراتیژییەوە، ڕۆسنەفت بە تایبەتی بووەتە ڕیزبەندێکی شەڕانگێزی بەرژەوەندییەکانی دەوڵەتی ڕووسیا. پێگەی دیار و بەرچاوی کۆمپانیای زەبەلاحی نەوت بە وەبەرهێنانی بەرفراوان لە گۆڕەپانە سەرەکییەکانی سیاسەتی دەرەوە بۆ ڕووسیا بووە، لەوانە جەمسەری باکوور، چین، ڤێتنام، ڤەنزوێلا، ئەفریقا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. لە حوزەیرانی ٢٠١٧ ەدا، شاندی هەرێمی کوردستان بە ڕێبەرایەتی سەرۆکی حکومەت "نێچیرڤان بارزانی" و جێگری سەرۆکی حکومەت "قوباد تاڵەبانی" و "وەزیری سامانە سرووشتییەکان "ئاشتی هەورامی" سەردانی ڕووسیایان کرد، لە پەراوێزی بەشداریی کردنیان لە کۆڕبەندی ئابووری سانت پیترسبۆرگ دا کە سەرکردەکانی ١٣٠ ویلایەت و ١٢ هەزار کەسی بۆ خۆی ڕاکێشابو، گڕیبەستێکیان لەگەڵ کۆمپانیای ڕۆس نەفت واژۆ کرد. بەشێوەیەکی گشتی لە جیهاندا، گرێبەستی نەوت و غاز لە نێوان سێ لایەندایە: لایەنی یەکەم خاوەنی بەرھەمەكەیە (وڵات یان هەرێمی خانەخوێ)، دووەمیان، ئەو لایەنەیە كە پەیوەندارە بە رێڕەوی ھەناردەكردنی نەوت یان غازەکە، لایەنی سێیەمیشیان كڕیاری بەرھەمەکەیە. بە پێی ڕێککەوتنی نێوان هەرێمی کوردستان و ڕۆس نەفت تەنیا گوژمەی دروستكردنی بۆری گواستنەوەی غازی شل لە ھەرێمی كوردستانەوە بۆ ئەو بازاڕەی كۆمپانیای رۆس نەفتی رووسیا دەیەوێت، یەك ملیار دۆلارە، ئایا كۆمپانیایەكی وەك رۆس نەفت، گرێبەست لەگەڵ ھیچ وڵاتێك بەو قەبارەیە واژۆ دەکات، کە گرەنتی گواستنەوەی نەبێت؟ لە ساڵی ٢٠١٧ەوە کۆمپانیای زەبەلاحی وزەی ڕووسی ٣.٥ ملیار دۆلاری بە قەرز بە حکومەتی هەرێم داوە و گرێبەستی پەرەپێدانی پێنج بلۆکی نەوتی واژۆ کردووە، هەر بەو پێیە کۆنترۆڵی بۆری نەوتی کەرکوک – جەیهانیشی کردووە. لایەنەکان لە نیسانی ٢٠١٨ەوە، ڕێککەوتن لەسەر جێبەجێکردنی بەرنامەی گەڕانی جیۆلۆجی و دەستپێکردنی بەرهەمهێنانی تاقیکاریی. ڕێککەوتنەکە لە کاتێکدا بوو، کە دوو گەورەترین کۆمپانیای بواری وزەی ئەمریکی "ئیکسۆن مۆبیل" و "چیڤرۆن" لە ساڵەکانی (٢٠١٥ و ٢٠١٦) ەدا، ژمارەیەک کێڵگەی هەرێمی کوردستانیان بە جێهێشت. هەروەها لە میانەی شەڕی داعش دا، حکومەتی فیدراڵی بەغدا مووچەی هەرێمی کوردستان و تێچووی هێزی پێشمەرگەی نەدەدا. هەرێمی کوردستان لە ساڵی (٢٠١٧) ەدا، بەرەو ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی هەنگاوەکانی هەڵگرتبو، تێگەیشتنی ڕێبەرانی کوردستان وابوو کە ویلایەتە یەکگرتوەکان پاڵپشتی کورد ناکات لە کێشەکانی لەگەڵ بەغداد و، لە پرسی بەدەستهێنانی سەربەخۆیی سیاسییدا، کە دواتر لە ئەیلولی (٢٠١٧) ەدا نیزیکەی (٩٣٪) خەڵکی هەرێمی کوردستان لە ڕیفراندۆمەکەدا دەنگیان بۆ سەربەخۆیی دا و، بەهۆی فشارەکانی حکومەتی عێراق و پاڵپشتی نەکردنی هەرێمی کوردستان لە لایەن ئەمریکاوە، ئەنجامی ڕیفراندۆم شکستی هێنا. سانت پیترسبۆرگ- ڕووسیا (حوزەیرانی ٢٠١٧): نێچیرڤان بارزانی سەرۆکی حکومەتی هەرێم، قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆکی حکومەت، ئاشتی هەورامی وەزیری سامانە سرووشتییەکان لەگەڵ ئیگۆر سێچین بەڕێوەبەری جێبەجێکاری کۆمپانیای ڕۆس نەفت گڕیبەست واژۆردەکەن. هەر لەسەرەتاوە بۆ عێراق، کۆتایی یارییەکە لە دەستبەسەرداگرتنی کاریگەرانەی ڕووسیا لە پیشەسازی نەوت و گاز لە هەرێمی کوردستانی پڕ لە کێشەی ئەو وڵاتە لە باکوورەوە دیار بووە. کۆنترۆڵی ڕووسیا بەسەر کوردستانی عێراقدا لە ڕێگەی پرۆکسی کۆمپانیاکانی دەوڵەتەوە، بەتایبەتی ڕۆسنەفت، لە پایزی (٢٠١٧) ەوە، لە ڕێگەی سێ میکانیزمەوە مسۆگەر کرا: یەکەم: یەک ملیار و ٥٠٠ ملیۆن دۆلاری ئەمریکی وەک دارایی لەڕێگەی فرۆشتنی نەوتی پێشوەختە کە لە سێ بۆ پێنج ساڵی داهاتوودا دەدرێت، دابینکرد. دووەم: لەسەدا ٨٠ی بەرژەوەندی کارکردنی لە پێنج بلۆکی نەوتی گەورەی هەرێمدا وەرگرت، لەگەڵ وەبەرهێنانی دەرەنجامی و هاوکاری تەکنیکی و ئامێرەکان. سێیەم: خاوەندارێتی لەسەدا ٦٠ی بۆرییە گرنگەکەی کە حکومەتی هەرێمی کوردستان پێشووتر بینای کردبوو، ئەوەش لەڕێگەی پابەندبوون بە وەبەرهێنانی یەک ملیار و ٨٠٠ ملیۆن دۆلاری ئەمریکی بۆ زیادکردنی تواناکانی بۆ یەک ملیۆن بەرمیل لە ڕۆژێکدا. دوابەدوای ئەمە، ڕووسیا دەستکاری ناوچەکەی کرد و کەوتۆتە بەریەککەوتنێکی سەرسوڕهێنەر لەگەڵ حکومەتی ناوەندی عێراق لە بەغدا کە قۆناغی کۆتایی پلانی هێنانە ناوەوەی کاریگەرانەی هەرێمی کوردستانی عێراق بۆ ناو هەموو بەشەکانی تری عێراق، لە کۆتایی (٢٠٢٣) ەدا، ڕووسیا بە تەواوەتی لەڕێگەی بەشداریی لە کەرتی "گاز"ی عێراقدا بەرەوپێش دەچێت. بە لەبەرچاوگرتنی ئەمە، ئێستا ڕووسیا و چین هەنگاو دەنێن بۆ دەستەبەرکردنی باڵادەستی خۆیان بەسەر هەموو عێراقدا، لابردنی کۆمپانیای ئینپێکس لە مەیدانی فراوانی ئێریدۆ تەنها دوایین نموونەی ستراتیژی فراوانتربونیانە لە کارکردندا. سیاسەتی فراوانخوازیی – دەرەوەیی ڕووسیا، لە دامەزراندنی یەکێتی سۆڤیەت لە ساڵی ١٩٢٢ەوە، ئەوە بووە کە ویستەکانی خۆی لە ناوچەکانی پشێویی و ئاژاوەدا بە پرۆژە بکات ( تەنانەت ئەگەر ئەو ئاژاوەگێڕییە پێشتر بوونی نەبووبێت - هەوڵی دروستکردنی بدات). بۆیە سەیر نییە کە ڕووسیا کارکردن لەسەر ئامانجی فراوانخوازیی لە دەرەەوەی خۆیدا زیاتر بەرەو پێش ببات. لە ئەیلوولی ٢٠١٧دا ئەوەی ڕووسیا دەیویست لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بۆ زیادکردنی ئەو دەستدرێژییە گەورەیەی کە پێشتر لە ئێرانی دراوسێدا کردبووی، ئەوە بوو کە کاریگەرییەکانی زیاتر بۆ ناو عێراق درێژ بکاتەوە، بەڵام لە باشووری عێراقدا نەیتوانی ئەوە بکات، چوونکە هێشتا ئەمریکا ئامادەبوونێکی سەرەکی لەوێ هەبوو. باشترین کاری دواتر ئەوە بوو کە بوونی خۆی لە هەرێمی نیمچە سەربەخۆی کوردستاندا جێگیر بکات، تا ئەو کاتەی کە بتوانێت کاریگەری خۆی لە بەشەکانی تری عێراق بەکاربهێنێت بۆ درێژکردنەوەی پانتایی خۆی بۆ باشووری عێراق، پاشان سەرۆکایەتی یەکخستنی باکورو باشوری عێراق بکات بۆ یەک وڵات کە دەتوانێت کۆنترۆڵی تەواوی بەسەردا هەبێت. هەماهەنگیی کەرتی وزە لە نێوان ڕووسیا و عێراق دا مایکڵ بارانتشیک ( Michael Barantschik) یەکێکە لەو پسپۆڕانەی کار لەسەر پاشخانی پیشەسازیی نەوت و گاز لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەکات، پەیوەندییە بازرگانی و وەبەرهێنانەکانی نێوان ڕووسیا و عێراق بۆ مێژوویەکی دوور و درێژ و ئاڵۆز دەگەڕێنێتەوە؛ لە سەدەکانی ناوەڕاستدا، بازرگانان و گەڕانکارانی هەردوو ناوچەکە بەریەکدەکەوتن، بە ڕێڕەوی بازرگانی ڤۆڵگا و دەریای قەزوین دا دەڕۆیشتن، تۆڕی بازرگانی سەرەتاییان لە نێوان ئەو ناوچەیەدا دامەزراند کە زۆر دواتر بوو بە ڕووسیا و عێراق. پەیوەندی دیپلۆماسی فەرمی لە ٩ی ئەیلولی ١٩٤٤ دامەزرا و سەرەڕای دابڕانێکی کورت لە نێوان ساڵانی ١٩٥٥ بۆ ١٩٥٨، پەیوەندی نێوان هەردوو وڵات گەشەی کرد و بەغدا وەک هاوبەشێکی بەرچاوی سۆڤیەت لە جیهانی عەرەبیدا سەیرکرا. لە ساڵی ٢٠٠٨دا، ڤلادیمێر پوتین سەرۆکی ڕووسیا لە بەشێکی زۆری قەرزەکانی عێراقی سەردەمی سۆڤیەت خۆش بوو، ئەمەش زەمینەی ڕێککەوتنێکی نەوتی بە بڕی ٤ ملیار دۆلاری ئەمریکی دانا. ئەم ئاماژەیە دەستپێکی یارییەکی قووڵتری ئابووری بوو، کە لە ساڵی ٢٠١٢دا زیاتر پتەوتر بوو بە بەشدارییە بەرچاوەکانی کۆمپانیای نەوتی لوک ئۆیەڵی ڕووسی لە کەرتی وزەی عێراقدا. پەیوەندییەکانی ئەم دواییەی نێوان هەردوو وڵات زیاتر بەشداریکردنی ڕووسیای لە کەرتی نەوتی عێراقدا بەهێزتر کردووە. لە شوباتی ٢٠٢٣ سێرگی لاڤرۆڤ وەزیری دەرەوەی ڕووسیا سەردانی بەغدای کرد. یەکێک لە پرسە سەرەکییەکان کە باسکرا، میکانیزمی پارەدان بوو بە کۆمپانیاکانی وزەی ڕووسیا، کە ڕەنگدانەوەی بەرژەوەندی هاوبەشە بۆ بەردەوامبوون و فراوانکردنی پەیوەندییە ئابوورییەکان سەرەڕای سزاکانی ڕۆژئاوا. هەروەها ئەمە تەوەری بەردەوامی گفتوگۆی نێوان محەمەد شەیاع ئەلسودانی، سەرۆکوەزیرانی عێراق و ڤلادیمێر پوتین، سەرۆکی ڕووسیا بوو لە ١٠ و ١١ی ئۆکتۆبەری ٢٠٢٣ لە میانەی کۆبوەنەوەکانیان لە کۆشکی کرێملین، کە لە پاشخانی بەردەوامی ململانێکان لە ئۆکرانیا و بارودۆخی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە دەقی گرتبوو. پتەوکردنی پەیوەندیی لە نێوان ڕووسیاو عێراقدا هەموو بوارەکانی گرتۆتەوە؛ لە ٢٠٢٢ -٢٠٢٣ دا ڕووسیا (٢٠٠) کورسی خوێندنی خۆڕایی لە ئاستە جیاجیاکاندا بۆ هاوڵاتیانی عێراق دابین کردوە. سەرباری گڕیبەست لەگەڵ کۆمپانیا ڕووسییەکان؛ ڕووسیا و عێراق ڕێککەوتنیان واژۆ کردووە بە ئامانجی بەرزکردنەوەی هاوکارییەکان لە کەرتی نەوتدا، لەوانە پڕۆژەکانی گەڕان و کونکردن و پەرەپێدانی ژێرخانی ئابووری. ئەم ڕێککەوتنانە هەنگاوێکی بەرچاوە بەرەو قووڵکردنەوەی پەیوەندییە وزەییەکانیان و دڵنیابوون لە ڕەوتی بەردەوامی وەبەرهێنانەکان کە گرنگن بۆ گەشەکردن و بەردەوامیی پیشەسازی نەوتی عێراق. جگە لە کەرتی نەوت، لە کەرتی گازیشدا عێراق و ڕووسیا هەماهەنگیان هەیە. لەگەڵ ئەوەی عێراق ئامانجی کەمکردنەوەی سووتانی گازەکەیە و ڕووسیا ئەزموونێکی زۆری هەیە لە بەرهەمهێنان و پرۆسێسکردنی گازدا، هاوکارییەکی سروشتی هەیە بۆ هاوکاریکردن. دەتوانرێت یارمەتی تەکنیکی، وەبەرهێنانی هاوبەش لە دامەزراوەکانی پرۆسێسکردنی گاز و گواستنەوەی زانیاری زیاتر بکۆڵرێتەوە بۆ ئەوەی هەردوو وڵات سوودی هاوبەشیان هەبێت. چڕبوونەوەی بەشدارییە ئابورییەکان پرۆژە ستراتیجییەکان بوێرتر دەکات چڕبوونەوەی بەشدارییە ئابوورییەکان لە کەرتی وزەدا تیشک دەخاتە سەر پێویستی هەمەچەشنکردن بۆ دڵنیابوون لە پەیوەندییەکی ئابووری هاوسەنگ و بەردەوام. گەڕان بەدوای ڕێگا نوێیەکان بۆ هاوکاری ئابووری لە سەرانسەری کەرتە جیاوازەکاندا لەوانە کشتوکاڵ، تەکنەلۆژیا، بەرهەمهێنان، سەرمایەی مرۆیی و پەرەپێدانی کارامەیی دەتوانێت پەرە بە بەشدارییەکی ئابووری هەمەچەشن بدات، بەمەش پەیوەندی ئابووری نێوان ڕووسیا و عێراق دەوڵەمەندتر بکات. گواستنەوە و ژێرخانی توخمێکی گرنگن لە پەیوەندی دوولایەنەی ڕووسیا و عێراقدا، کە بڕبڕەی پشت بۆ بەرزکردنەوەی بازرگانی و هاوکاری ئابووری و پەیوەندی ناوچەیی پێکدەهێنن. عێراق پڕۆژەیەکی بە بڕی ١٧ ملیار دۆلاری ئەمریکی دەستپێکردووە بۆ بەهێزکردنی ژێرخانی گواستنەوەی وڵاتەکەی، ئامانجی بەستنەوەی بەندەرێکی بەرچاوی کاڵا لە باشووری وڵاتەکەوە (بەندەری فاو) لەڕێگەی شەمەندەفەر و ڕێگاوبانەکانەوە بۆ باکورو سەر سنوری تورکیا، ئەمە پرۆژەی "رێگای گەشەپێدانی عێراق" ە، کە ئامانجی گۆڕینی عێراقە بۆ ناوەندێکی گواستنەوەی ناوچەیی لە ڕێگەی پەرەپێدانی ژێرخانی ڕێگاوبان و شەمەندەفەرەکەی، بەمەش ئەوروپا بە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە ببەستێتەوە. ئەم پڕۆژەیە کە ١٢٠٠ کیلۆمەتر لە تورکیاوە تا کەنداو درێژ دەبێتەوە، وەک بەردێکی بناغە بۆ ئابوورییەکی بەردەوامی نا-نەوتی و ئامرازێک بۆ پەرەپێدانی یەکگرتنی ئابووری لەناو ناوچەکەدا سەیر دەکرێت. هەروەها، ئەم پڕۆژەیە هێمای هەنگاوێکی ستراتیژییە بۆ بەرزکردنەوەی ڕەوتی بازرگانی و کەمکردنەوەی تێچووی گواستنەوە و باشترکردنی دەستڕاگەیشتن بە بازاڕەکان. بە وەبەرهێنان لە دروستکردنی هێڵی ئاسن، ڕووسیا و عێراق زەمینەسازی بۆ تۆڕێکی لۆجستیکی بەهێز دادەنێن کە نەک تەنها سوودی بۆ بازرگانی دوولایەنە دەبێت بەڵکو کاریگەرییەکی شەپۆلاوی لەسەر داینامیکی بازرگانی ناوچەیی دروست دەکات. ئەگەرچی عێراق لە هەموو ڕوویەکەوە نا-سەقامگیرە، دۆخی سیاسیی و ناکۆکی نێوان پێکهاتە جیاوازەکان، هەروەها دەستوەردانی دەرەکیش وایکردوە گرەوی تەواوەتی لەسەر وەرچەرخانی وڵاتەکە لە خراپەوە بۆ باش و لە باشەوە بۆ باشتر نەکرێت. بەڵام هەبوون و خستنەڕووی دیدگایەکی ستراتیجی و جیۆپۆڵەتیکی کە کاریگەریی تەواو دەخاتە سەر توخمە ئابوریی و کەلتوری و تەکنەلۆژییەکان و ژینگەی بازرگانی گشتی دەبوژێنێتەوە ئەگەرێکی بەهێزە بۆ ئەوەی عێراق لە قووڕ و چڵپاوی دەیەکانی ڕابردوو دەربهێنێت، وەکو لە (٢٠٢٣) دا بە دروستکردنی ڕێگاوبان، مۆدێرنکردنی فڕۆکەخانەکان، دەستپێشخەرییەکانی گەشەپێدانی شارەکان دەستی پێکردوە. چیرۆکی کەرکوک: ڕووسیا هات و بریتش پێترۆلیۆم ڕۆیشت نەوتی عێراق، لە ساڵی ١٩٢٧دا لە کەرکوک خۆماڵی کرا. کەرکوک شوێنی لە دایکبوونی پیشەسازی نەوتی عێراقە. کۆمپانیای بریتش پێتریۆلیۆم (بی پی) لە سێپتەمبەری ٢٠١٣ەدا، نیەتنامەیەکی لەگەڵ کۆمپانیای نەوتی باکوری سەر بە وەزارەتی نەوتی عێراق واژۆکرد، بۆ پاڵپشتیکردنی گەڕان و توێژینەوەکانی چالاکی مەیدانی لە کەرکوک بە بەهای (١٠٠) ملیۆن دۆلار. هاتنی داعش لە ساڵی (٢٠١٤) و دەستبەسەراگرتنی کێڵگە نەوتییەکانی کەرکوک لە لایەن هێزە کوردستانییەکانەوە، کارەکانی بی پی دواخست. لە سەرەتای ساڵی ٢٠٢٠ دا، دوای تەواوکردنی ڕاپرسی و توێژینەوەی تەکنیکی بوارەکە، بی پی ئەنجامی کارەکانیان و لاپتۆپەکانیان بۆ کۆمپانیی نەوتی باکور بەجێهێشت. عێراق هیوای خواستبوو بی پی یارمەتی بدات بۆ سێ هێندەکردنی بەرهەمهێنان لە کێڵگەکانەوە بۆ یەک ملیۆن بەرمیل لە ڕۆژێکدا، کە زیاترە لە یەک لەسەر پێنجی بەرهەمی ئێستای عێراق ودەکاتە لەسەدا یەک لە ئاستی بەرهەمهێنانی جیهانی. بە پێی بەدواداچوونەکانی پەیمانگەی مێدیتریانە بۆ توێژینەوەی هەرێمایەتی، دەستگەیشتن بە زانیارییە بەپێی ئامارەکانی بی پی ئاسان نەبوەو نییە، بەڵام ئاماژەکانی دوای ڕۆیشتنی بی پی لەکەرکوک بۆ حکومەتی عێراق و کۆمپانیای نەوتی باکور هیوا بەخش نەبوە. ئەگەر ئەنجامەکانی توێژینەوەکە هاندەر بونایە بۆ کۆمپانیای بی پی و رۆژئاواییەکان، بێگومان ماوەی مانەوەو کارەکانیان درێژ-دە کردەوە. جگەلەوەش، زۆربەی نەوتی خاوی عێراق لەو ناوچانە بەرهەم دەهێنرێت کە لەلایەن حکومەتی ناوەندی بەغداوە بەڕێوەدەبرێن، لە باشوور و لە بەندەرەکانی باشووری سەر کەنداوەوە هەناردە دەکرێت. دوای ئەوەی داعش لە ساڵی (٢٠١٤) هێڵی بۆڕی کەرکوک- جەیهانی تەقاندەوە، حکومەتی هەرێمیش لە ماوەی (٢٠١٤ بۆ ئۆکتۆبەری ٢٠١٧) ڕۆژانە نیزیکەی ٣٠٠ هەزار بەرمیل نەوتی خاوی لە ڕێگەی هێڵی بۆڕی کوردستان- جەیهانەوە بۆ تورکیا هەناردە دەکرد. بۆچی ڕووسیا مکوڕە لەسەر تەنینەوەی هەژموونی خۆی لەناوچەکەدا؟ ئۆراسیا، یەکێکە لە چەمکە ئاڵۆزەکان، چوونکە هێشتا لە ڕووی جوگرافییەوە شوناسێکی یەکانگیری نییە؛ ئایا مەبەست لێی ئاسیا و ئەوروپایە، یان ئەو ناوچانەی ئاسیاو ئەوروپا بەیەکەوە دەبەستنەوە. هەرچی شوێنێک بێت ڕووسیا و ئێران و عێراق و سوریا پێکەوە خاوەنی زۆرترین یەدەگی نەوت و گازی سرووشتین لە جیهانداو، پێگەو گرنگییان فەرامۆش ناکرێت و، هەژموونی ڕووسیا لەو ناوچانەدا بەر بڵاوە. ئۆراسیا هەر کوێیەک بێ، ڕووسیا هەموو شتێک دەکات تا سیستەمی تاک جەمسەریی و فەرمانڕەوایی جیهان بگۆڕێت، بۆ ئەوەش دەبێ لەو حەوزە ستراتیجییانەی وزەدا ئامادەگی هەبێت کە ڕۆژئاوا تیایاندا هەژموونێکی هەیە. ئۆراسیا هەر کوێیەک بێ، تورکیا لەناو جەرگەیدایەو هەر هێڵێکی وزە ڕووسیا لە هەرێمی کوردستانەوە یان لە عێراقەوە ڕابکێشێت دەبێ تورکیا لایەنێکی سەرەکی گرێبەستەکە بێت (وەک لایەنێکی گرێبەستەکەی نێوان ڕۆس نەفت و هەرێمی کوردستانە). تورکیا دەکەوێتە سەر دەریای ناوەڕاست، دەریای ڕەش و دەڕوانێت بەسەر قەفقاس و ئۆراسیادا، بەشێکە لە ئەوروپا و بەشێکی سەرەکیشە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. رۆبەرت کابلان (Robert D. Kaplan) پڕۆفیسۆرو پسپۆڕی جیۆسیاسیی ئەمریکی لە ساڵی (٢٠١٨) کتێبێکی بە ناونیشانی "گەڕانەوەی مارکۆ پۆڵۆ؛ جەنگ و ستراتیج و بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا لە سەدەی بیستو یەک" دا نووسیوە؛ دۆخەکە بە چرکەساتێکی ڕاگوزەر دەست نیشان دەکا، کە پێویستە لە دوو ئاستدا هەستی پێ بکرێت؛ یەکەم/ ئەمریکا پێویستە لە ئۆقیانوسی ئەتڵەسیدا بەر بە هەژمونی چین بگرێت، لە ئەوروپاش بەر بە ڕاسترەو پۆپۆلیزم. دووەم/ بە بڕوای کاپڵان هەریەک لە جوگرافیا و تەکنەلۆژیا بەریەککەوتنیان هەیە. لێرەوەیە ڕووسیا هەمیشە هەژمونی بەسەر خۆرهەڵاتی ئەوروپادا هەیە، لە خۆرهەڵاتی یٔەوروپا ناڕەزایی دژی سیستەمەکان وایکردوە بزوتنەوە ڕاسترەو و شەعبەوییەکان دەستەڵات بگرنە دەست. ئەمەش بەرژەوەندی ڕووسیا مسۆگەر ئەکات. ئەمە نیشانمان دەدا، ڕووسیا لە هەر جێگەیەک دەبێ کە خۆرئاوا وەک بەرژەوەندیی خۆی لێی بڕوانێت. ئێستا ڕووسیا وای دابنێین ڕووسیا پرۆژەی ئۆراسیای هەیە و ڕێبەرایەتی حەوزەی قەزوین دەکات، هەروەها لە (٢٩ ی ئایاری ٢٠١٤) ەوە یەکێتی ئابوریی ناوچەی ئۆراسیا (EAEU) پێکهینراوە. ئنجا حەوزەی کەنداوی عەرەبی ئەنجومەنی هاریکاری کەنداو (GCC) یان هەیە، لە ساڵی (٢٠١٠) ەوە گازی سرووشتی لە ڕۆژهەڵاتی دەریای سپی ناوەراست دۆزراوەتەوە و بەرهەمهێنەرە سەرەکییەکانی گازی سرووشتی لە ناو دەریاو لە کەنارە ئاوییەکاندا ئیسرائیل، قوبرس و میسرن، ئەوانیش زیاتر لە (٢٠) وڵات لووتکەی گازی ڕۆژهەڵاتی دەریای سپی (EMGF) یان درووستکردوە لە (٢٠١٧) ەوە. هەروەها "چین" لەم ناوچەیە بەگشتی پرۆژەی "پشتێنەی ڕێگا- پشتوێن و ڕێگا" ی هەیە. ئەی کورد لەناو ئەم پرۆژە ستراتیجییانەدا چۆن مامەڵە دەکات؟ نەوت و گازی کوردستان چاوەڕوانی پرۆژەیەکی ستراتیجی لە سەرکردە کوردەکان دەکات وانە مێژووییەکە ئەوەیە چیتر نابێت کورد یاری پێکراو بێ لەلایەن هێزە ناوچەیی و جیهانییەکانەوە: بە درێژایی مێژوویی ناوچەکە، ململانێ لە پێناو ناسنامە، شەڕی تایەفی و هەوڵ بۆ جیابونەوەی "خوزستان" لە ئێران لە ئارادا بووە. بەتایبەتی عەرەب، لە دوای دووەمین جەنگی جیهانی و لە سەردەمی جەنگی سارددا، وەهایان دەبینی بە بێ ساخکردنەوەو یەکلاکردنەوەی خوزستان بەلای خۆیاندا، شتێکی وەهایان نەکردووە کە جێگەی باس بێت. ئەم ناوچەیە قورگی کەنداوە، بۆڕی هەناسەدانی ئێرانە، ڕێڕەوە بۆ هەناردکردنی نەک نەوت بەڵکو بەشێوەیەکی گشتی سەرجەم کاڵا بازرگانییەکان بەرەو خواروو و ڕۆژهەڵاتی ئاسیا. کاتێک ساڵی (١٩٥٥) هەریەکە لە؛ عێراق، تورکیا، ئێران، پاکستان بەسەرپەرشتی شانشینی یەکگرتووی بەریتانیا "پەیمانی بەغدا" یان بۆ بەرگرتن و ڕێگرتن لە بڵاوبونەوەی بیری کۆمۆنیستی و هەژموونی یەکێتی سۆڤییەت واژۆکرد. بەهۆی کودەتای عەبدولکەریم قاسم لە ساڵی (١٩٥٨) و گۆڕینی سیستەمی فەرمانڕەوایی عێراق لە پاشایەتییەوە بۆ کۆماری، هەروەها بەهۆی تەشەنەسەندنی شیوعییەت و هەژموونی سۆڤیەت لە عێراقدا، عێراق کە ئەندامی دامەزرێنەری پەیمانی بەغدا بوو لە ٢٤ ی ئازاری ١٩٥٩ لە پەیماننامەکە کشایەوە. ئەمەش ململانێکەی سەختتر کردەوە؛ ئێران، بۆ ئەوەی عێراق و نەتەوەی عەرەبی سەرقاڵ بکات بە کێشەی کورد و شۆڕشی کوردەوە و "خوزستان"یان لە بیربباتەوە، بەدرێژایی (١٤) ساڵ پاڵپشتی شۆڕشی ئەیلولی کرد. توانی تا ڕادەیەکی زۆر باش سەرکەوتوو بێت لە سەرقاڵکردنی حکومەتە یەکلەدوای یەکەکانی عێراق بە پرسی کوردەوە. ئەگەرچی دواجار شۆڕشی ئەیلول بۆ-خۆی بەڕێبەرایەتی مەلامستەفای بارزانی خاوەنی پەیامی نەتەوەیی و داخوازی ڕەوا بوو لەمەر دیاریکردنی چارەنووسی کوردستان، لەولاشەوە بەڕێژەیەکی زۆرباش کورد توانی هەموو هێزی سەربازیی عێراق سەرقاڵ بکات بەخۆیەوە. یەکێتی سۆڤییەت ڕۆڵێکی بەرچاوی بینی لە ڕێککەوتننامەی ئازاری ١٩٧٠ دا کە سەدام حوسێن ددانی نا بە مافەکانی گەلی کوردداو، بۆ ماوەی چوار ساڵیش ئاگر بەست ڕاگەیەندرا (عێراق ئەوەی دەویست، تا خۆی پڕچەک بکات). عێراق پەیوەندیی لەگەڵ سۆڤییەت بەست، شای ئێران مەترسی پەیداکرد، داوای لە ئەمریکا کرد کورد لەخۆی نیزیک بکاتەوە تا نیزیک نەبنەوە لە سۆڤییەت. لە ٩ ی نیسانی ١٩٧٢ عێراق ڕێککەوتنی لەگەڵ سۆڤییەت کرد بۆ کڕینی چەک، تاخۆی بەهێزکرد بۆئەوەی شەڕدەست پێبکاتەوە بیانوویەک پێویست بوو، یاسایەکیان لە لە شوباتی ١٩٧٤ خستە بەردەست شۆڕش بۆ ئیمزاکردنی حوکمی زاتی، بێ ئەوەی پرسی دیاریکردنی سنوری تێدا بێ. هەر بەهۆی پرسی کوردەوە سەددام حوسەین پەنای بردە بەر شای ئێران و ڕێککەوتننامەی جەزائیری لە ساڵی (١٩٧٤) دا واژۆکرد، کە تیایدا عێراق دەستی لە بەشێک لە سنوری ئاویی خۆی لە "شەتولعەرەب" هەڵگرت بۆ ئێران. دوای ئەوەی شۆڕشی ئەیلول لەو گەلەکۆمەکییە ناوچەییەدا خامۆش کرا. ئینجا سەددام حوسەین لە رێککەوتنەکە پاشگەزبۆیەوەو جەنگی عێراق- ئێران هەڵگیرسا (سەدام هەڵیگرساند) و (٨) ساڵی خایاند. بەم پێیە، هەر پرسی کوردیش بوو بووە هۆی ئەوەی جەنگی دووەمی کەنداو بەرپابێت. جیهان بینی ئەمریکا بەرانبەر کورد هینری کیسنجەر لەسەردەمی جەنگی سارددا دای ڕشتۆتەوە، ئەم دیدگایەش لە میانەی کۆبونەوەیەکدا لەگەڵ ڕیتچارد هێلمس، باڵوێزی ئەو کاتەی ئەمریکا لە ئێران، لە تەموزی ١٩٧٣دا باس دەکات. لەوێدا کیسنجەر هاوکێشەی پەیوەندی کورد و ئەمریکا وێنادەکات کە دەبێت تا ئەو ئاستە پاڵپشتی کورد بکرێت کە فشار بخاتە سەر نەیارەکانی ئەمریکا. نابێت ئەو فشارە بگاتە ئاستێک گۆڕانکاریی لە سیستەمی ناوچەکەدا دروست بکات. بۆیە دەبێت پشتیوانییەکە سنووردار بێت. تا ئێستاش شێوازی "پشتیوانی سنوردار" لە ئەمریکاوە بۆ کوردستان پەیڕەو دەکرێت. بۆیە شۆڕشی کوردستان کۆتایی پێ هات، چوونکە باوەڕی ڕێبەری کۆچکردوو مەلا مستەفا وا بوو هەر جووڵەیەک بە بێ پاڵپشتی ئەمریکا یان سۆڤییەت سەرکەوتوو نابێت. هایدرۆکاربۆن، ئاسایشی هەرێمی کوردستانی خستۆتە مەترسییەوە پانۆڕامای ڕووداوەکان، لە دوای ساڵی (٢٠١٧) ەوە، کێرڤی ئابوریی سیاسیی و ئاسایشی هەرێمی کوردستانیان بەرەو داکشان بردوە: * لە سێپتەمبەری ٢٠٢١ دا، ویلایەتە یەکگرتوەکان، بە بڕی (٢٥٠) ملیۆن دۆلار پاڵپشتی دارایی کێڵگەی گازیی کۆرمۆری کردوە، ئەوەش بۆ فراوانترکردنی وێستگەکانی کێڵگەکە (کە بە KH250) ناسراوە. چاوەڕێ دەکرێ لە کۆتایی (٢٠٢٤) دا ئاستی بەرهەمی ئەم کێڵگە سەرەکییە بگاتە (٧٥٠) ملیۆن پێ سێجا لە ڕۆژێکدا و، ساڵی دواتریش هەنگاو بنێ بەرەو (١) ملیۆن پێ سێجا گازی سرووشتی ڕۆژانە. کێڵگە کۆمپانیای کرێسنت پێترۆلیۆمی ئیماراتی لە ساڵی (٢٠٠٧) ەوە کاری تیادەکات. * لە ساڵی (٢٠٢١) ەوە، هەرێمی کوردستان و تورکیا بەیەک بڕو ئاڕاستە پەیوەندییەکانی لەگەڵ وڵاتانی کەنداو بەرەو پێشتر دەبەن، ڕاپۆرتەکان باس لەوە دەکەن کە سەرکردایەتی حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕۆڵێکی ناوەندیی هەبووە لە ئاسانکاری گفتوگۆی ڕاستەوخۆی نێوان تورکیا و ئیمارات، ئەگەرچی ئەمە ڕەنگە ڕۆڵێکی لاوەکییانە بێت، بەڵام ڕاپۆرتکردن لە سەر بەشدارییەکی هەرێمی کوردستان بەڵگەی هەڵسوڕانی ڕۆڵێکی ناوەندییە لە لایەن هەرێمی کوردستانەوە. * سەرەتای شوباتی ٢٠٢٢، نێچیرڤان بارزانی، سەرۆکی هەرێمی کوردستانی عێراق، گەشتێکی بۆ ئەنقەرە کرد بۆ تاوتوێکردنی پەیوەندییە نزیکەکانی وزە لەگەڵ سەرۆک کۆماری تورکیا ڕەجەب تەیب ئەردۆغان. هەر لەو مانگەدا هەرێمی کوردستان ڕایگەیاند کە تۆڕی بۆڕی غازی خۆی بەرەو سنووری تورکیا درێژ دەکاتەوە، لە ڕێگەی بۆرییەکی ١١٢ میلییەوە زامنی دابینکردنی بەرفراوانی غاز دەدات. ئەمە هەنگاوێک بوو وەک بوێریکردنی تواناکانی هەناردەکردنی کوردستان دەرکەوت، هەروەها ئەوەی نیشاندا، کە پێگەی تورکیا وەک ناوەندێکی سەرەکی دابینکردنی غاز، بەتایبەتی بۆ بازاڕەکانی ئەوروپا بابەتێکە هەموو کات بیرلێکراوەیە. دوو هەفتە دوای سەردانەکەی نێچیرڤان بارزانی بۆ ئەنقەرە، لە میانەی سەردانێکدا بۆ قەتەر و ئیماراتی یەکگرتووی عەرەبی، مەسرور بارزانی سەرۆکوەزیرانی هەرێمی کوردستان تاوتوێی تواناکانی غازی کوردستانی کرد. لە (٢٠٢٢ و ٢٠٢٣) سەرۆکی هەرێم و سەرۆکی حکومەتی هەرێم پێکەوەو بە جیاجیا (١١) جار سەردانی ئیمارات و قەتەریان کردوە. * ئەو جووڵانەی سەرەوە بە بێ مەترسیی و ئاڵەنگاریی نەبوون، ئەوە بوو کە ئێران و گرووپە شیعییە- میلیشیاکان لە عێراق (بە ئاگاداری ڕووسیا)، بە ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ چەندین هێرشی ئاشکرایان کردۆتە سەر کەرتی وزەی هەرێمی کوردستان. لە ئۆکتۆبەری ٢٠٢٢ ەوە تا جانیوەری ٢٠٢٣ سێ جار بە کاتیۆشا و درۆن هێرش کراوەتە سەر کێڵگەی کۆرمۆر. لە ١٣ ی مارسی ٢٠٢٢ دا ئێران (١٢) مووشەکی نا بە شوێنی نیشتەجێبونی "شێخ باز بەرزنجی" خاوەنی گرووپی کۆمپانیاکانی کار لە هەولێری پایتەختی هەرێمی کوردستان (٤٠٪ ی هێڵی بۆڕی کوردستان کارگرووپ و ٦٠٪ ی ڕووس نەفت خاوەندارێتی دەکەن). هەرێمی کوردستان، بەدەست دابەشبوونی سیاسیی- ناوخۆییەوە دەناڵێنێت. بەپێی راگەیەنراوی بافڵ تاڵەبانی، سەرۆکی یەکێتیی نیشتیمانیی کوردستان لە ٢٨ ی نیسانی ٢٠٢٢ دا، لە ئەنجامی كۆبوونەوەی لەگەڵ نوێنەر، نێردەی دیپلۆماسیی وڵاتانی بیانی، رێكخراو و ئاژانسە نێودەوڵەتییەكان لە ھەرێم رایگەیاند "ئەگەر گرێبەستی گازی سرووشتی بە شەفافی و بێ ئاگایی ئەوان بە ڕێوە بچێت، ئەوا دەبێت بەسەر لاشەی بافڵ جەلال تاڵەبانیدا بۆری غاز هەناردەی دەرەوە بكرێت. هەر هەفتەیەک دوای ئەم هەڕەشەیەی سەرۆکی یەکێتی، تیرەکان هەناوی حیزبەکەی بافڵ تاڵەبانیان پێکا؛ گەورەترین بەرپرسی ئەمنی سەر بە حیزبەکەی بافڵ تاڵەبانی کە لە دۆسییە هەستیارەکاندا کاری کردوە، لە ناوچەی سولەیمانییەوە بەرەو هەولێر و ژێردەستەلاتی پارتی دیموکراتی کوردستان هەڵهات. دەرئەنجام ڕووسیا، توانیویەتی تا ئاستێکی زۆر لە عێراقدا بچێتە پێش، بەگشتی دەست و سەری ڕووسیا لەناو خوانی وزەی عێراق و هەرێمی کوردستاندایە. بەڵام ڕێگای بەهێزکردنی پەیوەندییە بازرگانی و وەبەرهێنانەکانی نێوان ڕووسیا و عێراق بارگاویکراوە بە تەحەددای ناوخۆیی و دەرەکی. گرژییە جیۆپۆلەتیکییەکان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، لەگەڵ سزا نێودەوڵەتییەکان، تەحەدای بەرچاو بۆ پەیوەندییە ئابوورییەکانی ڕووسیا و عێراق دروست دەکەن. هەروەک "مایکڵ بارانتشیک"یش لایوایە، گەشتکردن بەم ئاڵۆزییە جیۆپۆلەتیکییانەدا پێویستی بە بەشداریکردن لە گفتوگۆی بەردەوام هەیە لەسەر ئاستی دوولایەنە و ناوچەیی بۆ چارەسەرکردنی نیگەرانییە جیۆپۆلەتیکییەکان و پەروەردەکردنی ژینگەیەکی سەقامگیر بۆ هاوکاری ئابووری. بەربەستە داراییەکان، لەوانەش سنووردارکردنەکانی سزا نێودەوڵەتییەکان و نەبوونی ژێرخانی دارایی بەهێز، ڕێگری لە ڕەوتی بازرگانی و وەبەرهێنانەکانی عێراق و ڕووسیا دەکەن. گەڕان بەدوای میکانیزمە داراییە جێگرەوەکاندا و بەهێزکردنی ژێرخانی دارایی دەتوانێت ئاسانکاری بۆ ڕەوتی بازرگانی و وەبەرهێنان بکات، ئەمەش کاریگەرییەکانی ئەم بەربەستە داراییانە کەمدەکاتەوە. جگە لەوەش ژینگەی ڕێکخستنی کاروبارە سیاسی وئابوریی و ئەمنییەکانی عێراق دەتوانێت ئاستەنگ بۆ وەبەرهێنەرانی ڕووسیا دروست بکات. ڕێکخستنی پرۆسەکانی ڕێکخستن و دڵنیابوون لە شەفافیەت زۆر گرنگە بۆ ڕاکێشانی وەبەرهێنان و پەرەپێدانی هاوکاری ئابووری. کەرتی وزەی هەرێمی کوردستان، دۆخی خراپی ئابوریی و دابەشبوونە ناوخۆییەکان لە هەرێمێکی وادا، چاوەڕوانی پرۆژەیەکی ستراتیجیی- گشتگیریی هەمەلایەنە دەکات، بۆ ئەوەی سەرچاوە سرووشتییەکانی خۆی بوێرتر بکات و توانای هەبێت وەرچەرخانێکی جیۆپۆڵەتیکیی ئەنجام بدات، تا لەو ڕێگەیەوە خاڵی بەهێزی سیاسیی، ئابوریی ، دیبلۆماسی و ئەمنی زیاتر بۆ خۆی تۆمار بکات. * دکتۆرا لە پەیوەندییە ئابورییە نێودەوڵەتییەکان، بەڕێوەبەری پەیمانگەی مێدیتریانە بۆ توێژینەوەی هەرێمایەتی.
.jpg)
درەو: "ئێستا لە 80%ی بەنزینی بەنزینخانەكان لە گۆڕەپانەكاندا درووستدەكرێت، بەنزین لەدەرەوە هاوردە ناكرێت ئەوەی رۆژانە لە ئێرانەوە هاوردەدەكرێت مادەكانی تایبەت بە بەرزكردنەوەی ئۆكتانی بەنزینەو لە گۆڕەپانەكانی (سلێمانی و هەولێر و دهۆك) تێكەڵ بە نەفتا دەكرێت و بەنزینی لێ بەرهەم دەهێندرێت، لە باشماخەوە بۆ هەرتەنێك (60) دۆلار وەردەگیرێت بۆ كۆمپانیاكانی سەربە یەكێتی، لە حاجی ئۆمەرانەوە بۆ هەر تەنێك (150) دۆلار وەردەگیرێت بۆ كۆمپانیاكانی سەربە پارتی، ئەگەر لە سلێمانیشەوە بچێت بۆ هەولێر ئەوا (90) دۆلار بۆ هەر تەنێك وەردەگیرێت" ئەمە وتەی بازرگانێكی هاوردەی مادەكانی تایبەت بە بەرزكردنەوەی ئۆكتانی بەنزینە كە بۆ (درەو) قسەی كردووە. بەنزینی هەرێم چۆن بەرهەمدێت؟ هەرێمی كوردستان رۆژانە پێویستی بە (6 بۆ 7) ملیۆن لیتر بەنزین هەیە، لە ئێستادا زۆرینەی لەناوخۆی هەرێمی كوردستاندا بەرهەم دەهێندرێت، كە لە نەفتای ناوخۆی هەرێم و مادەی (ئۆكتان بوستەر)ی تایبەت بە بەرزكردنەوەی كوالێتی بەنزین درووست دەكرێت و هەمووی لە ئێرانەوە دەهێندرێت. (درەو) گفتوگۆی لەگەڵ یەكێك لە بازرگانەكانی سوتەمەنی كردووە كە مادەكانی تایبەت بە بەرزركردنەوەی كوالێتی بەنزین لە ئێرانەوە دەهێنێت، ووردەكاری هاوردەكردنی ئەو مادانە باس دەكات كە لە ئێرانەوە دەهێندرێت و لە هەرێمی كوردستان تێكەڵ بە نەفتا دەكرێت و دەخرێتە بازاڕەوە. بە وتەی ئەو بازرگانە، هەرێمی كوردستان لە وەرزی هاویندا پێویستی بە (7.5 بۆ 8.5) ملیۆن لیتر بەنزین هەیە، بە هەرسێ جۆری (نۆرماڵ، موحەسەن، سۆپەر)، بەڵام لە وەرزی زستاندا هەرێمی كوردستان پێویستی بە (6 بۆ7) ملیۆن لیتر بەنزین هەیە، ئەو بەنزینانەی لە ناوخۆی هەرێمی كوردستان بەرهەم دەهێندرێت دوو جۆرە: یەكەم بەرهەمی پاڵاوگە گەورەكان: ژمارەیەكی پاڵاوگەی گەورە هەیە لە هەرێمی كوردستان كە توانای بەرهەمهێنانی بەنزینیان هەیە لەوانە: • باڵاوگەی بازیان رۆژانە ملیۆنێك لیتر بەنزین بەرهەم دەهێنێت و بۆ عێراقی دەپاڵێوێت. • پاڵاوگەی كار رۆژانە دووملیۆن و 500 هەزار لیتر بەرهەم دەهێنێت و بەشێكی زۆری بۆ عێراقە. • پاڵاوگەی لاناز رۆژانە ملیۆنێك لیتر بەنزین بەرهەم دەهێنێت بەشێكی دەخرێتە بازاڕەوە. بە هەرسێ پاڵاوگەكە رۆژانە بڕی (4.5) ملیۆن لیتر بەنزین بەرهەمدەهێنن، ئەوەی دەمێنێتەوە لە ئێران یان لە ئیمارات یان لە رووسیا، دەهێندرێت، بەڵام زیاتر لە دوو ساڵ دەبێت بەنزین نەهاتووە لەو وڵاتانەوە، تەنیا (ئۆكتان بووستەر) لە ئێرانەوە دێت، بەتایبەت ئەو مادانەی كە تایبەتن بە بەرزكردنەوەی كوالێتی و ئۆكتانی بەنزین. دووەم: بەرهەمهێنانی بەنزین لە گۆڕەپانەكان ئێستا بەشی زۆری نزیكەی (80%)ی بەنزینی بەنزینخانەكانی هەرێمی كوردستان لە گۆڕەپانەكانی (هەولێر ، سلێمانی، دهۆك) بەرهەم دەهێندرێت، ئەو بەنزینەی بەرهەم دەهێندرێت لە (نەفتا) و (ئۆكتان بوستەر) بەرهەم دەهێندرێت. بە وتەی ئەو بازرگانەی سوتەمەنی كە خۆی ئەو مادانە لە ئێرانەوە دەهێنێت بەم شێوەیە باس لە بەرهەم هێنانی بەنزین دەكات لە گۆڕەپانەكاندا. رۆژانە هەزار تا دوو هەزار تەنكەر ئەو مادانە لە ئێرانەوە دەهێندرێت، مادەكان جۆراو جۆرن هیچی بەنزین نین، بەڵكو ئەو مادانەن كە بۆ بەرزكردنەوەی كوالێتی بەنزین بەكار دێت. ئەو مادانەی لە ئێرانەوە دێت ئێمە لە بازاڕدا بە (ئۆكتان بوستەر) ناوی دەبەین كە مادەیەكە بۆ بەهێزكردن و زیادكردنی ئۆكتانی بەنزینە ئەویش جەند جۆرێكی هەیە لەوانە: • (میتانۆڵ) بەنزینی نورماڵی لێدرووستی دەكرێت كوالێتی باش نیە، بۆنی دێت . • (ئێن تی بی) مادەیەكی ترە بۆ درووستكردنی بەنزینی موحەسەن. • (ریفۆرمێنت) و (ئارۆ) چاكسازی لە بەنزیندا دەكات . سەرجەمی ئەو مادانە تێكەڵی نەفتاكەی كێڵگەی نەوتی كۆرمۆر لە قادر كەرەم دەكرێت كە كۆندیسەیتیشی پێدەوترێت، لە ئێستادا رۆژانە (20) هەزار بەرمیلەو لە گۆڕەپانەكان تێكەڵ دەكرێت. چۆن تێكەڵ دەكرێت؟ بە وتەی ئەو بازرگانەی سوتەمەنی كە لە ئێرانەوە مادەكانی تایبەت بە بەرزركردنەوەی كوالێتی بەنزین دەهێنێت دەڵێت: ئەو مادانە لە ئێرانەوە دەهێندرێن و لە گۆڕەپانەكانی (تانجەڕۆی سلێمانی، ناوچەی گوێری هەولێرو لە گۆڕەپانەكانی دهۆك) تێكەڵ دەكرێن. پرۆسەی تێكەڵكردنی ئۆكتان بوستەر و نەفتا بەم شێوەیەیە. • ئەگەر بتەوێت بەنزینی نۆرماڵ درووست بكەیت پێویست دەكات یەك تانكەر نەفتا بە یەك تانكەر و نیو ئۆكتان بوستەر تێكەڵ بكەیت، ئینجا ئۆكتانی نۆرماڵ دەبێتە (93). • ئەگەر بتەوێت بەنزینی موحەسەن درووست بكەیت پێویست دەكات یەك تانكەر نەفتا بە دوو تانكەر ئۆكتان بوستەر تێكەڵ بكەیت ئەوكات ئۆكتانەكەی دەبێتە (95). • ئەگەر بتەوێت بەنزینی سوپەر درووست بكەیت پێویست دەكات یەك تانكەر نەفتا بە سێ تانكەر ئۆكتان بوستەر تێكەڵ بكەیت ئەوكات ئۆكتانەكەی دەبێتە (98). بەڵام ئەو ئۆكتانانەی لە بەنزینخانەكاندا هەیە هیچی راستەقینە نین، چونكە ئامێرەكان باش نین و راستی ناخوێننەوە، بۆ نمونە من بە ستانداردی جیهانی بەنزینم كڕیوە ئۆكتانەكەی (87) بووە لە كوردستان جارێكی تر بە ئامێرەكانی ئێرە پیواومە ئۆكتانەكەی (93)ی خوێندووەتەوە، واتا ئامێرەكانی تایبەت بە خوێندنەوەی ئۆكتان لێرە (5 بۆ 6) پلە زیاتر دەخوێندرێتەوە. ئەو نەفتایەی لەگەڵ ئۆكتان بوستەر تێكەڵ دەكرێت و دەكرێت بە بەنزین بەشی زۆری لە كێڵگەی كۆرمۆرەوە دەهێندرێت و بەشێكی كەمیشی هی پاڵاوگە بچووكەكانن. نزیكەی (300) پاڵاوگەی بچوك هەیە لە هەرێمی كوردستان كە رەنگە تەنیا (20) دانەیان مۆڵەتی رەسمیان هەبێت. ئەوانە پاڵاوگە نین هەر ناویان پاڵاوگەیە، بەغداد مۆڵەت بە هیچ پاڵاوگەیەك نادات ئەگەر لە (50) هەزار بەرمیل كەمتر بپاڵێوێت. ئەوانە رۆژانە رەنگە (100 بۆ 200) تەن بپاڵێون، بۆیە ئەوانە ئەگەر نەوتی خاو هەبێت، ئەوا نەفتا و نەوتی رەش و گازوایل بەرهەم دەهێنن بەڵام هەمووی بە كوالێتی خراپ، ئەو پاڵاوگە بچوكانە ئەگەر نەوتی خاو هەبێت بۆ ناوخۆ كار دەكەن ئەگەر نەوتی خاو نەبێت كارناكەن. مادەكان چۆن لە ئێرانەوە دەهێندرێن؟ ئەو بازرگانەی سوتەمەنی شێوازی كڕین و هاوردەركردنی مادەكانی (ئۆكتان بوستەر) بۆ (درەو) روون دەكاتەوە: ئەو مادانە لە شارەكانی ئێران بە موزایەدەی ئاشكرا دەفرۆشرێت و تەندەرین دەكرێت، لەوێ ئێمەی بازرگاكانی كورد بەشداری لە تەندەرەكاندا دەكەین، تەنیا هەر ئێمە نین ئەفغانی و پاكستانیش بەشداری دەكەن، هەموو هەفتەیەك تەندەر هەیە، ئەوەی تەندەرەكەی بۆ دەردەچێت لە دوبەی پارەكە بە درهەم تەسلیم دەكات، بەكاش وەری دەگرن، دواتر نوسراو پیشان دەدەین كە پارەكەمان رادەستكردووە، پاشان پرۆسەی باركردنی مادەكان دەست پێدەكات، لە بەشێك لە شارەكانی ئێران ئەو تەندەرانە دەكرێت، لە شاری ئاراك لە بەندەر ئیمام، لە ئابادان، تاران، بار دەكەین. جاران هەرچەند مادەمان بویستایە هەبوو، بەڵام ئێستا كەمە جاری وا هەبووە (110) هەزار تەنمان كڕیوە جاری وا هەبووە (200) تەنمان بۆ دەرچووە، سەبارەت بە نرخەكەشی بۆ نمونە ئێستا ئەمڕۆ تەنێكی (ئۆكتان بوستەر) لە ئێران لە نێوان (700 بۆ 800) دۆلاردایە رۆژانە لانی كەم (هەزار) تەن دێت بۆ هەرێمی كوردستان، دوای باركردن لە ئێران راستەوخۆ لە رێگای باشماخ و حاجی ئۆمەرانەوە هاوردەی هەرێمی كوردستان دەكرێت. ئەگەر پاڵاوگە گەورەكان بەنزینەكە بدەنە بەغداد ئەوا لە گۆڕەپانەكاندا (7.5) ملیۆن لیتر بەنزین بەرهەمدەهێندرێت و ئەگەر ئەوانیش بەنزینەكەیان بخەنە بازاڕەوە ئەوا نزیكەی (3.5 بۆ 4) ملیۆن لیتر بەرهەمدەهێندرێت. بەرزی نرخی بەنزین لە بازاڕەكاندا پەیوەندی بە بۆرسەی جیهانیەوە هەیە، بۆ نمونە بەنزین كە لە ئێرانەوە دەهێنرێت بۆ لیترێك بەنزینی موحەسەن، هەزار دینار دەكەوێت لە گۆڕەپانەكاندا (50) دیناری دەخرێتە سەرو لە بەنزینخانەكانیشدا (100) دیناری دەخرێتە سەر، هێنانی بەنزین و بەرهەمهێنان و تێكەڵكردنی بۆ هەر لیترێك بڕێك پارە دەكەوێت بەم شێوەیە: • نۆرماڵ: 850 دینار دەكەوێت • موحەسەن: هەزار دینار دەكەوێت • سوپەر: 1200 دینار دەكەوێت چۆن هاوردە دەكرێت؟ بە وتەی ئەو بازرگانەی سوتەمەنی هەركەسێك بیەوێت باری مەواد (ئۆكتان بوستەر) بهێنێت لە ئێرانەوە دەتوانێت، بەڵام دەبێت پارەكە بداتە كۆمپانیای دیاریكراو كە ئەو كۆمپانیایە مۆڵەتی هاتنە ناوەوەی هەیە، لە سلێمانی كۆمپانیایەكی تایبەت بە یەكێتی مۆڵەتەكە دەدات و پارەكە وەردەگرێت لە هەولێریش كۆمپانیاییەكی تایبەتی پارتی پارەكە وەردەگرێت و مۆڵەتەكە دەدات. هەرچی مۆڵەتی هەناردەو هاوردەیە هەموو مۆنۆپۆڵی یەكێتی و پارتیە، واتا مۆڵەتی هێنانی مەواد و مۆڵەتی بردنی هەر موشتەقاتێكی نەوتی هی كۆمپانیاكانی حزبەو كۆمپانیاكانی تر لەوانی دەكڕنەوە، ئێمە وەك خاوەنی كۆمپانیاكان و بازرگانیەكە خۆمان دەیهێنێن، بەڵام مۆڵەتەكە بەناوی كۆمپانیاكانی حزبەوەیە لە هەولێرو سلێمانیش هاوردەو هەناردەی دەكەین. ئەگەر مادەكان لە رێگای باشماخەوە هاوردە بكرێن ئەوا (60) دۆلار بۆ هەر تەنێك وەردەگیرێت و پارەكە بۆ كۆمپانیاكەی یەكێتیە، ئەگەر لە رێگای دەروازەی حاجی ئۆمەرانەوە هاوردە بكرێت ئەوا (150) دۆلار وەردەگیرێت و بۆ كۆمپانیاكەی پارتی دەبێت، خۆ ئەگەر لە سلێمانیەوە بچێتەوە بۆ هەولێر ئەوا (90) دۆلاری بۆ هەر تەنێك لێوەردەگیرێت لەبەر ئەوەی یەكسانی بكەنەوە بە (150) دۆلارەكەی حاجی ئۆمەران، واتا (90 دۆلار + 60)دۆلاری باشماخ دەكاتە (150) دۆلار. لەو (60) دۆلارەی بۆ كۆمپانیا حزبیەكان دەچێت نزیكەی (20) هەزار دیناری دەدرێتە حكومەت بۆ گومرگ و باج، ئەوەی دیكەی بۆ كۆمپانیاكانی حزبە. دوای هاوردەكردنی لە دەروازەكانەوە دەبرێنە گۆڕەپانەكانی (تانجەڕۆی سلێمانی و گوێری هەولێر) لەوێ هەر ئۆتۆمبێلی (100) دۆلاری لێوەردەگیرێت، كە ئەوانیش هی كۆمپانیاكانی حزبە لە سلێمانی بۆ یەكێتی و لە هەولێر بۆ پارتی. لە پرۆسەیەكدا چەندین لایەن سودمەند دەبن، پشكی زیاتر بۆ كۆمپانیاكانی حزبە دواتر بازرگاكانان بەشێكی كەمیشی بۆ حكومەتە: • ئێمە لە حكومەتی ئێرانی دەكڕین و ئەوان سودمەند دەبن • كۆمپانیای گواستنەوە بۆمان دەگوازێتەوە سود مەند دەبێت. • كۆمپانیای كارگوزاری بۆمان دەكڕێت سودمەند دەبێت. • بازارگانان بازرگانی پێوە دەكەن و هاوردەی دەكەن سودمەند دەبن لێی • خاوەن گۆڕەپانەكان لێی سودمەند دەبن • خاوەن بەنزینخانە لێی سودمەند دەبن • خاوەن مۆڵەت كە بۆ كۆمپانیاكانی حزبە لێی سودمەند دەبن. ریسكی تەندروستی ئەو مادانە ئەو مادانەی كە لە ئێرانەوە دەهێندرێن بۆ بەرزكردنەوەی كوالێتی بەنزین و تێكەڵكردنی بە نەفتا ریسكی تەندروستی هەیە رێژەی كیبریتەكەی بە(PPF) دەپێورێت لێرە رێژەی كبریتەكە بەرزە لەبەر ئەوەی نەفتای قادر كەرەم و نەفتای گۆڕەپانەكان لە سەدا 90% دەبێت (دیستۆڵەیشن) دڵۆپەكردن و توانەوەی نەوت بكرێت بۆ ئەوەیە كە غازەكەی لێبگیرێت و كیبریتەكەی لێبگیرێت بەڵام ئەو پرۆسەیە ناكرێت یەكسەر تێكەڵ دەكرێت بۆیە (PPF)یەكەی (200 بۆ 300)ە بەڵام لە ئەوروپا(PPF)كەی (10)یە بۆیە زۆر جیاوازە، بەرزی رێژەی كبریت زۆر كێشەیە، ستانداردی جیهانی (10)، (PPF)ە بەڵام لە هەرێمی كوردستان (200 بۆ 300)، (PPF)ە، ئەمەش مەترسی تەندروستی زۆر دەكات. قاچاغچێتی بەنزین لە كفری پێش روخانی بەعس لە 2003، هاوڵاتیان قاچاغی هێنانی بەنزین لە كفری ببوە دیاردەیەك كە چەندین كوژراویان هەبوو لەو رێگایە، دوای زیاتر لە 20 ساڵ ئێستا جارێكی تر قاچاغچێتی بەنزین لە رێگای كفریەوە دەستی پێكردووەتەوە. حكومەتی عێراق بە (425) دینار لیتری بەنزین دەداتە بەنزینخانەكان و ئەوانیش دەیدەن بە (450) دینار، ئەو بەنزینخانانە بەنزینی زۆر وەردەگرن كە لێیان زیاد دەبێت بە تەنكەر و دوو تەنكەر دەیفرۆشن و كەسانی دیكەش بە قاچاغ دەیهێنن بۆ هەرێمی كوردستان، زۆربەی ئەو تەنكەرانە لە سنوری كفرییەوە بە قاچاغ داخل دەبن بەڵام زۆرنیە رەنگە رۆژانە ( 10 بۆ 20) تانكەر بەنزین بە قاچاغ بێت، چونكە دەسناكەوێت حكومەتی عێراقی چاودێری لەسەر داناوە.
.png)
راپۆرت: درەو دوای زیاتر لە ساڵێك مشتومڕو دواكەوتنی هەڵبژاردن لە كوردستان، هێشتا كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان‌و چۆنیەتی دابەشكردنی بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردن یەكلانەبووەتەوە، ئەم بابەتە لەسەرەتاوە خاڵی سەرەكی ناكۆكی نێوان پارتی‌و یەكێتیی بوو، ئێستا دادگای فیدراڵی عێراق دەیەوێت یەكلای بكاتەوە، توركمان‌و مەسیحییەكان ژمارەیان چەندە لە هەرێمی كوردستان ؟ له‌ڕووی جوگرافییەوە چۆن دابەشبوون ؟ ژمارەی دەنگەكانیان لە یەكەم هەڵبژاردنەوە‌و بۆ دوا هەڵبژاردن چۆنە ؟ وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. چارەنوسی هەڵبژاردن‌و كورسی پێكهاتەكان هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان دەبوو لە رۆژی 1ی تشرینی دووەمی 2022دا بەڕێوەبچێت، بەهۆی ناكۆكی پارتی‌و یەكێتیی لەسەر هەمواری یاسای هەڵبژاردن‌و كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێم، ئەم هەڵبژاردنە لەوادەی خۆیدا نەكرا. دواكەواتنی هەڵبژاردن لەوادەی خۆی، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی ناچاركرد، بۆ جاری دووەم مەرسوم دەربكات‌و وادەیەكی نوێ بۆ هەڵبژاردن دیاری بكات، كۆتاییەكانی ئازاری ئەمساڵ سەرۆكی هەرێم مەرسومی دووەمی دەركردو رۆژی 9ی تشرینی یەكەمی 2002ی بۆ سازدانی هەڵبژاردن دیاریكرد، لەماوەی مانگی ئازار بۆ تشرینی یەكەم، لایەنە سیاسییەكانی هەرێم لە بارەگای سەرۆكایەتی هەرێم چوونە ناو زنجیرەیەك كۆبونەوە بۆ رێككەوتن لەسەر ئەنجامدانی هەڵبژاردن، بەڵام نەگەیشتنە رێككەوتن، بەتایبەتیش پارتی‌و یەكێتیی. لە پرسی دواكەوتنی هەڵبژاردندا، یەكێك لەخاڵە سەرەكییەكانی ناكۆكی لەنێوان پارتی‌و یەكێتیی كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان بوو، ئەم ناكۆكییە تاوەكو ئێستاش بەردەوامە‌و رەنگە دواجار سەربكێشێت بۆ ئەوەی بۆ جاری سێیەم هەڵبژاردن لە كوردستان دوابكەوێت، كە بڕیارە 25ی شوباتی 2024 بەڕێوەبچێت. "كۆتا" بەواتای تەرخانكردنی رێژە یان ژمارەیەك كورسی دێت بۆ پێكهاتەیەكی رەگەزیی یان نەتەوەیی‌و ئاینیی لە پەرلەمان‌و ئەنجومەنە لۆكاڵییەكان، رێوشوێنێكی كاتییە‌و ئامانج لێی ئەوەیە گرەنتی بەشداری پێكهاتەیەكی كۆمەڵایەتیی بكرێت لە بەشداریكردن لە بڕیاردا لەناوچەیەكی جوگرافی دیاریكراو. توركمان‌و ترسی دابەشبوونی كورسییەكان ئایدن مەعروف وەزیری هەرێمی كوردستان بۆ كاروباری پێكهاتەكان كە سەربە (بەرەی توركمانی)یە، ئەمڕۆ كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانی كرد، تێیدا دژایەتی پێكهاتەكانی بۆ دابەشكردنی كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردن راگەیاند. ئایدن مەعروف دەڵێ" ئێمە لەگەڵ ئەوەدا نین كورسی كۆتای پێكهاتەكان لەسەر بنەمای جوگرافی دابەشبكرێت، چونكە لە كوردستان پێكهاتەكان وەكو نەتەوە كورسی كۆتایان بۆ تەرخان كراوە نەك وەكو ئاین". نیسانی ئەمساڵ كاتێك دانوستانی پارتی‌و یەكێتیی لەبارەی هەمواری یاسای هەڵبژاردن چڕبووەوە، بەتایبەتیش لەسەر چۆنیەتی دابەشكردنی (11) كورسییەكەی "كۆتا"ی پێكهاتەكان بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا (ئەوكات پارتی‌و یەكێتیی رێككەوتبوون لەسەر ئەوەی هەرێم بكرێت بە چوار بازنەی هەڵبژاردن)، بۆ یەكلاكردنەوەی ئەم ناكۆكییە، نەتەوە یەكگرتووەكان بەشداری لە دانوستانەكانی پارتی‌و یەكێتیدا دەكرد، نەتەوە یەكگرتووەكان پێشنیازی ئەوەی كرد كورسییەكی پێكهاتەی توركمان بدرێت بە پارێزگای سلێمانی (كفری)، بەڵام نوێنەرانی پێكهاتەی توركمان ئەم پێشنیازەیان رەتكردەوە. مەترسی سكاڵاكەی یەكێتیی لە دادگای فیدراڵی عێراق بۆ توركمانەكان هەرلەوەدا نییە كورسی "كۆتا"ی توركمان بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا دابەشبكرێت، مەترسییەكە رەنگە سەربكێشێت بۆ هەڵوەشاندنەوەی یەكجارەكی "كۆتا"ی توركمانەكان، بۆیە هێزە نەریتییەكانی ناو ئەم پێكهاتەیە بەمدواییە هەوڵەكانیان چڕكردوەتەوە بۆ رێگریكردن لەم ئەگەرە، تەنانەت لەگەڵ باڵیۆزی توركیاش گفتوگۆیان لەسەر ئەم بابەتە كردووە. پێكهاتەی توركمان لە هەرێمی كوردستان، جگە لە (5) كورسی "كۆتا"ی پەرلەمان، لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمدا پۆستێكی وزارییان وەرگرتووە كە پۆستی وەزیری هەرێمە بۆ كاروباری پێكهاتەكان‌و (ئایدن مەعروف) پۆستەكە بەڕێوەدەبات. توركمان لە كوردستان لەسەر ئاستی عێراق توركمانەكان وەكو پێكهاتەی سێیەم لەدوای (عەرەب‌و كورد) ئەژماركراون‌و كورسی "كۆتا"یان لە پەرلەمان بۆ تەرخان نەكراوە، لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان وەكو پێكهاتەی دووەم ئەژماركراون، بەڵام (5) كورسی "كۆتا"ی بۆ تەرخان كراوە. بەپێی قسەی هەندێك لە بەرپرسانی ئەم پێكهاتەیە، ژمارەی توركمانەكان لە هەرێمی كوردستان (350 بۆ 400 هەزار) كەسە، لەسەر ئاستی عێراقیش ژمارەیان دەگاتە (3 ملیۆن) كەس. ئەگەر ئەم ژمارانە دروست بن، وەكو بەرپرسانی توركمانی دەڵێن، مافی پێكهاتەی توركمان لە هەرێمی كوردستان زیاترە لە (5) كورسی "كۆتا"، رەنگە ئەمە هۆكارەكە بێت كە هەندێك كە كارەكتەرە سیاسییەكانی پێكهاتەی توركمان خۆشیان دژی كورسی "كۆتا"ن‌و پێیانوایە ئەگەر لە دەرەوەی "كۆتا" بەشداری هەڵبژاردن بكەن‌و ریزەكانی خۆیان یەكبخەن، ژمارەی كورسییەكانیان لە پەرلەمانی كوردستان زیاتر دەبێت‌و سەرباری ئەمەش لەژێر هەژموونی حزبە دەسەڵاتدارەكان دێنە دەرەوە. وەكو وەزیری هەرێم بۆ كاروباری پێكهاتەكان دەڵێ: زۆرینەی توركمانەكانی هەرێمی كوردستان لەناو سەنتەری پارێزگای هەولێردا نیشتەجێن، بەشێكی تریان لە سنوری قەزای كفری لە سنوری ئیدارەی گەرمیان لە پارێزگای سلێمانی، واتە توركمانەكان دابەشبوون بەسەر هەردوو زۆنی دەسەڵاتدارێتی‌و پارتی‌و یەكێتیشدا‌و كێشمەكێشی ئەم دوو حزبەش لەسەر كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان پەیوەندی بەم بابەتەوە هەیە، بەهۆی ئەم ململانێ سیاسییەو نەبوونی سەرژمێری گشتی، توركمانەكان قەبارەی خۆیان لەبیركردووەو هەندێك لەلایەنە سیاسییەكانی ئەم پێكهاتەیە مانەوەی كورسی "كۆتا" بە زەمانەت دەزانن. یەكێتیی لەرێگەی دادگای فیدراڵییەوە دەیەوێت لەكۆی (5) كورسی "كۆتا"ی توركمان، (2) كورسی بدات بە قەزای كفری كە لەناوچەی ژێر دەسەڵاتی خۆیدایە، بەپێی دەستەی ئاماری هەرێمی كوردستان، زیاتر لە 58 هەزار كەس لە قەزای كفریدا نیشتەجێن، هیچ ئامارێكی فەرمی لەبەردەستدا نییە كە ژمارەی توركمانەكان لە قەزای كفری دەستنیشان بكات، بەڵام بەپێی ئامارێكی بەرەی توركمانی (800) خێزانی توركمان لە كفریدا هەن، بەڵام لەدواین هەڵبژاردندا (هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لە ئۆكتۆبەری 2021) كاندیدی توركمانەكان لەم قەزایە كە خاتونێك بوو بەناوی (بسن جیهاد محەمەد) لە بەرەی توركمانیی، تەنیا (334) دەنگی بەدەستهێنا. سەرباری ئەمەش، بەپێی هەندێك ئاماری نافەرمی تر كە (درەو) بەدواداچوونی بۆ كردووە، ئێستا ژمارەی توركمانەكان لە قەزای كفری نزیكەی (2 هەزار) كەس دەبێت كە دابەشبوون بەسەر نزیكەی (450) خێزاندا. هاوشێوەی قەزای كفری، لە سەنتەری شاری هەولێریش ئاماری فەرمی لەبارەی ژمارەی توركمانەكان لەبەردەستدا نییە، ئەوەی دەوترێت زیاتر ژمارەیەكی سیاسییە، چونكە سەرژمێری نەكراوە‌و پێكهاتەكان تۆماری تایبەت بەخۆیان نییە. مەسیحییەكان لە كوردستان ئەوە هەر لایەنە توركمانییەكان نین كە دژی دابەشكردنی كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكانن بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا، هەندێك لە لایەنە مەسیحییەكانیش دژی ئەم دابەشكردنەن. رۆژی 24ی مانگی رابردوو، (جینان جەبار بۆیا) كە ئەندامی فراكسیۆنی (هاوپەیمانی یەكێتیی نەتەوەیی) بوو لە خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان، قسەی بۆ ئاژانسی (ئەنادۆڵ)ی توركیا كردبوو، سەرسوڕمانی خۆی لە سكاڵاكەی یەكێتیی لە دادگای فیدراڵی نیشاندابوو. ئەم پەرلەمانتارە مەسیحییە ئاماژەی بەوەكرد، ئەوان وەكو پێكهاتەی مەسیحی شێوازی (فرە بازنەیی) هەڵبژاردنیان قبوڵ نییەو وتی:" یەكێتیی داوایكردووە هەرێم بەسەر چوار بازنەی هەڵبژاردن دابەش بكرێت، وایان دابەشكردووە پێنج كورسیی مەسیحییەكان بەشێوەیەك دابەش بكرێت كە دوو كورسی بۆ سلێمانی، دوو كورسی بۆ دهۆك‌و یەك كورسی بۆ هەولێر بێت". "لە سلێمانی 120 خێزانی مەسیحی هەیە، رەنگە لەو ژمارەیە 60 خێزان مافی دەنگدانییان هەبێت ئەوانی دیكە ئاوارەن، بەڵام لە عەنكاوە (هەولێر) چوار هەزار خێزانی كلدانی هەیە، ناكرێت بۆ 120 خێزان دوو كورسی تەرخان بكرێت‌و لەبەرامبەردا بۆ چوار هەزار خێزان تەنیا لە عەنكاوە یەك كورسی تەرخان بكرێت، جگە لە قەزاكانی شەقڵاوەو كۆیە كە ژمارەیەكی زۆر مەسیحی لەوێش هەن" پەرلەمانتارە مەسیحییەكە وا دەڵێ. بەگوێرەی قسەی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا، ئێستا لە عێراق كەمتر لە (250 هەزار) مەسیحیی هەن، نزیكەی (200 هەزار) كەسیان لەناوچەكانی دەشتی نەینەواو هەرێمی كوردستاندا دەژین. رێژەی 67%ی مەسیحییەكانی عێراق كلدانی كاسۆلیكن، كە كلێساكانیان لە ئەنجامدانی مەراسیمە ئاینییەكاندا پەیڕەوی نەریتی خۆرهەڵاتی دەكات، بەڵام دان بە دەسەڵاتی پاپای ڤاتیكاندا دەنێت، ئەمە لەكاتێكدایە رێژەی 20%ی مەسیحییەكانی عێراق سەربە كلێسای ئاشورییەكانن كە لە كۆنترین كلێساكانی عێراقە، ئەوەی دەمێنێتەوە سەربە سریانی ئۆرسۆدۆكس‌و سریانی كاسۆلیك‌و ئەرمەنی كاسۆلیك‌و ئینجیلییەكان‌و پرۆتستانت-ن. مەسیحییەكان لە هەرێمی كوردستان جگە لە (5) كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان، پۆستێكی وزاریشیان لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمدا پێدراوە كە پۆستی وەزری گواستنەوەو گەیاندنەوە (ئانۆ جەوهەر) لە پۆستەكەدا دانراوە. "كۆتا"ی پێكهاتەكان لەبەردەم دادگادا ئەمڕۆ دادگای باڵای فیدراڵی عێراق دواین دانیشتنی دادبینی لەبارەی ئەو سكاڵایە بەڕێوەبرد كە یەكێتیی لەسەر یاسای هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستان تۆماریكردووە. دادگای فیدراڵی بۆ دانیشتنی ئەمڕۆ، داوای لە كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان كردبوو بۆچوونی خۆی بخاتەڕوو لەبارەی ئەوەی ئەگەر هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بەشێوەی فرەبازنە بەڕێوەچوو، چۆن كورسییەكانی پەرلەمانی كوردستان دابەشدەكات بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا. بەر لەدەستپێكردنی دانیشتنی دادگا، وەڵامی دادگا گەیشتە میدیاكان، بەپێی وەڵامەكە، كۆمسیۆن لەسەر بنەمای یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران‌و ئەنجومەنی پارێزگاكان ژمارەی (12)ی ساڵی 2018ی هەمواركراو، دەیەوێت هەرێمی كوردستان بكات بە سێ ناوچەی هەڵبژاردن‌و (111) كورسییەكەی پەرلەمان بەمشێوەیە دابەشبكات بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا: • پارێزگای هەولێر: (38) كورسی بەردەكەوێت • پارێزگای سلێمانی (45) كورسی • پارێزگای دهۆك (28) كورسی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن (11) كورسییەكەی "كۆتا"ی پێكهاتەكانیشی بەمشێوەیە دابەشكردووە بەسەر بازنەكاندا: • پارێزگای سلێمانی: (4) كورسی "كۆتا"ی بەردەكەوێت، (2) كورسی توركمان‌و (2) كورسی مەسیحی • پارێزگای هەولێر: (4) كورسی "كۆتا"ی بەردەكەوێت، (2) كورسی توركمان‌و (2) كورسی مەسیحی • پارێزگای دهۆك: (3) كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكانی بەردەكەوێت، (1) كورسی توركمان‌و (1) كورسی ئەرمەن‌و (1) كورسی مەسیحی لە بری دوو كورسی، یەكێتیی 4 كورسی بەردەكەوێت تاوتوێكردنی ئەم بابەتە لە دانیشتنی دادبینی ئەمڕۆدا، نیشاندەری ئەوەیە دادگای فیدراڵی ئەو بڕگەی سكاڵاكەی یەكێتیی پەسەندكردووە كە داوا دەكات هەڵبژاردنی كوردستان لە یەك بازنەییەوە بكرێت بە فرەبازنەیی، لە سەرەتای گفتوگۆكانەوە لەبارەی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان، یەكێتیی داوای دەكرد هەڵبژاردنی كوردستان هاوشێوەی دواین هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق كە 2021 بەڕێوەچوو بكرێت بەشێوازی "فرە بازنەیی"، چونكە یەكێتیی‌و هەندێك لەلایەنەكانی تر پێیانوایە شێوازی (یەك بازنەیی) ئەوەی بۆ پارتی فەراهەمكردووە زۆرینەی پەرلەمانی هەبێت‌و لەشێوازی (فرە بازنەیی)دا دەنگەكان دابەشدەبن‌و پارتی ناتوانێت زۆرینەی پەرلەمانی بە قەبارەی پێشتر دروستبكات، ئەوكات لە گفتوگۆكاندا پارتی لەسەر ئەم داواكارییە قایل بوو، بەڵام هاوكات لەگەڵ فرە بازنەییدا، یەكێتیی داوای دەكرد كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكانیش بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا دابەش بكرێت، بۆ ئەمە یەكێتیی داوای دەكرد (2 بۆ 4) كورسی لە كۆی (11) كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان بخرێتە سنوری پارێزگای سلێمانی، لەسەر ئەمە لەگەڵ پارتی نەگەیشتنە رێككەوتن‌و بەوهۆیەشەوە هەڵبژاردن دواكەوت. ئێستا ئەگەر دادگای فیدراڵی سكاڵاكەی یەكێتیی‌و وەڵامەكەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن پەسەند بكات، سنوری پارێزگای سلێمانی كە یەكێتیی تێیدا باڵادەستە، لەبری (2) كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان (4) كورسی بەردەكەوێت، بۆ یەكێتیی ئەمە دەستكەوتێكی گەورەیە، چونكە لەرابردوودا پێیوا بووە (11) كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان كاندیدەكانی لەلایەن پارتییەوە دیاریكراوە‌و بەردەوام پێكهاتەكانی لە خزمەتی پرۆژە سیاسییەكانی خۆی لە پەرلەمان بەكارهێناوە. هەڵبژاردن‌و بەشداری پێكهاتەكان لە خولی یەكەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان كە لە 19/5/1992 بەڕێوەچوو، (ملیۆنێك‌و 112 هەزار) كەس مافی دەنگدانی هەبوو، بەڵام لە دواین خولی هەڵبژاردندا (خولی پێنجەم) كە لە 30/9/2018 بەڕێوەچوو (3 ملیۆن‌و 88 هەزارو 642) كەس مافی بەشداریكردنی لە هەڵبژاردندا هەبوو، بەم پێیەش ژمارەی ئەو هاوڵاتیانەی لە خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستانەوە تا دواین خولی هەڵبژاردن، مافی دەنگدانیان بەدەستهێناوە بەڕێژەی (178%) ژمارەیان زیادیكردووە. بەڵام كۆی دەنگی بەدەستهاتووی قەوارەی پێكهاتەكانی هەرێمی كوردستان خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستانەوە لە (11 هەزارو 971) دەنگەوە زیادیكردووە بۆ (23 هەزارو 165) دەنگ لە كۆتا هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان، ئەم زیادكردنەش بەڕێژەی (94%) بووە، كە نزیكەی نیوەی ئەو گەشەكردنە گشتیەیە كە لە هەرێمی كوردستان ڕویداوە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1)و (2)) كە تایبەتە بە دەنگی بەدەستهاتووی پێكهاتەكان لە هەردوو هەڵبژاردنی یەكەم‌و كۆتا خولی پەرلەمانی كوردستان. سەركەوتن بۆ پەرلەمان بەكەمترین دەنگ كاندیدی پێكهاتەكان لە هەڵبژاردنەكاندا كەمترین دەنگی ناو كاندیدەكانیان بەدەستهێناوە، بۆ نمونە لە هەڵبژاردنی 2018ی پەرلەمانی كوردستاندا: - هیمداد سەباح بیلال لەبەرەی توركمانی: 138 دەنگی بەدەستهێناوە‌و سەركەوتووە بۆ پەرلەمان - سارا دڵشاد بەكر لەبەرەی توركمانی: 194 دەنگی بەدەستهێناوە‌و سەركەوتووە بۆ پەرلەمان
(1).gif)
.png)
.jpg)
.jpg)
.png)
.jpg)
.jpg)