درەو: راپۆرتی:BBC چۆن دادگای مافەکانی مرۆڤی ئەوروپی توانای راگرتنی بڕیاری راگواستنی پەنابەرانی لە بەریتانیاوە بۆ رواندا هەبوو؟ دادگای ئەوروپی بۆ مافەکانی مرۆڤ، لە دوا ساتەکاندا توانی گواستنەوەی پەنابەران لە بەریتانیاوە بۆ رواندا بوەستێنێت، پەرلەمانتارەکانی پارتی پارێزگارانی بەریتانیا بە توندی نیگەرانبوون کە دادگایەک بارەگاکەی لە دەرەوەی ولاتەکەیدا بێت بتوانێت گەشتێکی ئاسمانی بەریتانیا بوەستێنێت، بە تایبەت لە دوای ئەوەی بەریتانیا لە یەکێتی ئەوروپا هاتۆتە دەرەوە، ئەمە یەکەم جاریش نییە ئەو دادگایە لە لایەن بەرپرس و سیاسییەکانی بەریتانیاوە هێرشی دەکرێتە سەر، کەواتە چیرۆکەکە چۆنە؟ دادگای مافەکانی مرۆڤی ئەوروپی چییە؟ دادگایەکی نێودەوڵەتییە لە ساڵی (1959) دامەزراوە، بارەگاکەیە لە شاری ستراسبۆرگی فەرەنسایە، دادگاکە سەر بە یەکێتی ئەوروپا نییە، لە ژمارەیەک دادوەر پێکدێت کە یەکسانن بە ژمارەی ئەو دەوڵەتانەی ئەندامن لە ئەنجومەنی ئەوروپی،جارنامەی مافەکانی مرۆڤ و ئازادییە بنەڕەتییەکان ناسراو بە (میساقی ئەوروپی بۆ مافەکانی مرۆڤ)یان پەسەندکردووە، دادوەرەکان بە سیفەتی کەسی ئەندامن لە دادگاکەو نوێنەرایەتی ولاتەکانیان ناکەن. ئەنجومەنی ئەورپی چییە؟ ئەنجومەنی ئەوروپی گەورەترین رێکخراوی مافی مرۆڤە لە ئەوروپا، ژمارەی ئەندامەکانی (46) دەوڵەتە، لە ناویاندا (27) دەوڵەتیان ئەندامی یەکێتی ئەوروپان، ساڵی (1949) بە مەبەستی چارەسەرکردنی کێشە هاوبەشەکانی ئەوروپا و جەختکردنەوە لە ئازادییەکان و مافەکانی مرۆڤ دامەزراوە، تەنانەت لە ساڵی (1943) پێش کۆتایی هاتنی جەنگی جیهانی یەکەم،وینستۆن چەرچڵ سەرۆک وەزیرانی ئەو کاتی بەریتانیا پێشنیاری دامەزراندنی ئەنجومەنێکی ئەوروپی کرد تا زامنی دووبارە نەبوونەوەی ئەو وێرانکارییانەی حکومەتی نازی بکەن کە کۆنترۆڵی ئەڵمانیای کردبوو، هەوڵی فراوانبوون و بڵاو کردنەوەی فاشییەتی دەدا لە هەمو کیشوەری ئەوروپادا، ئەم ئەنجومەنە دەسەڵاتی دەرکردنی یاسای نییە، بەڵام توانای فشارکردنی لە پێناو جێبەجێکردنی هەندێک لە رێککەوتنە نێودەوڵەتییەکان هەیە کە ئەندامانی ئەنجومەنەکە لەسەر هەندێک پرسی دیاریکراو پێیگەیشتوون. میساقی ئەوروپی بۆ مافەکانی مرۆڤ چییە؟ ڕێککەوتنێکی نێودەوڵەتییە کە تەنیا ئەندامانی ئەنجومەنی ئەوروپا مافی بەشداریکردنیان هەیە. ئەم میساقە دادگای دامەزراند، بەو پێیەی شێوازی کارکردنی ڕێکدەخات و لیستی ماف و زەمانەتەکان لەخۆدەگرێت کە وڵاتانی ئەندام بەڵێنیان داوە پابەندبن پێیەوەی. تایبەتمەندییەکانی دادگای مافەکانی مرۆڤی ئەوروپای چییە؟ ئەم دادگایە هەوڵی جێبەجێکردنی میساقی ئەوروپی بۆ مافەکانی مرۆڤ دەدات، ئەرکە سەرەکییەکەی دڵنیابوونە لە لەوەی دەوڵەتەکانی ئەندام رێزدەگرن لە ماف و زەمانەتەکانی لە میساقەکەدا هاتووە. ئەم کارەش لە رێگەی ئەو سکاڵایانەی (پێی دەوترێت "داواکاری") لە لایەن تاکەکانەوە پێشکەشیان کراوە ئەنجام دەدات، یان هەندێک جار دەوڵەتێکی ئەندام یان زیاتر پێشێلکاریان بەرامبەر ماف و زەمانەتەکان کردووە. بڕیارەکانی دادگاکە پابەندکەرن واتە دەبێت دەوڵەتاکانی ئەندام پابەند بن پێیانەوە، دادگاکە سەدان داواکاری سەیرکردووە لە رۆژی دامەزراندنییەوە،هەندێک جار بڕیارەکانی یاساو رێکارە کارگێرییەکانی لە هەندێک وڵات گۆڕیوە. ئەو مافانە چین میساقی ئەوروپی دەیانپارێزێت؟ میساقی ئەوروپی بۆ مافەکانی مرۆڤ ئەم مافانە دەپارێزێت: •  مافی ژیانکردن •  مافی دادگایەکی دادپەروەرانە لە پرسە مەدەنی و تاوانکارییەکاندا •  مافی رێزگرتن لە ژیانی تایبەت و خێزانی •  مافی رادەربڕین •  مافی بیرو ویژدان و ئایین •  مافی چارەسەری کاریگەر •  مافی بەهرەمەندبوون لە موڵکوماڵی تایبەت بەشێوەیەکی پارێزراو میساقی ئەوروپی چی قەدەغە دەکات؟ •  ئەشکەنجەو مامەڵەو سزای نامرۆڤانەو سوکایەتی پێکردن •  زیندانیکردنی نایاسایی •  جیاکاری نێوان خەڵک لەبەهرەمەند بوون بە ماف و ئازادییەکان کە لە میساقەکەدا هاتووە •  دەرکردنی هاوڵاتیانی وڵاتانی ئەندام یان رێگەگرتن لە هاتنەناوەوە •  سزای سێدارە •  دەرکردنی بەکۆمەڵی ئەوانەی هاونیشتمانی نین کێ مافی پێشکەشکردنی داوای هەیە بۆ دادگا؟ پێویست ناکات ئەو کەسەی داوایەک پێشکەشی دادگاکە دەکات هاوڵاتی یەکێک لە وڵاتانی ئەندام بێت، بەڵام دەبیت پێشێلکارییەکە لە لایەن یەکێ لە وڵاتانی ئەندامەوە لە دژی کەسێک لەسەر خاکەکەی ئەنجامدرابێت، ئەوەی داواکە پێشکەش دەکات دەبێت تاکێک یان پێکهاتەیەک، کۆمپانیایەک یان دامەزراوەیەک بێت،پێویستە قوربانی راستەوخۆی ئەو پێشێلکارییە بێت،سکاڵاکە نابێت گشتی بێت، لە دژی یاسایەک یان جێبەجێکردنی بێت، سکاڵاکە دەبێت لە دژی دەوڵەتێک یان چەند دەوڵەتێک بێت کە میساقەکەیان ئیمزا کردووە، (نابێت لە دژی کەسێک یان دەستەیەکی تایبەت بێت). دادگاکە دەسەڵاتی هەڵوەشاندنەوەی بڕیارێکی دادوەری کە دەوڵەتێکی ئەندام دەریکردووە یان هەڵوەشاندنەوەی یاسا کارپێکراوەکانی وڵاتێکی ئەندامی نییە. بۆچی دادگاکە لە بەریتانیا مشتومڕی دروستکردووە؟ دادگای مافی مرۆڤی ئەوروپی ژمارەیەک بڕیاری دەرکردووە بۆتە هۆی توڕەی حکومەتی بەریتانیا، بۆ نمونە ساڵی (2012) دادگاکە رایگەیاند ناکرێت ئەبو قەتادە، دەستەراستی ئوسامە بن لادن رێبەری تەنزیمی قاعدە رادەستی ئوردن بکرێتەوە بە تۆمەتی تیرۆر،چونکە لەوێ ناتوانرێت دادپەروەرانە حوکمی لەسەر بدرێت، بە پێی رای دادگای مافی مرۆڤی ئەوروپی.  لە هەمان ساڵدا، دادگا هەڕەشەی لە بەریتانیا کرد، بەهۆی پابەند نەبوون بە بڕیاری دادوەر سەبارەت بە پێدانی مافی دەنگدانی زیندانییان. لەم دواییەشدا، دادگا بڕیاری راگرتنی گواستنەوەی هاوڵاتییەکی عێراقی بۆ رواندا بۆ سێ حەفتە راگرت، لە دوای بڕیاری کۆتایی دادگاکانی بەریتانیا لە تانەکەی بۆ بڕیاری گواستنەوەی، ئەمە لە کاتێکدا بوو دادگای باڵای لەندەن بڕیاریدا کە دەکرێت لە روانداوە جارێکی تر بگەڕێتەوە بۆ بەریتانیا ئەگەر تانەکەی سەرکەوتوو بوو، بەڵام دادگای مافی مرۆڤی ئەوروپی رایگەیاند، میکانیزمیكی یاسایی نییە تا جێبەجێی بکەین و زامنی گەڕانەوەی ئەو هاوڵاتییە بکات لە وڵاتێکی ئەفریقییەوە. لەم ماوەیەی دواییدا، پەرلەمانتاران و ئەندامانی پارتی پارێزگارانی دەسەڵاتدار، داوای کشانەوەی شانشینی یەکگرتوو دەکەن لە دادگای مافی مرۆڤی ئەوروپی و میساقی ئەوروپی بۆ مافەکانی مرۆڤ. سەرۆکوەزیرانی پێشوو (دەیڤید کامیرۆن) دژی داوای ئەندامانی حزبەکەی بۆ هاتنەوە دەرەوە لە ئەنجومەنی ئەوروپی وەستایەوە، بەڵام پێیوابوو کە پێویستە گۆڕانکاری لە شێوازی کارکردنی دادگای مافی مرۆڤی ئەوروپی ئەنجامبدرێت، چونکە بە پێی بۆچوونی ئەو هەڵەیە دادگاکە پێچەوانەی دەسەڵاتی پەرلەمانی بەریتانیا بێت. بەڵام بۆریس جۆنسۆن، سەرۆکوەزیرانی بەریتانیا، دەرگای بە کراوەیی بەجێهێشت بۆ گریمانەی کشانەوەی لە میساقەکە تا ئاسانکاری بکرێت بۆ گواستنەوەی پەنابەران لە بەریتانیاوە. هەڵوێستی حکومەتی بەریتانیا دەربارەی میساقی ئەوروپی بۆ مافەکانی مرۆڤ؟ بەریتانیا یەکەم دەوڵەت بوو لە ساڵی (1951) میساقەکەی پەسەندکرد، لە چوارچێوەی یاساکانی بەریتانیا پارێزگاری لێدەکرا بە پێی یاسای مافەکانی مرۆڤی ساڵی (1998) کە رێگەی دەدا لە دادگاکانی بەریتانیا ئەو مافانەی لە میساقەکەدا هاتووە جێبەجێبکرێت. بەڵام حکومەت بەڵێنیدا دا بە هەڵوەشاندنەوەی یاساکانی مافی مرۆڤ و گۆڕینی بە یاسایەکی تر، ئەمەش دوای بەڵێنی پارتی پارێزگاران بەچاکسازی یاساکانی مافی مرۆڤ دێت لە بەرنامەی هەڵبژاردنیاندا بۆ ساڵی (2019). حکومەت دەڵێت، گۆڕانکارییە پێشنیارکراوەکان ئازادی رادەربڕین بەهێزدەکات، رۆڵی پەرلەمان دەخاتەوە پێگەی باڵای بڕیاردان، بەڵام ئۆپسزیۆن وایدەبینن کە چوارچێوە بۆ تایبەتمەندی و ئازادییەکان دروستدەکات و بوارێکی زیاتر دەدات بە حکومەت بۆ چاودێری هاوڵاتیان.  لە بی بی سی وەرگیراوە.

هونه‌ر حاجی جاسم/ ئه‌لمانیا لەگەل هێرشی ڕوسیا بۆسەر ئۆکڕانیا گه‌نم وه‌کو "فاکته‌رێکی جیۆپۆلۆتیکی" ده‌رکه‌وت، ئه‌مه‌ش وایکرد "جیۆپۆلۆتیکی گه‌نم" Geopolitics of Wheat له‌ په‌راوێزی هیڕشی ڕوسیا بۆ سه‌ر ئۆکڕانیا، وه‌کو فاکته‌رێکی هێزی کاریگه‌ر به‌زووی خۆی نمایش  بکات، وه‌ ڕاسته‌وخۆش نرخی خۆراکی له‌ بازاره‌کانی جیهان به‌رز کرده‌وه‌، به‌تایبه‌تیش ئه‌وروپا. چونکه‌ ولاتانی بەرهەمهێنەرانی هەناردەکاری گه‌نم، وه‌ك "ڕوسیا و ئۆکرانیا" لە ڕیزبەندی بەرهەمهێنەران و هەناردەکارانی سەرەکی جیهاندان بۆ گەنم. به‌باشترین کواله‌تی جۆری گه‌نم. که‌ ئه‌مه‌ش به‌بنه‌مای ئاسایشی خۆراکی ته‌ندروست داده‌نرێت!. 'پسپۆڕانی بواری ئاسایشی خۆراك' پێیان وایه‌، گه‌نم به‌ هه‌موو جۆره‌کانیه‌وه‌ به‌بنه‌مای سه‌ره‌کی 'ئاسایشی خۆراك Food Security' داده‌نرێت.  به‌جۆرێك 'هیندیه‌کان' پێیان وایه‌ که‌ به‌بێ بوونی به‌رهه‌می گه‌نمی ناوه‌خۆی، 'ئاسایشی نه‌ته‌وه‌ی ده‌وله‌ت' هه‌میشه‌ له‌ مه‌ترسی دایه‌. بۆیه‌ گه‌نم وه‌ک 'فاکته‌رێکی جیۆپۆلۆتیکی' Geopolitical Factor داده‌نێن. به‌ر له‌ ده‌ستپێکردنی 'هێرشی ڕوسیا بۆ سه‌ر ئۆکرانیا'، له‌ ۲٤شوباتی ۲۰۲۲ ئه‌م  دوو ولاته‌ به‌ ولاتی گه‌وره‌ داده‌نرێن له‌ هه‌نارده‌کردنی گه‌نم. هه‌روه‌ها سەردەمانێکیش ولاتی ئۆکڕانیا بە 'سەبەتەی نانی یەکێتی سۆڤیەت' The Soviet Union ناسرابوو. له‌ ئاستی جیهانیش پێنجەم گەورەترین "هەناردەکاری گەنمە" لە جیهاندا. بەپێی ئامارەکانی "نەتەوە یەکگرتووەکانیش" UN، لە ساڵی ٢٠٢٠دا ڕوسیا نزیکەی ٨ ملیار دۆلار بەرهەمی گەنمی هەناردە کردووە. "ئەمریکا "لە پلەی دووەمی نزیکدا هاتە پێشەوە، "کەنەدا" لە پلەی سێیەمدایە، هەردوو وڵات لە ساڵی ٢٠٢٠دا زیاتر لە ٦ ملیار دۆلار بەرهەمی گەنمی هەناردە کردووە. ئۆکرانیا  Ukraine گەورەترین وڵاتی ئەوروپا لە ڕووی زەویەوە به‌بێ ڕوسیا لە ساڵی ٢٠٢٠دا نزیکەی ٣.٦ ملیار دۆلاری گەنمی هەناردە کردووە.  به‌رده‌وامی "شەڕی ڕوسیا و ئۆکرانیا" دەتوانێت ببێتە هۆی کەمیی خۆراک و "هەڵاوسانی خۆراک " Food Inflation لە ئاستی جیهان به‌ تایبه‌تیش ئه‌و ولاتانه‌ی کریاری گه‌نم ئه‌م دوو ده‌وله‌تن. چونکه‌ "ڕوسیا و ئۆکرانیا" لە پێشەنگی هەناردەکردنی گەنم و دانەوێڵەی خۆراکی دیکەن. ململانێی نێوان هەردوو وڵاتیش دەتوانێت ببێتە هۆی کەمیی خۆراک و هەڵاوسانی خۆراک لەو وڵاتانەدا بەرز بکاتەوە کە پشت بە هاوردەکردنی گەنم لە ڕوسیا و ئۆکرانیا دەبەستن. بەو پێیەی کە نرخی خۆراکی جیهانی لە ئێستاوە لە بەرزترین ئاستی لە ماوەی ١٠ ساڵدا دایە، ئەم تەحەددایانە لە بەرامبەردا دەتوانن "سەقامگیری سیاسی" Political stability لە وڵاتانی وەک "میسر, پاکستان و تورکیا" بخەنە مەترسییەوە، چونکه‌ ئه‌م ولاتانه‌ سالانه‌ پێویستی زۆریان به‌ کرینی گه‌نمی ئه‌م دوو ولاته‌یه‌!. بۆ نمونه‌ ولاتێکی وه‌ک میسر کە دووەم گەورەترین هاوردەکاری گەنمە لە جیهاندا، لە ساڵی ٢٠٢٠دا ٦٠٪ی گەنمی هاوردەکراوی لە ڕوسیا و ٢٥.٦٪ی لە ئۆکرانیا کڕیوە، بە واتایەکی تر میسر زیاتر لە ٨٥٪ی هاوردەی گەنمی لەم دوو وڵاتە سەرچاوە دەگرێت کە لە ئێستادا لە شەڕدان. بە هەمان شێوە پاکستان کە حەوتەمین گەورەترین بەرهەمهێنەری گەنمە لە جیهاندا  نزیکەی 90%ی گەنمی هاوردەکراوی لە ڕووسیا و ئۆکرانیا کڕیوە. لە ساڵی ٢٠٢٠دا ٦٤٪ی گەنمی هاوردەکراوی تورکیا لە ڕوسیا و زیاتر لە ١٠٪ی لە ئۆکرانیا هاتووە. ئۆکرانیا لە ساڵانی ڕابردوودا گەشەیەکی بەهێزی لە "هەناردەی کشتوکاڵیدا" Agricultural Exports بەخۆیەوە بینیوە. ژماره‌یێکی گەورەی جیهانییە لە بەرهەمهێنانی دانەوێڵەی خۆراک و تۆوی ڕۆن، لەنێویاندا زەیتی گوڵەبەڕۆژە. به‌ پەرەسەندنی زیاتری شەڕەکەش دەتوانێت ڕێگری لە بەرهەمهێنانی کشتوکاڵی لە ئۆکرانیا بکات و ڕێگری بکات لە توانای دابینکردنی خواستی هەناردەکردن. لە هەمان کاتدا، هاوردەکاران  کە نیگەرانن لە بەرکەوتنی مەترسی و پرۆسێسکردنی پارەدان خۆیان لە ڕوسیای سزاکان دەپارێزن. مانگی ڕابردوو "چین China کە گەورەترین بەرهەمهێنەری گەنمی جیهانە، سنوورەکانی لەسەر هاوردەکردنی گەنمی ڕوسی  Russian Wheat هەڵگرت، ئەمەش ئاماژەیەك بوو بۆ ئەوەی بتوانێت جێگەی هەندێک لە هاوردەکارانی ئێستای مۆسکۆ Moscow بگرێتەوە. له‌ ئێستادا گه‌نم وه‌ک بنه‌مایێکی جیۆپۆلۆتیکی ڕۆل و گرینگی زۆری په‌یداکردووه‌، هه‌م به‌ هۆکاری شه‌ڕی ڕوسیا و ئۆکڕانیا، هه‌میش به‌ هۆی "گۆڕانی ئاوهه‌وا" Climate change و "گه‌رمبونی زه‌وی" Global warming و زۆربوونی ژماره‌ی دانیشتوان. بۆیه‌ "کارتی گه‌نم "وه‌کو کارتێکی فشاری سیاسی  Political pressure له‌سه‌ر "ئاسایشی نیشتمانی" National Security داده‌نرێت. به‌ به‌رده‌وام بوونی "شه‌ڕی ئۆکڕانیا و ڕوسیا" گرینگی "جیۆپۆلۆتیکی گه‌نم" له‌ هه‌موو سه‌رده‌مێک زیاتر ده‌بێت. ئه‌مه‌ش وا ده‌کات "ئاسایشی خۆراک" له‌ جیهان بخاته‌ مه‌ترسیه‌وه‌، به‌تایبه‌تیش ئه‌و ولاتانه‌ی هاورده‌کاری گه‌نمن، وه‌ ژماره‌ی دانیشتوانیان له‌ سه‌روی هه‌شتا ملیۆنه‌وه‌یه‌!.

(درەو):  لەسەردەمی (نەفتالی بینیت)دا ئیسرائیل سیاسەتی خۆی لە لێدان لە پەلۆپۆكانەوە بۆ لێدان لە سەری ئەختەبوتەكە گۆڕیوە، بەڵام بەمەرجی ئەوەی ئیسرائیل بەفەرمی بەرپرسیارێتی هێرشەكان نەگرێتە ئەستۆ، لەپاڵ ئەمەدا دەیەوێت چەترێكی بەرگریی موشەكیی دروست بكات كە نەك ئیسرائیل خۆی تەنانەت هاوپەیمانە عەرەبەكانی ناوچەی كەنداویش بپارێزێت.  نەفتالی بینیت سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل وتی: ئیسرائیل ئێستا پشت بە باوەڕێكی نوێ دەبەستێت لەمامەڵەكردنیدا لەگەڵ ئێران، دەستیكردووە بە جێبەجێكردنی بنەمای "لێدان لەسەری ئەختەبوتەكە نەك نینۆكەكانی".  بینیت لە گفتوگۆیەكدا لەگەڵ گۆڤاری "زە ئیكۆنۆمیست" باسلەوە دەكات، دوای نزیكەی ساڵ‌و نیوێك لە وەرگرتنی پۆستی سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل لەلایەن ئەوەوە" هاوكێشەیەكی نوێیان دروستكردووە كە لێدانە لە سەری رژێمەكە".  لە رابردوودا، هێرشەكانی ئیسرائیل بۆسەر پرۆگرامە ئەتۆمییەكەی ئێران‌و ئەو زانایانە بوو كە پەیوەندییان بە پرۆگرامە ئەتۆمییەكەوە هەبوو، كاتێكیش لە سوپای پاسدارانی ئیسلامی‌و فەیلەقی قودسی دەدا، هێرشەكەی لە وڵاتی سێیەمدا جێبەجێ دەكرد لە نمونەی سوریا.  بەڵام ئێستا هێرش دەكاتە سەر ئەنجومەنی ئاسایشی ناوخۆیی، لەناوخۆی ئێراندا، مانگی شوبات كارگەیەكی دروستكردنی فڕۆكەی بێ فڕۆكەوانی سەربە سوپای پاسدارانی لە خۆرئاوای ئێران بۆردومان كرد، مانگی ئایار یەكێك لە سەركردەكانی سوپای پاسدارانی لەناو تارانی پایتەختدا تیرۆركرد، ئەمە بەگوێرەی قسەی گۆڤارەكە.  ئیسرائیل بەردەوام رەتیدەكاتەوە دان بەم ئۆپراسیۆنانەدا بنێت لەناوخۆی ئێراندا، بەڵام ئێستا ئیتر زیاتر ئاشكرا بووە، زۆجار گەورە بەرپرسانی ئیسرائیلی خۆیان لێدوانی نافەرمی دەدەن لەبارەی ئەم ئۆپراسیۆنانەوە.  مانگی نیسان دەزگای هەواڵگریی ئیسرائیل "مۆساد" تۆماری ئۆپراسیۆنێكی بڵاوكردەوە كە بانگهێشتكردن‌و لێپرسینەوەی ئەندامێكی سوپای پاسدارانی ئێران بووە لەلایەن سیخوڕەكانی ئیسرائیلەوە لەناوخۆی ئێراندا.  گۆڤارەكە ئاماژەی بەوەكردووە، هەندێك لە ئەندامانی دامەزراوەی ئەمنیی ئیسرائیل بەم سیاسەتە نوێ‌و بوێرانەیە دڵخۆش نین، پیاوە دێرینەكانی هەواڵگریی ناڕەزایەتییان هەیە لەوەی "لێدان لەناو چاوی تاران، كێشەی گەورەی لێدەكەوێتەوە".  بەپێی قسەی گۆڤارەكە، سەرۆك وەزیران نەفتالی بینیت پابەندە بەو بۆچونەی كە ئیسرائیل بەشێوەیەكی راستەوخۆ بەرپرسیارێتی هیچ ئۆپراسیۆنێكی سنوردار لەناوخۆی ئێراندا نەگرێتە ئەستۆ، بەڵام دەڵێ لەوباوەڕەدایە "زیاتر لەوەی پێشبینی دەكرێت ئێرانییەكان شەرمنن" ئەمەش كاتێك كە باس دێتە سەر وەڵامدانەوەی بوێریی ئیسرائیل، پێیوایە لێدانی راستەوخۆ لە ئێران ئەنجامی باش بەدوای خۆیدا دەهێنێت‌و ئەمە بەتەواوەتی گونجاوە لەگەڵ ئەو تەكتیكە بوێرانەدا.  بینیت ئومێدی وایە ئەم هێرشانە وا لە ئێران بكات قایل بێت بە كۆپییەكی زۆر توندتری ئەو رێككەوتنە ئەتۆمییەی كە ساڵی 2015 لەگەڵ چوار هێزی خۆرئاواو چین‌و روسیادا ئیمزای كردووە، رێككەوتنێك كە ساڵی 2018 ئەمریكا لەسەردەمی سەرۆكی پێشوو دۆناڵد ترەمپ لێی كشایەوە.  باسلەوە دەكات، ئابوری ئێران زۆر پێویستی بەوەیە لە سزاكان ببەخشرێت، بەڕادەیەك ئەگەر ئەمریكا رێوشوێنی توند بەسەر تاراندا بسەپێنێت، دەتوانێت رێككەوتنی سڕكردنی پەرەپێدانی ئەتۆمی ئێرانی تاوەكو كاتێكی نادیار لەگەڵدا ئیمزا بكات. بینیت ئەم فێڵەی ناوی ناوە "جەنگی دارایی ئەستێرەكان" ئەمە وەكو ئاماژەیەك بۆ پەرەپێدانی سیستمی بەرگریی موشەكیی لەلایەن ئەمریكاوە لە هەشتاكانی سەدەی رابردوودا، كە ئەم هەنگاوە یەكێتی سۆڤیەتی لە ساڵەكانی كۆتایدا ناچار كرد بەوەی رێككەوتنەكانی تایبەت بە سنورداركردنی چەك لەگەڵ ئەمریكادا ئیمزا بكات.  بەهەمان شێوە ئیسرائیل پلان بۆ تۆڕی بەرگریی لەڕێگەی (لەیزەر)ەوە دادەنێت. دەڵێ رەنگە لە داهاتوودا ئەم سیستمە فراوانتر بكات بەجۆرێك ببێت بە چەترێكی ناوچەیی بۆ بەرگری موشەكیی‌و تەنانەت هاوپەیمانەكانی ئیسرائیلیش بپارێزێت كە بریتین لە عەرەبە نوێیەكانی ناوچەی كەنداو.  ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆمی سەربە نەتەوە یەكگرتووەكان رۆژی پێنج شەممە وتی: ئێران دەیەوێت دوو كۆمەڵی نوێی ئامێری (سێنتەرفیوج)ی پێشكەوتوو دابنێت كە ئەمە دەرفەت بە تاران دەدات بەشێوەیەكی خێرا بڕێكی زیاتر لە یۆرانیۆم بپیتێنێت، ئەمە نوێترین پەرەسەندنە لە هەوڵەكانی روبەڕووبونەوەی پرۆگرامە ئەتۆمییەكەی ئێران.  بڕیاری زیادكردنی دوو كۆمەڵ ئامێری (سێنتەرفیوج)ی تر لە جۆری (ئای ئاڕ-6) بۆ وێستگەی ئەتۆمی (نەتەنز) لەژێر زەویدا لەكاتێكدایە شەوی چوارشەممە ولاتانی بەشدار لە كۆبونەوەی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆم لە ڤیەننا دەنگیان لەسەر بڕیارێكدا بۆ رەخنەگرتن لە ئێران.  بەڵام تەنانەت بەر لە دەنگدانەكەش، ئێران كامێراكانی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆمی داخست، كە بۆ چاودێكردنی پیتاندنی یۆرانیۆم لە وێستگەی (نەتەنز) بەكاردەهێنرا، هەروەك هەڕەشەی گرتبەبەری رێوشوێنی تریشی كرد لەناو قەیرانێكدا كە چەندین ساڵە بەردەوامە.   

(درەو):  دۆزینەوەی شوێنەواری یۆرانیۆمی پیتێنراو لە سێ  ناوچەی ئێراندا، ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆمی دوردونگ كردووە، ئیسرائیل دەڵێ ئێران بەشی دروستكردنی (3) بۆمبی ئەتۆمی یۆرانیۆمی پیتێنراوی هەیە‌و دەبێت ئەنجومەنی ئاسایشی سزای بەسەردا بسەپێنێت، ئەمریكا‌و بەریتانیا‌و فەڕەنسا‌و ئەڵمانیا پرۆژەیەكیان ئامادەكردووە بۆ ئیدانەكردنی ئێران، چین‌و روسیا دژن‌و دەڵێن بڕیاری لەوجۆرە دانوستانی ئەتۆمی ئێران پەكدەخات، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  "ئێران بەشی سێ بۆمب یۆرانیۆمی هەیە" زمانی هەڕەشە لەنێوان ئێران‌و ئیسرائیل توندبوەتەوە، ئەمە هاوتایە لەگەڵ فشارەكانی ئەمریكا‌و ئەوروپا بۆسەر تاران هاوكات لەگەڵ كۆبونەوەی ئەنجومەنی پارێزەرانی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆمی سەربە نەتەوە یەكگرتووەكان‌و شكستهێنانی دانوستانەكان بۆ زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمی ساڵی 2015ی نێوان ئێران‌و وڵاتانی زلهێز.  نەفتالی بینیت سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل ئەمڕۆ  رایگەیاند، پێشبینی دەكات ئەنجومەنی پارێزەرانی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆم هۆشدارییەكی روون بە ئێران بدات لەبارەی پرۆگرامە ئەتۆمییەكەیەوە‌و تاران بۆی روون دەبێتەوە ئەگەر بەردەوامی بدات بە بە بەرنامە ئەتۆمییەكەی، باجێكی قورس دەدات. هەفتەی رابردوو سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل چاوی بە سەرۆكی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆم كەوت، ئەمە بەر لە كۆبونەوەی ئەنجومەنی پارێزەرانی ئاژانسەكە.  هاوكات لەگەڵ قسەكانی نەفتالی بینیت، سایتی (وای نێت)ی ئیسرائیل ئەمڕۆ لەزاری بەرپرسێكی ئیسرائیلییەوە رایگەیاند، ئێران بڕێك یۆرانیۆمی پیتێنراوی هەیە كە بەشی دروستكردنی (3) بۆمبی ئەتۆمی دەكات.  بەرپرسە ئیسرائیلییەكە كە سایتەكە ناوەكەی بڵاونەكردوەتەوە، وتویەتی:" ئەنجومەنی پارێزەرانی ئاژانسی نێودەوڵەتی دەنگ لەسەر بڕیارێك دەدات كە بڕیارەكە داوا لە ئێران دەكات پابەند بێت بە بەڵێنەكانییەوە، بەڵام رەخنە لە رژێمی ئێران ناگرێت"، ئەو بەرپرسە ئومێدەوارە دوای دەنگدان لەسەر بڕیارەكە لەلایەن ئاژانسی وزەی ئەتۆمییەوە، ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی تاوتوێی سەپاندنی سزا بەسەر ئێراندا بكات.  "تەلئەبیب‌و حەیفا تەختی زەوی دەكەین"  لەبەرامبەر هەڕەشەكانی ئیسرائیلدا، ئێرانیش هەڕەشە دەكات، ئاژانسی (تەسنیم)ی ئێرانی لەزاری كیومەرس حەیدەری فەرماندەی هێزی زەمینی سوپای پاسدارانەوە بڵاویكردەوە" ئیسرائیل هەر هەڵەیەك بكات، ئێران هەردوو شاری تەلئەبیب‌و حەیفا وێران دەكات".  حەیدەری دەڵێ" بۆ هەر هەڵەیەك كە دوژمن بیكات، بە فەرمانی رابەری باڵا (عەلی خامنەیی) تەلئەبیب‌و حەیفا تەختی زەوی دەكەین.. هێزەكانمان خاوەنی بڕێكی زۆر كەلوپەلی سەربازین بۆ وەڵامدانەوەی هەر هەنگاوێكی گەمژانە لەلالایەن دوژمنەوە".  ئەگەری تێكچوونی گفتوگۆكان بەگوێرەی قسەی دوو سەرچاوەی دیپلۆماسیی، ئەمریكا لەگەڵ سێ وڵاتانی ئەوروپادا (بەریتانیا- فەڕەنسا- ئەڵمانیا) دەقی بڕیارێكیان بۆ ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆم بەرزكردوەتەوە، لەم رەشنوسەدا رەخنە لە ئێران دەگرن بەوەی هاوكاری دەستەی نێودەوڵەتی نەكردووە. دیپلۆماتكارێكی ئەوروپی رایگەیاندووە، دوێنێ شەو دەقەكە خراوەتە بەردەم ئەنجومەنی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆم. دەقەكە داوا لە ئێران دەكات هەماهەنگیی تەواو بكات لەگەڵ ئاژانسی وزەدا، ئەم نوسراوە ئاماژەیە بۆ ئەوەی وڵاتانی خۆرئاوا چیتر پەتی سەبریان بڕاوە بەهۆی ئەو چەقبەستنەی كە لە دانوستانەكان بۆ زیندوكردنەوەی رێككەوتنە ئەتۆمییەكەی 2015 دروستبووە.  پێشبینی دەكرێت رۆژی پێنج شەممەی داهاتوو ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆم دەنگ لەسەر ئەو دەقە بدات كە ئەمریكا‌و سێ وڵاتە ئەوروپییەكە بۆیان ناردووە، ئەمەش هاوكاتە لەگەڵ كۆبونەوەی یەك هەفتەیی ئەنجومەنی پارێزەرانی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزە كە 35 ئەندام لەخۆدەگرێت.   سەعید خەتیبزادە وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئێران دوێنێ رەخنەی لە پرۆژە بڕیارەكە گرت‌و وتی" ئەمە كاریگەری نەرێنی دەبێت لەسەر هاوكاریمان لەگەڵ ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆم‌و دانوستانەكانیشمان".  لەبەرامبەردا چین‌و روسیا كە دوو لایەنی رێككەوتنی ئەتۆمی ئێرانن لەپاڵ هەریەكە لە بەریتانیا‌و فەڕەنسا‌و ئەڵمانیا، رەخنەیان لە پرۆژە بڕیارەكە هەیە‌و دەڵێن" هەر بڕیارێكی لەوجۆرە دانوستانەكان پەكدەخات".  میخائیل ئۆلیانۆڤ نوێنەری روسیا لە نەتەوە یەكگرتووەكان لە تویتێكدا رایگەیاند" روسیا بەشێك نابێت لە بڕیارێكی لەوجۆرە".  شوێنەواری یۆرانیۆمی پیتێنراو لە سێ ناوچەی ئێراندا  لە راپۆرتی كۆتایی مانگی رابردووی خۆیدا، ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆم باسی لەوەكردووە" هێشتا چەند پرسیارێكی هەیە كە لەلایەن ئێرانەوە روونكردنەوەی پێنەدراوە، ئەوەش پەیوەندی بە شوێنەواری یۆرانیۆمی پیتێنراوەوە هەیە‌و لە سێ ناوچەدا دۆزراوەتەوە كە پێشتر ئێران ئەو ناوچانەی بە ئاژانسەكە رانەگەیاندووە".  رێككەوتنی ئەتۆمی ساڵی 2015 بوەهۆی هەڵگرتنی ئەو سزا ئابورییانەی كە بەسەر ئێراندا سەپێندرابوون، ئەمە بەمەرجی ئەوەی ئێران پرۆگرامە ئەتۆمییەكەی رابگرێت، بەڵام ساڵی 2018 كاتێك دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی پێشووی ئەمریكا بەشێوەیەكی تاكلایەنە لەرێككەوتنە ئەتۆمییەكە كشایەوە‌و دەستیكرد بە سەپاندنەوەی سزاكان بەسەر ئێراندا، تارانیش دەستبەرداری مەرجەكان بۆ راگرتنی بەرنامە ئەتۆمییەكەی بوو.   

 (درەو):  وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی نەوتی مانگی ئایاری راگەیاند:  •    داهاتی نەوت لە مانگی ئازاری رابردوودا گەیشتوەتە (11ملیارو 436ملیۆن‌) دۆلار، واتا (16 ترلیۆن و 580 ملیار) دینار  •    تێكڕای بڕی هەناردەی نەوتی خاو لە مانگی نیساندا گەیشتوەتە (102ملیۆن‌و 303هەزارو 20هەزار) بەرمیل‌ رۆژانە (3 ملیۆن و 300هەزار ) بەرمیل نەوت فرۆشراوە. -    تێكڕای نرخی بەرمیلێك نەوت لە مانگی نیسانداگەیشتوەتە (111,79) دۆلار.    وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی نەوتی مانگی نیسانی راگەیاند:  •    داهاتی نەوت لە مانگی ئازاری رابردوودا گەیشتوەتە (10 ملیارو 550ملیۆن‌) دۆلار.  •    تێكڕای بڕی هەناردەی نەوتی خاو لە مانگی نیساندا گەیشتوەتە (101ملیۆن‌و 390هەزارو 662هەزار) بەرمیل‌ رۆژانە (3 ملیۆن و 380 هەزار ) بەرمیل نەوت فرۆشراوە. -    تێكڕای نرخی بەرمیلێك نەوت لە مانگی نیسانداگەیشتوەتە (104,091) دۆلار.    وەزارەتی نەوتی عێراقی داهات و فرۆشی نەوتی مانگی ئازاری بڵاوكردەوە:  •    داهاتی نەوت لە مانگی ئازاری رابردوودا گەیشتوەتە (10 ملیارو 913 ملیۆن‌و 197 هەزار) دۆلار.  •    تێكڕای بڕی هەناردەی نەوتی خاو لە مانگی ئازاردا گەیشتوەتە (100 ملیۆن‌و 579 هەزارو 612 هەزار) بەرمیل‌و بەمشێوەیە دابەشبووە بەسەر كێلگە نەوتییەكاندا:  -    (99 ملیۆن‌و 130 هەزارو 677) بەرمیل نەوت لە  كێڵگە نەوتییەكانی ناوەڕاست‌و باشوری عێراقەوە هەناردەكراوە. -    (ملیۆنێك‌و 448 هەزارو 935) بەرمیلنەوت لە كەركوكەوە هەناردەی بەندەری جەیهانی توركیا كراوە.  -    تێكڕای نرخی بەرمیلێك نەوت لە مانگی ئازاردا گەیشتوەتە (108,503) دۆلار.  -    نەوتە هەناردەكراوەكەی مانگی ئازار لەلایەن (34) كۆمپانیای جیهانییەوە لە بەندەری باشور‌و بەندەری جەیهانەوە باركراوە. 

ئەردەڵان عەبدوڵڵا سێ مانگ زیاترە جەنگێکی گەورە لە نێوان ئۆکرانیا و روسیا هەڵگیرساوە، دەمێکیشە وتراوە، لە جەنگە گەورەکاندا، کۆمەڵێک کۆمپانیای گەورە سوودمەندی سەرەکین، بەدڵنیاییەوە زەرەرەمەندی سەرەکیش، خەڵکی سیڤیلین. هێنری بیرانجە نوێنەری حکومەتی فەرەنسا لە کۆنگرەی ئاشتی رۆمای ساڵی 1918 وتی: نەوت وەکو خوێن وابوو بۆ جەنگی یەکەمی جیهانی. هەمیشە نەوت و جەنگ پەیوەندییەکی گەورەیان هەیە، لەم جەنگەشدا دووبارە ئەم پەیوەندییە بە جوانی دەرکەوتووە، زۆربەی کۆمپانیا گەورەکانی جیهان، سوودمەندی سەرەکی بوون بەتایبەتی 4 کۆمپانیا گەورەکەی خۆرئاوا کە ئەوانیش " ئیکسۆن مۆبیل، تۆتاڵ، شێل، بی پی" بەپێی دوایین راپۆرتی میدیاکانی ئەڵمانیا بێت، بۆ ئەمساڵ ئەم کۆمپانیایانە نزیکەی 200 ملیارد دۆلارقازانج دەکەن. هەربۆیە هەندیک پارتی چەپی ئەوروپی داوای باجی قوورس بەسەر ئەم کۆمپانیایانە دەکەن. ماوەیەکە لەناو میدیاکانی ئەوروپادا بەتایبەتی لەئەڵمانیادا ، قسەوباسی زۆر لەبارەی سوودمەندی سەرەکی ئەم جەنگەوە دەکرێن. ئەمەش وایکردووە کە پارتە چەپەکان بێنە قسەو رەخنە لە حکومەتەکانیان بگرن و داوای راگرتنی ئەم جەنگە بکەن، کە جگە لە ماڵوێرانی بۆ گەلی ئۆکرانیا، گرانیی و نائارامیشی بۆ تەواوی گەلانی ئەوروپا هێناوە. بەپێ راپۆرتە میدیاییەکان بێت کۆمپانیای ئیکسۆن مۆبیلی ئەمریکی لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵدا، بڕی 8.83 ملیارد دۆلاری قازانج کردووە لەکاتێکدا ساڵی پار لە چارەکی یەکەمدا تەنها 2.76 ملیارد دۆلاری قازانج کردووە ئەمەش مانای وایە کە بە رێژەی 220% قازانجی زیادی کردووە. کۆمپانیای تۆتاڵی فەرەنسی بۆ چارەکی یەکەمی ئەمساڵ بڕی 10.1 ملیارد دۆلاری قازانجی کردووە لەکاتێکدا ساڵی پار لەچارەکی یەکەمدا تەنها 3.49 ملیارد دۆلاری قازانجی کردووە واتە بەرێژەی 187% قازانجی زیادیکردووە. کۆمپانیای شێلی هۆڵەندی- بەریتانی، بڕی 11.22 ملیارد دۆلاری بۆ چارەکی یەکەمی ساڵ قازانجی کردووە، بەمشێوەیەش لەهەموو کۆمپانیاکانی تر زیاتر قازانجی کردووە، لەکاتێکدا ساڵی پار بۆ چارەکی یەکەم تەنها 4.55 ملیارد دۆلاری قازانجی کردووە واتە بەرێژەی 147% قازانجی زیادیکردووە. کۆمپانیای بی پی بەریتانیاش بڕی 4،54 ملیارد دۆلار قازانجی کردووە لەکاتێکدا ساڵی پار بۆ چارەکی یەکەم 3.96 ملیارد دۆلار قازانجی کردووە، بەمشێویەش بەرێژەی 14% قازانجی زیادی کردووە. جگە لەم کۆمپانیا خۆرئاواییانە، کۆمپانیاکانی خۆرهەڵاتیش قازانجی باشیان کردووە بۆ نموونە کۆمپانیای ئارامکۆی سعودییش بە یەکێک لە سوودمەندە سەرەکییەکان دادەنرێت، بەپێی ئامارەکان بێت،بۆ چارەکی یەکەمی ئەمساڵ بڕی 39.5 ملیارد دۆلار قازانجی کردووە، بەم شێوەیەش بەرێژەی 82% ی قازانجی زیادیکردووە. جێگەی ئاماژەیە کۆمپانیای ئارامکۆ، کۆمپانییەکی حکومییە و کاری بەرهەمهێنان و گواستنەوەو فرۆشتنی نەوتی سعودییە دەگرێتە ئەستۆ. جگە لە کۆمپانیاکانی نەوت، کۆمپانیاکانی بواری چەکو تەقەمەنی، کارەبا، گاز، سوودمەندی سەرەکین لەم جەنگەدا کە ماڵوێرانی گەورەی بۆ گەلی ئۆکرانیا هێناوە. ئەمەش لەکاتێکدا رۆژ لە دوای رۆژ ژمارەی قووربانیی و ئاوارە و بریندارەکانی جەنگی ئۆکرانیا زیاتر دەبێت، بەپێی دوایین ئامار بێت ژمارەی ئاوارەکان گەیشتۆتە سەروو 6.5 ملیۆن ئاوارە، ژمارەی کوژراوی خەڵکی سیڤیل گەیشتۆتە نزیکەی 3500 کەس، ژمارەی بریندارەکانیش گەیشتۆتە 4 هەزار کەس، هەرچەندە بە تەواوەتی نازانرێت ژمارەی ئەو سەربازانەش چەندە کە کوژراون یان بریندار بوون، چونکە هیچ کام لە لایەنی جەنگەکە ئامارەی راستی بڵاو ناکەنەوە. بەڵام ئەوەی روون و ئاشكرایە کە گەلی ئۆکرانیا زەرەمەندی سەرەکییە لەم جەنگەدا و کۆمپانیا گەورەکانی بواری نەتو و گاز و چەکوتەقەمەنی، کە زۆربەیان هی وڵاتانی خۆرئاوان، ئەوان سوودمەندی سەرەکی ئەم جەنگەن. سەرچاوە: www.linksfraktion.de

(درەو):      "تەنیا بەڵێ بەواتای بەڵێ دێت" ئەمە ناونیشانی یاسایەكە كە پەرلەمانی ئیسپانیا بۆ رێگرتن لە توندوتیژی سێكسیی پەسەندی كردووە، بەپێی ئەم یاسایە هەرجۆرە سێكسكردنێك بەبێ وەرگرتنی رەزامەندی پێشوەختە بە  "دەستدرێژیی" ئەژمار دەكرێت، پەرلەمانتارێك كە دژی یاساكەیە دەڵێ" ئەم یاسایە دەبێت بە چەكێك بە دەست ژنانەوە كە دەیانەوێت بە درۆ ژیانی پیاوێك وێران بكەن".  "رەزامەندی روون بۆ سێكس" پەرلەمانی ئیسپانیا رەزامەندی لەسەر یاسایەك دەربڕی كە ئاسانكاریی دەكات بۆ ئەوەی قوربانیانی توندوتیژی سێكسیی ئەو كەسانە بدەن بە دادگا كە دەستدرێژییان دەكەنەسەر، ئەمەش لەڕێگەی نیشاندانی رەمەزاندی روون‌و راشكاو بەرلە ئەنجامدانی سێكس.  ئەم دەستپێشخەرییە دوای رووداوێكی دەستدرێژیی بە كۆمەڵ دێت كە بەر لە شەش ساڵ لە ئیسپانیا روویداوە‌و یەكێكە لە دۆسیە بەناوبانگەكانی ئەو وڵاتە.  پەرلەمانی ئیسپانیا بەزۆرینە یاسای "گرەنتی ئازادی سێكسیی"ی پەسەندكرد، یاسایەك كە بە یاسای "تەنیا بەڵێ بەواتای بەڵێ دێت" ناوبانگی دەركردووە.  ئێستا كە پەرلەمان یاساكەی پەسەندكردووە، دەبێت ئەنجومەنی پیرانی ئیسپانیاش رەزامەندی لەسەر بدات بۆ ئەوەی یاساكە بچێتە بواری جێبەجێكردنەوە.  خاتوو ئیرین مۆنتیرۆ وەزیری یەكسانیی ئیسپانیا كە رۆڵێكی بنەڕەتیی هەبوو لە دەرچوونی ئەم یاسایە وتی:" دواجار ئازادیی سێكسیی دەبێت بە ماف لە وڵاتەكەماندا.. لەئەمڕۆوە توندوتیژی دەگۆڕین بۆ ئازادیی.. ترس دەگۆڕین بۆ ئارەزوو، ئیسپانیا بووە بە ئازادترین‌و پارێزراوترین وڵات بۆ سەرجەم ژنان". پەسەندكردنی ئەم یاسایە بەواتای ئەوە دێت لەمەودوا ژنان ناچار نابن بیسەلمێنن دوچاری توندوتیژی یاخود دەستدرێژیی سێكسیی بونەتەوە، چونكە هەر جۆرە كردەوەیەكی سێكسیی ئەگەر رەمەزاندی لەسەر نیشان نەدرابێت، بە دەستدرێژیی ئەژمار دەكرێت.  یاساكە دەڵێ" بە رەزامەندی ئەژمار ناكرێت تاوەكو كەسەكە بەروونی ئامادەیی خۆی نیشان نەدات".  "گەلە گورگ " پەسەندكردنی ئەم یاسایە كە حكومەتی ئیئتیلافی ئیسپانیا بە رێبەرایەتی (پیدرۆ سانشێز) خستویەتییە بەردەم پەرلەمان، دوای ئەو كەیسە دێت كە بە كەیسی "مانادا" یاخود "گەلە گورگ" ناسراوە، ئەمە بریتییە لە رووداوی دەستدرێژیكردنەسەر كچێكی تەمەن (18 ساڵ) لەلایەن پێنج پیاوەوە، ئەم رووداوە ساڵی 2016 لە شاری (پامپلۆنا) لەكاتی بەڕێوەچونی پێشبڕكێی سواربوونی گاكاندا رویدا.  ئەو پیاوانەی لەم رووداوەدا تێوەگلابوون هەموویان تاوانی دەستدرێژیی  سێكسییان بەسەردا ساغكرایەوە‌و دادگا حوكمی (9 ساڵ) زیندانیی بەسەردا سەپاندن، بەڵام دواتر دادگا ئەستۆپاكی بۆ دەركردن لەسەر ئەو بنەمایەی گوایا توندوتیژی‌و تۆقاندنیان بەكارنەهێناوە.  لەم كەیسەدا پرسی دەربڕینی رەزامەندی بابەتی سەرەكیی بوو. لەكاتێكدا تیمی پارێزەری تۆمەتباران سوربوون لەسەر ئەوەی قوربانییەكە هەرگیز نەیوتووە "نا"، بەڵام قوربانییەكەی دەیوت ئەو بەهۆی ترسەوە توشی ئیفلیجی بووە.  كاردانەوەیەكی گەورەی بە كۆمەڵ هەبوو دژی حوكمەكەی دادگا، تەنانەت خۆپیشاندان لە شەقامەكاندا كراو هەندێك لە سیاسییەكانیش دژی حوكمەكە بوون، ساڵی 2019 دادگای باڵای ئیسپانیا حوكمی ئەستۆپاكی ئەو پیاوانەی هەڵوەشاندەوە‌و ئەوەی بۆ دەركەوت ئەو پیێنج پیاوە تاوانی دەستدرێژییان ئەنجامداوە، حوكمی 15 ساڵ زیندانی بۆ دەركردن.  ساڵی 2021 لە ئیسپانیا (2 هەزارزز 143) حاڵەتی دەستدرێژیی سێكسیی تۆماركراوە، بەبەراورد بە ساڵی 2020 حاڵەتەكان بەرێژەی 14%ی زیادی كردووە.  لە ساڵی 2018وە حەوت وڵاتی تری ئەوروپا یاسایان بۆ روبەڕووبونەوەی تاوانەكانی دەستدرێژیی سێكسیی دەركردووە كە تایبەتە بە نیشاندانی رەزامەندیی بەر لە ئەنجامدانی كرداری سێكسیی، ئەو وڵاتانەش بەگوێرەی راپۆرتی رێكخراوی لێبوردن بریتین لە (دانیمارك، كرواتیا، یۆنان، ماڵتا، سوید، ئایسلەندا، سلۆڤینیا).  لەگەڵ ئەمەشدا، پارتی (ڤۆكس)ی راستڕەو كە لەگەڵ پارتی میللی موحافیزكاردا دژی یاساكەیە دەڵێ ئەم یاسایە توانای جێبەجێبوونی نییە. خاتوو كارلا تۆسكانۆ پەرلەمانتاری پارتی ڤۆكس  دەڵێ" كاتێك سیستمەكە ناچار دەكەیت بەبێ هیچ بەڵگەیەك باوەڕ بە ژنێك بكات، ئەمە دەبێت بە چەكێكی مەترسیدا كە دەكرێت هەر ژنێك  بەدرۆ بۆ تۆڵەكردنەوە یاخود وێرانكردنی ژیانی كەسێكی بێتاوان بەكاری بهێنێت".  ئەم پەرلەمانتارە ئاماژە بەوەدەكات" لە زۆرینەی حاڵەتەكاندا سەختە پیاو بتوانێت بیسەلمێنێت رەزامەندی وەرگرتووە".  لەشفرۆشی‌و بابەتەكانی پۆرنۆ یاساكە هەوڵ دەدات پاڵپشتییەكی گەورەتر بۆ قوربانییەكانی دەستدرێژیی سێكسیی نیشان بدات، بۆ ئەمەش پێناسەی توندوتیژی سێكسیی فراوانتر كردووە بۆ ئەوەی (هەراسانكردن لە شوێنە گشتییەكان) بگرێتەوە ئەوەش كاتێك كەسێك هەست بەوە دەكات لەرێگەی هەندێك دەربڕین‌و هەڵسوكەوت یاخود  قسەی سێكسیی‌و جیاكاریی لەسەر بنەمای رەگەزیی، روبەڕووی سوكایەتیی بووەتەوە. هەروەك یاساكە ئەو ریكلامانە قەدەغە دەكات كە پەرە بە چەقبەستوویی ڕەگەزیی دەدەن یاخود وەك پەرەپێدانی لەشفرۆشیی هەستیان پێدەكرێت، لە دەقی یاساكەدا هاتووە ئامانجی یاساكە بریتییە لە "رێگریكردن لە داواكاریی بۆ هەموو جۆرە خزمەتگوزارییەكانی پەیوەست بە ئیستغلالكردنی سێكسی‌و لەشفرۆشی‌و پۆرنۆگرافی كە توندوتیژی سێكسی ئاسایی دەكەنەوە". یاساكە داوا لە لاوان دەكات ئەوانەی كە تاوانی سێكسییان ئەنجامداوە بچنە ناو پرۆگرامی پەروەردەییەوە لەبارەی هەڵسوكەوتی سێكسیی‌و یەكسانیی رەگەزییەوە.  زنجیرەیەك دەستدرێژیی سێكسیی كە بەمدواییە لەلایەن منداڵانی خوار تەمەنی یاسایی ئەنجامیانداوە، مەترسی لەناو كۆمەڵگەی ئیسپانیدا دروستكردووە، لەم مانگەدا پێنج كوڕ دەستگیركران كە تێوەگلابوون لە دەستدرێژی سێكسیی بۆسەر دوو كچ لە ڤالنسیا، بەپێی راپۆرتەكان ئەو كوڕانە لە تەمەنی هەرزەكاریدان. سەرچاوە: BBC  

درەو:   هونەر حاجی جاسم/ ئەلمانیا دوای پێشکەشکردنی داواکاری ئەم دوو دەولەتە بۆ بوون بە ئەندام لە ناتۆ، تورکیا ڕاستەوخۆ ناڕازی بوونی خۆی ڕاگەیاند. پرسیارەکە لێرەدایە کە ئایە بۆچی تورکیا نایەوێت ئەم دوو ولاتە ببنە ئەندامی ناتۆ؟. ئایە بۆ تورکیا چ سوودی هەیە کە ڕێگری لە  وەها کارێکدا بکات؟. ئایە لەم بابەتەدا تورکەکان ستراتیژیکی بیر دەکەنەوە یان کاردانەوەیە بەرامبەر PKK لەم دوو ولاتەدا؟.  دوای هەلوەشانەوەی "دەولەتی عوسمانی" لە کۆتایی "جەنگی یەکەمی جیهانی"، تورکەکان پێیان وایە کە ڕۆژئاوا بە تایبەتیش "ئەوڕوپیەکان" هۆکاری سەرەکی بوون، لە وەدەرنانی ئەوان، لە گۆڕەپانی سیاسی و عەسکەری "جوگرافیەی سیاسی  ئۆڕاسیا"!. ئەمەش لای تورکەکان بیرەوەریێکی تالە لەسەد سالی ڕابردوودا، کە بەردەوام ئاخی بۆ هەلدەکێشن.  دوای دامەزراندنی "دەولەتی تورکیش لە سالی 1923" تاکو جەنگی دووەمی جیهانی "ستراتیژی دەولەتی تورک" بە ئاڕاستەی ناوەوە بووکە بریتی بوو لە سەرکوتکردنی هێزە کوردیەکان و هەموو ئەو هێزانە بوو کە ناڕازی بوون لە  "سیستەمی سیاسی کەمالیزم"!. دوای دروستبوونی بڵۆکی ڕۆژهەلاتیش بە سەرکردایەتی "یەکێتی سۆڤیەت" و بلۆکی ڕۆژئاوا بە سەرکردایەتی "ئەمریکا"، تورکەکان خۆیان بەلای ڕۆژئاوا ساغ کردەوە، چونکە ئەلتەرناتیڤی تریان نەبوو لەوکاتەدا.  بەلام بەهۆی گرینگی پێگەی "جیۆپۆلۆتیکی تورکیا"، ئەوروپا و ئەمریکا نزیک بە چل سال دەبێت کە چاوپۆشی، لە خراپیەکانی دەولەتی تورک دەکەن بۆ ئەوەی نەخزێت بەلای "ڕوسەکان"!. هەروەها "تورکەکان" هیچ کات ناخوازن ولاتانی ڕۆژئاوا بە تایبەتیش "ئەمریکا و بەریتانیا" کۆنتڕۆل و کاریگەری لەسەر نفوزی تورکیا بکەن، چ لە "دەریای ڕەش" بێت یانیش "دەریای ناوەڕاست و ڕۆژهەلاتی ناوەڕاست"، تەنانەت "ڕۆژهەلاتی ئەوروپاش". بۆیە هەمیشە ستراتیژی تورکیا بە ئاڕاستەی ئەوەیە کە نابێت ناتۆ زیاد لە خۆی بەهێزتر بێت و نفوزی مەعسکەری ولاتانی ئەسەکەندەنافیش زیاد ببێت و فشارەکان لەسەر ڕوسیا لە دەریای بەلقان زیاد بکەن!. دوای یازدەی سێپتێمبەری سالی 2001 و هاتنی ئەمریکا بە کرداری بۆ "ناوەڕاستی ئاسیا" و "ڕوخانی ڕژێمی بەعسی عێراق،" لە نیسانی سالی 2003 تورکەکان بە ترسەوە مامەلەیان دەکرد و خۆیان دوور دەگرت لە بەشداریکردنیان وەک هێزێکی ناتۆ.  کاتێکیش "قەیرانی دارایی" سالی 2008 لە ئەوروپا بووە هۆی پاشەکشەی ئەوروپیەکان، تورکەکان لەوپەڕی خۆشحالی دابوون، چونکە پێیان وابوو، کە ئەوان بێ هێز بن، واتە بەهێز بوونی تورکیا لە ڕووی سیاسی و ئابووریەوە!. لەگەل دەرکەوتنی بەهاری عەرەبی و دەرکەوتنی داعشیش لە نیسانی 2014. تورکەکان سنووری سوریایان کردووە بۆ ئەوەی هەرچی گروپی نوستوی ڕادیکالی ئەوڕوپی هەیە ئازادانە بچن و بێن، ستراتیژیشیان لەم کارەدا لاوازکردن و دروستبوونی کێشەی ئەمنی بوو لە ئەوروپا!. ئەمەش وایکرد چەندین تەقینەوە لە شارە گەورەکانی ئەوروپا لە لایان داعشەوە ئەنجام بدرێت. خولاسە تورکەکان هیچ کاتێک نایەنەوێت ئەوڕوپایێکی بەهێز هەبێت کە لەبەرامبەر تورکیا ڕێگربێت و پێی بلێت دەبێت ئەم بکەیت و ئەمە نەکەیت!. لە ئێستاشدا ستراتیژی تورک لە ڕێگری کردنەکە، بریتین لەم خالە ستراتیژیانەی خوارەوە: + یەک. ڕێگریکردن لە بالادەستی ئەوڕوپیەکان و ئەمریکا بە تەواوی لە ناوچەکە، کە بە لای تورکەکان جێگای قەبول نیە!. چونکە تورکان لەوە تێگەیشتون کە ئەوان زۆر بە هێز بن، ڕێگری دەکەن لە ڕەفتارەکانی دەولەتی تورک و هەژمونەکەی بۆیە هەتا بۆیان دەکرێت بە ناڕاستەوخۆ ڕێگری دەکەن!. + دوو. هێشتنەوەی بالانسێکی جیۆستراتیژی لە نێوان ڕوس و ناتۆ، لە ناوچەکەدا!. تورکەکان پێیان وایە کە بەهێزبوونی یەکێک لەم هێزانە بەسەر ئەوەی تردا، واتە لاوازبوونی هەژمونی جیۆستراتیژی تورکی لە ناوچەکەدا. بۆیە بە لایەنەوە گرینگە بالانسێک هەبێت لە ڕووی سیاسی، عەسکەری و ئابووریدا!. + سێ. ڕاگرتنی دلی ڕوسەکان، چونکە تورکەکان نایانەوێت بچنە بەرەی دژایەتی ڕوسیا بە دلی ئەمریکاو ئەوروپا!. چونکە ڕوسەکان بۆ تورکەکان لە چەند ڕوێکەوە بۆ تورکیا گرینگن، بە تایبەتیش لەوەی کە ڕوسەکان هەمیش ئەتوانن ترس بەسەر کیشوەری ئەوروپا دروست بکەن! + چوار. قەبولکردنی داوکاریەکانی تورکیا، ڵە هێرش کردنە سەر بەشەکانی کوردستانی ڕۆژئاڤا و هەرێمی کوردستانی عێراق!. ئەمە یەکێک لە داواکاریەکانی تورکیایە کە ئێستا ریکلامی بۆ دەکات گوایە لۆزان کۆتایی دێت لە سالی داهاتوو، ئەمە ڕێگە بە تورک ئەدات خاکە داگیر کراوەکانی بگەڕێنتەوە بۆ سەر خاکی خۆی!. ئەمەشیان بۆ کورد لە ناوچەکە پڕ مەترسیە!. + پێنج. خالی پێنجەم و کۆتایی هەبوونی چالاکی هێزە کوردیەکانە لە سوێد و فیلەندا، بە بڕوای ستراتیژی ناسەکان ،ئەمە پاساوێکی لاوازە لە ڕێگریکردنی ئەم دوو ولاتە بۆ بوون بە ئەندامی ناتۆ!. دەکرێت یەکێک ڕێگریەکانی دەولەتی تورک لە بە ئەندام بوونی سوێد وفینلەند، ببێتە هۆی قەدەغەکردنی چالاکیەکانی پەکەکە و هێزە نزیکەکانی پەکەکە لەم دوو ولاتە!. ئەنجام:  تورکەکان هەموو ستراتیژیێک دەخەنەگەڕ بۆ دووبارە هاتنەوەیان بۆ گۆڕەپانی سیاسەتی نێودەولەتی و نەخشەی جیۆپۆلۆتیکی نوێ. تورکەکان نایانەوێت نە بە تەواوی ڕوسیا زال بێت بەسەر ڕۆژهەلاتی ئەوروپا. نە دەشایانەوێت ناتۆ بە تایبەتیش ئەمریکا زال ببێت بەسەر هەژمونی تورک لە ناوچەکەدا. زیاد لە شەست سال دەبێت تورکەکان سیستەمە سیاسیەکان بە ناتۆ دەپارێزن و زۆرترین پێشلی ماف مرۆڤ و پێشلی دیموکراسی لە پشت ناتۆوە دەکەن!. تورکەکان سود لە بێ هێزبوونی جیۆئیکۆنۆمیکی ئەوروپا دەبینن!. ستراتیژی تورکیا لە ناتۆ بۆ لێدانە لە کوردەکانی باکوری کوردستان و ستاتۆی ڕۆژئاوای کوردستانە!. سەرچاوەکان: 1.https://theconversation.com 2. http://www.washingtoninstitute.org. 3.http://www.politico.eu 4. http://ecfr.eu 5.https://www.jstor.org

راپۆرت: درەو  سەرلەنوێ كێشەی نێوان شا عەبدوڵای دووەم پادشای ئوردن‌و شازادە حەمزەی زڕبرای تەقییەوە، بە بڕیارێك شای ئوردن زڕبراكەی خۆی (ماڵبەند) كرد‌و كۆتوبەندی لەسەر پەیوەندی‌و جموجوڵەكانی دانا.  ناكۆكی لەناو خێزانی شاهانەدا عەبدوڵای دووەم پادشای ئوردن كۆتوبەندی خستەسەر پەیوەندی‌و ماڵ‌و جموجوڵەكانی شازادە (حەمزە)ی زڕبرای.  شا عەبدوڵا لەم بڕیارەدا دژی زڕبراكەی، پشتی بە راسپاردەی ئەنجومەنی خێزانی شاهانە بەستووە‌و لە بەیاننامەیەكدا رایگەیاند" دوای ئەوەی وردەكاری دۆسیەی فیتنەكەی ساڵی رابردوو ئاشكرا بوو، بڕیارمدا لەچوارچێوەی خێزانەكەماندا مامەڵە لەگەڵ شازادە حەمزەدا بكەم، بەوهیوایەی درك بە هەڵەكانی بكات‌و وەكو ئەندامێكی كارا بگەڕێتەوە بۆ ناو خێزانی هاشمیی، بەڵام دوای ساڵ‌و نیوێك هەموو دەرفەتەكانی بۆ گەڕانەوەو پابەندبوون بە خێزانەكەمانەوە لەدەستدان بۆیە گەیشتمە ئەو ئەنجامەی كە ناگۆڕێت". مانگی نیسانی ساڵی رابردوو ئوردن شەپۆلێك خۆپیشاندان‌و ناڕەزایەتی بەخۆوە  بینی، پادشای ئوردن (شازادە حەمزە)ی برای تۆمەتبار كرد بەوەی دەستی هەیە لە پلاندانان بۆ ئەنجامدانی كودەتا، رۆژی 3ی نیسان هێزێك چوە سەر كۆشكەكەی شازادە حەمزە‌و هێڵی ئینتەرنێت‌و پەیوەندیكردنی ماڵەكەی بڕی.   لەو بەیاننامەیەدا كە ئەم ئێوارەیە بڵاویكردوەتەوە، شا عەبدوڵا ئاماژەی بەوەدەكات، حەمزە برای بچوكیەتی‌و هەمیشە وەكو باوكێك بۆ كوڕەكەی تەماشای كردووە، بەڵام دڵنیابووە لەوەی كە حەمزە لە "وەهم"دا دەژی‌و خۆی وەكو پارێزەری میراتی هاشمی دەبینێت، گوتارە بەردەوامەكانی حاڵەتی نكولیكردن لەو واقیعە نیشان دەدات كە تێیدا دەژی. "لەماوەی ساڵانی رابردوودا، بەوپەڕی لێبوردەیی‌و دانبەخۆداگرتنەوە مامەڵەم لەگەڵ براكەمدا كردووە، بەهانەم بۆ هێناوەتەوە بەو ئومێدەی رۆژێك لە رۆژان پێبگات.. زۆر ئارامم لەسەر گرتووە، بەڵام جار لەدوای جار بێئومێدبووم" پادشای ئوردن بەمشێوەیە باسی زڕبراكەی دەكات. باسلەوە دەكات" فیتنەكەی ساڵی رابردوو سەرەتای وەهمەكەی حەمزە نەبوو، چونكە ئەو ماوەی چەندین ساڵە لە پەیڕەوی خێزانەكەی دەرچووە، بانگەشەی ئەوەی كردووە قایل بووە بە بڕیارە دەستورییەكەم بۆ گەڕاندنەوەی ویلایەتی عەهد بۆسەر بنەما دەستورییە سەرەكییەكەی، بەڵام لەوكاتەوە هەموو هەڵسوكەوتەكانی نیشانی داوە بەپێچەوانەوەیە، هەڵسوكەوتە نەرێنییەكانی بۆ هەموو ئەندامانی خێزانەكەمان روونە، كۆمەڵێك كەسی لەخۆی كۆكردوەتەوە كە بانگەشە بۆ نەیارێتییان لەگەڵ بڕیارەكە دەكەن، بەبێ ئەوەی ئەو هیچ جموجوڵێك بكات بۆ راگرتنیان".  شازادە حەمزە لەدوای مردنی شا حسێن-ی باوكییەوە، بوو بە شازادەی جێنشینی ئوردن، بەڵام كاتێك شا عەبدوڵای دووەم زڕبراكەی لە تەختی شاهانە دورخستەوە‌و كوڕەكەی خۆی كرد بە شازادەی جێنشین، ئیتر ناكۆكییەكان سەریان هەڵدا.  شا عەبدوڵا دەڵێ: ئیتر كاتمان بەدەستەوە نییە بۆ ئەوەی لە هەڵگەڕانەوەكانی شازادە حەمزەدا بەفیڕۆی بدەین.. هەڵسوكەوتەكانی پێشێلكارییەكی روونی پێگەكەیەتی وەكو شازادە‌و زیادەڕۆیكردنە لەو داب‌و نەریتانەی كە هەموو ئەندامانی خێزانەكەمان رێزی لێدەگرن.  لە كۆتایی بەیاننامەكەیدا پادشای ئوردن نوسیویەتی: بەرژەوەندی گەلەكەمان گەورەترە لە هەر كەسێك، قبوڵ ناكەم نیشتمان گیرۆدەی حەزو ئارەزووی كەسێك بێت كە هیچ شتێكی پێشكەشی وڵاتەكەی نەكردووە.. ئەگەر هەڵسوكەوتە نابەرپرسانەكانی حەمزە دووبارە ببنەوە، توشی روبەڕووبونەوە دەبێتەوە.. بەرەبەیانی رۆژی جەژنی رەمەزان هەوڵیداوە بەریەكەوتن لەناو پاسەوانی شاهانەدا دروست بكات".  سەرباری كۆتوبەندكردنی پەیوەندییەكانی‌و جموجوڵەكانی لەچوارچێوەی كۆشكەكەیدا، شا عەبدوڵا دەڵێ" هەموو شتێك كە بۆ ژیانێكی گونجاو پێویست بێت، بۆ حەمزەی دابین دەكەین، بەڵام ئەو روبەڕەی پێنادێت كە دەیقۆستەوە بۆ سوكایەتیكردن بە وڵات‌و وەكو پابەندبوون بە بڕیاری ئەنجومەنی خێزان‌و بۆ گرەنتیكردنی ئەوەی هەڵسوكەوتە نابەرپرسانەكانی دووبارە نابنەوە، حەمزە لەناو كۆشكەكەیدا دەمێنێتەوە.  ئەم پەرەسەندنە نوێیەی كە لەناو خێزانی شاهانەی ئوردندا رویدا، دوای ئەوە دێت بەمدواییە شازادە حەمزە دەستی بە نازناوی "شازادەیی" هەڵگرت.  سەرەتای تەقینەوەی ناكۆكییەكان ئێوارەی رۆژی 3ی نیسانی ساڵی رابردوو، ئوردن بە بارودۆخێكی ئەمنیی نائاسایدا تێپەڕی، سوپا چوەسەر ماڵی شازادە حەمزە، داوای لێكرا لەماڵەكەی نەیەتە دەرەوە‌و ئەو جموجوڵانەی رابكرێت كە "سەقامگیری ئوردن دەكاتە ئامانج". شازادە حەمزە ماڵبەند كرا، ژمارەیەك لە هاوڕێ‌و ناسیاوەكانیشی دەستگیركراون، پاسەوانەكانی لێسەندراوەتەوە‌و هێڵی پەیوەندیكردن‌و ئینتەرنێتیشی راگیرا.  شازادە حەمزە ماڵەكەی لەناوچەی "دابوق"ە لە خۆرئاوای شاری عەممانی پایتەخت لە نزیك كۆشكی شاهانە، لەو ئێوارەدا كە هێزەكە چوە سەر ماڵەكەی، تۆمارێكی ڤیدیۆیی لەڕێگەی پارێزەرەكەیەوە رەوانەی میدیاكانی كرد، تێیدا وتی:" من بەشێك نیم لە هیچ پلانگێڕی یان رێكخراوێك كە لەلایەن وڵاتانی دەرەوە یارمەتی دارایی بدرێت، بەڵام رەخنەم لە داڕمانی سیستمی حكومەت‌و گەندەڵی‌و ناتوانایی لە بەڕێوەبردنی وڵات گرتووە". هەر ئەو ئێوارەیە، ئاژانسی فەرمی هەواڵی ئوردن لەزاری سەرچاوەیەكی ئەمنییەوە رایگەیاند" دوای چاودێرییەكی ئەمنی چڕوپڕ، چەند هاوڵاتییەكی ئوردنی لەوانە شەریف حەسەن بن زەیدو باسم ئیبراهیم عەوەزوڵڵا‌و چەند كەسێكی تر بەهۆكاری ئەمنیی دەستگیركراون". سەرچاوەكە باسی لەوەكردبوو، لێكۆڵینەوە لە بابەتەكە بەردەوامە، بەڵام وردەكاری زیاتری ئاشكرانەكرد.  باسم ئیبراهیم كە یەكێك بوو لە دەستگیركراوەكان، لە رابردوودا چەندین پۆستی لە ئوردن وەرگرتووە، لەماوەی لە 2007 بۆ 2008 سەرۆكی دیوانی شاهانە‌و بەڕێوەبەری ئۆفێسی شا عەبدوڵا بوو، ساڵی 2006 وەزیری پلاندانان‌و هاوكات وەزیری دارایی بوو، ماوەیەكیش بەڕێوەبەری فەرمانگەی ئابوری بووە لە دیوانی شاهانەی هاشمیی، ئەم پیاوە كەسێكی جێگە مشتومڕ بوو، یەكێك لە كەسە نزیكەكان بووە لە شا عەبدوڵا‌و جێپەنجەی لەسەر دۆخی ئابوری ئوردن هەبووە.  دوای ئەم رووداوانە، لەچوارچێوەی گفتوگۆیەكی خێزانیدا، كێشەی نێوان شا عەبدوڵا‌و شازادە حەمزەی زڕبرای چارەسەر كراو پێكەوە دەركەوتن‌و ئاشتەواییان كرد.  شازادە حەمزە كێیە ؟ شازادە حەمزە كە تۆمەتباركرا بە هەوڵدان بۆ كودەتاكردن بەسەر شا عەبدوڵای زڕبرایدا، كوڕە گەورەی شا حسێن پادشای كۆچكردووی ئوردنە لە ژنە ئەمریكییەكەی كە ناوی شاژنە (نور)ە، شازادە حەمزە كەسێكی نزیكە لە خەڵك‌و پەیوەندییەكی بەهێزی لەگەڵ هۆزەكانی ئوردندا هەیە.   لەسەر وەسێتی شا حسێنی باوكی، شا عەبدوڵا كە تەختی پادشایەتی ئوردنی وەرگرت، ساڵی 1999 شازادە حەمزەی كرد بە شازادەی جێنشین، بەڵام ساڵی 2004 شازادە حەمزەی لە شازادەی جێنشینی لابردو شازادە (حسێن)ی كوڕی خۆی كرد بە شازادەی جێنشین.  شازادە حەمزە لەدایكبووی 29ی مارسی 1980یە، پێشتر ئەفسەر بووە لە سوپای ئوردن، لە بۆنە فەرمییەكاندا لەناوخۆ‌و دەرەوەی وڵات نوێنەرایەتی شا عەبدوڵای برای دەكرد، سەرباری ئەمە سەرۆكایەتی لیژنەی راوێژكاری شاهانەی دەكرد بۆ كەرتی وزە، هاوكات سەرۆكی فەخری یەكێتی باسكەی ئوردن بوو.  "هەوڵی لادانی پادشا"  رۆژنامەی (واشنتۆن پۆست)ی ئەمریكی مانگی نیسانی ساڵی رابردوو لەزاری بەرپرسێكی ئەمریكییەوە ئاشكرایكرد، دەسەڵاتدارانی ئوردن شازادە حەمزە بن حوسێنیان لە ماڵەكەی خۆیدا بەند كردووە‌و نزیكەی 20 بەرپرسی ئوردنی تریان دەستگیركردووە، ئەمە لەچوارچێوەی لێكۆڵینەوەیەكدا سەبارەت بە پیلانێك بۆ لادانی شا عەبدوڵا لە تەختی پادشایەتی. رۆژنامە ئەمریكییەكە دەڵێ:" دەستگیركردنی ئەو بەرپرسانە دوای ئەوە هاتووە دیوانی شاهانەی ئوردن پلانگێڕییەكی پڕ گرێ‌و گۆڵی درێژمەودای ئاشكراكردووە‌و پلانگێڕییەكە لانی كەم كەسێك لە خێزانی شاهانە‌و سەرۆك هۆزەكانی‌و ژمارەیەك كەسایەتی لە دامەزراوەی ئەمنیی ئوردن لەخۆدەگرێت". لە كێشەكانی ساڵی رابردووی نێوان شا عەبدوڵاو شازادە حەمزەی برایدا، ئەمریكا پاڵپشتی لە شا عەبدوڵا كرد، ئەوكات مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستانیش چوە سەر هێڵی ناكۆكییە خێزانییەكانی خێزانی شاهانەی ئوردن‌و  پاڵپشتی خۆی بۆ شا عەبدوڵا راگەیاند.  لەبارەی ئوردنەوە ئوردن ساڵی 1946 سەربەخۆیی وەرگرتووە‌و لەژێر ئینتیدابی بەریتانیا رزگاری بووە، سەرباری ئەوەی وڵاتێكە سامانی سروشتی كەمی هەیە، بەتایبەتیش نەوت‌و ئاو، بەڵام توانیویەتی لەناوچەیەكدا خۆی رابگرێت كە چەندین دەیەیە لەناو ململانێی‌و جەنگی یەك لەدوای یەكدایە.  

(درەو):  حزبوڵاو هاوپەیمانەكانی زۆرینەی پەرلەمانییان لە خولی نوێی پەرلەمانی لوبناندا لەدەستدا، ئەمە بەگوێرەی ئەنجامی كۆتایی هەڵبژاردن كە (بەسام مولەوی) وەزیری ناوخۆی وڵات رایگەیاند.  حزبوڵا كە دیارترین هێزی سیاسی‌و سەربازی لوبنانە‌و لەلایەن ئێرانەوە پاڵپشتی دەكرێت، لە پەرلەمانی ماوەتەواوبووی لوبناندا لەگەڵ هاوپەیمانەكانیدا لە كۆی (128) كورسی، زیاتر لە (70) كورسییان هەبوو.  ئەو لیستانەی هەڵبژاردن كە لەناو خۆپیشاندان‌و ناڕەزایەتییەكانی بەر لە دوو ساڵی لوبنان دژی دەسەڵاتی سیاسی دروستبوون، لەم هەڵبژاردنەدا لانی كەم (13) كورسی پەرلەمانیان بردوەتەوە.  (12) كەس لەوانەی بۆ ئەم خولە سەركەوتوون بۆ پەرلەمان، لەو روخسارانەن كە پێشتر هیچ پۆستێكی سیاسییان لە لوبناندا بەدەستەوە نەبووە، دەكرێت ئەمانە لەگەڵ پەرلەمانتارانی سەربەخۆی تر لە حزبە نەریتییەكان پێكەوە فراكسیۆنێكی یەكگرتوو دروست بكەن.  ئەنجامی هەڵبژاردن نیشانی دەدات پەرلەمانی نوێی لوبنان چەند فراكسیۆنێكی ركابەر لەخۆدەگرێت كە هیچ یەكێكیان بەبێ ئەوەی تر ناتوانێت زۆرینەی رەها پێكبهێنێت، ئەمەش بەبۆچونی چاودێران وادەكات دابەشبوونی زیاتر دروست ببێت.  بەگوێرەی ئەنجامی هەڵبژاردن، حزبوڵا لەگەڵ (بزوتنەوەی ئەمەل)ی هاوپەیمانیدا كە بزوتنەوەیەكی شیعەیە‌و (نەبی بڕی) سەرۆكی ماوەتەواوبووی پەرلەمان سەرۆكایەتی دەكات، بەیەكەوە پارێزگارییان لە كورسی پێكهاتەی شیعە لە لوبنان كردووە كە (27) كورسییە، بەڵام هاوپەیمانەكانیان چەند كورسییەكیان لە بازنە جیاوازەكانی هەڵبژاردندا دۆڕاندووە.  ئێستا نازانرێت تێكڕای ژمارەی ئەو كورسییانە چەند دەبێت كە حزبوڵاو هاوپەیمانەكانی لە پەرلەمانی نوێی لوبناندا كۆی دەكەنەوە، بەڵام ئەوە دەزانرێت ئەوەیە كە ناتوانن ژمارەی كورسییەكانیان بگەیەننە (65) كورسی كە زۆرینەی رەها پێكدەهێنێت.  هەروەك نازانرێت ئایا پێگەی ئۆپۆزسیۆنی نوێی سیاسی لوبنان چۆن دەبێت، كە ژمارەیەكیان گوتاری یەكخستنی چەكیان لە دەستی هێزە شەرعییەكانی وڵاتدا هەڵگرتووە‌و زۆرینەیان جەخت لەسەر گەشەپێدانی سیستمی وڵات‌و چاكسازیكردن لە دادگا‌و  بنیادنانی دامەزراوەكان دەكەن دور لە لایەنداریی‌و پشكێنەی تائیفی.  رەنگە ئۆپۆزسیۆنی نوێی لوبنان لەگەڵ ئەو حزبە نەریتییانەی تردا هاوپەیمانێتی بكەن كە تاڕادەیەك بانگەوازی "شۆڕش" كردووە، لەم حاڵەتەدا رەنگە دەنگی ئەم توێژە سیاسییە زیاتر لە پەرلەمانی نوێی لوبناندا ببیسرێت.  لەبەرامبەردا پارتی (هێزەكانی لوبنان) كە نەیاری حزبوڵایە، لەم هەڵبژاردنەدا لەگەڵ هاوپەیمانەكانیدا ژمارەی كورسییەكانی لە (15 كورسییەوە بۆ 19 كورسی) زیادی كردووە.  لە پێكهاتەی سوننەش كە بەهەمان شێوە نەیاری حزبوڵان، ژمارەیەك پەرلەمانتار سەركەوتوون بۆ پەرلەمان لەوانە (ئەشرەف ریفی) بەڕێوەبەری گشتی پێشووی هێزەكانی ئاسایشی ناوخۆ كە نەیارێكی سەرسەختی حزبوڵایە.  سەعد حەریری سەرۆك وەزیرانی پێشووی لوبنان كە دیارترین سەركردەی پێكهاتەی سوننەی لوبنانە‌و سەرۆكایەتی پارتی (رەوتی موستەقبەل) دەكات، بەشداری هەڵبژاردنی نەكردو بایكۆتی كرد.  سعودیە‌و ئێران كە دوو وڵاتی خاوەن هەژمونن لەناو دۆخی سیاسی لوبناندا، هێشتا قسەی كۆتایی‌و یەكلاكەرەوەی خۆیان لەبارەی ئەنجامی هەڵبژاردنی لوبنان نەكردووە، بەڵام ئێران دوێنێ رایگەیاند، رێز لە دەنگدان دەگرێت‌و هەرگیز دەستوەردان لە كاروباری ناوخۆیی لوبناندا ناكات.  ئەمریكاش كە سزای بەسەر حزبوڵادا سەپاندووە، پێشوازی لە هەڵبژاردنی لوبنان كرد‌و سیاسەتمەدارانی ئەو وڵاتەی هاندا بۆ ئەوەی پابەند بن بەو چاكسازییە ئابورییانەی كە كەوتوەتە ئەستۆیان.  ئەمە یەكەمین هەڵبژاردن بوو دوای ئەو شەپۆلە خۆپیشاندانە بەرفراوانەی كە ساڵی 2019 لوبنان بەخۆیەوە بینی دژی ئەو چینە سیاسییەی كە، لەسەر ئاستێكی فراوانی میللی وەكو چینێكی گەندەڵ‌و سەرنەكەوتوو تەماشا دەكرێن.  خۆپیشاندانەكانی لوبنان هاوكات لەگەڵ سەرهەڵدانی داكشانی دۆخی ئابوری وڵات دەركەوت، داكشانێك كە لە مێژووی زیاتر لە 150 ساڵی رابردووی جیهاندا هاوشێوەی نەبووە، بەجۆرێك ئێستا رێژەی 80%ی خەڵكی لوبنان لە دۆخی هەژاریدا ژیان بەسەردەبەن، ئەمە لەپاڵ كەمیی خۆراك‌و سوتەمەنی‌و دەرماندا.   لە هەڵبژاردنی ساڵی 2018ی لوبناندا، حزبوڵاو هاوپەیمانەكانی (رەوتی نیشتمانی ئازاد كە هێزێكی مەسیحییە‌و سەرۆك میشال عەون سەرۆكایەتی دەكات هەروەها بزوتنەوەی ئەمەل بە سەرۆكایەتی نەبی بڕی) لەكۆی (128) كورسی پەرلەمان (71) كورسییان بردەوە.  بە بەراورد بە هەڵبژاردنی 2018، لەم هەڵبژاردنەدا ئاستی بەشداری دەنگدەرانی لوبنانی بەرێژەی 8% كەمی كرد، ئەمەش بەپلەی یەكەم  پەیوەندی بە بایكۆتكردنی هەڵبژاردنەوە هەبوو لەلایەن سەعد حەریری وەكو دیارترین سەركردەی پێكهاتەی سوننە، سعودیە كە پێشتر پاڵپشتی لە حەریری دەكرد، بۆ ئەم هەڵبژاردنە پاڵپشتی خۆی بۆ پارتی (هێزەكانی لوبنان) گواستەوە.  رەوتی (موستەقبەل) كە سەعد حەریری سەرۆكایەتی دەكات لە هەڵبژاردنی پێشوودا لە كۆی (128) كورسی پەرلەمان (20) كورسی بردەوە، لەپاڵ بایكۆتكردنی هەڵبژاردن لەلایەن حەریرییەوە، هاوشێوەی عێراق زۆرێك لە دەنگدەران بێئومێد بوون لە چینی سیاسەتمەداری وڵاتەكەیان، ئەمەش هۆكارێكی تر بوو بۆ كەمی ئاستی بەشداریی.   

راپۆرت: درەو فەڕەنسییەكان لەبەردەم دوو بژاردەدان، سەرۆكێك هەڵبژێرن كە خۆیان دەڵێن تەنیا "سەرۆكی دەوڵەمەندەكان"ە، یاخود سەرۆكێك  هەڵبژێرن كە تۆمەتبار دەكرێت بەوەی دۆستی سەرۆكی روسیا‌و دەیەوێت یەكێتی ئەوروپا هەڵوەشێنێتەوە. دەنگی سپی‌و بایكۆت براوە دیاری دەكات  دەنگدەرانی فەڕەنسا بۆ خولی دووەمی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی، ئەمڕۆ روویان لە سندوقەكانی دەنگدان كردەوە.  ئەمڕۆ  فەڕەنسییەكان لەنێوان دوو بژاردەدا بڕیار دەدەن، بژاردەی یەكەم: هەڵبژاردنەوەی (ئیمانوێل ماكرۆن) كاندیدی میانڕەو بۆ پێنج ساڵی تری سەرۆكایەتی یاخود بژاردەی دووەم: كە پێدانی دەرفەتە بە  خاتوو (مارین لۆپان) كاندیدی رەوتی راستڕەوی توندڕەودا بۆ ئەوەی بۆ یەكەمجار لە مێژووی فەڕەنسادا پۆستی سەرۆكایەتی وڵات وەربگرێت.  خاتوو لۆپان روبەڕووی جەنگێكی قورس بوەتەوە، چونكە راپرسییەكان ئاماژە بەوە دەكەن ركابەرەكەی بەجیاوازی (10) پۆینت لەپێش ئەوەوەیە. هەریەكە لە ماكرۆن‌و مارین لۆپان پێویستیان بەوەیە دەنگی ئەو دەنگدەرانە بەلای خۆیاندا رابكێشن كە لە گەڕی یەكەمی هەڵبژاردندا دەنگیان بە كاندیدەكانی تری هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی داوە.  هەردوو كارەكتەرەكە توانای جەمسەرگیرییان هەیە، بەڵام دەنگەكانیان گرەنتی نەكردووە، ماكرۆن لەلایەن نەیارە سیاسییەكانییەوە بە "لوتبەرز"‌و "سەرۆكی دەوڵەمەندەكان" ناودەبرێت، لەبەرامبەردا خاتوو لۆپان بەوە تۆمەتبار دەكرێت پەیوەندی توندوتۆڵی لەگەڵ ڤیلادیمیر پوتین سەرۆكی روسیا هەیە. ماكرۆن كە سەرۆكی پێنج ساڵی رابردووی فەڕەنسا بووە، بەبەڵێنی گەورەی ئەنجامدانی گۆڕانكاری گەیشتە كۆشكی ئیلیزێ، بەڵام زۆرێك لە فەڕەنسییەكان گلەیی ئەوەی لێ دەكەن بەڵێنەكانی بەجێ نەگەیاندووە، سەردەمی سەرۆكایەتییەكەی ماكرۆن ناڕەزایەتی‌و قەیرانی پەتای كۆرۆنای بەخۆوە بینی‌و ئێستاش بەرزبونەوەی نرخ.  لەبەرامبەردا خاتوو مارین لۆپان لەو هەڵانەوە كە لە هەڵبژاردنی رابردوودا (2017) لەبەرامبەر ماكرۆن كردی‌و بەهۆیەوە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی دۆڕاند، ئەمجارە وانەی وەرگرتووە. ئەم خاتونە كە رێبەری راستڕەوی توندڕەوە، ئەمە جاری سێیەمە دەچێتە ناو هەڵبژاردنی سەرۆكایەتییەوە، ئەگەر ئەمجارە بدۆڕێت، ئیتر مافی خۆكاندیدكردنی بۆ پۆستی سەرۆكایەتی فەڕەنسا نامێنێت. دیارترین پاڵنەری نادیار لەم گەڕەی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی فەڕەنسادا، ژمارەی ئەو دەنگدەرانەیە كە رەتی دەكەنەوە پاڵپشتی هیچ یەكێك لە كاندیدەكان بكەن‌و دەیانەوێت كارتی سپی بخەنە ناو سندوقەكانی دەنگدانەوە یاخود هەر بەشداری دەنگدان نەكەن‌و بایكۆت بكەن، ئەمڕۆ پشووی فەرمییە لەسەرتاسەری فەڕەنسا، بەوبۆنەیەوە تائێستا ئاستێكی كەمی بەشداری لە هەڵبژاردندا تۆماركراوە.  ماوەی هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردن بۆ گەڕی دووەمی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی كورت بوو، بەڵام بژاردەی دەنگدەران روونە لەنێوان سەرۆكی ئێستا كە پاڵپشتی لە یەكێتی ئەوروپا دەكات هەروەها كاندیدە ژنە نەتەوەپەرەستەكە كە هەوڵی قەدەغەكردنی (حیجاب)‌و كۆتوبەندكردنی (كۆچ) دەدات. ئەنجامی هەڵبژاردن هەرچۆنێك بێت، ئێوارەی ئەمڕۆ ماكرۆن دەچێتە سەر شانۆی بورجی ئیڤڵ‌و قسەی خۆی بۆ دەنگدەرەكانی دەكات.  شوێنە مردووەكەی دوای كاتژمێر حەوتی ئێوارە توانای كڕین پرسی یەكەمە بەلای دەنگدەرانی فەڕەنسییەوە، مارین لۆپان بەڵێنیداوە ئەم كێشەیە چارەسەر بكات، ئەگەر هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی بباتەوە. ئاستی لۆپان لە شارۆچكە بچوكەكان‌و ناوچە گوندنشینەكاندا باشە، چونكە ئەم ناوچانە لەسەردەمی سەرۆكایەتی ماكرۆندا لەڕووی ئابورییەوە دۆخیان باش نەبووە، لە شارۆچكەیەكی بچوكی وەكو "لاڤیرتی سو جوار" كە دەكەوێتە سەر روباری مارن‌و كاتژمێرێك لە خۆرهەڵاتی پاریسی پایتەختەوە دورە، مارین لۆپان پلەی یەكەمی بەدەستهێناوە.  خاتوو سیسیل كە لە دەرەوەی یەكێك لە قاوەخانەكان دانیشتووە دەڵێ" پەتای كۆرۆنا كاریگەری لەسەر ناوچەكە هەبوو، بەر لە كۆڤید  یانەیەك هەبوو ناوی (ئەڤونیو دو لا شامپانیۆ) بوو، بەڵام داخراو ئێستا شوێنەكە لەدوای كاتژمێر حەوتی ئێوارەوە مردووە"، سیسیل لەبەرژەوەندی لۆپان دەنگدەدات، (فرید)یش كە كارمەندە لە تۆڕی شەمەندەفەری پاریس دەنگ بە ركابەرەكەی ماكرۆن دەدات‌و دەڵێ" خەڵك ناتوانن پارەی غازو كارەبا بدەن، من كاتێك لە پاریسم شتەكان زۆر گرانن، تۆ دەبێت نان بخۆیت"، باسی لەوەكرد، ئەو كۆچبەرە ئەفریقیانەی كە ئەو لە پاریس دەیانناسێت دەنگ بۆ لۆپان دەدەن.  زۆرێك لە دەنگدەرە شەرمنەكانی لۆپان لە شارۆچكەكەدا هەن كە دەڵێن فەڕەنسا پێویستی بە گۆڕانكارییە، تەنیا ئەم قسەیە دەكەن.  لۆپان بە وردی بۆچونەكانی خۆی راستكردوەتەوە، بەڵام هێشتا پلان بۆ ئەوە دادەنێت ریفراندۆمێك رێكبخات بۆ دانانی رێوشوێنی توند دژ بە دیاردەی كۆچبەری، رەنگە ئەم بیرۆكەی ئەو بۆ "ئەوروپای وڵاتان" ببێتەهۆی لێكهەڵوەشاندنەوە یەكێتی ئەوروپا. رەنگە جان كلود (66 ساڵ) لەگەڵ دوژمنایەتی یەكێتی ئەوروپادا كۆك نەبێت، بەڵام سكاڵای هەیە لەوەی زۆرێك لە خەڵك سیستمی چاودێری كۆمەڵایەتی لە فەڕەنسا دەقۆزنەوە‌و مادەی هۆشبەر بەكاردەهێنن.  لۆپان‌و پوتین   ئاستی جەماوەریی ئیمانوێل ماكرۆن لەناو لاوان‌و ئەو دەنگدەرانەی كە تەمەنیان كەمە، زیاد دەكات، دۆخەكە لە "لا ڤیرتی"یش بەمشێوەیە. خاتوو سیرینا (18 ساڵ) كە ژمێریارێكی تازە كارە، لەبارەی جەنگی ئۆكرایناوە نیگەرانە‌و دەڵێ" بەڕاستی نازانین هەستی لۆپان بەرامبەر بە پوتین چۆنە. گۆڕینی سەرۆك لە ئێستادا رەنگە ببێتەهۆی ناسەپامگیریی".  نیكۆل (76 ساڵ) كە كتێبخانەیەك لە گوندێكی نزیك بەڕێوەدەبات، تێبینی ئەوەی كردووە زۆرێك لە خەڵك بەرەو ئاڕاستەی راستڕەوی توندڕەو دەڕۆن. نیكۆل دەڵێ" من لەبارەی لۆپانەوە نیگەران نیم، نیگەرانم لەوانەی لە پشتی لۆپانەوە- یاریدەدەرەكانی".  ئاستی مارین لۆپان لە شارە گەورەكاندا باش نییە لەوانە پاریس‌و لیۆن، ركابەرەكەی لە راپرسییەكانی گەڕی دووەمی هەڵبژارداندا پێشی كەوتووە. بەڵام پاڵنەری یەكلاكەرەوە لەم هەڵبژاردنەدا، دەچێتە بەرژەوەندی ئەو كاندیدەی كە پاڵپشتی 22%ی دەنگدەران بۆخۆی زامن دەكات، ئەم دەنگدەرانە ئەوانەن كە دەنگیانداوە بۆ كاندیدی چەپی توندڕەو (جان لوك میلنشون). میلنشون بە جیاوازییەكی كەم بە لۆپان دۆڕا، بەڵام لە چەند شارێك هەڵبژاردنی بردەوە لەوانە (مارسیلیا)‌و (نانت)، لە شارۆچكەی (تراب) كە زێدی میلنشون-ە لە باشوری خۆرئاوای پاریس، كورتهێنان لە دەنگدەرانی لۆپاندا هەیە.  یەكێك لە خاتونە لەچكبەرەسەرەكان لەبەردەم بازاڕێكی لۆكاڵیدا راوەستاوە‌و ئیدانەی سیاسەتەكانی راستڕەوی توندڕەو دەكات‌و بە "رەگەزپەرەستانە" ناوی دەبات، دەڵێ" بۆچوونی باو ئەوەیە وەكو ناڕەزایەتیی بەشێوەیەك دەنگ بدرێت كە لە سودی هیچ یەكێك لە كاندیدەكاندا نەبێت، بەڵام رەنگە دەنگ بە ماكرۆن بدەم یان هەر دەنگ نەدەم".  پێدەچێت زۆرێك لە دەنگدەرەكانی میلنشون لەم شارۆچكەیەدا، هێشتا لەبارەی دەنگدانەوە دوودڵ بن. موراد دەڵێ رەنگە ئەو بە كارتی سپی دەنگبدات، ئاماژە بەوە دەكات" ماكرۆن بۆ دەوڵەمەندەكانە زیاتر لەوەی بۆ هەژاران بێت" هەرچەندە هێشتا پێیوایە رەنگە لە بەرژەوەندی ماكرۆن دەنگ بدات.  پێدەچێت تێكڕای بێكاریی روو لە كەمبونەوە بكات‌و توانای كڕین بەبەراورد بە ساڵی 2017 زیاد بكات، بەڵام زۆرێك لەو دەنگدەرانەی پاڵپشتی چەپەكان دەكەن، هەست بە نائومێدی لە سەرۆكی ئێستا دەكەن، ئەمەش بەهۆی كەمبونەوەی ئاستی یارمەتی نیشتەجێبوون بۆ ملیۆنان كەس لەوانەی كە داهاتیان كەمە، هەروەها هەڵوەشاندنەوەی باجی سامان كە دەوڵەمەندەكانی كردبووە ئامانج.  كاتێك  ئیمانوێل ماكرۆن گەیشتە دەسەڵات، بەڵێنی گۆڕانكاری هەبوو. بەڵام ئەو تێبینییەی كە لە هەموو شوێنێكدا گوێبستی دەبیت ئەوەیە هەرگیز هیچ شتێك نەگۆڕاوە. ئەگەر راپرسییەكان وردبن‌و ماكرۆن سەركەوێتەوە، بەدڵنیایی بەهیچ جۆرێك ویلایەتی دووەمی سەرۆكایەتییەكەی ئاسان نابێت.  سەرچاوە: BBC  

درەو: راپۆرتی: ژوری توێژینەوەکانی گۆڕان دەستپێک ڤلادمیر پوتن سەرۆکی فیدراسیۆنی ڕوسیا لە ٢٤ شوباتی ٢٠٢٢ ئۆپەراسیۆن و جەنگی لەدژی ئۆکرانیا راگەیاند، جەنگەکەش لەژێر ناو و پاساوی«ڕێگریکردن لەو کۆمەڵکوژییەی حکومەتی ئۆکرانیا لە ماوەی هەشت ساڵی ڕابردودا گرتویەتیەبەر، بەدیاریکراوی لەو ناوچانەی ئۆکرانیا، کە ڕوسی زمانن و داوای مافی چارەی خۆنوسین دەکەن». لە بەرامبەر ئەم هێرشەدا وڵاتانی ڕۆژئاوا، ئەوروپا و ولایەتە یەکگرتوەکانی ئەمەریکا، وەڵامی خێرای روسیایان دایەوەو لەڕێگەی سزادانی ئابوری و هاوکاری سەربازی پاڵپشتیان بۆ ئۆکرانیا راگەیاند، دژ بە هێرشەکانی ڤلادمیر پوتن. پاش جەنگی دووەمی جیهانی، ئەمە بۆ یەکەم جارە جەنگێکی لەم شێوەیە لە نزیک سنورەکانی ئەورپادا ڕودەدات. ئەمەش وایکردووە ناوچەکەو جیهان لەئێستادا ڕوبەڕوی پرسی ناسەقامگیر و سیاسی و ئابوری و سەربازی ببێتەوە. دیارە هێرش بردن و بەرگریکردن بۆ هەریەک لەم وڵاتانە پاڵنەر و پرسی جدی و هۆکاری خۆی هەیە، کە دیارترینیان بە بۆچونێکی ڕیالیستی، پەیوەندیدارە بەپرسی ئاسایش و سەقامگیر و بەرژەوەندی سیاسی هەریەک لە وڵاتانی زلهێزی جیهان و وڵاتانی ناوچەکەوە. تێڕوانین بۆ جەنگی ئۆکرانیا لە ڕوانگەی تیۆری و واقعی ڕاستەقینەی ڕوداوەکەوە، بەستراوە بەوەی بە چ چاویلکەیەک تەماشای ئەم پرسە دەکرێت. ئێمە لەرێگەی ئەم لێکۆڵینەوەیەوە هەوڵدەدەین ئەم پرسە وەک بابەتێکی زانستی سیاسی و نێودەوڵەتی شرۆڤە بکەین، دواتر هۆکار و لێکەوتەو سیناریۆکانی جەنگەکەو پێشبینی ئایندەی پەیوەدنییەکانی روسیاو ئۆکرانیا، بخەینە بەر باس و لێکۆڵینەوە. بابەتی ئاسایش و سەقامگیری بابەتێکی فکریە ، بەستراوە بە تێڕوانین کارەکتەرە سیاسیەکان بۆ دەوروبەری خۆیان. "باری بوزان" باوەڕی وایە کە خاڵی دەسپێکی بابەتێکی ئاسایشی پەیوەندیدارە بە بڕیاری کارەکتەرە سیاسیەکانەوە، بەڵام چەمکی هزری بونی ئاسایش مانایەکی تەواوی نییە بەڵکو ئاسایش بابەتێکە لە کۆمەڵگادا پێناسە دەکرێ و دەناسێنرێت، بۆیە کاراکتەرەکان ئەتوانن هەندێک لە بابەت و پرسەکان بە دەستدرێژی لێک بدەنەوە و بەرامبەرەکانیان وا لێبکەن لە بەرپرسیاریەتیەکان پەیڕەی بکەن، کەواتە ئاسایش بابەتێکی کۆمەڵایەتیە. بۆیە دەتوانین بڵێین تێگەشتنی تاک وەک کائینێکی کۆمەڵایەتی لەلێکدانەوە و بۆچون و خوێندنەوەی بۆ بابەتی ئاسایش گرنگیەکی تەواوی هەیە. لێرەدا جەنگی ئۆکرانیا وەک بابەتێکی ئاسایشی لەپاڵ بابەتەکانی تردا لێک دەدەینەوە، دەرک و تێگەشتی سەرۆکی ڕوسیا و ئۆکرانیا و پاشانیش وڵاتانی ناتۆ لە ڕوانگەی ئەم تیۆریەوە بۆ پرسی ئاسایشی ناوچەکە دەخەینە ڕوو. چوارچێوەی تیۆری یەکێک لە سادەترین تیۆریەکانی بابەتی ئاسایش تێروانینی تیۆری مەتەڵی ئاسایشە ،  هەوڵی لە نیشاندانی گرفتی ئاسایش داوە. تیۆری مەتەڵی ئاسایش، ئاماژە بۆ ئەوە دەکات کە تێگەشتی کاراکتەرەکان بۆ بابەتی ئاسایش ڕۆڵی سەرەکی هەیە. کاراکتەرەکان لە بابەتی تێگەشتی ئاسایش (چ دروست، چ نادروست)، ئەگەر هاتوو بە دەستدرێژی لێکیاندایەوە، ئەوا ڕەفتار لەخۆ نیشان دەدەن و دەست بەهێرشکردن دەکەن، لە بیر و هۆشی خۆیاندا ئەم ڕەفتارە ڕواڵەتێکی تەواو بەرگریکارانەی هەیەو ئەو گریمانە دادەنێن کە نیەتی ئەمان بۆ دراوسێکانیان تەواو ئاشتیانەیە. لەکاتێکدا بەو شێوە نیەو دراوسێکانیان دەرک و لێکدانەوەی تەواو جیاوازیان هەیە. ئەم بابەتەش لای لایەنی بەرامبەر بونی هەیە، بۆ بەرزکردنەوەی پارێزگاری لە خۆی، دەست بەهەموو کارێکەوە دەنێت، ئەم سوڕە بەو جۆرە بەردەوام دەبێت، تا بارودۆخەکە ناسەقامگیرتر دەبێت. بۆیە لە ئاوا بارودۆخێکدا ناتوانی نیەتی کاراکتەری بەرامبەر بخوێنیتەوە. بۆیە دەبێت خۆت بۆ بەکار هێنانی هەرجۆرە ئامرازێک ئامادە بکەیت. لەسەر بنەمای ئەم تیۆریە دوو جۆر کێشە بونی هەیە، یەکەم تێگەشتن ( ئیدراک)، دووەم بەڵگە (اسناد)، واتە سەرەڕای کێشەی تێگەشتن کە دەبێتە هۆکاری بڕیاردان جا چ دروست یان نادروست لە هزری بڕیاردەرانی لایەنی بەرامبەر، لەڕوانگەی دەرونناسی دروست بونی هۆکار و کاریگەری دیاردەکە، لە بارودۆخەکەدا لێک نزیک دەبنەو و وەک یەک وان.  کێشەی دووەم کە بەڵگەیە، واتە تێڕوانین و نیشاندانی ڕەفتاری ئەوان دەبەسترێتەوە بەخو و نیەت و کەسایەتیانەوە، بۆ نمونە سیاسەتمەدارانی ئەمەریکا لە سەروبەندی جەنگی ساردا، جێگیرکردنی سوپای سوریان لە ئەوروپای رۆژهەڵات، دەبەستەوە بەخەسڵەتی هێرشکاری و کارەکتەری شەڕانگێزی سیاسەتمەدارنی سۆڤیەتەوە، واتە ئەم پرسەیان نەدەبەستەوە بە هۆکاری دروست بونی ناتۆ و بونی ئەو هێزە لە ناوچەکەدا، کە لەبەرامبەردا سۆڤیەت سوپایەکی لەدژی جێگیر کردبو. دیارە لەبارودۆخی وەک ئێستادا ئەم تێڕوانینە بۆ ئێستاش دروستە، وەک بڵێی مێژوی هزری سیاسەتمەدارەکان خۆی دوبارە دەکاتەوە. هزری "ڤلادمیر پوتن" و بێ ئۆقرەی ئەو لە بوونی هێزی ناتۆ و جێگیرکردنی پێگەی سەربازی ناتۆ لە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ئەوروپای نزیک لەڕوسیا، ئەو بۆچونە بۆ ڕوسیا دروست دەکات کە ئامانجی ناتۆ و وڵاتانی ڕۆژئاوا ئامانجێکی هێرشکاری و دەستبردنە بۆ سیاسەتی ناوخۆی ڕوسیاو هەڵوەشاندنەوەی ئەو وڵاتە، وەک لێدانی گورزی دووەم پاش ڕوخانی یەکێتی سۆڤیەت. بۆیە "ڤلادمیر پوتن" لەسەرەتای ئۆپەراسیۆنەکەی باسی بابەتێکی مێژویی کرد، ئاماژەی بە ووتەی یەکێک لەڕاوێژکارەکانی  سەرۆک وێڵسن، سەرۆکی ئەوکاتەی ئەمریکا کرد لەساڵی ( ١٩١٨)، کاتێک دەڵێت:"بۆ ئەوەی لە شەڕی ئیمپراتۆری ڕوس قورتار ببین، دەبێ خاکی ئەو وڵاتە دابەش بکرێت، بۆ ئەم مەبەستەش دەبێ لە سیبریاوە دەست پێ بکەین". یەکێکی تر لە تیۆریەکان کە لە بواری ئاسایشە و پەیوەندیدار بە تێگەشتنە لە بابەتی ئاسایش تیۆری گریمانەی ، لەسەر بنەمای دەرونناسی تیۆری گریمانە پێشبینی دەکات کە تاک لە بارودۆخی سود هەوڵی مەترسیدار نادات، بەڵام لە بارودۆخی زیان هەوڵی مەترسیدار دەدات. لێرەدا سود و زیان بەگوێرەی خاڵی سەرەتای، یان سەرچاوەکەی لێک دەدرێتەوە. بە واتایەکی گۆڕان بە نیسبەت بارودۆخی ئێستا هەڵدەسەنگێنرێت، بەهای بەدەست هاتوو لە سەرئەنجامی جیاوازی خاڵی دەسپێک یان سەچاوە لەگەڵ سود یان زیانەکەیدا دەبێت. ئەگەر بمانەوێت ئەم بابەتە بەزمانی ئاسایشی  نێودەوڵەتی لێک بدەینەو بەم شێوەیە کە سیاسەتمەداران بە تێگەشتنی سودو زیان خۆیان، کە لەگەڵ ئەوانی تر هەیانە بۆ پارێزگاری لەبەرژەوەندی خۆیان (سیاسی، ئابوری)، هەنگاوی مەترسیدار هەتا ڕادەی جەنگ دەنێن، لە پێناو بەرژەوەندی تازەی خۆیان. بەشێوەیەکی گشتی لە بارودۆخی سود دژی هەنگاوی مەترسیدارن، لە بارودۆخی زیانکردن لەگەڵ هەنگاو مەترسیدارن. بۆیە پاراستن و مانەوەی سیستمی سیاسی ڕوسیا بۆ ڕابەرانی ئێستای ڕوسیا بابەتێکی حەیاتیەو بە بەهای جەنگ لێک دەدرێتەوە.   ئۆكرانیا :ناسنامەو پێگەی جیۆسیاسی و دیمۆگرافی  ئۆکرانیا لە ڕووی جوگرافییەوە دەکەوێتەوە باشوری ڕۆژهەڵاتی ئەوروپاوە، دووەم گەورەترین وڵاتی ڕۆژھەڵاتی ئەورووپایە، ڕوبەرەکەی بریتییە لە (603 هەزار و 628) کیلۆمەتر دووجا، لەگەڵ روسیا لە ڕۆژھەڵاتەوە بە درێژایی (1576) کیلۆمەتر هاوسنورە، لە باکورەوە لەگەڵ بیلاڕووس بە (891) کیلۆمەتر، پۆڵەندا بە (428) کیلۆمەتر، سلۆڤاکیا بە (90) کیلۆمەتر و ھەنگاریا لە ڕۆژئاواوە بە (103) کیلۆمەتر، ڕۆمانیا بە (169) کیلۆمەتر و مۆلدۆڤا بە (939) کیلۆمەتر لە باشووری ڕۆژئاوا، ھاوسنوورە. جگە لەوەی لە باشورەوە بەسەر دەریای ڕەش و دەریای ئازوف دا دەڕوانێت.  بەپێی ئامارەکان ژمارەی دانیشتوانی وڵاتی ئوکرانیا زیاتر (44) ملیۆن کەسە کە دەکاتە (0.62%) دانیشتوانی جیھان. تەمەنی مام‌ ناوەندی دانیشتوانی  وڵاتەکە (39.8) ساڵە (69%) دانیشتوانی وڵات لە شارەکان دەژین. گرنگترین سەرچاوە سرووشتییەکانی وڵاتەکە بریتین لە (نەوت، گازی سروشتی، ئاسنی خاو، مەنگەنیس، خەڵووز، خوێ، گۆگرد، گرافایت، تیتانیۆم، مەگنیسیۆم، نیکل و جیوە و چەندان کانزای بەنرخی تر)  سروشتی پێگەی جیۆسیاسی ئۆكرانیا بەجۆرێكە كە ئەو وڵاتە كەوتوەتە نێوانی دووكوتلەی جیۆستراتیجی ئۆقیانوسی خۆرئاواو ئۆراسیاوە. ئەمەش وایكردووە پاش ڕوخانی یەكێتی سۆڤیەت و سەربەخۆبونی لەساڵی (1991)ەوە، ئۆكرانیا دوچاری جۆرێك لە دابەشبونی دیمۆگرافی و سیاسی  وكلتوری  و ئیتنی و مەزهەبی و كۆمەڵایەتی وئابوری ببێتەوە. لێكەوتەكان بەجۆرێكن كەروسیا توانیویەتی كاریگەری و هەژمونی هەبێت بەسەر كەرتی رۆژهەڵات و باشوری ئۆكرانیادا، هەرێمی(قرم – كریما) لەبەشی باشور بەتایبەتی، لەبەرابەردا ئەوروپا و ئەمریكاش كاریگەریان لەسەر كەرتی خۆرئاوا و باكوری ئەم وڵاتە دروستكردووە. بەشی رۆژهەڵاتی ئۆكرانیا زۆرینەیان ڕوس زمانن و بەڕوسی دەدوێن. رێژەی ڕوس زمانەكانیش دەگاتە (17.3%)ی گشت دانیشتوانی ئۆكرانیا. لەڕویی مەزهەبیشەوە ئەم هاوڵاتیانە ئەرسەدۆكسین لەسەر شێوازی كەنیسەی بەروسیاوە پەیوەستن. هاوكات كاریگەرن بەبەها كۆمەڵایەتیەكانی ڕوسیا. لەڕویی كلتوریشەوە خاوەن كلتورێكی داخراون. لەروی ئابوریشەوە ئەم بەشە زیاتر پشت بەسامان وداهاتی كشتوكاڵی دەبەستن.  بەڵام بەشی خۆرئاواو باكوری ئۆكرانیا زۆرینە بەزمانی ئۆكرانی دەدوێن و رێژەیان دەگاتە (77.8%)ی گشت دانیشتوانی ئۆكرانیا. دانیشتوانی ئەم كەرتە زیاتر هەڵگری مەزهەبی كاسۆلیكی و ئەرسەدۆكسی و پرۆتستانتن لەگەڵ بونی كەمینەیەكی مسوڵمانیش. لەڕویی كلتوریشەوە كەوتونەتە ژێركاریگەری بەها كۆمەڵایەتیەكانی وڵاتانی ئەوروپا و ئەمریكاوە. هاوكات لەڕویی ئابوریشەوە زیاتر پشت بەكەرتی کشتوکاڵ بە پلەی یەکەم و دواتر پیشەسازی و بازرگانی دەبەستن. لەڕوی سیاسیشەوە زۆرتر ئەو هێزانەی لەم بەشەدا بڵاوبونەتەوە كە پێشتر بەهێزی ئۆپۆزسیۆن ناسران و مەیلدارن بۆ نزیكبونەوە لەسیاسەتەكانی وڵاتانی خۆرئاوا و ئەوروپاو ئەمریكا. ئەم کۆمارە لە ساڵی (1922)ەوە تا کەوتنی یەکێتی سۆڤییەت بەشێک بووە لەو یەکێتییەو لە (28/8/1991) سەربەخۆیی ڕاگەیاندووە. شاری (کیێڤ) کە گەورەترین شاری ئوکراینایە کرایە پایتەختی وڵاتەکە. لە ڕووی کارگێڕییەوە وڵاتی ئۆکرانیا، جگە لە دورگەی (قرم) کە خاوەنی خود موختارییە، دابەشکراوە بۆ (24) ناوچە یان پارێزگا.  ئۆکرانیاو توانا ئابورییەکانی  لەگەڵ ئەوەی ئۆکرانیا بەسەرەتایەکی خراپ دەستی پێکرد، لەگەڵ جیابوونەوەی لە یەکێتی سۆڤییەت خاوەنی ئابورییەکی بەهێز نەبوو، چونکە بەردەوام لەدوای ساڵی (1991)ەوە لەگەڵ ڕوسیا پەیوەندییەکانی ڕوو لە قەیران دەکات زۆرجاریش بڵاوبوونەوەی گەندەڵی گورزی گەورەی لە ئابورییەکەی داوە.  بەڵام بەم دواییانە یەکێک بووە لە دەوڵەتە خاوەن ئابورییە بەهێزەکان لە ناوچەکە، چونکە بایەخێکی گەورەی ئابوری ستراتیجی بۆ وڵاتانی ئەوروپی هەیە، ئەمەش یارمەتی دەربووە بۆ گەشەی خێرای وڵات، جگە لەوەی خاوەن سەرچاوەیەکی گەورەی سروشتییە لە بواری کانزاو کشتوکاڵ، سەرباری ئەو میراتە پیشەسازییەی لە یەکێتی سۆڤییەت بۆی بەجێمابوو.  بەپێی ئامارەکان بەرهەمهێنانی ناوخۆی وڵاتەکە لە ساڵی (2021) گەیشتووە بە (200) ملیار دۆلار، یەدەگی نەختینەیی (31.6) ملیار دۆلار بووە، لە کاتێکدا بەهای هەناردەکردنی بەرهەمەکانی خۆی داوە لە (68.24) ملیار دۆلار، بەم پێیەش تێکڕای گەشەی ئابوری لە وڵاتەکەدا برتیبووە لە (3.4%) بەپێی خەملاندنە نێودەوڵەتییەکان. کەرتی کشتوکاڵی ئۆکرانیا پشکی گەورەی بەخشیبووە بە گەشەسەندی ئابوری وڵاتەکە، ئەمەش بایەخێکی گەورەی بەخشیوە پێیان لەسەر ئاستی جیهان، چونکە ناردەنی بواری کشتوکاڵ (45%)ی هەناردەی ئۆکرانیا پێکدەهێنێت، بەشی زۆری ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ گونجاوی و فراوانی و بەپیتی خاکەکەتی کە نزیەکەی (40) ملیۆن هێکتار زەوی شیاوی هەیە بۆ ئەو بوارە.  ئامارەکان ئاماژە بەوە دەدەن ئۆکرانیا ساڵانە (50) ملیۆن تەن بەروبوومی کشتوکاڵی بەرهەم دێنێت، لەنێویاندا بەرهەمهێنانی (28) ملیۆن تەن گەنم و هەناردەکردنی زیاتر لە (18) ملیۆن تەنی، ئەمەش پلەی شەشەمی وڵاتانی هەناردەکەری گەنم و چوارەم هەناردەکەری گەنمەشامی و پلەی سێیەم لە بڕی بەرهەمهێنان، پلەی دووەم لە بەرهەمهێنانی جۆ و پلەی چوارەم لە هەنارەکەری لەسەر ئاستی جیهان پێ بەخشیوە.  سەرەڕای گرتنی پلەی یەکەمی سەرئاستی جیهان لە هەنارەکردنی زەیتی گوڵەبەڕۆژەو پلەی سێیەم لە بەرهەمهێنان و هەنارەدەکردنی هەنگوین کە ساڵانە بەنزیکەی (81) هەزار تەن دەخەمڵێنرێت. هەروەها هەناردەکردنی میوەی وڵاتەکە ساڵانە دەگات بە (55) هەزار تەن لە میوەی جۆراوجۆر، جگە لە هەنارەکردنی (450) هەزار تەن لە گۆشتی سور و (431) هەزار تەن لە گۆشتی سپی. لە بواری کانزاشدا پشکێکی گەورەی هەیە لە بەرهەمهێنانی ئاسنی خاو کە ساڵانە (60) ملیۆن تەنە و بەم پێیەش پلەی شەشەم دەگرێت لەبەهەمهێنانی ئاسن لەسەر ئاستی دنیا و پلەی دووەم لە خاوەندارێتی یەدەگی جیوە لەسەر ئاستی ئەوروپا. پلەی یەکەم لە کبریت و پلەی دەیەم لەسەر ئاستی جیهان لە یەدەگی خاوی تیتانیۆم. لە بواری پیشەسازیدا ئۆکرانیا پلەی چوارەمی هەیە لە هەناردەکردنی ماتۆڕ (تۆڕباین) بۆ ویستگەی وزی ئەتۆمی و پەلەی دوانزەیەمیشی هەیە لە هەنادەکردنی چەک کە بە ملیارێک دۆلار دەخەمڵێنرێت، کە نزیکەی (700) هەزار کەس کاری لە کارگەکانی چەک کاردەکەن. ئۆکرانیا: سەرەتای قۆناغێکی نوێ لەگەڵ دەستپێكی ساڵی (2014) هاوڵاتیانی ئۆكرانیا ڕژانە سەرشەقامەكان، دژ بەسیاسەتەكانی حكومەتەكەی (ڤیكتۆر یانۆكۆڤیچ)، داوای سەرەكی نارەزایەتیەكانی شەقام بۆ دەست لەكاركێشانەوەی ناوبراو بوو. دەستپێكی بارگرژیەكانی ئۆكرانیا دەگەڕێتەوە بۆ ساتەوەختی ڕەتكردنەوەی ڕێكەوتن نامەیەكی بازرگانی لەگەڵ یەكێتی ئەوروپا، لەلایەن "یانكۆڤیچەوە" ەبەرواری (21/11/2013)، ئەم هەڵوێستەی یانكۆڤیچ لێكدرایەوە بەخواستی ڕەتكردنەوەی پرسی بەئەندام بونی ئۆكرانیا لە (یەكێتی ئەوروپا). لەبەرامبەردا خواستی حكومەتی ئۆكرانیایان بۆ زیاتر نزیك بونەوەی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی لەڕوسیا بەدیكرد. لەپاڵ ئەم هۆكارە و چەند هۆكارێكی ناوخۆی دیكەدا شەقامی ئۆكرانیا جوڵا و خۆپیشاندان ونارەزایەتی جەماوەری دەستیپێكرد. سات بەسات روبەری خۆپیشاندانەكان بەرفراوانتر دەبوو،  تێكهەڵپژانی زیاتر روویدەدا، ژمارەی قوربانیەكان بەرزدەبویەوە، هەموو ئەمانە رێگەی خۆشكرد بۆ (یانۆكۆڤیچ) سازش بكات، بەرامبەر داواكاریەكانی ڕای گشتی و ئۆپۆزسیۆنی وڵاتەكەی، وەك بڕیاردان لەبارەی  (ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەخت و پێكهێنانی حكومەتێكی كاتی و گێرانەوەی دەستوری پێشوتری ئۆكرانیا و كەمكردنەوەی دەسەڵاتەكانی سەرۆك كۆمار ... هتد)، بەڵام گشت ئەم هەنگاوانەی سەرۆك دادی نارەزایەتی خۆپیشاندەرانی نەداو هاوڵاتیان سوربون لەسەر داواكاریەكانیان. ئەوەی لەم نێوەندەدا هاوكێشەكەی بەسودی هاونیشتیمانیانی ئۆكرانیا یەكلاكردەوە، رۆڵی سوپاو هێزە ناوخۆیەكان بوو، كە بێلایەنی خۆیان لەكێشەكانی وڵات راگەیاند و نەچونە بەرەی  حكومەتەكەی یانكۆڤیچەوە. خۆپیشاندانەكان بەردەوام بون، سەرئەنجام كار گەیشتە ئەوەی كەلە (22/2/2014)دا سەرۆك كۆمار لەژێر فشاری شەقامدا ناچاربوو كۆشكی كۆماری وڵات جێبهێڵێت و بەرەو ڕوسیا هەڵبێت. لەگەڵ هەڵهاتنی سەرۆكیشدا راستەوخۆ پەرلەمانی ئۆكرانیا، كۆی دەسەڵاتەكانی سەرۆكی گواستەوە بۆ سەرۆكی پەرلەمان، دواتر ڕاگەیەندرا؛ كە چیتر "یانۆكۆڤیچ" شەرعیەتی سەرۆكایەتی نەماوەو بەفەرمی لەپۆستەكەی دورخراوەتەوە. ئەوەی لەم نێوەندەدا دۆخی ئۆكرانیای لەكێشەیەكی ناوخۆییەوە گواستەوە بۆ ئاستی قەیرانێكی نێودەوڵەتی بریتی بوو لە دەست تێوەردانەكانی روسیا، بۆ نێو ململانێكانی ناوخۆی ئۆكرانیا لەژێر ناوی پاراستنی بەرژەوەندی هاوڵاتیانی بەرەگەز روسی دانیشتوی ئەو وڵاتە. لەبەرامبەریشدا هاتنە سەرخەتی ئەمریكا و یەكێتی ئەوروپا و سەپاندنی چەند سزایەك بەسەر روسیادا، وەك فشارێك بۆ كشانەوەی هێزەكانی لەسەر سنور و خاكی ئۆكرانیادا. ئیدی لە دوای روداوەکانی ساڵی 2014 لە کیێڤ، گرژیی سیاسی لە پەیوەندیەکانی ئۆکرانیا و روسیادا دروست بووە، لەوکاتەوە هەرێمی دۆنباس لە ڕۆژهەڵاتی "ئۆکرانیا" تووشی قەیرانێکی سیاسی و سەربازی بووە و ئەم رووداوانەش گرژییەکی زۆری لە کریمیا روسیا لێکەوتەوە. لە کاتێکدا گرژی لەسەر سنووری ڕۆژهەڵاتی "ئۆکرانیا" بەرزبووەوە لە دەرئەنجامی نمایشی هێزی سەربازی روسیادا لە ناوچەکە، ڕاپۆرتە هەواڵگرییەکانی ئەمەریکا  ئاماژە دەدەن بەوەی کە ئەم هەوڵ و ئامادەکارییەی  "مۆسکۆ" بە مەبەستی داگیرکردنی خاکی "ئۆکرانیا"  لێکدراوەتەوە. لەم بارەیەوە لە کۆبوونەوەی نێوان "جۆ بایدن" سەرۆکی ئەمەریکا و "ڤلادیمێر پۆتین" سەرۆکی روسیا لە 7ی کانوونی یەکەمی 2021 بایدن هەڕەشەی کردەوەی تووندی ئابووری و سیاسی لە دژی روسیا کردووە ئەگەر لە دژی دراوسێ ڕۆژئاواییەکەی ڕێوشوێنی سەربازی بگرێتەبەر و پشتیوانی وڵاتەکەی بۆ سەروەریی ئۆکرانیا و تەواوکاری خاکی دووپات کردەوە و داوای گەڕانەوەی کرد بۆئامرازی سیاسی  و دیپلۆماسی کردووە بە مەبەستی یەکلایکردنەوەی ناکۆکی و کێشەکان. دۆخی نێوان ئۆکرانیاو روسیا بۆ گەیشت بە ئێستا؟ لەدوای ڕوداوەکانی ساڵی (2014)ەوە هەڵهاتنی "ڤیکتۆر یانۆکۆڤیتچ" بۆ رووسیا و گرتنە دەستی دەسەڵات لە لایەن پارتی مەیدان، رۆژئاوا و بەتایبەتی "ئەمەریکا" پشتگیریی ئۆکرانیای دەکرد. وەک کاردانەوەیەک مۆسکۆ دوای ئەوەی پارتی مەیدانی نزیک بە ئەورووپای یەکگرتوو و ئەمەریکا حوکمی گرتە دەست، لە دوو ناوچەی نزیک  رووسیا دەستیانکرد بە خۆپیشاندان، ئەوانیش؛ لە ناوچەی دۆبناس کە دەکەوێتە رۆژهەڵاتی ئۆکرانیا لەسەر سنووری روسیا لە دۆنباس و لە نیمچە دوورگەی کرێمیا (قەرم). لە ساڵی 2014 لایەنگرانی "رووسیا" دەستیان بەسەر پەرلەمانی کرێمیادا گرت و ریفراندۆمێک رێکخرا، لە کرێمیا 95٪ داوایانکرد بە روسیاوە ببەسترێنەوە و بوو بە کۆمارێکی سەربەخۆ لەناو فیدراسیۆنی رووسی. رووسیا دەستی بەسەر هەموو دامودەزگاکان و چەک و سووپای ئۆکرانیادا گرت کە لە کرێمیا بوو،  بەتایبەتی لە پاپۆڕەکانی دەریایی ئۆکرانی. "رووسیا" تا زیاتر قوڕگی ئۆکرانیا بگرێت و بیخنکێنێ لەگەڵ "تورکیا" رێککەوت تا بۆڕی گاز بە تورکیادا ببات بەرەو ئەورووپا کە پێشتر تاکە رێگەی گازی "رووسی" بۆ ئەوروپا بە ئۆکرانیادا دەڕۆیشت. ئۆکرانیا و زۆربەی وڵاتان لە ئەوروپای یەکگرتوو و ئەمەریکا ئەم دەنگدانەیان رەتکردەوە و بە ساختەیان لە قەلەمدا و وتیان دەستی روسیای تیادا بووە.  تاکو ئێستا وڵاتان و ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتووەكان، کرێمیا هەر بە بەشێک لە ئۆکرانیا دەزانن و ستاتووەکەی نەگۆڕاوە. لەو کاتەوە  چەندین جار لایەنە ناکۆکەکان کۆبوونەتەوە بە ناوبژیوانی وڵاتانی ئەورووپا بەتایبەتی هەوڵەکانی (فەرەنسا و ئەلمانیا) لەلایەن و هەوڵە نێودەوڵەتییەکان لە رێگەی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتوەکان لەلایەکی ترەوە، بۆ کۆتایی هێنان بە ناکۆکییەکان  وگەڕانەوەی سەقامگیری  بێ ئاکام مانەوە، بەم جۆرە ناکۆکییەکان تا ئێستا هەر بەردەوامیان هەیە هەرودوو لا یەکتری تۆمەتبار دەکەن.     خواستی ڕوسیا بەرامبەر ئۆکرانیا بەپێی تێگەیشتنەکانی روسیا قەیرانی ئۆکرانیادا لەو نیگەرانییەوە سەرچاوەی دەگرت کە ناتۆ و یەکێتی ئەوروپا مەبەستییانە ئەو بۆشاییەی نێوان (مۆسکۆ و کێیڤ) بقۆزنەوە وەک کارتێک لەبەرامبەر سیاسەتەکانی روسیا بەکارنێنن، لەبەرامبەر ئەمەشدا مۆسکۆ ئەمە بە مەترسییەکی گەورە دەبینێت لە ڕوانگەی گەماڕۆدانییەوە لە ڕووی سیاسی، سەربازی  و ئابووری، لەبەرئەوەی کریملین پێی وایە فراوانبوونی ناتۆ بەرەو ڕۆژهەڵات مەترسییەکی ئەمنی هەیە بۆ سەر روسیا، تێڕوانینی روسیا بۆ ئۆکرانیا وەک درێژکراوەیەکی مێژوویی و کولتووریش بەستراوەتەوە. بۆ ئەمەش هەموو هەوڵەکانی خستووەتە گەڕ تا هەڵگیرسانی ئەو جەنگەی ئێستا دەیبینین، ئەویش لە پێناو؛ 1.    وەرگرتنی گەرەنتی لە ڕۆژئاوا کە ئۆکرانیا ناچێتە پاڵ ناتۆ 2.    ڕاگرتنی هەڕەشە و جموجۆڵە سەربازییەکان لە ڕۆژهەڵاتی ئۆکرانیا. ململانێی ڕوسیا و ئەمریكا و وڵاتانی ناتۆ لەقەیرانی ئۆكرانیادا قەیرانی ئۆكرانیا بەشێكی دانەبڕاوە لەململانێ‌ هەرێمی و نێودەوڵەتیەكان، بەتایبەت لەنێوان روسیا و رۆژئاوادا، بەسەركردایەتی ئەمریكا. بۆیە دەكرێت بڵێین كە پێگەی ئۆكرانیا گرنگیەكی زۆری بۆ روسیا هەیە بەو پێیەی؛ 1.    لەڕوی مێژوویی و سیاسی یەوە ئۆكرانیا بۆماوەیەكی زۆر بەشێك بوە لە یەكێتی سۆڤیەتی جاران (1919-1991). دواتریش هاوپەیمانێكی سیاسی گرنگ و پارێزەری بەرژەوەندی و ئامانجەكانی ڕوسیا بوە لەناوچەكەدا. 2.    لەڕوی جیۆپۆڵەتیكەوە ئۆكرانیا بۆ روسیا گرنگی خۆی هەیە، بەوپێیەی كە ئۆكرانیا دەرگایەكی كراوە و سنوردابڕە بۆ ڕوسیا لەبەرامبەری رۆژئاوادا. 3.    لەڕوی ئابورییەوە ئۆكرانیا بۆ ڕوسیا گرنگی تایبەتی خۆی هەیە، بەو پێیەی كە ئۆكرانیا دەرگای كراوەی ڕوسیایە بۆهەناردەكردنی گاز و نەوت بۆ وڵاتانی ئەوروپا و ئاسیای ناوەڕاست. 4.    لەڕوی سەربازیەوە ئۆكرانیا بۆ ڕوسیا گرنگی زۆری هەیە، بەوپێیەی ئۆكرانیا بوەتە بەشێك لەپشتێنەی ئەمنی بۆ ڕوسیا، لەبەر بونی بنكەی سەربازی و كەشتیگەلی ڕوسیا لە دەریای رەش و دورگەی سیفاستۆبڵدا.  دەكرێت بڵێین بەهەمان شێوە پێگەو دۆخی قەیرانی ئۆكرانیاش بۆ ئەمریكاو وڵاتانی ناتۆ لەئێستادا گرنگی تایبەت بەخۆی هەیە، لەبەر چەند هۆكارێك لەدیارترینیان: 1.    لەروی جیۆپۆڵەتیكەوە، ئۆكرانیا پێگەیەكی ستراتیژی گرنگی بۆ ئەمریكاو وڵاتانی ناتۆ هەیە، چونكە ئۆكرانیا دەكەوێتە سەر سنوری دەریای رەش و نزیكە لەنێوەندی ئاسیای ناوەراستەوە، كەهەردەم ئەمریكا لەم ناوچەیەدا دەیەوێت پارێزگاری لەهەژمونی تاكرەوی دەسەڵاتی خۆی بكات. 2.    ئۆكرانیا وڵاتێكی دەوڵەمەندە لەروی پیشەسازی بەرهەمهێنانی بواری چەكسازیەوە، بۆیە ئەمریكاو وڵاتانی ناتۆ هەوڵ دەدەن، تاوەكو رێگربن لەبەردەم دەست راگەیشتنی روسیا بەم بوارەو سود لێوەرگرتنی تایبەتی خۆی لەو نێوەندەدا. 3.    ئۆكرانیا سنورێكی بەرفراوانی جوگرافی لەگەڵ روسیادا هەیە، بۆیە ئەمریكاو وڵاتانی ناتۆ دەیانەوێت لەلایەك رێگربن لەپەرینەوەی هێزی روسیا بۆ نێوەندی ئۆكرانیا و دواتر بۆ ناوچەكانی ئاسایی ناوەراست، لەلایەكی دیکەش دەیانەوێت گەمارۆی سەربازی ئابوری سیاسی زیاتر بخەنەسەر روسیا، لەپێناو كەمكردنەوەی هەژمونی روسی لەناوچەكەدا. 4.    لە ئێستادا ئەمریكاو هاوپەیمانی دەیەوێت سود لەقەیرانی ئۆكرانیا ببینن، لەپێناو زەبرگەیاندن بەبەرژەوەندی تایبەتی روسیا، ئەم جەنگە بە قازانجی خۆیان شەکەت کردنی ڕوسیا بەلادا بخەن. 5.    ئەمریكا دەیەوێت قەیرانی ئۆكرانیا بقۆزێتەوە، بۆ دروستكردنی بەرەیەكی هاوپەیمان لەیەكێتی ئەوروپا، لەبەرامبەر بەرەی دژایەتیكردنی روسیادا. لێکەوتە ئابورییەکانی جەنگی روسیا و ئۆکرانیا لەسەر ئاستی جیهان یەکەم: لەڕوی ئابورییەوە دەتوانرێت بوترێت زۆرترین کاریگەرییەکانی جەنگ، لەسەر ئابوری جیهان جێهێشتووە بەپێی داتاکان " Food Price Index"ڕیبەری  نرخی خۆراک کە مانگانە نرخەکان تۆمار دەکات، لە جیهان  لە مانگی شوباتی ئەمساڵدا گەیشتووە (140.7) بەبەراورد بە مانگی  کانونی دووەمی ساڵی 2022 بە  ڕێژەی (3.9%) بەرزبۆتەوە بە ڕێژەی (20.7%) بەراورد بەساڵی 2021 بەزبوونەوە ڕویداوە،  بە پێی ئامارەکانی ڕێکخراو (FAO) نرخی ڕۆنی ڕوەکی لە سەرەوەی ڕێبەرەکەیە بۆ بەرزبونەوەی نرخەکان کە بەڕێژەی (8.5%) بەرزبۆتەوە. بەردەوامی بەرزبونەوەی ئەم نرخانەش ئەگەڕێتەوە بۆ خواستی بەکاربەران. و کەمبونەوەی (Palm Oil) لە وڵاتی ئەندەنوسیا کە گەورەترین   هەناردەکاری ڕۆنەی سۆیایە، هەروەها  بەرهەمی ( سۆیا) لە ووڵاتانی  ئەمریکای لاتین کەمبۆتەوە. تێبینی ئەوەش دەکرێت کە کێشەی هاتوچۆی پاپۆڕەکان لە ناوچەی دەریای ڕەش زەحمەتبوون ئەمەش ئەبێتە هۆی ئەوەی  هەناردەی  خۆراک کێشەی بۆ دروستببێت.  بە پێی داتاکانی ڕێکخراوی (FAO) نرخی بەرهەمە شێرەمەنیەکان لە مانگی شوباتی ئەمساڵدا بە ڕێژەی (6.4%) بەرزبۆتەوە بە بەراورد بە مانگی کانونی دووەمی ئەمساڵدا، ئەمەش بەهۆی کەمی بەرهەمی شیر لە ئەوروپاداو باشووری دەریای پاسافیک کە ئوسترالیاو نیوزلەندا ئەگرێتەوە. سەرباری بەرزبونەوەی  بەردەوامی خواست لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و  باکوری ئاسیا. هاوکات نرخی  گەنمەشامی بە ڕیژەی (5.1%) بەرزبۆتەوە بە هۆی کەمبوونەوەی لە هەناردەکردن لە ئۆکرانیاوە. لەگەڵ ئەوانەش نرخی گەنم کە خۆراکێکی سەرەکییە لە جیهاندا بە ڕێژەی (2.1%) بەرزبۆتەوە  بە هۆی کێشەی هەناردەکردن لە ناوچەکانی دەریای ڕەشدا.  بەرزبوونەوەی نرخی برنج لە جیهاندا بە ڕێژەی (1.1%) بە هۆی ئەوەی خواست   لەسەر برنج لەلایەن کڕیارەکانی ئاسیای نزیک و بە ‌هێزبوونی دراوی وڵاتانی هەناردەکار بەرامبەر بەدۆلاری ئەمریکی.  هاوکات نرخی گۆشت وەک لە ڕیبەرەکەدا هاتووە بە ڕێژەی (1.1%) بەرزبووەتەوە لە مانگی کانونی دووەمدا  بەتایبەتی (Bovine meat) گۆشتی مانگا بەرزترین نرخی تۆمارکردوە بە هۆی خواستی بەردەوام لەسەری  و کەمبوونەوەی خستنەڕوە هەروەها بەرهەمی گۆشتی بەراز زیادیکردوە بەڵام گۆشتی(Ovine meat) مەڕ و پەلەوەڕ کەمیکردوە. بەپێی داتاکانی ڕێکخراوی (فاو) ڕێبەرێ شەکر بە ڕێژەی (1.9%) نرخەکەی دابەزیوە. بەهۆی پێشبینی بەرهەمی باش لە هیندستان و تایلەندو  هەروەها باشترکردنی بەرهەمهینان لە بەرازیل. بە هۆی بەرزبونەوەی نرخ هەڵئاوسان لە نرخی خواردندا دروست بوە.  بەپێی لێدوانی ئابوریناسێکی ڕێکخراوی (فاو) ئەم بەرزبوونەوانە بۆتە هۆی ئەوەی ڕێژەی قازانج دابەزێت  لە ووڵاتە بەرهەمهینەرەکاندا. ئەمەش بۆتە هۆی ئەوەی  کە هانی جووتیارەکان نەدات بۆ وەبەرهینان و یارمەتی فراوانبوونی بەرهە بەرهەم نادات. بۆیە چاودێرانی ئابوری پێیان وایە شەڕی ڕوسیاو یۆکرانیا ناتوانرێت پشتگوێبخرێت. چونکە ئۆکرانیا یەکێکە لە بەرهەمهینەرە گەورەکانی ڕۆنی گڵۆبەڕۆژەو گەنم، ئۆکرانیا لەگەڵ وڵاتی بیلاروسیا سێیەکی گەنمی جیهان بەرهەمدەهێنن، شەڕەکە بۆتە هۆی ناسەقامگیری بۆ بازاڕی  خۆراکی جیهان  و کەرتی وزەو هەتا کەرتی گواستنەوەش گرفتی بۆ دروستبووە، ئەمەش کاریگەری هەیە  لەسەر تەواوی پانتایی جیهان .  بەڵام بەرزترین هەڵئاوسان لە کەرتی ووزەدا تۆمارکراوە. بۆیە گرنگی تێگەیشتن لە شەڕی روسیاو ئۆکرانیا لە کاریگەرییەکانی لەسەر کەرتی ووزەی روسیاو ئۆکرانیا. بۆیە بازرگانەکان تەنانەت پێش ئەوەی یەکەم فیشەک بتەقێنرێت کاردانەوەی خۆیان هەبوو لەسەر شتومەکەکان، کە ڕٶڵی ئەو دوو وڵاتە لە ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا چۆن دەتوانێت کاریگەری هەبێت لەسەر ئەوروپای ڕۆژئاوا.   لە بارەی  پەینی کیمیاویەوە روسیاو بەلەڕوسیا بەیەکەوە لە (40%) بەرهەمی هەناردەی جیهان پێکدەهێنن. لە دەستدانی ئەم  بڕەی هەناردەی پەینی کیمیاوی کاریگەری هەیە لە بەرازیلەوە بۆ ئەمریکا و کێشەی  گەورەی  خستنەڕووی دروستکردووە .  ئەگەر باسی (تۆو) بکەین ئەو  شەڕە دووجار کاریگەری ئەبێت لەسەر خستنەڕوو. چونکە ناوچەکە ئێستا  یەکێکە لە گەورەترین وڵاتانی هەناردەکاری تۆو و بەتایبەت تۆویی بەرهەمە ڕۆنیەکان. ئەگەر بەهۆی  شەڕەکەوە نەچێنرێت، ئەوا جارێکی تر کاریگەری لەسەر خستنەڕوو دەبێت. ئێستا بەندەرە سەرەکیەکانی ئەو سنورە داخراون و کێشەی گواستنەوە دروستبوە. تەنانەت ئەگەر تۆوەکانیش دەستبکەون هەر کێشەی گواستنەوە دروستبوە.   بۆیە ئەگەر  کێشە دروستببێت بۆ کشتوکاڵی وەرزی بەهارو بەرهەمی  گەنم کە زستان چێندراوە بۆ  هەڵگرتنەوەی بەرهەمەکان و جوتیارەکان بکرێن بەسەرباز ئەوا کێشەکە زیاترو گەورەتر ئەبێت.  دووەم: لەڕوی سیاسییەوە ڕوسیا وەک هێزێکی نێودەوڵەتی پاش هەرەسی یەکێتی سۆڤیەت، لەڕوی کرداری و سیاسییەوە پێگەی بەتەواوی لاواز بوو، ئەمەش ڕێگە خۆشکەر بوو بۆ وڵاتانی ڕۆژئاوا بەتایبەتی ئەمەریکا، تاوەکو سیاسەتی هەژمونی خۆی، بێ بونی حەریفێکی سیاسی- سەربازی لە ناوچە جیاجیاکانی جیهان پێشبەرێت. گەرچی ئەم نیقاشە لە دنیای سیاسەتی نێودەوڵەتی مێژویەکی کۆنی هەیە، پەیوەندی بەو خاڵە جیاواز و بیرکردنە جیاوازانەوە هەیە کە هەریەک لە خۆرهەڵات و خۆرئاوا (ڕوسیا و ڕۆژئاوا) بۆ ڕۆڵ و پێگەو سیاسەتی نێودەوڵەتی هەیانە. دیارە دوبارە بونەوەی هێزێکی وەک یەکێتی سۆڤیەتی جاران لەم ناوچەیەدا دەتوانێت گرفت وتەگەرە بۆسەر سیاسەتی ئەوروپاو ئەمریکا دروست بکات. ئەم گرفتە ئەتوانێت زۆر ڕوی هەبێت. بۆیە پاش ڕوخانی سۆڤیەت بەشێکی زۆر لە وڵاتانی سۆڤیەت لە ڕوسیا جیابونەوە، بێ مەرج لە دنیادا وەک وڵاتێکی سەربەخۆ و خاوەن سەروەری ناسێندران. ئۆکرانیا یەکێک بو لەو وڵاتانە. ڕۆژئاواییەکان بەتایبەتی لە ناوچەکانی خۆرهەڵاتی ئەوروپا دەستیانکرد بە جێگیرکردنی هێز و پێگەی سەربازی، لە کۆتایی دەیەی سەدەی بیستەم بەتایبەتی لەڕێگەی ناتۆوە، ڕوسەکان لەم بارودۆخە بێزاری خۆیان دەربڕی، بەڵام بەهۆی ئەوەی لەوکاتەدا دەسەڵات و پێگەیان لاواز بوو، گوێ بە داواکاری و خواستەکانیان نەدرا. بەڵام ئێستا لەگەڵ هەڵگیرساندنی جەنگی ئەم دوایەی ئۆکرانیا، ئەگەینە ئەو باوەڕەی کە ئەم جەنگە تەنها جەنگێکی ئاسای نییە، یان نیگەرانی لە هەڵسوکەوتی سیستمێک لە ناوخۆی وڵاتێک دژی خەڵک و ڕەگەز و زمان نییە، بەڵکوو ئەم جەنگە جەنگێکی لە نێوان دوو بیرکردنەوەی جیاواز، دوو ترسی جیاواز دەتوانین بڵێن جەنگی دوو فەرهەنگی جیاواز. ڕۆژئاوایەکان هەر لە سەرەتای جەنگەکەوە ئەمەیان نەشاردەوە، ڕەفتاری ڕوسیایان بە ڕەفتارێکی دوژمنکارا لێک دایەوە،  خێرا یەکێتی وڵاتانی خۆیان تۆخ کردەوە، چەکی ئابوریان دژی ڕووس بەکار هێنا، ئۆکرانیایان وەک شەریکێکی ناڕەسمی خۆیان لەقەڵەمدا، بە مانایەکی دیکە جەنگێکی نوێنەرایەتی لە ڕێگەی وڵاتێکی سەربەخۆ.  دەتونین بڵین ڕوی سیاسی ئەم باتە قۆناغێکی نوێی سیاسەتی دنیای نێودەوڵەتیە، جەنگی دەسپێشخەریانەی  ڕوسیا ئەو نیگەرانیەی ڕوسیای تۆخکردەوە وەک لە بەشی چوارچێوەی تیۆری ئەم توێژینەوە ڕونمانکردەوە. کاراکتەر و سەرکردە سیاسیەکان لە بارودۆخی زیاندا دەست بۆ هەر هەنگاوێک دەبەن وادەزانن مەترسییە بۆ سەر پێگەو و ژیانی سیاسیان. بۆیە ڕوسەکان لە دوبارە هەڵوەشاندنەوە و لاوازکردن و گورزێکی دیکەی وەک ئەوە هەرەسی سۆڤیەت تەواو نیگەران و هەراسانن، دەستبردن بۆ جەنگ لە پێناو پاراستن و بەهاو فەرهەنگ مێژوی خۆیان لێک دەدەنەوە. گەرچی ئەم هەنگاوەش بیانخاتە ناو بارودۆخێکی سیاسی- ئابوری نالەبار، وەک ئەوەی ئێستا پێشبینی دەکرێت.   لێکەوتەکانی جەنگی روسیا و ئۆکرانیا لەسەر عێراق و هەرێمی کوردستان یەکەم: لێکەوتەکان لەسەر عێراق بە هۆی شەڕی  ئۆکرانیا کە  یەکێکە لە بەرهەمهینەرە گەورەکانی خۆراک و گەنم لە جیهاندا وا لە عێراق دەکات کە بودجەکەی بۆ کڕێنی خۆراک و گەنم و شمەکە هاوردەکراوەکان چەند ملیار دۆلارێک زیادبکات. هەرچەندە لە ئێستادا  کاریگەری ئەوتۆ بەدیارنەکەوتووە، چونکە بەرزبونەوەی نرخی نەوت دەتوانێت قەرەبووی ئەو بڕی پارەیە بکاتەوە.  ئەوەی کێشەکە دروست دەکەت، ئەگەری دابەزینی نرخی نەوتە، لە عێراقدا کە سیستەمی (کۆبونی خۆراک) کاری پێدەکرێت، یەکێکە لە گەورەترین پڕۆگرامی خواردن  لە جیهاندا. تەنها لە گرانی گەنم  (3 ملیار دۆلار) خەرجی زیاد ئەکات لە بودجەی عێراق ئەمەش نیشانەی ئەوەیە کە ئاسایشی خۆراک لە چ ئاستێکی  ناسکدایە. نرخی خۆراک لە مانگی مایسی ساڵی 2020 وە لە بەرزبونەوەدایە. عێراق لە مانگی کانونی دووەمی ئەمساڵدا (150 هەزار) تەن گەنمی هاوردەکردوە لە ئوسترالیاوە  کە نرخی تەنێک (450) دۆلاری پێداوە بۆ ئەم هاوردەیە بڕێ (70 دۆلار)ی زیاتر داوە بەوەی کە  لە گەنمی جووتیارانی ناوخۆ ئەکڕیتەوە. عێراق دەبێت بۆ ئەمساڵ نزیکەی (2 ملیۆن) تۆن  گەنم هاوردە بکات.  سەرباری ئەوەی گەنمی ئوسترالیا خواست لەسەری  زیادی کردووە بەهۆی  شەڕی روسیاو ئۆکرانیاوە، عیراق زۆر چاوی لەسەر هاورەدەکردنی گەنمە بەتایبەتی کە وا چاوەڕوان دەکرێت بەرهەمی ئەمساڵ خراپ بێت بەهۆی ووشکە ساڵیەوە.   بەڵام بەشێوەیەکی گشتی جەنگ کاریگەری ئەرێنی و کاریگەری نەرێنی ناڕاستەوخۆ لەسەر عێراق جێدەهێڵێت. هەرچی پەیوەندی بە لاینە ئەرێنییەکانی جەنگەوەیە بۆ عێراق خۆی لە زیادکردن داهاتی گشتی عێراقدا دەبینێتەوە، چونکە عێراق هەناردەکارێکی گەورەی نەوتە، ئەوەش ڕوونە کە هەڵگیرسانی جەنگی نێوان ڕوسیاو ئۆکرانیا هۆکاری بەزبوونەوەی نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان، کە بووە هۆی کاریگەرییەکی ئەرێنی لەسەر داهات و دۆخی دارایی عێراق. هەندێک لە شارەزایان ئاماژە بە بەرزبوونەوەی گەشەی بەرهەمی ناوخۆیی (GDP) عێراقیش دەدەن بەهۆی دروستبوونی جەنگەکەوە. بەڵام ئاسەوارە نەرێنییەکانی جەنگ زۆرترە بە تایبەت لە رووی هەڵاوسانی نرخی گشتی شمەک و کاڵای هاوردەکراو. سەرەڕای داکشان لە کەرتەکانی وەبەرهێنان و بردنە دەرەوەی دراوە قورسەکان بۆ کڕینی شمەکی هاوردەکراو. دووەم: لێکەوتەکان لەسەر هەرێمی کوردستان لەگەڵ ئەوەی ئەم شەڕەی ئێستای نێوان ڕوسیاو ئۆکرانیا لە خزمەتی گشتی جیهانیدا نییەو کاریگەری گەورەی سیاسی و سەربازی لەسەر ئاستی جیهانی جێدەهێڵێت، هاوکات کاریگەرییە ئابوورییەکانی بەخێرایی تر بەدیار دەکەوێت، هەرێمی کوردستانیش بەلانی کەمەوە ئەگەر بێ پریشکی ئەو ئاگرە نابێت و بەتایبەت لە ڕووی ئابوورییەوە، چونکە هەرێمی کوردستان ڕاستەخۆ پەیوەندی بازرگانی ئابووری لەگەڵ هەردوو وڵاتدا هەیە، بۆیە ئەوەی بۆ عێراق هەیە دەکرێت بۆ هەرێمی کوردستانیش ڕاست بێت. بۆنمونە هەرێمی کوردستان لەگەڵ ئۆکرانیا، بەپێی زانیارییەکانی ژوری بازگانی سلێمانی، هەناردەی کۆمەڵێک شمەک پێداویستی لە وڵاتی ئۆکرانیاوە دەکات، وەک ؛(خواردن، شەربەت، شیرەمەنی، پسکی،  ئەندۆمی، پاكەرەوەخەڵوز، زەیتی گوڵەبەرۆژە، گەنم، رەشەوڵاخ...) سەبارەت بە پەیوەندییەکانی هەرێم و ڕوسیا، لەڕووی پەیوەندی دیبلۆماسییەوە روسیا لە ساڵی 2007وە كونسوڵگەری خۆی لە هەولێر كردوەتەوە، بەرژەوەندی ئابوری گەورەشی لە هەرێمی كوردستاندا هەیە، ریژەی 60%ی پشكی بۆری نەوتی هەرێمی كوردستان خاوەندارێتییەكەی بۆ كۆمپانیای (روسنەفت) دەگەڕێتەوە. هاوکات كۆمپانیای (گاز پرۆم)ی روسیا لە ساڵی (2012)ەوە لە دوو كێڵگەی نەوتی سنوری.   بۆیە بە زیادکردنی سزاکانی سەر ڕوسیا لە لایەن ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکاوە بۆ سەر تەواوی کەرتی وزەی ڕوسی ئەگەری کشانەوەی کۆمپانیا ڕوسییەکان لە عێراق و هەرێمی کوردستانیش چاوەڕوانکراو دەبێت، ئەمەش زیان بە کەرتی وزەو نەوتی عێراق و هەرێم دەگەیەنێت. سیناریۆکانی جەنگی روسیاو ئۆکرانیا 1.    بەردەوامی جەنگ  یەکێک لەسیناریۆ پێشبینیکراوەکان، ئەوەیە کەئەم جەنگ و ململانێیە کاتەکەی زیاتر بخایەنێت و ببێتە جەنگێکی ماوەدرێژ، وەک ئەوەی ئێستا دەبیندرێت، کەماوەی کەجەنگەکە نزیک بوەتەوە لە دو مانگ. بەشێکی ئەم سیناریۆیە پەیوەندیدارە بەرادەی سەرنەکەوتنی روسیا بەرامبەر ئۆکرانیا، لەچۆنیەتی کۆنترۆڵکردنی شارە گەورەکانی ئەو وڵاتە. چونکە لەوانەیە روسیا نەتوانێت بەئاسانی هێزی سەربازیی پێویست جێگیربکات، بەتایبەت لەو ناوچانەی کەدەستیان بەسەردا دەگرێت. لەبەرامبەر ئەمەشدا ئۆکرانییەکان رۆژ بەرۆژ ئیرادەو توانای سەربازیان زیاد دەکات و شەڕی کۆڵان بەکۆڵان بەرامبەر پەلامارەکانی ڕوسیا زیاتر دەکەن و هاوڵاتیانی ئۆکرانیش پشتیوانیان بۆ وڵاتەکەیان زیاتر دەبێت و زیاتریش روبەروی هێرشەکانی روسیا دەبنەوە. لەلایەکی دیکەشەوە پێشبینی ئەوە دەکرێت، هێزەکانی رۆژئاوا رۆژانە ئاستی پشتیوانی سەربازییەکانیان بۆ ئۆکرانیا زیاتر بکەن. ئەمەش هێزی بەرگری ئۆکرانیا بەرامبەر روسیا بەهێزتر دەکات. هەمو ئەمانەش وادەکەن کەپێشبینی بۆ دوبارەوەی جەنگی روسیا لەچیچان، لەساڵی نەوەدەکاندا بکرێت. ئەوەبو کەجەنگێکی ماوەدرێژ لەنێوان روسیاو چیچانییەکان بەردەوام بو، ئاکامەکەشی خۆیی بینییەوە لەوێرانکردنی گرۆزنی پایتەختی چیچان. بەدرێژبونەوەی زیاتری ماوەی جەنگەکە، ئەگەری ئەوە هەیە کەسەرکردایەتی سیاسی روسیا، سیاسەتی خۆی بگۆرێت و هێزەکانی بکشێنێتەوە، هاوشێوەی کشانەوەی هێزەکانی لەئەفغانستان، دوای بیست ساڵ لەجەنگ دژی ئەفغانییەکان لەساڵی ١٩٨٩دا. بۆیە واقیعی جەنگەکە لەئێستادا ئەوەمان پێدەڵێت، ئەم سیناریۆیە بەهێزترین سیناریۆی چاوەروانکراوەو جەنگ بەردەوام دەبێت، تائەوکاتەی هەردولا بەتەواویبەمەرجەکانی یەکتر قایلدەبن و لەسەر مێزی دانوستان بۆ راوەستانی جەنگ و راگەیاندنی ئاشتی کۆدەبنەوە. 2.    ڕاوەستانی جەنگ بە ڕێگەی گفتوگۆ (دبلۆماسی) سەرەرای هەمو ئەو سیناریۆیانەی پێشتر باسکران، هاوکات ئەگەری راوەستانی جەنگ و دەستپێکردنی دانوستان لەنێوان روسیاو ئۆکرانیادا ئەگەرێکی بەهێزە. واتە ململانێ و جەنگ و کارەساتەکان، لەنێوان هەردو وڵاتدا چەندێک بخایەنن، سەرئەنجام دەبێت هەردولا لەسەر مێزی گفتوگۆ دابنیشن و بگەنە خاڵی لێک تێگەیشت بۆ راگەیاندنی ئاگربەست و راوەستانی جەنگ لەنێوانیاندا. ئەم سیناریۆیە یەکێکە لەسیناریۆ بەهێزو چاوەروانکراوەکان، ئەوەش بەهۆی ئەو هەمو لێکەوتەو زیانە سیاسی و ئابوری و سەربازییەی لەمیانەی مەیدانەکانی جەنگدا بەرهەردولا کەتوەو جەنگەکەش بۆ روسیا تائێستا بەئامانج نەگەیشتوە.  وەک ئاشکرایە، بەردەوامبونی جەنگەکە، تەنها زیانی بۆ ئۆکرانیا نابێت و زیانێکی زۆری گیان و سەربازی و سیاسی و ئابوری بەروسیاش دەگەیەنێت، لەلایەکی دیکەوە بەردەوامبونی ئەم جەنگە هەرەشەی جدی بۆ سەر دەسەڵاتی پوتن دروست دەکات. هاوکات لەگەڵ بەردەوامبونی ئەم جەنگەدا بەرژەوەندی وڵاتانی دیکەش دەکەوێتە بەرمەترسی. بەنمونە لەونێوانەدا دور نییە چەند وڵاتێک نێوەندگیری بکەن لەپێناو راگرتنی جەنگ و گێرانەوەی سەقامگیری بۆ سیاسەت و ئابوری جیهانی. کەلەئێستادا وردە وردە ئاماژە مەترسیدارەکانی ئەم جەنگە بۆ سەر ئابوری و سیاسەتی نێودەوڵەتی دروست بوە. لەلایەکی دیکەوە بەردەوامی ئەم جەنگە، جگە لەزیانی گیانی، وێرانکارییەکی لەرادەبەدەر بۆ ئۆکرانیا بەجێدەهێڵێت. بۆیە بەرپرسانی سیاسی ئۆکرانیا لەئێستادا بەتەواوی گەیشتونەتە ئەو قەناعەتەی، کەپێوسیتە تەنازولی سیاسی بکەن بۆ روسیا، ئەوەش بۆ رێگری لەبەردەوامبونی ئەو زیان و وێرانکارییەی لەماوەی دو هەفتەی جەنگەکەدا بەر وڵاتەکەیان کەوتوە. وەک ئەوەی زلینسکی سەرۆکی ئۆکرانیا، بەرەسمی داوای دانیشتن و گفتوگۆی لەپوتن کرد. رادەی رودان و بەدیهاتنی ئەم سیناریۆیە وابەستەیە بەکۆمەڵێک هۆکارەوە، بەنمونە پێویستە حکومەتی ئۆکرانیا بەمەرجەکانی روسیا قایل بێت و دان بەهەرێمی دۆنباس و دورگەی قرمدا بنێت لەبەرژەوەندی روسیادا، لەبەرامبەردا پێویستە روسیا هێرشەکانی بۆسەر ئۆکرانیا رابگرێت و دان بەسەربەخۆیی ئۆکرانیادا بنێت و رێگری لەپەیوەدنییەکانیان نەگرێت لەگەڵ ئەروپادا.  3.    کەوتنی ئۆکرانیاو راگەیاندنی حکومەتێکی نوێ ئەم سیناریۆیە وابەستەیە بەزیادکردنی سنوری هێرشی زەمینی و ئاسمانی روسیا بۆ سەر ئۆکرانیا، بەتایبەتی زیادکردنی هێرشە ئاسمانییەکانی روسیا، دوای زیاتر لەپەنجا رۆژ، روسیا بەتەواوەتی هێزی ئاسمانی خۆیی بەرامبەر ئۆکرانیا نەخستوەتەکار، لەم دۆخەشدا ئەگەر هەیە هێرشی هەڕەمەکی و وێرانکەر بکاتە سەر تەواوی دامەزراوە فەرمییەکانی ئۆکرانیاو دەزگاکانی پەیوەندی وزە دوچاری وەستان بکاتەوەو بەهەزاران هاوڵاتی ئۆکرانیش بکوژرێن و ئاوارە ببن. لەم دۆخەشدا ئەگەر هەیە فشارەکان بۆ سەر حکومەتی ئۆکرانیا زیاتر ببێت و سەرۆکی ئۆکرانیا ناچار ببێت، قبوڵی شکست بکات و وڵات بەجێ بهێڵێت، یاخود خۆی رادەست بکات. لەم دۆخەشدا روسیا حکومەتێکی هاوپەیمانی مۆسکۆ دادەمەزرێنێت. لەم دۆخەشدا روسیا بەشێک لەهێزەکانی دەکشێنێتەوە. لێرەشەوە ئۆکرانیا هاوشێوەی بیلاروسیا دەبێتە وڵاتێکی هاوپەیمانی تەواوەتی روسیا. ئەم سیناریۆیە موستەحیل نییە، بەڵام رودانیشی وابەستەیە بەچەند هۆکارێکەوە، لەوانە زیادکردنی ئاستی هێرشەکانی روسیا بۆسەر ئۆکرانیا، هاوشانی باشتربون دۆخی روسیا لەجەنگەکەدا، ئەوەش بەشکانی ئەو هێزو ئیرادەو توانا سەرنجراکێشە جەنگییەی کە ئۆکرانییەکان لەماوەی رابردوی جەنگەکەدا بەرامبەر روسیا پیشانیاندا. بەڵام ئەوەی لەئێستای گۆرەپانی جەنگەکەدا دەیبین، تارادەیەک چانسی ئەم سیناریۆیەی دورخستوەتەوە. 4.    گەورەبونی سنوری جەنگەکە بۆ ئەوروپاو هاتنە ناوەوەی ناتۆ  یەکێکی تر لەئەگەرەکان ئەوەیە کە سنوری جەنگەکە ئۆکرانیا تێبپەرێنێت و چەند وڵاتێکی دیکەی ئەوروپاش بگرێتەوە. بەنمونە روسیا دوای ئۆکرانیا پەلاماری مۆڵدۆڤاو جۆرجیاش بدات، کەپێشتر ئەم دو وڵاتەش بەشێک بون لەیەکێتی سۆڤیەتی جاران و ئێستاش ئەندامی ناتۆ نین. هاوکات لەبەرامبەر پشتیوانی بەردەوامی رۆژئاوا بۆ ئۆکرانیا، پوتن هێز رەوانەی وڵاتانی بەڵتیق بکات، کەئەمانە ئەندامی ناتۆن لەنمونەی لیتوانیا، ئەمەش هەنگاوێکی مەترسیدار دەبێت بۆ روسیاو ئەگەرێکی دیکە دەبێت بۆ روبەروبونەوەی روسیا لەگەڵ ناتۆ. هەرچەندە ئەم سیناریۆیە ئەگەری رودانی زۆر بەهێز نییە، بەڵام یەکێکی لەو سیناریۆیانەی کەلە نێو هاوکێشەکانی ئەم جەنگەدا، سەرنجی دەچێتە سەر، بەتایبەت ئەگەر بێت و پوتن دڵنیابێت لەوەی لەئۆکرانیا شکست دەهێنێت و ناتوانێت ئامانجەکانی بپێکێت، ئەمەش مەترسی دروست دەکات بۆسەر دەسەڵاتی پوتن. بۆیە ئەگەر هەیە لەوکاتەدا پوتن ئاستی ململانێکان قوڵتر بکاتەوەو جەنگەکە سنورەکەی بەرفراوان بێت و جگە لەروسیاو ئۆکرانیا وڵاتانی دیکەی ئەوروپاو ناتۆش بێنە نێو جەنگەکەوە. تەنانەت هەندێک پێشبینی ئەوە دەکەن کەدور نییە لەکۆتاییدا، جەنگەکە بە ڕووبەڕوو بوونەوەیەکی ناوکی وێرانکەر لەنێوان روسیا و ڕۆژئاوا کۆتایی پێ بێت.  5.    شکستی روسیاو گۆڕینی دەسەڵاتی سیاسی ئەو وڵاتە هەرچەندە سیناریۆی کەوتنی پوتن و گۆرینی دەسەڵاتی روسیا، سیناریۆیەکی تا ڕادەیەک لاوازە، بەڵام لەگەڵ بەرەوامبونی جەنگەکەو گۆرانکارییەکانی هاوکێشەی جەنگەکە لەبەرژەوەندی ئۆکرانیا، ئەم سیناریۆیەش بیری لێدەکرێتەوە. لەمبارەیەوە لۆرنس فریدمان مامۆستای توێژینەوەی سەربازی لەکۆلێژی گینگز لەلەندەن دەڵێت: "گۆرانی سیستەمی سیاسی روسیا پێشبینیکراوە، هاوشێوەی پێشبینی کردنی گۆرینی سیستەمی سیاسی ئۆکرانیا". ئەم ئاماژەیەش لەگەڵ بەردەوامی جەنگەکەو زیادبونی ژمارەی کوژراوەکانی روسیا بیری لێدەکرێتەوە، دورنییە لەناوخۆی روسیادا نیگەرانی هاوڵاتیان زۆر زیاتر ببێت لەوەی کەئێستا هەیە و راپەرینێکی جەماوەری دروست ببێت و پوتن پەنابباتە بەر توندوتیژی بۆ دامرکانەوەی نارەزایەتییەکان، سەرئەنجام دورنییە دۆخەکە لەدەستی دەربچێت و لەدەسەڵات دوربخرێتەوە. رۆژئاواییەکانیش لەمبارەیەوە دەڵێن ئەگەر پوتن بروات و سەرکردەیەکی میانرەو جێگەی بگرێتەوە، ئەوا سزاکانی رۆژئاواش بۆ سەر روسیا سوک دەکرێن و ئەوکات پەیوەدنییە دیبلۆماسییەکانی روسیاو ئەوروپاش ئاسایی دەبنەوە. بەڵام وەک پێشتر ئاماژەمان پێدا ئەم سیناریۆیە رودانی ئاسان نیە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا بەردەوامبونی جەنگەکەو یەکلاکردنەوەی هاوکێشەکان، زۆرجار شتی چاوەروان نەکراو بەدوای خۆیاندا دەهێنن.     دەرئەنجام ڕکابەری و کێشمەکێش سروشتی سیستمی سیاسی نێودەوڵەتی لە کۆن و تازەدا بووە. جەنگە گشتگیر و جیهانیەکان لە ئەنجامی ڕکابەری و دنیابینی ئایدۆلۆژی و سیاسی، ئابوری، پاوەنخوازیی جیاوازی سەرکردەو کارەکتەرە سیاسییەکانی وڵاتانەوە بووە. بۆچون و هز و خوێندنەوەی جیاوازی کارەکتەرە سیاسیە جیاوازەکان، بە تایبەت لە دنیای نێودەوڵەتی بۆ پرسە ئەمنیەکان ئەتوانێ خەسارەت و بڕیاری زیان گەیەنەر و قەرەبوو نەکراو بەدوای خۆیدا بهێنێت. چونکە زۆرجار ئەم تێگەشتنە ئەکرێ هەڵەی حسابی و خوێندنەوەی ناواقیعی بۆ بابەتەکان بکرێت و سیاسیەکان دوچاری هەڵە تێگەشت بکاتەوە.  جەنگی دەسپێشخەرانەی ئۆکرانیا بابەتێکی گرێدراوی دنیای ئاسایشی نێودەوڵەتیە، خوێندنەوەی دوو دنیا بینی جیاواز بۆ نیەت و هاوکاری دوو لایەنی نێودەوڵەتیە، بۆ بارودۆخ و پرسە جیاوازەکان. جێگیر کردنی هێزی ناتۆ لە وڵاتانی خۆرئاوای ئەوروپا،  ڕوسیا دوچاری مەترسی دوبارەکردنەوەی مێژوو بۆ سیستمە سیاسیەکەی تۆخ دەکاتەوە،  نیەتی ڕۆژئاوا بۆ ڕوسیایەکی نەبوو لێک دەدرێتەوە. لە ڕوانگەی ڕۆژئاوایەکان هەستانەوەی هێزێکی وەک ڕوسیا، بە سەرچاوەی گرفتی ئایدۆلۆژی و ئابوری و سیاسی بۆ سەر پرۆژەکانی ئەوان لێک دەدرێتەوە، بۆیە هاوکاری کردنی ئۆکرانیا و یەکێتی ڕۆژئاوایەکان و سزای ئابوری ڕوسیا وەک باشترین بژرادە لێک دەدەنەوە لە ئێستادا. بۆ ڕوسیاش نزیک کردنەوەی جەنگ و ناسەقامگیرکردنی ئەوروپا و هێرشکاری بۆ سەر ئۆکرانیا وەک باشترین بژاردە دادەنرێت بۆ ئەو حاڵەتە نەخوازرو چاوەڕوانکراوانەی کە ڕوبەڕویان دەبێتەوە لە ئایندەدا.  گەرچی لەئێستادا سیناریۆی چارەسەری دبلۆماسی ئەگەرێکی کراوەیە، بەڵام دیار نیە، ئەم سیناریۆیەش بەتەواوی بەکوێ دەگات، چونکە ڕوسیا ئەم تیمە دیپلۆماتکارەی ئێستای ئۆکرانیا بەدەست نیشاندەی ڕۆژئاوایەکان دادەنێت، هەر ڕێکەوتنێک و تەنازولاتێک بە سودی وڵاتانی ناتۆ لێک دەداتەوە. لە لایەکی تر وڵاتانی ناتۆ پشگیری هیچ ڕێکەوتن و دبلۆماسیەتێک ناکەن گەر بێت و خواستی و بەرژەوەندی ئەوانی تێدا ڕوون ئاشکار نەبێت. بۆیە بەردەوام بونی جەنگەکە هێشتا ئەگەرێکی کراوە و بەردەوامە، لەم نێوەندەدا سەرخان و ژێرخانی ئۆکرانیا هاوشانی زیانی گیانی و مادییەکان، زەرەرمەندی سەرەکی دەبێت، لەبەرامبەردا هاوشێوەی ئۆکرانیا زیانە گیانی و مادییەکانی ڕوسیاش لەجەنگەکەدا بەردەوام دەبن، بەهۆی بەردەوامی سزاکانی رۆژئاواشەوە، ئابوری روسیا دوچاری پاشەکشەو زیانی زیاتر دەبێت.    سەرچاوەکان -    گەیلان عەباس، قەیرانەکانی ئۆکرانیا و لێکەوتەکانی، کتێبی (پرسە سیاسی و قەیرانە هەوچەرخەکان، ژوری توێژینەوەکانی بزوتنەوەی گۆڕان، چاپی یەکەم، 2015، لا 192-306) -    م. تەحسین وسو عەبدوڵڵا، قەیرانی ئۆکرانیا لە نێوان گریمانەکانی ڕووبەڕووبوونەوە و چارەسەرییەکان، ماڵپەڕی چاوی کورد؛ http://chawykurd.com/details.aspx?=hewal&jmare=24465&Jor=41&Jor2=5280&fbclid=IwAR2hSNe8TkEK-1TSfSyWtpKpwJDSMkup7Yp68OoazYH52lgXOtSlZABCFpg -    هەرێمی كوردستان لەنێوان روسیا‌و ئۆكرانیادا، ڕاپۆرتی درەو میدیا، ماڵپەڕی؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9760 -    ئۆکرانیا.. هەناردەكارێكی گەورە، ڕاپۆرتی درەو میدیا، ماڵپەڕی؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9759 -    ژوری بازرگانی سلێمانی، کاری بازرگانی لەگەڵ ووڵاتی ئۆکرانیا بەتەواوی وەستاوە، ماڵپەڕی؛ https://www.sulcci.com/%da%a9%d8%a7%d8%b1%db%8c-%d8%a8%d8%a7%d8%b2%d8%b1%da%af%d8%a -    جەنگ عێراق توشی بوژانەوەی دارایی و قەیرانی ئابوری دەکات، درەو میدیا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=10045 -    العربی الجدید، اقتصاد أوكرانیا.. إمكانات هائلە وقدرات چعیفە، علی الموقح الالکترونی؛ https://www.alaraby.co.uk/economy/%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF-%D8%A3%D9%88%D9%83%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A%D8%A7-%D8%A5%D9%85%D9%83%  -    Jack S. Levy, 1997, prospect theory, rational choice, and international relations, International Studies Quarterly (1997) 41, 87–112. -     Helga Haftendorn, 1991, The SecurityPuzzle: Theory-Building and Discipline-Building in International Security, International Studies  Quarterly(1991) 35, 3-17 -    Robert Tollast, Mina Aldroubi, Iraq‌s multibillion-dollar wheat import bill: how war in Ukraine affects the wider world, at; https://www.thenationalnews.com/mena/2022/02/25/ukraine-war-leaves-iraq-facing-multibillion-dollar-wheat-import-bill -    Emma Simpson, Ukraine war 'catastrophic for global food', at https://www.bbc.com/news/business-60623941#:~:text=The%20war%20in%20Ukraine%20will,essential%20raw%20materials%20from%20Rus -    Eddie Spence, Palladium Tops $3,000 as Market Braces for Hit to Russian Supply, at https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-03-04/palladium-tops-3-000-as-market-braces-for-hit-to-russian-supply -    Willie Vogt, Special report explores agriculture impact of Russia-Ukraine conflict, at; https://www.farmprogress.com/market-news/special-report-explores-agriculture-impact-russia-ukraine-conflict -    FAO Food Price Index rises to record high in February, at; https://www.fao.org/newsroom/detail/fao-food-price-index-rises-to-record-high-in-february/en -    Александр Крамаренко, Великая Отечественная 2.0; https://russiancouncil.ru/analytics-and-comments/analytics/velikaya-otechestvennaya-2-0/

(درەو): عیمران خان سەرۆك وەزیرانی پاكستان روبەڕووی قەیرانێكی سیاسی گەورە بوەتەوە، حكومەتەكەی زۆرینەی لەناو پەرلەمان لەدەستداوە، دەڵێ ئەم قەیرانە ئەمریكا بۆی دروستكردووە، چونكە لە پرسی روسیا‌و چیندا، ئەو پشتیوانی لە هەڵوێستی واشنتۆن نەكردووە، پەرلەمان هەوڵی سەندنەوەی متمانەی لە حكومەتەكەی (خان) راگرت، (خان) هێرشی پێچەوانەی دەستپێكرد، داوای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان‌و هەڵبژاردنی پێشوەختە دەكات‌و هێزە ئۆپۆزسیۆن بە (دز) ناودەبات، عیمران خان بڕوات، كوڕەكەی (بەینەزیر بۆتۆ) یان براكەی (نەواز شەریف) یەكێكیان حكومەت دەگرنەدەست. وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  زۆرینەی لەدەستدا   عیمران خان سەرۆك وەزیرانی پاكستان‌و حكومەتەكەی، ئەمڕۆ رزگاریان بوو لە دەنگدان بۆ سەندنەوەی متمانە لێیان لەناو پەرلەمانەوە. جێگری سەرۆكی كۆمەڵەی نیشتمانی پاكستان (پەرلەمان) یاداشتێكی بۆ سەندنەوەی متمانە لە عیمران خان رەتكردەوە، ئەمە بەبەهانەی ئەوەی پاداشتەكە "نادەستوری"یە.  ئۆپۆزسیۆن ئەم یاداشتەی پێشكەش كردبوو، تێیدا سەرۆك وەزیران تۆمەتبار كرابوو بەوەی ئابوری وڵات‌و كاروباری دەرەوە بەشێوەیەكی خراپ بەڕێوەدەبات، عیمران خان ئەم تۆمەتانەی رەتكردەوە، وتی: ئەمە پیلانگێڕی ئەمریكایە، چونكە ئێمە لەگەڵ هەڵوێستی ئەمریكا نین لەبارەی روسیا‌و چینەوە.  عیمران خان داوای لە لایەنگرەكانی كرد بڕژێنە سەر شەقامەكان‌و لەپێناو "پاكستانێكی ئازادو سەربەخۆدا" ناڕەزایەتی دەرببڕن. دوای ئەوەی پەرلەمان رەتیكردەوە متمانە لە حكومەتەكەی وەربگرێتەوە، عیمران خان هێرشی پێچەوانەی دەستپێكردو داوای كرد پەرلەمان هەڵبوەشێندرێتەوە‌و هەڵبژاردنێكی پێشوەختە لە پاكستان بەڕێوەبچێت.  ئەم ئاوەژووبونەوەیە لە بارودۆخەكە دوای ئەوە هات، (خان) كەوتە بەردەم مەترسی، حزبەكەی كە ناوی (بزوتنەوەی ئینساف)ە، بەر لە چەند رۆژێك زۆرینەی لەناو پەرلەمانی پاكستان لەدەستدا، ئەو بەهۆی ئەم زۆرینەیەوە پارێزگاری لە متمانەی حكومەتەكەی كردبوو، بەڵام یەكێك لە حزبە هاوپەیمانەكانی كە خاوەنی (7) كورسی بوو لەناو پەرلەمان، رایگەیاند دەنگ بە یاداشتەكەی ئۆپۆزسیۆن دەدات بۆ سەندنەوەی متمانە لە حكومەت.  بەڵام بەرلەوەی سەندنەوەی متمانە بخرێتە دەنگدانەوە، (قاسم سوری) جێگری سەرۆكی پەرلەمان یاداشتەكەی رەتكردەوە‌و وتی ئەمە پێچەوانەی دەستورە. عیمران خان لە وتارێكی تەلەفزیۆنیدا داوای لە (عارف علوی)ی سەرۆكی وڵات كرد پەرلەمان هەڵبوەشێنێتەوە، بۆ ئەوەی ئەوان داوای هەڵبژاردن بكەن‌و بڕیار بدەنە دەست گەل.  پەرلەمانی پاكستان لە (342) كورسی پێكدێت، سەرباری ئەوەی حزبێكی هاوپەیمان بە (7) پەرلەمانتارەوە لە حزبی دەسەڵات جیابوەتەوە، هاوكات زیاتر لە (12) پەرلەمانتاری حزبی دەسەڵاتداریش لە حزبەكەیان جیابونەتەوە، بەڵام سەركردەكانی حزبەكەیان بەهۆی هەندێك رێوشوێنی یاسایی لەدژیان، مافی دەنگدانیان لێ قەدەغە كردون. "ئۆپۆزسیۆن دزن"  عیمران خان سەرۆك وەزیرانی پاكستان هێزە ئۆپۆزسیۆنەكانی وڵاتەكەی بە "دز"‌و "ترسنۆك" ناوبرد، دوێنێ وتی: نیگەران مەبن، بۆتان دەسەلمێنم لە پەرلەمان دەیانشكێنم.  لەم هەفتەیەدا عیمران خان باسی لەوەكرد ئەمریكا دەستوەردان لە كاروباری ناوخۆی پاكستاندا دەكات، میدیا ناوخۆییەكانی پاكستانیش هەواڵی ئەوەیان بڵاوكردەوە گوایە عیمران خان راپۆرتێكی لەلایەن باڵیۆزی پاكستان لە واشنتۆن بەدەستگەیشتووە، لەم راپۆرتەدا باڵیۆزەكە دیداری خۆی لەگەڵ فەرمانبەرێكی باڵای ئەمریكا تۆماركردووە كە پێی وتووە" پەیوەندی ئەمریكا لەگەڵ پاكستان باشتر دەبێت ئەگەر سەرۆك وەزیرانی پاكسان لە پۆستەكەی بڕوات"، ئەمریكا رەتیكردەوە قسەی لەم شێوەیەی كردبێت.  هەڕەشەی تالیبان لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان عیمران خان تۆمەتبار دەكەن بەوەی دۆخی ئابوری وڵات بەشێوەیەكی خراپ بەڕێوەدەبات، هەڵاوسان زیادی كردووە‌و بەهای روپیەی پاكسانی دابەزیوە‌و قەرزێكی زۆر لەسەر وڵات كەڵەكەبووە، لەپاڵ ئەمەشدا دەڵێن لەسەر ئاستی دەرەوە پەیوەندییەكان بەشێوەیەكی خراپ بەڕێوەدەبات.  عیمران خان كە تەمەنی (69 ساڵ)ە‌و پێشتر یاریزانی (كریكێت) بووە، لەدوای هەڵبژاردنی وەكو سەرۆك وەزیران لە ساڵی 2018وە، ئێستا روبەڕووی مەترسیدارترین قەیرانی سیاسی دەبێتەوە. لەپاڵ ئەمانەدا، حكومەتەكەی روبەڕووی هەڕەشەی بزوتنەوەی تالیبانی پاكستان دەبێتەوە، رۆژی چوارشەممەی رابردوو تالیبان رایگەیاند، دەیەوێت لە مانگی رەمەزاندا هێرش بۆسەر هێزە ئەمنییەكانی پاكستان دەستپێبكات. كوڕەكەی (بەینەزیر) یان براكەی (نەواز شەریف) ؟  هەردوو حزبی (گەلی پاكستان)‌و حزبی (پەیوەندی ئیسلامی پاكستان) كە ئێستا دوو هێزی سەرەكی ئۆپۆزسیۆنن، ماوەی چەندین دەیە هەژمونیان بەسەر ژیانی سیاسی پاكستاندا كردبوو، لەو سەردەمەدا چەند كودەتایەكی سەربازیش رویدا، ئەم دۆخە بەردەوام بوو تا ئەو كاتەی عیمران خان هات‌و هاوپەیمانێتییەكی دروستكرد‌و حكومەتی گرتەدەست، ئەو بەڵێنی بە دەنگدەرانی پاكستانی دا، ئەو گەندەڵییە ریشەكێش بكات كە چەندین دەیەیە لە وڵاتدا بڵاوبوەتەوە.  هەندێك لە سەرچاوەكان لە پاكستانەوە باسلەوە دەكەن، سەرباری ئەوەی زۆرینەی لەناو پەرلەمان لەدەستداوە، عیمران خان پشتیوانی سوپای پاكستانیشی لەدەستداوە كە كلیلی دەسەڵاتی سیاسییە لە وڵاتدا.  لەدوای سەربەخۆییەوە لە ساڵی 1947، پاكستان چوار كودەتای سەربازی سەركەوتوو و چەند كودەتایەكی تری سەرنەكەوتووی بەخۆوە بینیوە، سوپا ماوەی 30 ساڵ حوكمی ئەم وڵاتەی كردووە.  ئەگەر عیمران خان بكەوێت، پێدەچێت (شەهباز شەریف) حكومەت بگرێتە دەست كە برای نەواز شەریف سەرۆك وەزیرانی پێشووی پاكستانە‌و سەربە (حزبی پەیوەندی ئیسلامی)یە، نەواز شەریف سەرۆكی ئەم حزبە ساڵی 2017 بەتۆمەتی گەندەڵی لادراو زیندانی كرا، بەلان ئۆكتۆبەری 2019 بەهۆی دۆخی تەندروستییەوە بە كەفالەت لە زیندان ئازادكرا.  شەهباز شەریف هاوشێوەی براكه‌ی تۆمەتبار بوو بە سپیكردنەوەی پارە‌و لە ساڵی 2020دا ئەم تۆمەتەی ئاڕاستە كرا، بەڵام ئەویش بە كەفالەت ئازادكرا، دوێنێ حكومەتەكەی عیمران خان داوای لە دادگا كرد بڕیاری ئازادكردنی شەهباز هەڵوەشێنێتەوە.  هەروەك بە دوور نازانرێت (بیلاوال بۆتۆ زەرداری) كوڕی (بەینەزیر بۆتۆ) سەرۆك وەزیرانی كۆچكردوو و ئاسف عەلی زەرداری سەرۆكی پێشووتر، پۆستی سەرۆك وەزیران وەربگرێت كە لە (پارتی گەلی پاكستان)ە.  سەرچاوە: فرانس 24  

درەو: نوسینی: ئەنگێلا ستێنت وەرگێڕان: پەرۆش محەمەد - گۆڤاری ئاییندەناسی ئەم قەیرانەی ئێستا نێوان ڕووسیا و ئۆکرانیا، پڕۆسەیەکە ٣٠ ساڵە لە دروستبووندایە. ئەمە تەنها دەربارەی ئۆکرانیا و بەئەندامبوونی نییە لە ناتۆدا، بەڵکوو دەربارەی داهاتووی ئەو ڕێکخستنەوەیەی ئەورووپایە کە دوای ڕووخانی یەکێتیی سۆڤیەت دروست بووە. لە ماوەی ساڵانی (١٩٩٠)ەکاندا، وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا و هاوپەیمانەکانی پێکهاتەیەکی ئەمنیییان لە ئەورووپا و زەریای ئەتڵەسی دامەزراند کە تێیدا ڕووسیا ئەرک و ڕۆڵێکی دیاریکراوی نەبوو. لەو کاتەوەی پوتن هاتووەتە سەر دەسەڵات، ڕووسیا تەحەدای ئەو سیستمە دەکات. پوتن بەبەردەوامی گلەیی ئەوەی کردووە کە ڕێکخستنی ئێستای جیهان نیگەرانییە ئەمنییەکانی ڕووسیای پشتگوێ خستووە و داوای ئەوەی کردووە کە ڕۆژئاوا دان بە مافی ڕووسیادا بنێت لەوەی کە بەرژەوەندیی تایبەتی هەبێت لە جیهانی دوای سۆڤیەتدا. پوتن داگیرکاریی بۆ وڵاتە دراوسێکانی وەکوو جۆرجیا ئەنجام داوە کە لەژێر کاریگەریی ڕووسیا دەرچوون، بۆ ئەوەی ڕێگرییان لێ بکات بەتەواوی ئاڕاستە بگۆڕن. پوتن ئێستا بەم ڕێگایەدا هەنگاوێ زیاتر دەنێت. ئەو لە ئێستادا هەڕەشەی داگیرکارییەکی گشتگیرتری ئۆکرانیا دەکات لەوەی لە داگیرکردنی کریمیا و دەستتێوەردانەکەی دونباس لە ٢٠١٤دا کردی، داگیرکارییەک کە ڕێکخستنی ئێستای جیهان لاواز دەکات و مەزنیی ڕووسیا دووپات دەکاتەوە لەوەی کە پوتن دەڵێت شوێنی “ڕەوا”ی ڕووسیایە لە کیشوەری ئەورووپا و پرسەکانی جیهاندا. ئەو ئێستا بە کاتێکی باش دەزانێت بۆ ئەوەی هەنگاو بنێت. لە ڕوانینی ئەودا، وڵاتە یەگرتووەکانی ئەمەریکا لاواز، دابەش و کەمتوانەیە لەوەی بتوانێ سیاسەتێکی هاوئاهەنگیی دەرەکی بگرێتە بەر. چەندین دەیە لە دەسەڵاتدا وای لە پوتن کردووە گومان لە مانەوەی دەسەڵاتی ئەمەریکا بکات. پوتن لە ئێستادا مامەڵە لەگەڵ پێنجەم سەرۆکی ئەمەریکادا دەکات و بەو دەرئەنجامە گەیشتووە واشنتن لە گفتوگۆدا باوەڕپێکراو نییە. حکومەتە نوێیەکەی ئەڵمانیا تازە خەریکە خۆی بگرێت و ئەورووپاش بەگشتی سەرقاڵی ئاڵنگارییە ناوخۆییەکانی خۆیەتی و بازاڕە دروستەکەی وزەش دەسەڵاتی زیاتر دەدات بە ڕووسیا بەسەر تەواوی کیشوەری ئەورووپادا. کرێملینیش پێی وایە دەتوانێ پشت بە پشتیوانیی چین ببەستێ وەکوو ئەوەی لە داگیرکردنی کریمیادا چین پشتیوانیی ڕووسیای کرد لە ٢٠١٤دا. پوتن ڕەنگە بڕیاریش نەدات ئۆکرانیا داگیر بکات، بەڵام ئایا دەیکات یان نا، ڕەفتارەکانی سەرۆکەکەی ڕووسیا کۆمەڵێ پرەنسیپی بەیەکداچووی سیاسەتی دەرەکی ئاڕاستەی دەکات کە ئاماژە بەوە دەکات مۆسکۆ لە ساڵانی داهاتوودا لاسار دەبێت. با ناوی ئەم سیاسەتەی ڕووسیا بنێین “ڕێبازی پوتن”. ڕەگەزی سەرەکیی ئەم ڕێبازە ئەوەیە ڕۆژئاوا وەها لێ بکات بە جۆرێ مامەڵە لەگەڵ ڕووسیادا بکات وەکوو ئەوەی یەکێتیی سۆڤیەت بێت، هێزێک کە دەبێت ڕێزی بگریت و لێی بترسیت، بە کۆمەڵێ مافی تایبەتییەوە لە دراوسێکانیدا و دەنگیشی هەبێت لە پرسە نێودەوڵەتییە جددییەکاندا. ئەم ڕێبازە پێی وایە تەنها چەند وڵاتێکی کەم دەبێ ئەم دەسەڵاتەیان هەبێت لەگەڵ سەروەریی تەواودا، هەروەها پێویستە ئەوانی تر مل بدەن بۆ خواستی ئەم چەند وڵاتە. ئەوەش سەر بۆ ئەوە دەکێشێت ڕژێمە دەسەڵاتگەرەکانی داهاتوو پشتگیری بکرێن و دیموکراسییەکانیش لاواز بکرێن. ڕێبازەکەش بەستراوە بە ئامانجە گرنگەکەی پوتنەوە: هەڵگەڕاندنەوەی دەرئەنجامەکانی ڕووخانی سۆڤیەت، پارچەکردنی هاوپەیمانیی ئەتلانتیک (ناتۆ) و دووبارە دانوستانکردنەوە لەسەر ئەو ڕێککەوتنە جوگرافیاییانەی جەنگی ساردی کۆتایی پێ هێنا. دەنگێک لە ڕابردووەوە بە بۆچوونی پوتن، ڕووسیا مافێکی ڕەهای هەیە کە شوێنی خۆی هەبێت لە هەموو بڕیارە نیودەوڵەتییەکاندا. ڕۆژئاوا دەبێ دان بەوەدا بنێ کە ڕووسیا یەکێکە لەوانەی کە جیهان بەڕێوە دەبەن. دوای ئەو ڕیسوابوونەی (١٩٩٠)ەکان، وەکوو پوتن ناوی لێ دەنێت، کاتێک ڕووسیایەکی زۆر لاواز ناچار کرا مل بۆ ئەجێندای ئەمەریکا و هاوپەیمانەکانی بدات، ئەو بە ڕێژەیەكی زۆر ئەم ئامانجەی بەدەست هێناوە. هەر چەندە دوای داگیرکردنی کریمیا لە ٢٠١٤، ڕووسیا لە “G8” دەرکراوە بەڵام ڤیتۆکەی لە ئەنجوومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی و ڕۆڵی وەکوو زلهێزێکی جوگرافی، وزە و چەکی ناوکی؛ دەستەبەری ئەوە دەکات کە وڵاتانی تری جیهان بۆچوونەکانی ڕووسیا بەهەند وەربگرن. ڕووسیا بەسەرکەوتوویی هێزی سەربازیی خۆی بنیاد نایەوە دوای شەڕی جۆرجیای ٢٠٠٨ و لە ئێستاشدا هێزی هەرە دیاری سەربازیی ناوچەکەیە و دەتوانێ لە جیهاندا دەسەڵاتەکانی پیادە بکات. توانای مۆسکۆ بۆ هەڕەشەکردن لە دراوسێکانی، ڕۆژئاوا ناچار دەکات کە بێنە سەر مێزی دانوستان لەگەڵیدا وەکوو ئەوەی لە چەند هەفتەی ڕابردوودا بەڕوونی دەرکەوتووە. ئەوەندەی پەیوەندیی بە پوتنەوە هەیە، بەکار‌هێنانی هێز شتێکی زۆر گونجاوە ئەگەر ڕووسیا پێی وا بێ کە ئاسایشی لە مەترسیدایە: بەرژەوەندییەکانی ڕووسیا هەمان ئەندازەی ئەوانەی ڕۆژئاوا ڕەوان و وەکوو پوتنیش دەڵێت ئەمەریکا و هاوپەیمانەکانی گوێیان بەمە نەداوە. زۆربەی کاتەکان ئەمەریکا و ئەورووپا نیگەرانییەکانی ڕووسیایان ڕەت کردووەتەوە کە بەزۆری لەدەوری هەڵوەشانەوەی یەکێتیی سۆڤیەت و جیابوونەوەی ئۆکرانیا دەخولێتەوە. کاتێک پوتن ڕووخانی یەکێتیی سۆڤیەتی وەکوو “گەورەترین کارەساتی جیۆپۆلەتیکیی سەدەی بیستەم” ناو برد، ئەو خەمی ئەوەی بوو ٢٥ ملیۆن ڕووسی لە دەرەوەی سنوورەکانی ڕووسیادا خۆیان بینییەوە. زۆر بەتایبەتییش ڕەخنەی لەوە دەگرت کە ١٢ ملیۆنیان لە وڵاتی ئۆکرانیای نوێدا خۆیان بینییەوە. وەکوو ئەوەی لە وتارێکی ٥٠٠٠ وشەییدا بە ناونیشانی “لە بارەی یەکێتیی مێژوویی ڕووسییەکان و ئۆکرانییەکان”ەوە، هاوینی ڕابردوو دەڵێت: “لە ١٩٩١ خەڵکی لە چاوترووکانێکدا خۆیان لە دەرەوەی وڵات بینییەوە، ئەم جارەیان لە خاکی مێژوویی دایکی خۆیان دابڕێنران”. ئەم وتارەی بەم دواییە بەناو سەربازانی ڕووسیادا دابەش کراوە. ئەم حیکایەتی دۆڕانە بەرامبەر ڕۆژئاوا، گرێ دراوە بە هۆگرییەکی تایبەتی پوتنەوە: ئەو باوەڕەی کە ناتۆ هەر بەوە ڕازی نییە وڵاتانی دوای سۆڤیەت وەربگرێت و هاریکارییان بکات، بەڵکوو ڕەنگە هەڕەشە لە ڕووسیا خۆشی بکات. کرێملن پێداگری دەکات لەوەی کە ئەم باوەڕە لە نیگەرانیی ڕاستەقینەوە سەرچاوەی گرتووە. دواجار ڕووسیا بەردەوام لەلایەن ڕۆژئاواوە داگیر کراوە. لە سەدەی بیستەمدا لەلایەن هێزە هاوپەیمانە دژەبەلشەفییەکانەوە داگیر کراوە، کە لە نێویاندا هەندێک هێزی ئەمەریکا هەبوو لە ماوەی ساڵانی شەڕی ناوخۆی ڕووسیادا لە ١٩١٧ بۆ ١٩٢٢. ئەڵمانیا دوو جار ڕووسیای داگیر کردووە کە بووە بە هۆی لەناوچوونی ٢٦ ملیۆن ڕووسی لە جەنگی جیهانیی دووەمدا، پوتن بەئاشکرا ئەم مێژووەی هەم بە نیگەرانییەکانی ئێستای ڕووسیاوە لە بارەی چوارچێوەی ناتۆوە لەنزیک سنوورەکانی ڕووسیا بەستووەتەوە، هەم ئەم مێژووەشی بە داواکارییەکانی ڕووسیاوە لە بارەی گەرەنتیی ئاسایشیەوە گرێ داوە. هەر چەندە لەمڕۆدا ڕووسیا زلهێزێکە کە مووشەکی نوێی خێراتر لە دەنگی هەیە. هیچ وڵاتێک نیازی داگیرکردنی ڕووسیای نییە، ئەوە دراوسێ بچووکە لاوازەکانی بە هیچ شێوەیەک. لە ڕاستیدا وڵاتانی دراوسێی لای ڕۆژئاوای ڕووسیا حیکایەتێ دیکەیان هەیە و پێداگری لەسەر لاوازیی خۆیان دەکەن لە سەدەکانی ڕابردوودا لەهەمبەر داگیرکارییەکانی ڕووسیا. وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا هەرگیز هێرش ناکاتە سەر ڕووسیا، هەر چەندە پوتن تاوانباری دەکات بەوەی کە دەیەوێ “پارچەیەک لە کێکە خۆشەکەمان” ببڕێت. لەگەڵ ئەوەشدا ئەم ڕوانینە مێژووییە بۆ خودێکی لاوازی ڕووسیا لای دانیشتووانی ڕووسیاش دروست کراوە. میدیای کۆنترۆڵکراوی حکومەت پڕە لەو بانگەشانەی کە ئۆکرانیا دەکرێت ببێت بە سەکۆیەکی مووشەکی بۆ دەستدرێژییەکانی ناتۆ. لە ڕاستیدا لە وتارەکەی ساڵی پاریدا، پوتن نووسیبووی کە ئۆکرانیا خەریکە بکرێت بە “سەکۆیەک دژی ڕووسیا”. پوتن هەروەها باوەڕی وەهایە کە ڕووسیا مافێکی ڕەهای هەیە کە لە شوێنەکانی دوای یەکێتیی سۆڤیەت، ناوچەی بەرژەوەندیی تایبەتی خۆی هەبێت. ئەمە بەو مانایە دێت کە ئەو وڵاتانەی دراوسێی پێشووی بوون لە سۆڤیەتدا، نابێ پەیوەندی بە هیچ هاوپەیمانییەکەوە بکەن کە دژی مۆسکۆن، بەتایبەتی ناتۆ و یەکێتیی ئەورووپا. پوتن ئەمەی بەڕوونی ڕاگەیاندووە لەو دوو وتارەدا کە کرێملن لە ١٧-١٢ی ساڵی پێشوو پێشکەشی کردوون، کە تێیدا داوای کردووە ئۆکرانیا و وڵاتانی دیکەی پاش سۆڤیەت -سوید و فینلەنداشی تێدایە- هەمیشە بێلایەن بن و واز بهێنن لە بوون بە ئەندام لە ناتۆدا. ناتۆش دەبێ بگەڕێتەوە بۆ پێگەی پێش ١٩٩٧، بۆ پێش کاتی یەکەم فراوانبوونی خۆی، ئەویش لە ڕێگای کشاندنەوەی هەموو ئەو سەرباز و چەکانەوە لە ناوەڕاست و ڕۆژهەڵاتی ئەورووپا دایناون (ئەمەش ناتۆ بچووک دەکاتەوە بۆ قەبارەی ئەو کاتەی یەکێتیی سۆڤیەت تازە هەڵوەشابوویەوە)، هەروەها ڕووسیاش مافی ڤیتۆی هەبێ بەسەر سیاسەتی دەرەکیی وڵاتە دراوسێکانیەوە کە ئەندامی ناتۆ نین. ئەمەش دەستەبەری ئەوە دەکات کە ئەو وڵاتانەی سنووریان بە ڕووسیاوەیە، حکومەتەکەیان دۆستی ڕووسیا بێت، لە ناویشیاندا ئۆکرانیا لە هەمووی گرنگترە. پەرت کە و داگیری بکە تاوەکوو ئێستا هیچ وڵاتێکی ڕۆژئاوایی ئامادە نەبووە ئەم داوا نائاساییانەی ڕووسیا قبووڵ بکات. وڵاتە یەکگرتوەکانی ئەمەریکا و ئەورووپا بەگشتی ئەوەیان قبووڵ کردووە کە وڵاتەکان ئازادن لە دەستنیشانکردنی سیستمی ناوخۆیی و پەیوەندییەکانیان لە سیاسەتی دەرەکیدا. لەنێوان ساڵانی ١٩٤٥ بۆ ١٩٨٩، یەکێتیی سۆڤیەت ڕێگریی دەکرد لە مافی چارەنووسی وڵاتانی ڕۆژهەڵات و ناوەڕاستی ئەورووپا و کۆنترۆڵی سیاسەتی دەرەکی و ناوخۆیی وڵاتانی پەیمانی وارشۆی کردبوو لە ڕێگای حیزبە کۆمۆنیستییە ناوخۆییەکان، پۆلیسی نهێنی و سوپای سوورەوە. کاتێک وڵاتێک لە مۆدێلە سۆڤیەتییەکە زۆر دوور دەکەوتەوە، وەکوو ئەوەی هەنگاریا لە ١٩٥٦ و چیکوسلۆڤاکیا لە ١٩٦٨، سەرۆکەکانیان بەزۆر لە دەسەڵات دوور دەخرانەوە. پەیمانی وارشۆ هاوپەیمانییەک بوو کە تۆمارێکی سەیری هەبوو: ئەم هاوپەیمانییە تەنها ئەندامانی خۆی داگیر دەکرد. لێکدانەوەی ئەمڕۆی کرێملن بۆ سەروەری، لەگەڵ ئەوەی یەکێتیی سۆڤیەت زۆر لەیەک دەچن. ئەگەر قسەیەکی جۆرج ئۆروێڵ دەستکاری بکەین، دەتوانین بڵێین ئەم لێکدانەوەیە پێی وایە هەندێ وڵات لەوانی تر سەروەرترن. پوتن ئەمەی گوتووە کە تەنها چەند هێزێکی گەورە، وەکوو ڕووسیا، چین، ئەمەریکا و هیندستان، دەتوانن سەروەریی تەواویان هەبێ و ئازاد بن هەر هاوپەیمانییەک هەڵبژێرن پەیوەندیی پێوە بکەن یان ڕەتی بکەنەوە. وڵاتانی بچووکی وەکوو ئۆکرانیا و جۆرجیا بەتەواوی سەروەر نین و پێویستە ڕێز لە داواکاریی ڕووسیا بگرن هەروەکوو وڵاتانی ناوەڕاست و باشووری ئەمەریکا دەبێت گوێڕایەڵێ دراوسێ مەزنەکەیان بن لە باکوورەوە. ڕووسیا هاوپەیمانیی ناوێت بە مانا ڕۆژئاواییەکەی وشەکە، بەڵکوو لە جێی ئەوە بۆ هاوکاری و هاوبەشییەک دەگەڕێت لەگەڵ وڵاتانی نموونەی چین کە تێیدا هەردوو لا سوودی لێ ببینن و سنوور بۆ ئازادیی ڕووسیا دانەنێت لە ناوخۆی خۆیدا چی بکات و حوکم لەسەر چی بدات. ئەم هاوبەشییە دەسەڵاتگەرییە ڕەگەزێکی ڕێبازەکەی پوتنە. سەرۆک پوتن ڕووسیا وەکوو پشتیوانی دۆخی ئێستا و پارێزەری بەها سوننەتییەکان نیشان دەدات و بە یاریکەرێکی نێودەوڵەتیی دەزانێ کە ڕێز لە سەرۆکە جێگیرەکان دەگرێت بەتایبەتی دیکتاتۆرەکان. هەروەکوو ڕووداوەکانی ئەم دواییەی بیلاڕووسیا و کازاخستان نیشانی دەدات ڕووسیا هێزێکە ئامادەیە بڕوات بۆ پشتگیریکردنی ئەو دەسەڵاتدارە دیکتاتۆرانەی تووشی شەڕ هاتوون. ڕووسیا بەرگریی لە دیکتاتۆرەکان کردووە لە دراوسێکانی خۆی و لە وڵاتانی دووریش وەکوو کوبا، لیبیا، سووریا و ڤەنزوێلا. بە پێی کرێملن، ڕۆژئاوا بەپێچەوانەوە پشتگیریی ئاژاوە و گۆڕینی ڕژێمەکان دەکات وەکوو ئەوەی لە شەڕی عێراق لە ٢٠٠٣ و بەهاری عەرەبی لە ٢٠١١ ڕووی دا. بەڵام لە “مەودای بەرژەوەندی”یەکانی خۆیدا، ڕووسیا دەکرێ وەکوو گۆڕانویستێ هەڵسوکەوت بکات کاتێک پێی وایە بەرژەوەندییەکانی کەوتوونەتە مەترسییەوە، یان کاتێک دەیەوێ ئەو بەرژەوەندییانە پەرە پێ بدات هەروەکوو داگیرکردنی کریمیا، جۆرجیا و ئۆکرانیا نیشانی دا. پاڵنەری ڕووسیا بۆ ئەوەی وەکوو ڕابەرێک و پشتیوانێکی ڕژێمی کەسە بەهێزەکان دانی پێدا بنرێت لەم ساڵانەی دواییدا سەرکەوتوو بووە، چونکە ئەو گرووپە شەڕکەرانەی کرێملن پشتیوانییان دەکات، لە زۆر بەشی جیهان لە جێی ڕووسیا شەڕیان کردووە، لە ناویاندا نموونەی ئۆکرانیا. دەستتێوەردانە گۆڕانویستەکانی ڕووسیا تەنها بەو ناوچانەوە ناوەستێ کە وەکوو پێگەی دەسەڵاتی خۆی دەیانبینێ. پوتن پێی وایە بەرژەوەندییەکانی ڕووسیا ئەو کاتە باش بەدی دێن کە هاوپەیمانیی ئەتلانتیکی (ناتۆ) دابەش بکات. بەو بۆنەیەوە پوتن پشتیوانیی گرووپە دژەئەمەریکایی و دژەئەورووپاییەکانی کردووە، هەروەها پشتیوانیی گرووپە شمولییە چەپ و ڕاستەکانی لە هەردوو لای ئۆقیانووسی ئەتڵەسیدا کردووە، دەستتێوەردانی لە هەڵبژاردنەکاندا کردووە و بەگشتی کاری کردووە ئاژاوە و لێکترازان لەناو کۆمەڵگا ڕۆژئاواییەکاندا دروست بکات. یەکێ لە ئامانجە گەورەکانی ئەوەیە وەها بکات ئەمەریکا لە ئەورووپا بکشێتەوە. ترەمپی سەرۆکی ئەمەریکا ڕقی لە هاوپەیمانیی ناتۆ بوو لەگەڵ چەند هاوپەیمانێکی گرنگی ئەمەریکا لە ئەورووپادا پەیوەندیی باش نەبوو، دیارترینیان ئەنگێلا مێرکڵی ڕاوێژکاری ئەڵمانیا، هەروەها بەئاشکرا قسەی لە بارەی کشانەوەی ئەمەریکا لە ناتۆ دەکرد. ئیدارەی جۆ بایدن بەوردی سەرقاڵی چاککردنەوەی هاوپەیمانێتییەکەیە و لە ڕاستییشدا قەیرانە دروستکراوەکەی پوتنیش لە بارەی ئۆکرانیاوە یەکێتیی هاوپەیمانێتییەکەی توندتر کردووەتەوە، بەڵام بە ئەندازەی پێویست گومان هەیە لە بارەی پابەندبوونی ئەمەریکاوە لەدوای هەڵبژاردنەکانی (٢٠٢٤)ەوە کە ڕووسیا سەرکەوتووانە توانیویەتی بەکاری بێنێت بۆ دروستکردنی گومان، بەتایبەتی لە ڕێگای سۆشیالمیدیاوە. لاوازکردنی هاوپەیمانیی ناتۆ ڕێگا خۆش دەکات بۆ پوتن بۆ گەیشتن بە ئامانجی کۆتایی: فڕێدانی ئەو ڕێکخستنە نێودەوڵەتییە لیبراڵ و پشتئەستوور بە یاسایەی کە دوای جەنگی سارد دروست بووە و ئەورووپا، ئەمەریکا و ژاپۆن پشتگیریی دەکەن و دانانی ڕێکخستنێک گوێڕایەڵی ڕووسیا بێت. بۆ ڕووسیا ئەم سیستمە نوێیە لەو ڕێکخستنەی سەدەی نۆزدەی هێزەکان دەچێت. دەکرێ ئەمە سەر بکێشێ بۆ بەرجەستەبوونی سیستمێکی نوێی یەڵتا کە تێیدا ڕووسیا، چین و ئەمەریکا جیهان دابەش بکەن بۆ سێ ناوچەی جێگای کاریگەری. زیادبوونی نزیکبوونەوەی مۆسکۆ لە چین، لە ڕاستیدا بانگی ڕووسیای بۆ دروستکردنی ڕێکخستنێکی بەهێزتر کردووە لەدوای ڕێکخستنی ئێستای جیهان کە هیی ڕۆژئاوایە. هەردوو ڕووسیا و چین داوای سیستمێکی نوێ دەکەن کە تێیدا هەردوو لا کاریگەریی زیاتریان دەبێت لە جیهانێکی فرەجەمسەردا. سیستمەکانی سەدەی نۆزدە و بیست هەندێ یاسای یارییەکەیان دەزانی. لە کۆتاییدا لە ماوەی جەنگی سارددا هەردوو ئەمەریکا و یەکێتیی سۆڤیەت بەزۆری ڕێزیان لە پێگەی نفووزی یەکتری دەگرت. دوو ڕووداوی زۆر ترسناکی ئەو سەردەمە، داواکەی خرۆشۆف لە بارەی بەرلینەوە لە ١٩٥٨ و قەیرانی مووشەکی کوبای ١٩٦٢، بەر لەوەی بگەن بە پێکدادانی جەنگی هێورکرانەوە. بەڵام ئەگەر دۆخی ئێستا ئاماژەیەکی تێدا بێت ئەوەیە کە وەها دیارە “ڕێکخستن”ی پاش ڕۆژئاوای پوتن جیهانێکی ئاژاوەی هۆبزیانەیە بە کەمێک یاسای یارییەوە. بۆ گەیشتن بەو سیستمە نوێیە، پوتن شێوازی کارکردنەکەی ئەوەیە ڕۆژئاوا تووشی شڵەژان بکات کە خەمڵاندن بۆ نیازی ڕاستەقینەی ئەو بکەن و دواتر تووشی سەرسوڕمانیان بکات کە شتێک ئەنجام دەدات. دانانەوە ڕووسییەکە بە پێی ئامانجە کۆتاییەکەی پوتن و ئەو باوەڕەی کە ئێستا کاتیەتی بۆ ناچارکردنی ڕۆژئاوا بە وەڵامدانەوەی داواکارییەکانی، ئایا ڕووسیا دەکرێت بوەستێنرێت لەوەی هێرشێ تر بکاتە سەر ئۆکرانیا؟ کەس نازانێ لە کۆتاییدا پوتن چ بڕیارێک دەدات. بەڵام ئەو باوەڕەی کە ڕۆژئاوا بۆ ماوەی سێ دەیەیە بەرژەوەندییە ڕەواکانی ڕووسیای پشتگوێ خستووە، بەردەوام پاڵنەری کارەکانی پوتنە. ئەو سوورە لەسەر ئەوەی کە مافی ڕووسیا بسەپێنێ لە سنووردارکردنی بژاردە سەروەرەکانی وڵاتانی دراوسێ و ئەو وڵاتانەی پێشتر ئەندامی پەیمانی وارشۆ بوون، ئیدی ئایا شتەکە بە دیپلۆماسیەت بێت یان بە هێزی سەربازی.  ئەمەش بەو مانایە نایەت کە ڕۆژئاوا بێهێزە. ئەمەریکا دەبێت بەردەوام بێت لە دیپلۆماسیەت لەگەڵ ڕووسیا و بەدوای ڕێککەوتنێکدا بگەڕێن کە بۆ هەردوو لا قبووڵکراو بێت بەبێ کەمکردنەوەی سەروەریی هاوپەیمان و هاوبەشەکانی. لە هەمان کاتدا، ئەمەریکا دەبێ بەردەوام بێت لە هەماهەنگی لەگەڵ ئەورووپییەکان بۆ وەڵامدانەوە و سزادانی ڕووسیا. بەڵام شتەکە ڕوونە هەتا ئەگەر ئەورووپا لە شەڕیش دوور بێت، چیدی گەڕانەوە نییە بۆ دۆخی پێش ئەو کاتەی ڕووسیا هێزەکانی کۆ کردەوە لە ئازاری ٢٠٢١. ئەنجامی کۆتایی ئەم قەیرانە، سێیەم ڕێکخستنەوەی ئاسایشی ئەتڵەسی-ئەورووپییە لە (١٩٤٠)ەوە. یەکەم جار ئەو کاتە بوو کە سیستمی یەڵتا بوو بە دوو بلۆکی دژبەر لە ئەورووپا لەدوای جەنگی جیهانیی دووەم. دووەم جار لە (١٩٨٩)وە بۆ ١٩٩١ سەری هەڵدا، لەگەڵ ڕووخانی بلۆکی کۆمۆنیستی و دواتریش یەکێتیی سۆڤیەت. دوای ئەوەش ویستی دروستکردنی ئەورووپایەکی “تەواو و ئازاد”ی بەدوادا هات. پوتن ئێستا تەحەدای ئەو ڕێکخستنە دەکات بە جووڵەکانی دژی ئۆکرانیا. لە کاتێکدا وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا و هاوپەیمانەکانی چاوەڕوانی جووڵەی داهاتووی ڕووسیان و هەوڵی ڕێگریکردن لە داگیرکردن دەدەن بە دیپلۆماسیەت و هەڕەشەی سزای قورس، پێویستە لە ویستەکانی پوتن تێبگەن و بزانن چ ئاماژەیەکیان پێیە. قەیرانەکەی ئێستا لە کۆتاییدا دەربارەی هەوڵەکانی ڕووسیایە بۆ دووبارە داڕشتنەوەی نەخشەی دوای جەنگی سارد و سەپاندنی نفووزی خۆی بەسەر نیوەی ئەورووپادا لەسەر ئەو بانگەشەیەی کە گەرەنتیی ئاسایشی خۆی دەکات. ڕەنگە بکرێت ئەم جارە ڕووبەڕووبوونەوەی سەربازی ڕوو نەدات، بەڵام هەتا ئەو کاتەی پوتن لە دەسەڵاتدا بمێنێتەوە، ڕێبازەکەشی هەر ده‌مێنێته‌وه‌.   نووسەر: ئەنگێلا ستێنت/ پسپۆڕی سیاسەتی دەرەکی تایبەت بە پەیوەندییەکانی ئەوروپا و ئەمریکا لەگەڵ ڕوسیادا و بەڕێوەبەری سەنتەری توێژینەوە لە بواری ئۆراسیا، ئەوروپاو ڕوسیا لە زانكۆی جۆرج تاون. سەرچاوە: Foreign affairs/ گۆڤارێکی ئەمریکییە سەبارەت بە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان و سیاسەتی دەرەکی ئەمریکا كە لە لایەن ئەنجومەنی پەیوەندییەكانی دەرەوە دەردەکرێت. وەرگێڕان: پەرۆش محەمەد بۆ بینینی بابه‌ته‌كه به‌ PDF‌ كلیك له‌م به‌سته‌ره‌ بكه‌:-  ژمارە (12)ی ئازاری 2022ی گۆڤاری ئایندەناسی

درەو: *ڕەنج نەوزاد تۆفیق - گۆڤاری ئاییندەناسی بەرایی پێش ڕێکەوتی ٢٤/٢/٢٠٢٢، پرسيار و لێکدانەوەکان لە بارەی ئەوەوە بوون ئایا ڕووسيا هێرشی سەربازی دەکاتە سەر ئۆکرانیا یاخود نا؟ ئەگەر هێرش بکات، شێواز و سنووری هێرشەکە چۆن دەبێت؟ ئایا هێرشەکە تەنيا بەشێک لە خاکی ئۆکرانیا (بەتايبەت ڕۆژهەڵاتی ئۆکرانیا) دەگرێتەوە، یاخود هێرشێکی سەرتاسەری دەبێت؟ هێرشەکە زیاتر پشت بە هێزی وشکانی دەبەستێت، یان ئاسمانی و دەريایی؟ دوای بڕياردانی پوتين بە دەستپێکردنی هێرشی سەربازی لە ٢٤/٢، زۆربەی ئەو پرسيارانە کۆتاییان هات و پرسيار و لێکدانەوەی نوێ درووست بوون. ڕووسيا هێرشێکی سەرتاسەریی سەربازی (وشکانی، ئاسمانی، دەریایی) بۆ کۆی خاکی ئۆکرانیا دەست پێ کردووە. بە هۆی ڕووبەری جوگرافی، ئەم جەنگە کە لە سنووری نێوان ناتۆ و ڕووسيایە، هەروەها لەبەر هەردوو بەرەی جەنگەکە؛ ڕووسيا وەک نەياری سەرەکیی ناتۆ و ئۆکرانیا، سەرەڕای ئەوەی ئەندام نييە لە ناتۆ، بەڵام وەک نوێنەرێکی ناتۆ دژ بە ڕووسيا دەجەنگێت، لێرەوە ئەم ڕووداوە پەيوەندیی بە کۆی سيستمی جيهانيیەوە هەیە و دەکرێت گۆڕانکاری بەسەر کۆی سيستمی جيهانيدا بێنێت. لەبەر ئەوە، دەکرێت کاريگەی و لێکەوتەکانی ئەم جەنگە جيهانی بن نەک تەنيا ناوچەیی. بۆیە لێکۆڵينەوە لەو جەنگە و چاودێريکردنی پێويستە و گرنگیيەکی گەورەی هەیە. لەم وتارەدا هەوڵ دەدرێت، بەکوردتی، وەڵامی سێ پرسيار بدرێتەوە: هۆکارەکانی هێرشی سەربازیی ڕووسيا چين؟ سيناريۆکان و ئامانجەکانی ئەم جەنگە چين؟ ئایا لێکەوتەکانی ئەم جەنگە چۆن دەبن؟   ١. هۆکارەکانی جەنگەکە هۆکاری جيۆپۆلەتيکی و مێژوویی: دەستەواژەی دەرەوەی نزيک (Near Abroad) ئەو دەستەواژەیەیە کە بەکار دەهێنرێت بۆ وەسفی تێڕوانينی ڕووسيا بۆ ئۆکرانیا و بۆ ئەو دەوڵەتانەی تر کە لە یەکێتیی سۆڤيەت جيا بوونەوە و دراوسێی ڕووسيان لە ئێستادا[1]. واتە ئەو دەوڵەتانە لەگەڵ ئەوەی سەربەخۆن و لە دەرەوەی نەخشەی ڕووسيان، بەڵام لە ڕووی ئەمنی و سياسی و بەرژەوەندی و مێژوویی… هەر نزيکن لە ڕووسيا و هەر گۆڕانکارييەک لە “دەرەوە” ڕوو بدات؛ کاريگەرييەکانی نزيک و ڕاستەوخۆ دەبن بۆ سەر ڕووسيا. بۆیە ڕووسيا دەبێت ڕاستەخۆ دەستتێوەردان بکات لەو “دەرەوەیە” و نابێت وەک دەرەوە تەماشای بکات، بەڵکوو لە ڕووی ئەمنی و بەرژەوەندييەوە دەبێت وەک ناوەوە مامەڵەی لەگەڵدا بکات.  ئەم تێڕوانينەی ڕووسيا سەبارەت بە ئۆکرانیا، بە بەراورد بە دەوڵەتە دراوسێکانی تر، فراوانتر و قووڵترە، چونکە ڕووسەکان وەک نيشتمانی لەدەستچوو [2](The Lost Homeland) تەماشای ئۆکرانیا دەکەن، ئەو نيشتمانەی کە دەبێت بگەڕێتەوە بۆ خاوەنەکەی. ڕووسەکان لە خەياڵ و تێڕوانينياندا وەک بەشێک لە نيشتمانی خۆیان سەيری ئۆکرانيا دەکەن کە لەدەستيان داوە. لە جيۆپۆلەتيکی هاوچەرخدا، دەستەواژەی (Geopolitical Imagination)  بۆ ئەم دۆخە بەکار دەهێنرێت[3]. ئەو نەتەوە و دەوڵەتەی کە بەشێک لە نيشتمانی خۆی لەدەست دەدات، چاوەڕێی هەوڵێک دەکات کە بەهێز بێتەوە و ئەو نيشتمانە لەدەستچووە بگەڕێنێتەوە. زۆرێک لە ڕووسەکان پێيان وایە کە شاری کێيەڤی پايتەختی ئێستای ئۆکرانیا، یەکەم نيشتمانی نەتەوەکەیانە[4]. دەوڵەتی کێيەڤ ڕووس (Kievan Rus) کە لە کێيەڤی پايتەختی ئۆکرانيا لە (٨٦٢-١٢٤٢) دامەزرا، سەرچاوەی هەر یەک لە ڕووسيا و ئۆکرانیای ئێستایە[5]. جگە لەوەی لە مێژووی نوێدا لە سەردەمی سۆڤيەتدا هەریەک لە ڕووسيا و ئۆکرانیا بەشێک بوون لە یەکێتیی سۆڤيەت. کەواتە هەر یەک لە ڕووسەکان و ئۆکرانيیەکان زۆر کات یەک وڵات و یەک نيشتمانيان هەبووە. ئەم یەکبوونە بەردەوام دەبێت تا ڕووخاندنی سۆڤيەت و لە ساڵی ١٩٩١ ئۆکرانیا دەبێتە دەوڵەتێکی سەربەخۆ. هەر بۆیە پوتين دەڵێت: ڕووسيا و ئۆکرانیا بران، لە بەرامبەردا سەرۆکی ئۆکرانيا وەڵامی دایەوە و وتی: برايەتيمان وەک برایەتیی قابيل و هابيلە[6]. بەدەستهێنانەوەی ئۆکرانیا لەلایەن ڕووسياوە، بە دوو ڕێگا ئەنجام دەدرێت؛ یا حکومەتێکی پرۆڕووسيا لە ئۆکرانیا حوکم بکات، ئەگەرنا ڕووسيا ئامادەیە بە هێزی سەربازی ئۆکرانیا بهێنێتەوە ژێر هەژموونی خۆی، بەتايبەت ئەگەر مەترسیی ئەوە هەبێت ئەو نيشتمانە لەدەستچووە ئەمەريکا کۆنترۆڵی بکات و لە دژی ڕووسيا بەکاری بهێنێت. ئەم تێڕوانينەی ڕووسيا بۆ بيلاڕووسياش هەر گونجاوە. ئەمەی ئاماژەی پێ درا، دەتوانرێت بە هۆکارێکی جيۆپۆلەتيکی و مێژوویی دابنرێت، کە هۆکارێکی گشتییە و هەميشە لە فکری سياسیی دەسەڵاتدارانی ڕووسيا ئامادەیە. هۆکارێکی تری ئەم جەنگە، ڕاستەوخۆ دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ٢٠١٤. کاتێک لە ڕێگەی خۆپیشاندان و پەرلەمانی ئەوکاتی ئۆکرانیاوە سەرۆکی ئەوکات (فيكتور يانوكوفيتچ)ی نزيک لە ڕووسيا لە پۆستەکەی دوور دەخرێتەوە و هەڵدێت بۆ ڕووسيا، ئەو خۆپێشاندانە بووە هۆکاری ئەوەی کە ئۆکرانیا لە هاوپەيمانیی ڕووسياوە بگۆڕدرێت بۆ ئەنتیڕووسيا و نزيک لە ڕۆژئاوا[7]. ڕووسيا ئەو ڕووداوەی وەک کودەتایەک وەسف کرد کە لەلایەن ئەمەريکا و ئەورووپاوە ڕێک خراوە، هەر بۆیە هێرشی سەربازیی کرد و نيمچەدوورگەی کریميای داگير کرد و هاوکاریی جوداخوازەکانی ناوچەی دۆنباسی (دۆنيتسك و لوگانسك) کرد دژ بە سوپای ئۆکرانیا، ئەوەش بووە هۆکاری شەڕی ناوخۆ لە وڵاتەکە و نەمانی دەسەڵاتی حکومەتی ئۆکرانیا لەو دوو هەرێمە. ئەم دۆخە تا ئەمڕۆش بەردەوامە[8]. ئەم ڕووداوە ڕێگەی خۆش کرد بۆ زیادکردنی چالاكی و نزيکبوونەوەی زیاتری ناتۆ لە ڕووسيا لە بەرەی ئۆکرانیاوە. هەر لەدوای ئەو ڕووداوەوە، ئۆکرانیا بەفەرمی داوای کرد ببێتە ئەندام لە ناتۆ، ئەمەش هۆکارێکی ڕاستەوخۆی هەڵگيرساندنی جەنگەکە بوو. کەواتە ئەم جەنگەی ئێستا، هەر درێژکراوە و دەرئەنجامی ڕووداوەکانی (٢٠١٤)یە. هۆکارێکی تری ئەم جەنگە دەگەڕێتەوە بۆ سروشتی سيستمی جيهانی لەم سەردەمەدا. ساڵانێکە وا دەبينرێت کە سيستمی سياسی لە قۆناغێکی ڕاگوزەردایە. دەکرێت لە تاک جەمسەری ئەمەريکییەوە بەرەو دووجەمسەری یاخود فرەجەمسەری بڕوات. دەوڵەتان بەگشتی هەوڵ دەدەن لە سيستمی نوێی جيهانيدا پێگەی بەهێزتر و گەورەتريان هەبێت. دوو سەرەکيترين کانديد بۆ بوون بە جەمسەر لە سيستمی جيهانی داهاتوودا، بريتين لە چين و ڕووسيا. هەر بۆیە ڕووسيا دەيەوێت پێگەی خۆی بەهێزتر و کاريگەرتر بکات لە سيستمە نوێیەکەدا. هەنگاوی سەرەتا بۆ ئەوە بريتييە لەوەی ڕووسيا هەژموونی خۆی بگەڕێنێتەوە بۆ سەر دەوڵەتانی درواسێ و ناوچەکەی خۆی، چونکە ئەستەمە ڕووسيا بتوانێت ببێتە جەمسەر، ئەگەر ئۆکرانیا لە بەرەی ناتۆ بێت و لە دەرەوەی هەژموونی ڕووسيا بێت. ڕۆڵی ئەمەريکا هۆکارێکی سەرەکیی ترە بۆ ئەو جەنگە. هەروەک چۆن ڕووسيا دەيەوێت لە ڕێگەی داگيرکردن و هێنانەوەی ئۆکرانیا بۆ ژێر هەژموونی خۆی؛ پێگەی خۆی بەهێزتر بکات لە سيستمی جيهانیدا، وا دەردەکەوێت کە ئەمەريکاش بە هەمان شێوە دەيەوێت لە ڕێگەی ئۆکرانیاوە ئەو ئامانج و خەونانەی ڕووسيا لەناو بەرێت بۆ بەهێزکردنی پێگەی خۆی لە سيستمی جيهانيدا. ئاشکرایە ئەمەريکا دەيەوێت بەرگری لە سيستمی جيهانیی تاک جەمسەری بکات، ڕووسيا دەيەوێت گۆڕانکاری لەو سيستمەدا بکات، چونکە ئەمەريکا ڕازييە لە پێگەی خۆی لە جيهاندا، بەڵام ڕووسيا بەپێچەوانەوە. بۆیە دەکرێت لە ڕێگەی هاندانی ئەمەريکا بۆ نزيکبوونەوەی ئۆکرانیا لە ناتۆ و دژایەتيکردنی ڕووسيا، پاڵ بە ڕووسياوە بنێت بۆ بەرپاکردنی شەڕ دژ بە ئۆکرانيا و تێوەگلانی بە جەنگێکی ئاڵۆز و ماوەدرێژ کە لە ڕووی سەربازی و ئابووریيەوە ماندووی بکات، وەک چۆن ئەمەريکا هەمان سيناريۆی بەکار هێنا دژ بە سۆڤيەت لە ئەفغانستان. وا ديارە ڕووسيا دوای ماوەیەکی زۆر لە بيرکردنەوە، گەيشتە ئەو بڕيارەی کە جەنگ باشترين و تاکە بژاردەیە. ڕووسيا دڵنيایە لەوەی ئەگەر بە هەموو توانا و هێزی خۆیەوە ڕێگری دروست نەکات بۆ ئۆکرانیا، ئەوا هەروەک چۆن دەسەڵاتی سياسی لە ئۆکرانیا لە دۆستی ڕووسياوە گۆڕا بۆ دژی ڕووسيا، ئاواش ئەمەريکا؛ ئۆکرانیا دەکاتە ئەندام لە ناتۆ و بنکەی سەبازی و مووشەکەکانی خۆی دەباتە ئۆکرانیا، ئەوکات ڕووسيا زیاتر گەمارۆ دەدرێت بە بنکە سەربازييەکانی ناتۆ. لە ئێستادا ڕووسیا لە ڕۆژئاوای سنوورەكانی تا ڕادەیەکی زۆر گەمارۆ دراوە بە ناتۆ. هەروەها ئەگەر ئۆکرانيا ببێتە ئەندام لە ناتۆ، ئەوا دووبارە پرسی ئەندامبوونی جۆرجيا جددی دەبێتەوە، ئەوکات دەبێت ڕووسيا چاوەڕوانی ئەوەش بکات کە دەسەڵاتی سياسیی بيلاڕووسيا، هاوشێوەی ئۆکرانیا، لە ڕێگەی خۆپێشاندانەوە بگۆڕدرێت بۆ دەسەڵاتێکی نزيک لە ئەمەريکا، بەوەش ڕووسيا بەتەواوی سنوورەکانی بە ئەورووپاوە گەمارۆ دەدرێت بە ناتۆ و هاوپەيمانانی ئەمەريکا.   ٢. سيناريۆکانی جەنگەکە لێرەدا بە چەند خاڵێک هەندێ لە سيناريۆکانی ئەم جەنگە دەخرێتە ڕوو: ١. ڕووسيا مەبەستی نييە کۆی ئۆکرانیا داگير بکات، تەنيا هێز و ژێرخانی سەربازیی ئۆکرانیا بەتەواوی لاواز دەکات و ئۆکرانیا گەمارۆ دەدات تا ناچاری سازشکردن دەبێت. هەردوو کۆمارەکەی ڕۆژهەڵاتی ئۆکرانیا بە سەربەخۆیی دەمێننەوە، یاخود ڕووبەری کۆمارەکان فراوانتر دەکات، یاخود هەندێ ناوچەی تر لە ئۆکرانیا جيا دەکاتەوە هاوشێوەی ئەو دوو کۆمارە، بۆ دابەشکردن و لاوازکردنی ئۆکرانیا، پاشان دەکشێتەوە. تا ئێستا حکومەتی ئۆکرانیا سازش ناکات، ئەگەر وا بەردەوام بێت، ئەوا ئەم سيناريۆیە نایەتە دی. ئەم سيناريۆیە وەک بردنەوە بۆ ڕووسيا هەژمار دەکرێت، چونکە زیانە سەربازی و ئابوورييەکانی کەم دەبن، دەگات بە هەندێ ئامانجی سەرەکیی خۆی و دەکرێت دوای ماوەیەک سزاکانی ڕۆژئاوا لەسەری لا ببرێن. لە ساڵی ٢٠٠٨دا ڕووسيا تا ڕادەیەک هەمان پلانی بەکار هێنا دژ بە جۆرجيا کاتێک دەيويست ببێتە ئەندام لە ناتۆ. ٢. ڕووسيا ئامانجی ئەوەیە ئۆکرانیا داگير بکات و بچێتە ناو کێيەڤ و حکومەتی ئێستای ئۆكراينا لا ببات و حکومەتێکی نوێ نزيک لە خۆی دابنێت، ئەمەیان لێکەوتەکانی ئاڵۆز و ناڕوون دەبێت، ئەوکات چاوەڕوان دەکرێت جەنگەکە لە جەنگێکی کلاسيکیيەوە بگۆڕدرێت بۆ شەڕی ناو شار و کۆڵان بە کۆڵان. بە پێی ئەو بەرخودانەی ئۆکرانیا دەيکات لە ئێستادا، وا دەردەکەوێت شەڕی ناو شارەکان توندتر و فراوانتر بێت بەتايبەت ئەگەر هاوکارييەکانی ناتۆ و ئەورووپا بەردەوام بێت بۆ گرووپە چەکدارەکانی ئۆکرانیا، ئەمەش ڕووسيا دەخاتە ناو دۆخێکی ناديار، ماوەی جەنگەکە ناديار دەبێت، هاوکات سزاکانی ڕۆژئاوا بۆ سەر ڕووسيا زیاتر دەبن، دەشێت لە ئەنجامدا ببێتە هۆکاری زیانی زۆر گەورە بە سەرباز و ئابووری و پێگەی ڕووسيا. هەڵوێستی ئەمەريکا لەپێش جەنگەکە و لە کاتی جەنگەکەش وا دەردەکەوێت کە خوازياری ئەم سيناريۆیە بێت. ٣. داگيرکردنی کێيەڤ و دانانی حکومەتێکی نزيک لە ڕووسيا، پاشان کشانەوەی ڕووسيا لە ماوەیەکی کورت. ئەگەر ئەمە ڕوو بدات، ئەوە ئەگەری دروستبوونی شەڕی ناوخۆ لە ئۆکرانیا زۆر دەبێت. ئەوکات ئۆکرانیا وەک وڵاتێکی نائارام و کراوە بۆ دەستتێوەردانی ناتۆ هەر مەترسی دەبێت بۆ ڕووسيا. بۆیە ڕووسيا دەبێت بەردەوام هاوکاریی ئەو حکومەتە نوێيە بکات کە خۆی دايناوە و ڕێ نەدات ئۆکرانيیەکان بيڕووخێنن هاوشێوەی ٢٠١٤. ئەمەش بەبێ دەستتێوەردانی سەربازی و هەواڵگری و هاوکاریی ئابووری ئەستەمە بکرێت. ئەمەش ديسانەوە زیانەکانی بۆ ڕووسيا زیاتر دەبێت. ٤. ڕووسيا ئۆکرانیا داگير و کۆنترۆڵ بکات و حکومەتێکی نوێ بسەپێنێت، پاشان کۆتاییهاتن بە جەنگەکە. ئەمەیان لە ئێستادا ئەستەمە، چونکە داگيرکردنی ئۆکرانیا جياوازە لە کۆنترۆڵکردنی. ڕووسيا دەتوانێت ئۆکرانیا داگير بکات، بەڵام ئەوەی كە کۆنترۆڵی بکات و ئاڕاستەی بکات بە ويستی خۆی، سيناريۆیەکی قورسە، لانی کەم بە پێی پێدراوەکانی ئێستا. ئەگەر ئەمە ڕوو بدات، ئەوە سەرکەوتنێکی مێژوویی دەبێت بۆ ڕووسيا. ٥. گەيشتنی هەردوو لا (ئۆکرانیا و ڕووسيا) بە ڕێککەوتنێک بەوەی حکومەتی ئۆکرانیا بمێنێتەوە، ڕووسيا بکشێتەوە، ئۆکرانیا بەڵێن بدات کە بێلایەن دەبێت و نابێت بە ئەندام لە ناتۆ. ئەم سيناريۆیە هەر چەند لۆژيکیيە، بەڵام بە هۆی دەستتێوەردانی ئەمەريکا و ئەورووپا لە دۆخەکە، لەبەر کەسایەتیی پوتين، کە ئەگەر ئەم سيناريۆیە ڕوو بدات، تا ڕادەیەک سەرکەوتنە بۆ ئۆکرانیا و شکستە بۆ پوتين، هەروەها لەبەر ئەوەی ئەم جەنگە زیاتر ڕووسيای بێزراو کردووە لای بەشێکی زۆری ئۆکرانيیەکان…؛ هەموو ئەمانە دەبنە بەربەست لەبەردەم ئەم سيناريۆیە. ٦. سەرکەوتنی ئۆکرانیا و شکستهێنانی ڕووسيا و کشانەوەی لە ئۆکرانیا. ئەم سيناريۆیە ئەگەر ڕووش بدات، ئەوا دوای ماوەیەکی زۆر دەبێت، لەوانەیە بگاتە دوای ساڵێک یا زیاتر، چونکە کشانەوەی ڕووسيا بەبێ بەدەستهێنانی هيچ ئامانجێک، شکستێکی گەورە و مێژوویی دەبێت بۆ ڕووسيا و دەکرێت کۆتایی ژیانی سياسیی پوتين بێت. بۆیە ڕووسيا هەموو هێزێکی خۆی بەکار دەهێنێت بۆ ئەوەی ئەم سيناريۆیە ڕوو نەدات. ٧. بەگشتی لە ئەگەری ڕوودانی هەر یەک لەو سيناريۆیانە -جگە لە شەشەم-، نيمچەدوورگەی کرێميا و هەردوو کۆمارە نوێيەکە وەک بەشێک لە خاک و ناوچەی هەژموونی ڕووسيا دەمێننەوە. لەو سيناريۆیانە ئاماژە بە ترسناکترين سيناريۆ نەکراوە کە ئەگەری پەلاماردانی ڕووسيایە بۆ سەر هەندێ لە دەوڵەتە دراوسێکانی خۆی کە ئەندامن لە ناتۆ، بە هۆی هاوکاريکردنی بەردەواميان بۆ ئۆکرانیا، ئەمە دەبێتە سەرەتای جەنگی سێهەمی جيهانی و بەکارهێنانی چەکی ئەتۆمی کە تا ئێستا نيمچەمەحاڵە ئەوە ڕوو بدات. پێويستە ئاماژە بەوە بکرێت هەموو ئەو سيناريۆیانە تەنيا گريمانە و ئەگەری کاتين و پشت بە پێدراوەکانی ئێستا دەبەستن، دەکرێت ڕاست یا هەڵە دەربچن، یاخود بەڕێژەیی ڕاست و هەڵە بن. بۆ گەڕانەوە بۆ مێژووی جەنگەکان، پێشبينیکردنی ڕووداوەکانی ناو جەنگ و ئەنجامەکانی زۆر ئەستەمە، چونکە کۆمەڵێک فاکتەری زۆر کارلێک دەکەن، فاکتەری نوێ دروست دەبێت، یەک لایەن بڕيار نادات، کۆمەڵێک بڕيار و پلان و تێگەيشتنی جياواز و دژ بە یەکترە کە ڕووداوەکانی ناو جەنگ و ئەنجامەکەی دروست دەکەن. دەکرێت ئەنجامی ئەم جەنگە بە شێوەیەک بێت نە پوتين و زيلينسكی، نە سەرکردەکانی ئەورووپا و ئەمەريکا؛ وێنەیان نەکردبێت پێش جەنگەکە.   ٣. لێکەوتەکانی ئەم جەنگە بە هۆی پێگەی لایەنە بەشەڕهاتووەکان و جوگرافيای جەنگەکە، لێکەوتەکانی ئەم جەنگە فرەلایەن و فراوانە، وەک ئەوەی لە خوارەوە دەخرێتە ڕوو: – لێکەوتەکانی بۆ سەر سيستمی سياسیی جيهانی گۆڕانکاری لە پێگەی ڕووسيا، کار دەکاتە سەر هاوسەنگی و پێکهاتەکانی سيستمی جيهانی. بردنەوەی ڕووسيا لەم جەنگە و گەيشتن بە ئامانجەکانی، گەورەترين پاڵنەر دەبێت بۆ ڕوودانی گۆڕانکاریی ڕيشەیی لە سیستمی جيهانی، چونکە ئيتر ڕووسيا دەستکراوەتر دەبێت بۆ سەپاندنی هەژموونی خۆی لە جيهاندا، بەتايبەت لە ساڵی (٢٠٠٨)ەوە ڕووسيا چەندين ئۆپەراسيۆنی گرنگی ئەنجام داوە لە جۆرجيا و سووريا و تەنانەت لە ئۆکرانیا لە ساڵی ٢٠١٤ و تياياندا سەرکەوتوو بووە. سەرکەوتنی لەم جەنگەدا، واتە لاوازبوونی سيستمی جيهانی بە سەرکردایەتیی ئەمەريکا و هاتنی سيستمێکی نوی کە تيایدا ڕووسيا جەمسەرە هاوشێوەی ئەمەريکا. بە هەمان شێوە شکستی ڕووسيا لەم جەنگە، واتە سەرلەنوێ بەهێزبوونەوەی سيستمی جيهانیی ئەمەريکی. کەواتە لێکەوتەکانی ئەم جەنگە ڕاستەوخۆ کار لە سروشتی سيستمی جيهانی دەکات. – لێکەوتەکانی بۆ سەر ئۆکرانیا ئۆکرانیا لە هەردوو دۆخەکەدا –چ سەرکەوتوو بێت، چ شکست بێنێت-، ئەوا زیانی گەورەی بەر دەکەوێت لە ڕووی مرۆیی و وێرانبوونی ژێرخان و شارەکانی. بەڵام سەرکەوتنی ئۆکرانیا بۆ دوورمەودا، سوودی گەورەی دەبێت، بەتايبەت لە ڕووی سايکۆلۆژییەوە کەسایەتيیەکی نوێ و بەهێز و باوەڕبەخۆ بۆ مرۆڤی ئۆکرانی دروست دەکات. ڕێگەخۆشکەر دەبێت بۆ بوون بە ئەندام لە یەکێتیی ئەورووپا و لەوانەیە لە ناتۆش. ئەمانەش لە ڕووی سەربازی و ئابووری و سياسيیەوە کاريگەریی پۆزەتيفيان دەبێت بۆ ئەو وڵاتە. شکستی ئۆکرانیا یان دەيکاتە وڵاتێکی ناسەقامگير و بۆ ماوەیەکی ناديار لە جەنگدا دەبێت، یاخود دەيکاتە پاشکۆیەکی ڕووسيا هاوشێوەی بيلاڕووسيا.   – لێکەوتەکانی بۆ سەر ڕووسيا  وەک ئاماژەی پێ کرا، بردنەوە و شکستی ڕووسيا ڕاستەخۆ کار لە پێگەکەی دەکات لە سيستمی جيهانی. لە لایەنی ئابووری و بازرگانی، لە هەردوو دۆخەکەدا زیانی گەورەی بەر دەکەوێت. ئەگەر براوەش بێت، ئەوا دەکرێت تا ماوەیەکی درێژ لێکەوتەکانی ئەو سزا ئابووریيانە بەردەوام بن لەسەر ئابووریيەکەی. لە هەردوو دۆخەکەدا، زیانە مرۆییەکانی گەورە دەبن.   – لێکەوتەکانی بۆ سەر یەکێتیی ئەورووپا لەدوای ڕووسيا و ئۆکرانیا، لێکەوتەکانی ئەم جەنگە بۆ سەر یەکێتیی ئەورووپایە. هەر لە ئێستاوە ئەورووپا جارێکی تر ڕووبەڕووی شەپۆلی پەنابەر بووەتەوە، کە دەکرێت لێکەوتەی ئابووری و کۆمەڵایەتیی خراپی هەبێت. بردنەوەی ڕووسيا، ئەورووپا تا ڕادەیەکی زۆر ملکەچی ڕووسيا دەکات و دەشێت ناچارانە دوور بکەوێتەوه لە ئەمەريکا و هەوڵی بێلایەنی بدات. لە ئەگەری وەستاندنی ناردنی وزەی ڕووسی بۆ ئەورووپا، ئەوا دەکرێت زیانی زۆر گەورەی هەبێت. بۆ نموونە؛ یەکێتیی ئەورووپا کە زۆر پشت بە گازی سروشتی دەبەستێت، ئەوا ٤١٪ی لە ڕووسياوە دابين دەکرێت[9].  هەر چەند ڕاگرتنی ناردنی وزەی ڕووسی بۆ ئەورووپا، زیانێکی گەورەی دەبێت بۆ ئابووریی ڕووسياش، چونکە ڕاگرتنی وزەی ڕووسيا بۆ ئەورووپا، واتە ڕاگرتنی ناردنی پارە لە ئەورووپاوە بۆ ڕووسيا. دەکرێت جياوازييەکی بنەڕەتی هەبێت لە هەڵوێست و تێڕوانينی نێوان ئەمەريکا و یەکێتیی ئەورووپا، ڕاستە هەردوو لا بەفەرمی دژی ڕووسيان و لەگەڵ ئۆکرانیان، بەڵام ئەورووپا خوازيار نەبوو ئەو جەنگە ڕوو بدات و لەگەڵ ئەوەیە بە زووترين کات کۆتایی پێ بێت، بەڵام دەشێت ئەمەريکا تەنيا لەسەر ئاستی گوتار هاوشێوەی ئەورووپا بێت، بەڵام ويستی ئەمەريکا لەگەڵ هەڵگيرساندنی ئەم جەنگە بوو بەو ئامانجەی ڕووسيا تێوە بگلێنێت بە دۆخێکی ئاڵۆز و قورس کە لە ئەنجامدا ڕووسيا ماندوو و لاواز بکات.   – لێکەوتەکانی بۆ سەر ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست  تورکيا بە هۆی ئەندامبوونی لە ناتۆ و هەبوونی چەندين کێشە لەگەڵ ڕووسيا لە سووريا و ليبيا، دەکرێت بە جۆریک لە جۆرەکان تێوە بگلێت لەم جەنگە، ئەوەش دووبارە تورکيا دەگەڕێنێتەوە بۆ بەرەی ڕۆژئاوا. بەتايبەت ئەگەر ڕووسيا ناردنی نەوت و غاز بۆ تورکيا بوەستێنێت، ئەوکات تورکيا ناچار دەبێت بگەڕێتەوە بۆ ژێر هەژموونی ئەمەريکا. ئێران وەک هاوپەيمانێکی ڕووسيا، دەکرێت چەند ئامانجێکی هەبێت، خۆی بکات بە یەکێک لە بەديلە سەرەکیيەکانی گازی ڕووسی بۆ ئەورووپا، بەو مەرجەی هەموو سزا ئابووريیەکانی لەسەر لا بدرێت، یاخود بچێتە بەرەی ڕووسيا و لەگەڵ ڕووسيا فشار لە تورکيا بکەن بەوەی هەردووکیان ناردنی وزە بوەستێنن بۆ تورکيا، بەمەش تورکيا وەک ئەندامێکی ناتۆ ڕووبەڕووی قەيرانی گەورە دەبێت.   – دۆزينەوەی جێگرەوە بۆ وزەی ڕووسيا  بەدەر لە دەرئەنجامی جەنگەکە، ئەورووپا و ئەمەريکا جدديتر کار دەکەن بۆ دۆزينەوەی شوێنگرەوە بۆ وزەی ڕووسيا، چونکە دەرکەوت وزەی ڕووسيا کارتێکی بەهێزە و دەتوانێت وڵاتان داگير بکات و بەو کارتەش خۆی بپارێزێت لە سزای زۆر توند. لە لایەکی ترەوە تورکياش هەمان پلانی دەبێت بۆ خۆڕزگارکردن لە فشاری کارتی وزەی ڕووسی و ئێرانی. لێرەوەیە “هەرێمی کوردستان” وەک خاوەنی بڕێکی زۆر لە گازی سروشتی دەکرێت پەيوەندیيەکی گرنگی هەبێت بە لێکەوتەکانی ئەو جەنگە و جيهانی دوای ئەو جەنگە. بە هاوکاریی ئابووری و سياسیی یەکێتیی ئەورووپا و ئەمەريکا، دەکرێت کەرتی گازی کوردستان ببێت بە یەکێک لە شوێنگرەوەکانی گازی ڕووسی بۆ ئەورووپا، هەروەها کەمکردنەوەی پشتبەستنی تورکيا بە گازی ئێران و ڕووسی. بۆ ئەوەش، جگە لە ڕێگریی ژێرخان و ئابووری، ڕێگریی سياسی و یاسایی بۆ دروست دەکرێت لەلایەن ئێران و عێراق و ڕووسياوە، وەک بڕيارەکەی دادگای باڵای عێراق. دەکرێت گازی قەتەر یەکێک بێت لە شوێنگرەوە ديارەکان، کە ئەمەش پێگەی قەتەر بەهێزتر دەکات بەرامبەر بە سعوديە و ئيمارات. هەروەها وزەی ئەمەريکا دەکرێت لە ئايندەدا ببێت بە یەکێک لە شوێنگرەوەکانی وزەی ڕووسی.   – پەيوەندیی چين بە جەنگی ڕووسيا-ئۆکرانیا چين وەک بەهێزترين کاندید بۆ بوون بە جەمسەر بەرامبەر بە ئەمەريکا لە سيستمی جیهانی لە ماوەی داهاتوودا، بە ناڕاستەوخۆ پەيوەندييەکی گرنگی هەیە بەم جەنگەوە. ئەوەی لەم چەند ڕۆژە ڕووی دا، دەرکەوت داگيرکردنی ئۆکرانیا کارێکی ئاسان نەبوو، جگە لە بەرخودانی ئۆکرانيیەکان، ئەمەريکا دووبارە سەرکەوتوو بوو لە دروستکردنی بەرەیەکی نێودەوڵەتیی بەهێز دژ بە ڕووسيا. هاوکات سەپاندنی سزای ئابووری و بازرگانیی قورس بەسەر ڕووسيادا. ئەمە وای کرد ئەگەر چين بيری لەوە کردبێتەوە هێرش بکاتە سەر تايوان، یاخود ئامرازی سەربازی بەکار بهێنێت لەپاڵ ئامرازی ئابووری بۆ فراوانکردنی هەژموونی خۆی لە جيهاندا، ئەوا پێداچوونەوەیەکی ورد دەکاتەوە لەو بارەیەوە، چونکە دەرکەوت ئەمەريکا جارێ ئەو زلهێزەیە کە دەتوانێت بەرەی گەورە دروست بکات و سزای گەورە بسەپێنێت و زۆربەی دەوڵەتە بەهێز و پێشکەوتووەکانی وەک ئەورووپيیەکان و ژاپۆن و کەنەدا…، تا ئەمڕۆش لە کاتی هەستياردا لەگەڵ ئەمەريکا دەبن بە یەک دەنگ دژ بە نەيارانی ئەم سيستمە جيهانييە کە لەلایەن ئەمەريکاوە سەرکردایەتی دەکرێت. بۆیە دەکرێت چين بۆ ماوەیەکی ناديار ئامرازی سەربازی و هێرشبەری دوا بخات، چونکە سەپاندنی ئەم سزا ئابووری و دارایی و بازرگانیيانەی بەسەر ڕووسيادا سەپێنراوە لەم چەند ڕۆژەدا، ئەگەر بەسەر چيندا بسەپێنرێت، ئەوا کاريگەرييەکانی زیاتر دەبن، چونکە زلهێزبوونی ڕووسيا زیاتر پشت بە هێزی سەربازی دەبەستێت، بەڵام هیی چين بە ئابووری، بۆیە لێدان لە هێزی ئابووریی چين؛ کارەساتە بۆ ئەو وڵاتە و تەنانەت بۆ ئابووریی جيهانيش. پوختە ئەم جەنگە و دەرئەنجامەکانی دەکرێت بە گرنگترين ڕووداوی سەدەی ٢١ دابنرێت لە ڕووی جيۆپۆلەتيکی و سياسییەوە، چونکە ڕاستەوخۆ کار دەکاتە سەر سيستمی سياسیی جيهانی. لە ڕووی سياسی و هەواڵگری و هاوکاریی سەربازی…، زۆربەی دەوڵەتە بەهێزەکانی جيهان تيایدا بەشدارن، ڕووسيا وەک بەرەی شەڕ، ئەمەريکا و ئەورووپا جگە لە سوپا، لە هەموو ڕوویەکەوە بەشدارن لەم جەنگەدا. گەورەترين ڕێگری کە وا دەکات ئەم جەنگە نەبێتە جەنگی سێهەمی جيهانی، بريتييە لەوەی هەردوو بەرە (ڕووسيا و هاوکارەکانی ئۆکرانیا) خاوەن هێزێکی ئەتۆمی وێرانکەر و بەهێزن.   سەرچاوەكان   [1] Agnieszka Legucka, “New geopolitics: what is actually new?”, The Copernicus Journal of Political Studies 4, No. 2, 2013. P 16. [2] Ibid. [3] Güney, Aylin and Gökcan Fulya, “The Greater Middle East as a Modern Geopolitical Imagination in the American Foreign Policy”, Geopolitics, 15, no 1. 2010. P 23-28. [4] Matthew Mpoke Bigg, “A timeline of the tensions between Russia and Ukraine”, The New York times. Feb. 18, 2022. https://www.nytimes.com/2022/02/18/world/europe/russia-ukraine-timeline.html (last accessed 27/2/2022). [5] Joshua J. Mark, “Kievan Rus”, World history Encyclopedia, 2018. https://www.worldhistory.org/Kievan_Rus/ (last accessed 27/2/2022). [6] اوكرانيا برس، زيلينسكي يرد علی بوتين: أخوتنا اشبە بقصة قابيل وهابيل، ٢٠٢١. https://ukrpress.net/node/16537 [7] Becky Sullivan, “Russia’s at war with Ukraine. Here’s how we got here”, NPR, 2022. https://www.npr.org/2022/02/12/1080205477/history-ukraine-russia?t=1645961309142 (last accessed 27/2/2022). [8] Ibid. [9] Catherine Clifford, ‘’Why Europe is so dependent on Russia for natural gas’’, CNBC, 2022. https://www.cnbc.com/2022/02/24/why-europe-depends-on-russia-for-natural-gas.html   بۆ بینینی بابه‌ته‌كه به‌ PDF‌ كلیك له‌م به‌سته‌ره‌ بكه‌:-  ژمارە (12)ی ئازاری 2022ی گۆڤاری ئایندەناسی *خوێندکاری دکتۆرا لە زانستە سياسیيەکان لە زانکۆی وارسۆ – پۆڵەندا