راپۆرت: دره‌و دوێنێ شەو ئیسرائیل شەوێكی سەختی بەڕێكرد، سەرۆك وەزیران، وەزیری بەرگریی لەكارخست، ئەمە وایكرد زیاتر لە (600 هەزار) كەس بڕژێنە سەر شەقامەكان، پێشبینی دەكرێت ناتانیاهۆ لەژێر فشاری شەقامدا پرۆژەكەی بۆ دەستكاریكردنی دەسەڵاتی دادوەریی رابگرێت، پرۆژەیەك كە رایگشتی ئیسرائیلی دابەشكردووە بەسەر دوو بەرەدا، بەرەیەك پشتیوانی لێدەكەن‌و بەرەكەی تر وەكو هەوڵێك بۆ لاوازكردنی دەسەڵاتی دادوەریی ناوی دەبەن، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  ناتانیاهۆ لەژێر فشاردا پرۆژەكە رادەگرێت ؟ دوای تێپەڕینی شەوێكی بێ پێشینە لە خۆپیشاندان‌و ناڕەزایەتی، ئیسحەق هرتسوگ سەرۆكی ئیسرائیل داوای لە حكومەتی ناتانیاهۆ كرد پلانەكەی بۆ هەمواركردنی دەسەڵاتی دادوەریی رابگرێت. ئێَستا خەڵكی ئیسرائیل چاوەڕوانی وتارێكی بنیامین ناتانیاهۆی سەرۆك وەزیرانی وڵاتەكەیان دەكەن، بەپێی هەواڵێك كە ئاژانسی (رۆیتەرز) لەزاری سەرچاوەیەكەوە لە پارتی (لیكۆد) بڵاویكردوەتەوە كە سەرۆكایەتی ئیئتیلافی دەسەڵاتدار دەكات، پێدەچێت ناتانیاهۆ پرۆژە یاسای تایبەت بە هەمواری دەسەڵاتی دادوەریی رابگرێت.   لەكارخستنی وەزیری بەرگریی بنیامین ناتانیاهۆ سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل (یواڤ گالانت) وەزیری بەرگری حكومەتەكەی دورخستنەوە، ئەمە بەهۆی ئەوەی وەزیری بەرگری داوای هەڵوەشاندنەوەی پلانی حكومەتی كرد بۆ هەمواركردنی سیستەمی دادوەریی وڵات.  هاوكات لەگەڵ بڵاوبونەوەی هەواڵی لەكارخستنی وەزیری بەرگری، درەنگانێكی دوێنێ شەو دەیان هەزار كەس لە خەڵكی ئیسرائیل، لەسەرتاسەری وڵات رژانە سەر شەقامەكان. بەگوێرەی قسەی میدیاكانی ئیسرائیل، ژمارەی خۆپیشاندەرانی دوێنێ شەو گەیشتوەتە زیاتر لە (600 هەزار) كەس.  خەڵك لەبەردەم ماڵی سەرۆك وەزیران لە قودس كۆبونەوە، خۆپیشاندەران دیواری ئەمنی بەردەم ماڵەكەی ناتانیاهۆیان بڕی، پۆلیس ئاوی بەكارهێنا بۆ دورخستنەوەیان. لە شاری تەلئەبیب كە لەسەرەتای ساڵەوە خۆپیشاندانی گەورە بەخۆوە دەبینێت، خۆپیشاندەران ئاگریان لە چەند شوێنێك بەردا.  لانی كەم سێ وەزیری پارتی (لیكۆد) كە ناتانیاهۆ سەرۆكایەتی دەكات، بەشێوەیەكی ئاشكرا دژایەتی خۆیان بۆ هەمواری سیستەمی دادوەریی ئیسرائیل راگەیاندووە. سەرۆكی ئەو لیژنە پەرلەمانییەی كە بۆ تەماشاكردنی یاسای هەمواری سیستەمی دادوەریی دانراوە، دەڵێ" گفتوگۆكان لەسەر یاساكە تاوەكو ئەمڕۆ بەردەوام دەبن".  ئەم یاسایە كە دەسەڵاتەكانی دادگا سنوردار دەكات، چەند مانگێكە ئیسرائیلی روبەڕووی ناڕەزایەتییەكی بەردەوام كردوەتەوە. دوای ناڕەزایەتییەكەی دژی دەستكاریكردنی دەسەڵاتەكانی دادگا، ناتانیاهۆ، وەزیری بەرگری بانگهێشتی كۆبونەوەیەك كرد‌و لەوێ پێی راگەیاند چیتر وەكو وەزیری بەرگری متمانەی پێ نەماوە. تائێستا نوسینگەی سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل شوێنگرەوەی وەزیری بەرگری دەستنیشان نەكردووە. گالانت كە سەربە پارتی (لیكۆد)ە، پلانی حكومەتی ناتانیاهۆی بۆ چاكسازی لە سیستەمی دادوەریی ئیسرائیل بە "هەڕەشەیەكی روون‌و راستەوخۆ لە ئاسایشی وڵات" ناوبرد. لە تۆمارێكی ڤیدیۆیدا كە ئێوارەی رۆژی شەممە خوێندییەوە رایگەیاند، ئەندامانی هێزەكانی سوپای ئیسرائیل هەست بە توڕەیی‌و بێئومێدی دەكەن، ئەمە لە ئاستێكدایە كە پێشتر نەبینراوە. بەم قسانە، وەزیری بەرگری پاڵپشتی هەندێك لە هاوڕێكانی لە پارتی لیكۆد بەدەستهێنا كە ناتانیاهۆ سەرۆكایەتی دەكات، بەڵام ئەوانەی سەربە باڵی راستڕەوی توندڕەو بوون، هەرزوو داوایان لە ناتانیاهۆ كرد لە پۆستەكەی دوریبخاتەوە.  یائیر لاپید رێبەری ئۆپۆزسیۆنی ئیسرائیل، لادانی گالانت-ی لە پۆستەكەی بە "داڕمانێكی نوێ لەناو حكومەت" ناوبردو وتی:" ناتانیاهۆ دەتوانێت گالانت دەربكات، بەڵام ناتوانێت واقع‌و گەلی ئیسرائیل دەربكات كە بەڕووی شێتبوونی ئیئتیلافی دەسەڵاتداردا راوەستاون".  لە بەیاننامەیەكی هاوبەشدا لەگەڵ بینی گانتس، لاپید دەڵێ:" ناكرێت ئاسایشی وڵات بكرێت بە كارت لەناو گەمە سیاسییەكاندا. ئەمشەو ناتانیاهۆ هێڵی سوری بەزاند". رێبەری ئۆپۆزسیۆن داوای لە ئەندامانی پارتی (لیكۆد) كرد بەشدار نەبن لە "وێرانكردنی ئاسایشی نەتەوەیی ئیسرائیل"دا. لەم چەند هەفتەی دوایدا، بەرپرسانی باڵای وەزارەتی دارایی ئیسرائیل هۆشداریاندا لەبارەی كاردانەوەیەكی ئابوری توند، خاوەنكارەكانیش زەنگی مەترسییان سەبارەت بە ئایندەی كۆمپانیاكانیان لێداوە. ئەوەی فشارەكانیشی لەسەر ناتانیاهۆ گەورەتر كرد، وتەكەی سەرۆكی یەكێتی كرێكارانی بوو، رێكخراوێك كە سەدان هەزار كرێكاری لە كەرتی گشتیدا هەیە، سەرۆكی ئەم رێكخراوە سەرسوڕمانی خۆی لە دورخستنەوەی وەزیری بەرگری نیشاندا، لە بەیانی ئەمڕۆوە سەندیكانانیش چونە پاڵ خۆپیشاندەران‌و مانگرتنیان راگەیاند.سەرۆكی دەستەی فڕۆكەخانەكانی ئیسرائیلیش ئەمڕۆ گەشتە ئاسمانییەكانی لە تەلئەبیبەوە بۆ دەرەوەی وڵات راگرت.    هاوكات كونسوڵی گشتی ئیسرائیل لە نیویۆرك رایگەیاند، بەهۆی دورخستنەوەی وەزیرە بەرگرییەوە، ئەویش دەستی لە پۆستەكەی كێشاوەتەوە. زانكۆكانی بواری توێژینەوەش لە ئیسرائیل رایانگەیاند، بەهۆی فشارەكانەوە وانەكانی خۆیان رادەگرن‌و داوایان كرد بڕیاری لادانی وەزیری بەرگری هەڵوەشێندرێتەوە.  لەبەرامبەر ئەمانەدا، (ئیتمار بن غەفیر) وەزیری ئاسایشی نەتەوەیی پاڵپشتی خۆی بۆ بڕیارەكەی ناتانیاهۆ سەبارەت بە چاكسازی لە سیستەمی دادوەریی رایگەیاندو وتی:" سەرۆك وەزیرانی بڕیاری پێویستی داوە‌و پیرۆزبایی لێدەكەم". ناتانیاهۆو پلانەكەی بۆ دەسەڵاتی دادوەریی  ناتانیاهۆ كە بە تۆمەتی گەندەڵی دادگایی دەكرێت، بەڵێنیداوە بەردەوام بێت لەسەر پرۆژەكەی بۆ چاكسازی لە دەسەڵاتی دادوەریدا، دەڵێ ئەمە پێویستە بۆ سنورداركردنی دەسەڵاتی زۆرو زەوەندی دادگا‌و گەڕاندنەوەی جۆرێك لە هاوسەنگی لەنێوان حكومەت‌و دادگادا. ئەم هەموارە دادوەرییە بەشێكی دانەبڕاوە لە پلانی راستڕەوەكانی ئیسرائیل كە ئێستا رێبەرایەتی توندڕەوترین حكومەت دەكەن لە مێژووی ئیسرائیلدا، ئامانجی ئەوەیە دەسەڵاتی دەستەی دادوەریی كەمبكاتەوە.  هەموارەكە رێگە بەوە دەدات پەرلەمان بڕیارەكانی دادگای باڵای وڵات بگۆڕێت، ئەمەش هەوڵێكە كە نەیارانی ناتانیاهۆ دەڵێن دەبێتە هۆی لێدان لە سەربەخۆیی دادگا‌و وادەكات سیاسییەكان بتوانن دادگا لەبەرژەوەندی خۆیان بەكاربهێنن. بەڵام ناتانیاهۆ دەڵێ ئامانج لە چاكسازییەكان رێگریكردنە لەوەی دادگاكان ئەو دەسەڵاتانەی كە پێیاندراوە بقۆزنەوە‌و پێشتر گەل لە هەڵبژاردن دەنگی پێداون بۆ ئەوەی ئەم چاكسازییە بكەن.  پەرلەمانی ئیسرائیل كە بە "كنێست" ناسراوە، خوێندنەوەی یەكەمی بۆ دوو بڕگەی سەرەكی هەموارەكە كردووە، بڕگەی یەكەم پرۆسەی دانانی دادوەران دەگۆڕێت‌و بڕگەی دووەمیش وا دەكات دادگای باڵای دەسەڵاتی ئەوەی نەبێت هەر جۆرە هەمواركردنێكی یاسا بنەڕەتییەكان هەڵوەشێنێتەوە، بەتایبەتیش ئەو یاسایانەی كە وەكو دەستور لە ئیسرائیل تەماشا دەكرێن. بڕگەیەكی تریش لەناو هەموارەكەدا هەیە كە مشتومڕی زۆری دروستكردووە، ئەم بڕگەیە رێگە بە پەرلەمان دەدات هەندێك لە بڕیارەكانی دادگای باڵا بە زۆرینەی سادەی دەنگ هەڵوەشێنێتەوە، زۆرینەی سادە لەناو پەرلەمانی ئیسرائیل واتە دەنگی (61) ئەندام لەكۆی (120) ئەندام.   

درەو: بە گوێرەی (9) راپرسی كە لە توركیا ئەنجامداراوە، رەجەب تەیب ئەردۆغان لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی توركیا شكست دەهێنێت، لە دواین ڕاپرسیدا كە كۆمپانیایەكی توركی ڕۆژی (14)ی ئەم مانگە ئەنجامیداوە, هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی توركیا دەچێتە خولی دووەم, كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ 46.2%ی دەنگەكان و ڕەجەب تەیب ئەردۆغان ڕێژەی 43.1% دەنگەكان بەدەستدەهێنێت, بەپێی لێكۆڵینەوەیەكی بنكۆڵكاریش كە لەومایەوەدا بڵاوبوتەوە ئەوە ئاشكرادەكات, كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ بە (9) خاڵ لەپێش ڕەجەب تەیب ئەردۆغانەوەیە, بەپێی لێكۆڵینەوەكە ڕێژەی دەنگەكانی قڵیچدار ئۆغلۆ 54.5% و ڕێژەی دەنگەكانی ڕەجەب تەیب ئەردۆغان 45.5%.  بەپێی ئەنجامی ڕاپرسیەكانی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی كۆماری توركیا, كە بڕیارە ڕۆژی (14)ی ئایاری (2023) لەو وڵاتە بەڕێوەبچێت و لەلایەن (9)كۆمپانیای جیاوازی تایبەت بەبواری ڕاپرسیەوە ئەنجامدراوە, كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ كاندیدی هاوپەیمانی میللەت(ئۆپۆزسیۆن) بەڕێژەی جیاواز لەپێش ڕەجەب تەیب ئەردۆغان كاندیدی هاوپەیمانی كۆمارەوەیە. خشتەی ڕاپرسیەكان و ڕێژەی دەنگی كاندیدەكان و ناوی كۆمپانیاكانی ڕاپرسی: كۆمپانیای) (AVRASYA: كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ 53.5%-ڕەجەب تەیب ئەردۆغان 39.7% كۆمپانیای (MAK): كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ 47%-ڕەجەب تەیب ئەردۆغان 42% كۆمپانیای (PAPORU): كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ 54.5%-ڕەجەب تەیب ئەردۆغان 45.5% كۆمپانیای (AR-G): كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ 46.2%-ڕەجەب تەیب ئەردۆغان 43.1% كۆمپانیای (AKSOY): كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ 55.6%-ڕەجەب تەیب ئەردۆغان 44.4% كۆمپانیای (PIAR): كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ 57.1%-ڕەجەب تەیب ئەردۆغان 42.9% كۆمپانیای (ALF): كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ 55.1%-ڕەجەب تەیب ئەردۆغان 44.9% كۆمپانیای (ORC): كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ 56.8%-ڕەجەب تەیب ئەردۆغان 43.6% كۆمپانیای (SAROS): كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ 45.5%-ڕەجەب تەیب ئەردۆغان 43.2% پێگەی (euronews)بڵاویكردووتەوە: پاڵشت بەلێكۆڵینەوەیەكی بنكۆڵكاری كە لەناوەڕاستی ئەم مانگەدا بڵاوبوتەوە, كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ بە (9) خاڵ لەپێش ڕەجەب تەیب ئەردۆغانەوەیە, دوای دابەشكردنی دەنگی ئەو دەنگدەرانەی دوودڵن و خۆیان یەكلانەكردووەتەوە لەڕاپرسییەكەدا, قڵیچدار ئۆغلۆ 54.5% دەنگەكانی بەدەستهێناوە, ئەردۆغانیش 45.5%ی دەنگەكانی بەدەستهێناوە.  بەپێی دواین ڕاپرسیەكان كە كۆمپانیای (AR-G Research) لەڕۆژی (14) ئازار ئەنجامیداوە, هەڵبژاردن دەچێتە خولی دووەم, ڕێژەی دەنگەكانی كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ 46.2% و دەنگەكانی ڕەجەب تەیب ئەردۆغانیش 43.1% دەبێت. هەر بەگوێرەی ڕاپرسی كۆمپانیاكە, موحەرم ئینجە 7.6% دەنگەكان و سینان ئۆغان 1.3% دەنگەگان لەهەڵبژاردنی سەرۆكایەتی كۆماری توركیا بەدەست دەهێنن. ركابەرێتی ئەمجارە ! ركابەرێتی هەڵبژاردنی داهاتووی پەرلەمان‌و سەرۆكایەتی توركیا لەنێوان چەند هاوپەیمانێتییەكدایە كە ئەمانەن:  هاوپەیمانی كۆمار ئەم هاوپەیمانێتییە لە 20ی شوباتی 2018 دامەزراوە، هاوپەیمانێتی نێوان پارتی (دادو گەشەپێدان)ی دەسەڵاتدارە لەگەڵ پارتی (بزوتنەوەی نەتەوەپەرەست). ئەم هاوپەیمانێتییە سیستەمی حوكمڕانی توركیای لە سیستەمی پەرلەمانییەوە (كە چەندین دەیە بوو بەركاربوو) گۆڕی بۆ سیستەمی سەرۆكایەتی، ئەمەش لەرێگەی هەمواركردنی دەستورەوە لە ساڵی 2017دا.  پارتی "یەكێتیی گەورە" سەرباری ئەوەی بەفەرمی نەبووە بەبەشێك لەم هاوپەیمانێتییە، بەڵام لەزۆرینەی وێستگەكاندا پشتیوانی خۆی بۆ هاوپەیمانێتییەكە راگەیاندووە‌و ئەم چەند هەفتەی دوایی هەوڵی بۆ ئەوە داوە بچێتە پاڵ پارتەكانی ترەوە.   هاوپەیمانێتی گەل لەسەر رەوتی (راستڕەوی میانڕەو) ئەژماردەكرێت، پێكدێت لە رەوتی پارێزگاری میانڕەو كە پارتی دادو گەشەپێدان نوێنەرایەتی دەكات لەگەڵ رەوتی نەتەوەپەرەستەكان كە دێرینترین رەوتن لەسەر گۆڕەپانی هاوچەرخی توركیا‌و تێڕوانینیان زۆر دور نییە لە تێڕوانینی كۆنەپارێزەكانەوە بەتایبەتیش لەبواری ناسنامەی كەلتوری توركیا‌و رێزگرتن لە میراتی ئیسلامی عوسمانییەكان.  لایەنەكانی ناو ئەم هاوپەیمانێتییە هاوڕان لەسەر دژایەتیكردنی (پارتی كرێكارانی كوردستان)‌و بزوتنەوەكەی (فەتحوڵا گولەن)‌و وازیان لە هەندێك لە تێزەكانی لیبرالیزم هێناوە.  ئەم هاوپەیمانێتییە یەكەمین هەڵبژاردنی لە 24ی حوزەیرانی 2018دا بردەوە كاتێك كاندیدەكەی (ئەردۆغان) لە گەڕی یەكەمدا هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی بردەوە‌و هاوپەیمانێتییەكەش زۆرینەی پەرلەمانی بەدەستهێنا بە رێژەی 53,7%ی كۆی ژمارەی كورسییەكانی پەرلەمان. ئەمجارەش ئەردۆغان دەبێتەوە بە كاندیدی ئەم هاوپەیمانێتییە بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی لە مانگی ئایاری داهاتوودا.   هاوپەیمانێتی میللەت.. مێزە شەشقۆڵییەكە ئەم هاوپەیمانێتییە لە شوباتی 2022دا لەدایكبوو، لەپێناو هەڵبژاردنەكەی ئایاری ئەمساڵ دروستكرا. ئەم هاوپەیمانێتییە (6) پارتی ئۆپۆزسیۆن لەخۆدەگرێت، لە میدیاكانی توركیادا بە "مێزە شەشقۆڵییەكە" ناودەبرێت، پارتەكانی ناو ئەم هاوپەیمانێتییە ئایدۆلۆژیایان جیاوازە‌و تێكەڵەیەكن لە "عەلمانی ئەتاتوركی"‌و "نەتەوەپەرەست"‌و "رەوتی راستڕەوی نەریتەوان". پارتەكانی ناو ئەم هاوپەیمانێتییە بریتین لە:  •    پارتی (گەلی كۆماری بە سەرۆكایەتی (كەمال كلیچدارئۆغلۆ) •    پارتی (چاكە) بە سەرۆكایەتی خانم (میراڵ ئەكشنەر) •    پارتی (سەعادەت) بە سەرۆكایەتی (تەمەل كەرەمولائۆغلۆ) •    پارتی (دیموكرات) بە سەرۆكایەتی (گوڵتەكین ئویساڵ) •    پارتی (دیموكرات‌و پێشكەوتن) بە سەرۆكایەتی (عەلی باباجان) كە لە پارتی دادو گەشەپێدانی دەسەڵاتدار جیابوەتەوە •    پارتی (ئایندە) بە سەرۆكایەتی (ئەحمەد داودئۆغلۆ) كە ئەمەش بە هەمان شێوەی باباجان لە پارتی دادو گەشەپێدانی دەسەڵاتدار جیابوەتەوە لە 13ی شوباتی رابردوودا، ئەم لایەنانە بەیاننامەیەكیان بڵاوكردەوە لەبارەی رێككەوتنیان سەبارەت بە دووبارە گەڕاندنەوەی سیستەمی پەرلەمانی بۆ حوكمڕانی توركیا.  ئەم هاوپەیمانێتییە شەشقۆڵییە سەرۆكی پارتی گەلی كۆماری (كەمال كلیچدارئۆغلۆ)ی بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی مانگی ئایاری داهاتوو كاندید كردووە. هاوپەیمانێتی رەنج و ئازادی كورد پارت‌و رێكخراوە مەدەنییەكانی كورد لە توركیا، مانگی ئۆكتۆبەری رابردوو یەكێتییەكیان لەژێر ناوی هاوپەیمانێتییەكی گشتگیردا دروستكردووە كە نوێنەرایەتی كورد بكات لە هەڵبژاردنی داهاتووی توركیادا.  هاوپەیمانێتییەكە پێكدێت لە:  •    پارتی گەلی دیموكرات (HDP) •    پارتی كار توركیا (TÎP) •    پارتی بزوتنەوەی كرێكاری (EHP) •    پارتی رەنج (EMEP) •    پارتی ئازادی كۆمەڵایەتی (TOP) •    یەكێتی ئەنجومەنە سۆسیالیستییەكان (SMF) تائێستا ئەم هاوپەیمانێتییە ناوی هیچ كاندیدێكی بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئاشكرا نەكردووە.  هاوپەیمانی "ئەتا" پارتی "سەركەوتن" بە سەرۆكایەتی (ئومیت ئوزداغ) رێبەرایەتی ئەم هاوپەیمانێتییە دەكات‌و چەند پارتێك لە نمونەی پارتی (حەقیقەت) لەخۆدەگرێت. ئەم هاوپەیمانێتییە بەوە ناسراوە زۆر دژایەتی بوونی پەنابەرانی سوری دەكات لەسەر خاكی توركیا‌و بە دژە عەرەب ناسراوە.  وشەی "ئەتا" دەبەسترێتەوە بە ناوی (كەمال ئەتاتورك)ەوە‌و ئەتاتوركیش بەواتای "باوكی تورك" دێت.  ئەم هاوپەیمانێتییە (سەنان ئۆغان)ی بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی كاندید كردووە.  ئەردۆغان بومەلەرزە هێنای؛ بومەلەرزە دەیخات ؟  زۆرینەی چاودێرانی دۆخی سیاسی توركیا، ئەم هەڵبژاردنە بە سەختترین هەڵبژاردن بۆ ئەردۆغان ناودەبەن لەدوای گەیشتنی بە دەسەڵات لەماوەی نزیكەی 20 ساڵی رابردوودا.  دواین راپرسییەكان لە توركیا ئاماژە بەوە دەكەن، كەمال كلیچدارئۆغلۆ كاندیدی لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان بە زیاتر لە 10 پۆینت لە پێش ئەردۆغانەوەیە.  راپرسییەكان دەڵێن هاوپەیمانێتی "میللەت" زۆرینەی كورسییەكانی پەرلەمان دەباتەوە. هاوپەیمانێتی میللەت بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی‌و پەرلەمانیی توركیا روبەڕووی پارتی "دادو گەشەپێدان"ی ئەردۆغان‌و هاوپەیمانە راستڕەوە توندڕەوەكەی دەبێتەوە كە پارتی "بزوتنەوەی نەتەوەپەرەست"ە‌و ئەگەر ئەم هەڵبژاردنە بباتەوە، روخساری سیاسی توركیا گۆڕانكاری گەورەی بەسەردا دێت.    راپرسییەكان باسلەوە دەكەن، پێناچێت ئەردۆغان بتوانێت بەسەر هاوپەیمانێتی "میللەت"دا سەربكەوێت، بەتایبەتیش دوای ئەو ناڕەزایەتییانەی لە ناوچەكانی باشوری وڵات (باكوری كوردستان) دروستبوون سەبارەت بە لاوازی حكومەت لە بەدەمەوەچوونەی خەڵك دوای بومەلەرزە وێرانكەرەكەی ئەمدواییە.  بومەلەرزەكە تائێستا نزیكەی 48 هەزار كوژراوی لەدوای خۆی بەجێهێشتووە، ئەمە ناڕەزایەتی لە توركیا دروستكردووە سەبارەت بە پلانەكانی حكومەت لە دروستكردنی بیناكانی نیشتەجێبووندا.  بومەلەرزە گەورەكەی پێشووی توركیا (بوڵنت ئەجەوید)ی سەرۆك وەزیرانی پێشووی توركیای خست‌و ئەردۆغان شوێنەكەی گرتەوە، رەنگە بومەلەرزەكەی ئەمدواییەش ئەردۆغان بخات‌و (كلیچدارئۆغلۆ) بخاتە شوێنەكەی.  ساڵی 1999 كاتێك بومەلەرزەیەكی بەهێز ناوچەی (ئیزمیت)ی لە نزیك ئیستانبوڵ هەژاند، رەخنەی توند لە (ئەجەوید) گیرا بەوەی شكستی هێناوە لە دابینكردنی فریاگوزاری بەشێوەیەكی خێرا بۆ خەڵكی ناوچەكە، بومەلەرزەكە نزیكەی (18 هەزار) كەسی كوشت، ناڵەو ئازاری كەسوكاری قوربانییەكان، پارتی دادو گەشەپێدان‌و رەجەب تەیب ئەردۆغانی گەیاند بە دەسەڵات، ئێستا لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكانی توركیا دەیانەوێت بەسەر شانی بومەلەرزەكەی ئەمدواییەوە هەمان سیناریۆی ئەردۆغان دووبارە بكەنەوە.  سەرباری بومەلەرزەكە، هاوڵاتیانی توركیا توڕەن لە شكستی سیاسی‌و ئابوری سیاسەتەكانی ئەردۆغان، بەتایبەتیش دابەزاندنی نرخی سود كە بوەتەهۆی بەرزبونەوەی ئاستی هەڵاوسان لە وڵاتدا.  پایزی رابردوو هەڵاوسانی ئابوری توركیا گەیشتە پلەیەكی پێوانەیی لەماوەی 24 ساڵی رابردوودا، كاتێك  ئاستی هەڵاوسانەكە گەیشتە 85%‌و ئێستا بۆ 55% دابەزیوە.  لە سەرەتای 2021وە بەهۆی رەشەبای پێچەوانەی ئابوری‌و سیاسەتەكانی ئەردۆغانەوە، دراوی توركی رێژەی 60%ی بەهای خۆی لەبەرامبەر دۆلاردا لەدەستداوە.  لەپاڵ ئەمەدا، لەڕووی بازرگانییەوە توركیا توشی كورتهێنانێك بوەتەوە كە رێژەكەی دەگاتە 38%‌و فشاری خەرجی بژێویش چینی ناوەندی خستووە‌و لەناو هەژاریدا توشی نائومێدییەكی قوڵ بوەتەوە.  لەماوەی دوو دەیەی حوكمڕانییەكەیدا، ئەردۆغان توركیایەكی نوێی دروستكردووە كە تێیدا سیستەمی "پەرلەمانیی" لاوازكراوە‌و گۆڕی بۆ سیستەمێكی "سەرۆكایەتیی" هاوشێوەی ئەو سیستەمانەی كە تێیاندا تاكە كەسێك حوكمڕانی دەكات،  ئەمە وایكردووە ئەردۆغان بە "سوڵتانی نوێی توركیا" ناوببرێت، بەتایبەتیش كە دادگاكان‌و دامەزراوەكانی جێبەجێكردنی یاسا‌و خزمەتی شارستانی‌و دامەزراوەكانی هەواڵگری‌و هێزە چەكدارەكان‌و میدیاكانی لە نەیارانی خۆی پاككردوەتەوە‌و خەڵكانی لایەنگری خۆی تێدا داناون، بۆ ئەمەش زیاتر لە هەوڵی كودەتا سەربازییە شكستخواردووەكەی 2016 سودی وەرگرت‌و سیستەمێكی سیاسی لە توركیا بەرپا كرد كە بەتەواوەتی دڵخوازی خۆیەتی. خاڵی هێزو لاوازی دوو ركارەبەر سەرەكییەكە  جگە لە ئەنجامی راپرسییەكان، خاڵی هێزو لاوازی تری هەردوو بەرە ركابەرەكەی توركیا بۆ هەڵبژاردن كاریگەری خۆیان لەسەر ئەنجامەكان دەبێت.  پەیمانگای واشنتۆن لە شیكارییەكدا دەڵێ" تاكە رێگەی بەردەم لایەنە ئۆپزسیۆنەكان ئەوەیە بچنە گەڕی دووەم هەڵبژاردنی سەرۆكایەتییەوە، چونكە لە گەڕی یەكەمدا كاندیدەكان زۆرن، لە گەڕی دووەمیشدا دەبێت كار بۆ ئەوە بكەن لەیادی 100 ساڵەی دامەزراندی كۆماری توركیادا، سەرەنجی ئەو دەنگدەرانە بەلای خۆیاندا رابكێشن كە ئەتاتوركیان خۆشدەوێت، لەگەڵ راكێشانی دەنگی ئەوانەی كە لایەنگری پارتی دادو گەشەپێدان‌و بزوتنەوەی نەتەوەپەرەستن، بەڵام توڕەن لە سیاسەتی ناوخۆیی پارتەكانیان". بەڵام شیكارییەكە باسلەوە دەكات، بەهۆی بەهێزی گوتاری میدیایی پارتی دادو گەشەپێدانەوە بەتایبەتیش "گوتاری دەرەوە"، زۆرێك لەو لایەنگرانەی پارتەكە كە توڕە بوون، گەڕێندراونەتەوە بۆ ئامێزی پارتەكەیان بۆ ئەوەی جارێكی تر چانسی سەركەوتنی پێببەخشنەوە.  لەپاڵ ئەمەدا، شیكارییەكەی پەیمانگای واشنتۆن وای دەبینێت، هاوپەیمانێتییەكەی ئەردۆغان‌و بزوتنەوەی نەتەوەپەرەست كێشەی ناوخۆیی نییە، ئەمە بابەتێكە كە بەسەر هاوپەیمانێتی پارتە ئۆپۆزسیۆنەكاندا "هاوپەیمانێتی میللەت" جێبەجێ نابێت، چونكە پێناچێت هاوپەیمانێتییەكەی پارتی گەلی كۆماری‌و پارتی (چاكە- İyi)و پارتە بچوكەكانی تر زۆر بەرگەی مانەوە بگرێت، بەتایبەتیش كە قسە دێتە سەر دابەشكردنی كورسییەكانی پەرلەمان‌و پۆستە وزارییەكان". ئەمە جگە لەوەی هێشتا هاوپەیمانێتی لەگەڵ پارتی دیموكراتی گەلان كە نوێنەرایەتی كورد دەكات، هێشتا ئاڵنگارییەكی گەورەیە لەبەردەم هاوپەیمانێتی لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان، بەوپێیەی پارتی دیموكراتی گەلان ئەجێندای كاركردنی لەگەڵ ئەو پارتانەی تر جیاوازە.

راپۆرت: درەو سەرۆكی فەڕەنسا ماددەی (49.3)ی دەستوری بەكارهێناو بەبێ دەنگدانی پەرلەمان، یاسای چاكسازی سیستەمی خانەنشینی تێپەڕاند، ئەمە روبەڕووی گەورەترین خۆپیشاندانی كردەوە كە (800 هەزار) كەس بەشداری تێدا كرد، ژنێكی فەڕەنسی دەڵێ" ماكرۆن بیری چووە، خەڵك دەنگیان بە بەرنامەكەی نەداوە، هەڵیانبژارد بۆ نەهێڵێن مارین لۆپان ببێت بە سەرۆك"، مامۆستایەكیش پێشبینی بەردەوامبوونی خۆپیشاندانەكان دەكات‌و دەڵێ" هیوادارم سەرنەكێشێت بۆ شەڕی ناوخۆیی". سەرۆكی فەڕەنسا دەڵێ" لەنێوان دابەزینی ئاستی جەماوەریم‌و بەرژەوەندی گشتی وڵاتدا، دووەمیانم هەڵبژارد"، دۆخی فەڕەنسا دوای تێپەڕاندنی یاسای نوێی خانەنشینی لەم راپۆرتەدا.  ماكرۆن لەبەردەم ناڕەزایەتییەكی گەورەدا سەدان هەزار كەس لە خەڵكی فەڕەنسا (800 هەزار كەس بەگوێرەی قسەی كۆنفیدراڵیەتی گشتی كرێكاران) بەشدارییان لە نۆیەمین خۆپیشاندانی میللیدا كرد لە شاری پاریسی پایتەخت. خۆپیشاندانەكە لە گۆڕەپانی (باستیل) دەستیپێكرد، خۆپیشاندەران داوایان لە حكومەت‌و سەرۆك (ئیمانوێل ماكرۆن) كرد یاسای نوێی خانەنشینی بكێشێتەوە، كە بەگوێرەی ماددەی (49.3)ی دەستور تێپەڕێندرا. خۆپیشاندەران دروشمیان دژی سەرۆكی فەڕەنسا وتەوە، تۆمەتباریان كرد بەوەی "گوێ بۆ خەڵك ناگرێت"‌و لە بورجی عاجیدا دەژی. ئەم خۆپیشاندانە توندوتیژی لێكەوتەوە، بەپێی قسەی وەزارەتی ناوخۆی فەڕەنسا، 441 كەس لە هێزە ئەمنییەكان برینداربوون‌و زیاتر لە 457 كەس لە خۆپیشاندەران دەستگیركراون.  "ئێمە باڵندەی زریانین كە لەئاسۆدا دەردەكەوین" ژمارەیەك لە قوتابیانی ناوەندی "ئیلین بوشیە" لە بازنەی 20ی پاریس ئەم نوسراوەیان لەسەر لافیتەیەك هەڵواسی بە دەرگای خوێندنگەكەیاندا، رێگرییان لە هاوڕێكانیان كرد بچنە ناو خوێندنگەكەوە.  ئەمە لەكاتێكدا بوو كە هێزە ئەمنییەكان دەیانویست رێگای بۆ ئەو خوێندكارانە بكەنەوە كە دەیانەوێت بچنە ژورەوە‌و دەوام بكەن، خوێندكارە مانگرتووەكان هاواریان لێ بەرزبووەوە، داوایانكرد هەموان پەیوەندی بە خۆپیشاندەرانەوە بكەن لە گۆڕەپانی (باستیل). دەیان هەزار كەس لە خەڵكی فەڕەنسا لەبەرەبەیانەوە بەرەو گۆڕەپانەكە بەرێكەوتن، لە 19ی كانونی دووەمی رابردووەوە پرۆژەی چاكسازی سیستەمی خانەنشینی لە پەرلەمان خرایەڕوو، ئەمە نۆیەمین خۆپیشاندان بوو كە دژی ئەو یاسایە لە فەڕەنسا بەڕێوەچوو.  خۆپیشاندانی ئەمجارە دوای ئەوە هات، یاسای چاكسازی سیستەمی خانەنشینی لەرێگەی بەكارهێنانی ماددەی (49.3)ی دەستورەوە تێپەڕێندرا، ماددەیەك كە رێگا بە حكومەت دەدات بەبێ دەنگدانی پەرلەمان هەندێك لە یاساكان تێپەڕێنێت.  هەروەك ناڕەزایەتییە گەورەكە دوای رۆژێك هات لە وتارەكەی سەرۆك ماكرۆن كە تێیدا رەتیكردەوە پاشەكشێ لە پرۆژەكەی بكات بەبەهانەی ئەوەی "چاكسازی سیستەمی خانەنشینی كارێكی پێویستە".  خۆپیشانده‌ران له‌به‌رده‌م بینای (ئۆپیرا باستیل)دا ئەو بڵێسەی كە ئاگری توڕەیی هەڵكرد ! ئەوەی خۆپیشاندانەكەی دوێنێی فەڕەنسای لە خۆپیشاندانەكانی پێشتری جیاكردەوە، بەشدارییەكی بەرفراوانی قوتابیان‌و لاوان بوو، لە نمونەی خوێندكارانی زانكۆی "سێرجی بونتواز" كە لافیتەیەكیان هەڵكرد بوو، لەسەری نوسرا بوو "ماكرۆن تۆ ماددەی 49.3 بەكارهێنا، ئێمە ماددەی 68 بەكاردەهێنین"، ئەمە وەكو ئاماژەیەك بۆ ئەو خۆپیشاندانە مێژووییەی كە لە ئایاری 1968دا لە پاریس رویداو ژەنەراڵ (شارل دیگۆل)ی ناچار كرد كۆمەڵەی نیشتمانی فەڕەنسا هەڵوەشێنێتەوە‌و لە 23و 30 تەموزی ئەو ساڵەدا هەڵبژاردنێكی نوێی پەرلەمانی رێكبخات.  خاتوو (ئاگات) كە تەمەنی (58 ساڵ)و دەترسێت هەمان سیناریۆ دووبارە ببێتەوە، ئەو قسەی بۆ (فرانس 24) كردووەو وتویەتی" لەڕاستیدا فەڕەنسا لە دۆخێكی زۆر خراپدایە، پرۆژەی چاكسازی سیستەمی خانەنشینی ئەو بڵێسەیە بوو كە ئاگری توڕەیی هەڵكرد.. موچەی هاوڵاتیانی فەڕەنسا زۆر كەمە.. ئاسایش نییە.. فەڕەنسا ئیتر ئەو فەڕەنسایە نییە كە لەمنداڵییەوە دەمانناسی. پێویستە بەردەوام بین لە كۆكردنەوەی خەڵك‌و ژمارەیەكی زیاتر لە خەڵك بڕژێنە سەر شەقامەكان". "كۆمپانیاكان گرێبەستەكانمان هەڵوەشێننەوە چی بكەین؟" ئەو ژنە دەڵێ" بۆ جاری یەكەمە خۆپیشاندان دەكەم، بەڵام پێموایە ئەمە دواجار نابێت. رێژەی 90%ی فەرمانبەران‌و كرێكاران لە فەڕەنسا دژی پرۆژەكەی ماكرۆنن. بۆیە دەبێت ئەوانیش بڕژێنە سەر شەقامەكان بەڵكو حكومەت گوێی لە دەنگیان بێت‌و پاشەكشێ بكات لە بڕیارەكەی".  خاتوو (ئاگات) كە ژمێریارە رەخنەی لە وتارەكەی رۆژی چوارشەممەی سەرۆكی فەڕەنسا گرت‌و ماكرۆنی بە "خۆبەزڵزان‌و خراپ" ناوبرد.  وتی:" ماكرۆن گوێ لە كەس ناگرێت‌و كەس نابینێت. تەنیا ئەو ستراتیژیەتە پەیڕەو دەكات كە خۆی بەتەنیا دایڕشتووە. بیری چووە خەڵك بۆیە هەڵیانبژارد بۆ ئەوەی رێ لە كەسێكی تر بگرن (مەبەستی مارین لۆپان)ە، نەك بەهۆی بەرنامەكەیەوە".  "پرۆژەی چاكسازی سیستەمی خانەنشینی پرۆژەیەكی دادپەروەرانە نییە، بەتایبەتیش بۆ ئێمەی بەساڵاچوان. چی بكەین ئەگەر ئەو كۆمپانیایانەی كاریان تێدا دەكەین گرێبەستەكانمان هەڵوەشێننەوە. ئایا دەكرێت كارەكەم بگۆڕم یان كارێكی نوێ بدۆزمەوە لەكاتێكدا تەمەنم 58 ساڵ تێپەڕی كردووە. ئەمە لۆژیكی نییە" خاتوو ئاگات بەمشێوەیە كۆتایی بە قسەكانی هێنا.   دوو مامۆستا كه‌ به‌شداری خۆپیشاندانه‌كه‌یان كردووه‌ "گوڵ لەبری غازی فرمێسكڕێژ"  بەپێچەوانەی ئەوانەی پێشترەوە، ژمارەیەكی پێوانەیی لە خۆپیشاندەر بەشدارییان لە رێپێوانەكەی گۆڕەپانی (باستیل)دا كرد‌و لە زۆرێك  لە شەقامەكاندا سوڕانەوە لەوانە شەقامی (بومارشی)، ئەمە لەكاتێكدا كە هێزە ئەمنییەكان بەشێوەیەكی چڕ بڵاوبوونەوە (نزیكەی 5000 هەزار پۆلیس تەنیا لە شاری پاریسی پایتەختدا)، سەرجەم رێبەرانی سەندیكاكانی كرێكاران و پارتە ئۆپۆزسیۆنەكان بەشدارییان لە خۆپیشاندانەكەدا كرد لەوانە پارتی "سەوزەكان" بە  سەرۆكایەتی (یانیك جادو)، كە لەگەڵ ژمارەیەك لە هاوڕێكانیدا بەرەو ڕووی ژمارەیەك لە هێزە ئەمنییەكان رۆیشت‌و گۆڵی پێدان‌و دروشمی "گوڵ لەبری غازی فرمێسكڕێژ"ی بەرزكردەوە.  خاتوو (باربارا) سەرباری ئەوەی خانەنشینە بەڵام لە دەوروبەری پاریسەوە هاتووە بۆ بەشداریكردن لە خۆپیشاندانەكەدا، رەخنەی هەیە لەو رێگایەی كە ماكرۆن گرتویەتیە بەر بۆ تێپەڕاندنی یاسای چاكسازی خانەنشینی‌و بە (فرانس 24)ی وتووە:" تێناگەم بۆچی بەردەوام قسە لەسەر یاسا‌و شەرعیەت دەكەین لە فەڕەنسا. جارێك پەسەندی دەكەن (مەبەستی پەرلەمانتاران) جارێكی تر دەیگۆڕن یان دەیكێشنەوە، لەو سیستەمە دیموكراتیە تێناگەم كە تێیدا دەژین. گەل هەستدەكات تاكە كەسێك دەستدرێژی كردوەتە سەر كۆمارەكە". "ماكرۆن گەلی خۆشبویستایە وەڵامی دەدایەوە"  خاتوو باربارا وتارەكەی رۆژی چوارشەممەی ماكرۆنی بە وتاری كەسێك ناوبرد كە یاری رۆلێتی روسی دەكات، ئەو دەڵێ" هەموو ئەگەرەكان كراون، چونكە ئایندە تاریكە".  لە وەڵامی پرسیاری ئەوەی بۆچی هاتووە بۆ خۆپیشاندان لەكاتێكدا یاسای نوێی خانەنشینی پەسەندكراوەو تێپەریوە، (فریدریك) كە لە ناوەندییەكی دەوروبەری پاریس مامۆستایە دەڵێ" پێموایە گەل لەسەر حەقە نەك حكومەت، دیموكراتیەت ئیرادەی گەلە نەك ئیرادەی تاكە كەسێك. هەستدەكەم ماكرۆن لە خزمەتی گەلدا نییە بەڵكو لە خزمەتی بازنەكانی تردایە، چونكە ئەگەر گەلی خۆشبویستایە‌و هەستی بە ئازارەكانی بكردایە، گوێی بۆ تاكە داواكارییەكەی گەل دەگرت، كە ئەوەش كشاندنەوەی یاسای خانەنشینییە".  "لە فەڕەنسا نمونەیەكی كۆمەڵایەتیمان هەیە، دەبێت بیپارێزین" ئەو مامۆستایە دەڵێ" نازانم لایەنی دەرەكی لە پشت سەپاندنی ئەم یاسایەوەیە بەسەر ماكرۆندا، بەڵام دەزانم گەلی فەڕەنسا هەستاوەتەوە بۆ ئەوەی بڵێ بەسە ئەم هەڵسوكەوتانە.. روبەڕووبوونەوەیەكی سەخت هەیە لەنێوان سەرۆك‌و گەلی فەڕەنسادا، هیوادارم لەمەدا گەل بە سەركەوتووی دەربچێت".  "خۆپیشاندانەكان بەشێوەیەك لە شێوەكان بەردەوام دەبن، هیوادارم سەرنەكێشێت بۆ شەڕی ناوخۆ، چونكە حكومەت پەنای بۆ بازووە بەهێزەكەی بردووە كە پۆلیس‌و هێزە ئەمنییەكانن بۆ ترساندنی خەڵكی ئاسایی، كە بەشێوەیەكی ئاشتیانە خۆپیشاندان دەكەن. لە فەڕەنسا نمونەیەكی كۆمەڵایەتیمان هەیە كە پێویستە پارێزگاری لێبكەین"مامۆستاكە وای وت‌و بەمە كۆتایی بە قسەكانی هێنا" چۆن دەكرێت قوتابیەكانمان فێری بنەماكانی دیموكراتیەت‌و ئازادی‌و سودەكانی هەڵبژاردن‌و دەنگدان بكەین، بەڵام لە هەمان كاتدا  حكومەتی فەڕەنسا‌و ماكرۆن رێز لەو بنەمایانە نەگرن. لەڕاستیدا من وەكو مامۆستایەك گومانم لە كاریگەریی ئەم بنەمایانە هەیە، ئیتر چۆن دەبێت خوێندكارەكانم فێری ئەمانە بكەم؟". "كۆمپانیا گەورەكان لەسەر شانی كرێكاران قازانج دەكەن". هەردوو خوێندكار (ئیمان)ی تەمەن (21 ساڵ)‌و (ناستا)ی تەمەن (22 ساڵ) بۆ جاری یەكەمە بەشداری لە خۆپیشاندانێكی ناڕەزایەتیدا دەكەن، جەخت لەسەر بەردەوامبوونیان دەكەن لە ناڕەزایەتییەكان تا ئەوكاتەی "ماكرۆن یاساكەی دەكێشێتەوە".  ئیمان وتی:" هیچ دەنگێك لە دەنگی گەل بەرزتر نییە. كاتێك سەرۆكی فەڕەنسا دەبینێت ژمارەی خۆپیشاندەران رۆژ لەدوای رۆژ زیاتر دەبێت، ئیتر ئەوكاتە ناچار دەبێت یاساكە بكێشێتەوە، ئەگەر نا لە چوار ساڵی داهاتوودا مسداقیەت‌و ئاستی جەماوەری خۆی لەدەستدەدات".  ناستا كۆتایی بە قسەكان هێناو وتی:" گەیشتومەتە تەمەنی 22 ساڵ، بیر لەوە ناكەمەوە تا تەمەنی 64 ساڵ كاربكەم، دەمەوێت خوشی لە ژیان ببینم‌و گەشت بكەم‌و دنیا ببینم، دوای ئەوەی بەدەست پەتای كۆرۆنا‌و بەرزبونەوەی نرخی ماددە خۆراكییەكانەوە ناڵاندمان. داواكارم پارە لە دەوڵەمەندو كۆمپانیا جیهانییەكان وەربگیرێت كە بەسەر شانی كرێكاری ئاسایی فەڕەنساوە قازانجی گەورە دەكەن". هه‌ردوو خوێندكار (ئیمان)و (ناستا) "له‌نێوان خۆم و به‌رژه‌وه‌ندی گشتیدا"  دوای چەند هەفتەیەك لە ناڕەزایەتی‌و ئاڵۆزی، ئیمانوێل ماكرۆن سەرۆكی فەڕەنسا لە چاوپێكەوتنێكی تەلەفزیۆنیدا هیوای خواست لە كۆتایی ئەمساڵدا یاسای نوێی خانەنشینی بكەوێتە بواری جێبەجێكردن، بەڵام دانی بەوەدا نا یاساكە پاڵپشتی خەڵكی لەگەڵدا نییە.   لەبارەی دەركردنی ئەم یاسایەوە، ماكرۆن چەند قسەیەكی بەناوبانگی هەیە  كە دەڵێ:  •    ئەم چاكسازییە پێویستە، بەمە دڵخۆش نیم‌و هیواداربووم ئەم كارە نەكەم، بەڵام پابەندبووم پێیەوە.  •    من هەوڵی ئەوە نادەم جارێكی تر بە سەرۆكی وڵات هەڵبژێردرێمەوە، بەڵام لەنێوان راپرسییەكاندا سەبارەت  بە كەمبونەوەی ئاستی جەماوەریم‌و بەرژەوەندی گشتی وڵاتدا، بەرژەوەندی گشتی وڵات هەڵدەبژێرم.  •    ئەگەر بڕیارە بەرگەی كەمبونەوەی ئاستی جەماوەریم بگرم، بەرگەی دەگرم.  •    هیچ چارەسەرێك نییە جگە لە كاركردنی زیاتر.  یاساكە چی تێدایە ؟ بەگوێرەی ئەو چاكسازییەی لە یاسای خانەنشینی فەڕەنسادا كراوە:  •    تەمەنی خانەنشینی لە 62 ساڵەوە بەرزكراوەتەوە بۆ 64 ساڵ.  •    ئامانج لە چاكسازییە، پارێزگاریكردنە لە بودجەی خانەنیشانی فەڕەنسا.   

راپۆرت: درەو تاران‌و ریاز بۆ چین دوو سەرچاوەی سەرەكی دابینكردنی وزەن، باشبوونی پەیوەندییەكانیان‌و پاراستنی سەقامگیری لەناوچەكە بۆ پەكین پرسێكی زۆر هەستیارە، وێڕای ئەوەی چین ناوبژیوانێكی متمانەپێكراوە لەڕووی سیاسییەوە، لایەنداری هیچ لایەنێك نییە لەسەر حسابی لاكەی تر، بەپێچەوانەی ئەمریكاو وڵاتانی خۆرئاوا لەململانێیەكی توندان لەگەڵ ئێران، هاوكات سعودییەكانیش بێهیوابوون لەوەی ئەمریكاو خۆرئاوا سنورێك بۆ جەنگی چەندین ساڵەی یەمەن دابنێن، وردەكاری زیاتر لەبارەی رێككەوتنی نێوان  سعودیە‌و ئێران‌و كاریگەرییەكانی لەسەر پەیوەندییەكانیان لەگەڵ ئەمریكا‌و چیندا له‌م راپۆرته‌دا. مێژووی پەیوەندییەكانی سعودیە‌و ئێران دوای (7) ساڵ لەدابڕانی دیپلۆماسیی، پەیوەندییەكانی سعودییەو ئێران پێینایە قۆناغی نوێ‌، ئاڵۆزی پەیوەندییەكانی نێوان ئەو دوو وڵاتە مێژوویییەكی دورودرێژی هەیە، یەكەم دابڕانی دیپلۆماسی نێوانیان دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی (1943) لەسەردەمی محەمەدڕەزا پەهلەوی شای ئێران، ئەوەش كاتێك بوو كە سعودییە حاجییەكی ئێرانی لەسێدارەدا، بەڵام لەوكاتەدا ناكۆكی ئایدۆلۆژی لەنێوان ئێرانی شیعەو سعودییەی سوننەدا نەبوو، وەك ئەوەی لەدوای سەركەوتنی شۆڕشی ئیسلامی لە ئێران  لەساڵی (1979)وە سەریهەڵداوە، كە لەم دواییانەدا چەندین  بواری جیاوازی گرتەوەتەوە.  لەدوای دەستپێكردنی جەنگی ئێران-عێراق‌و تۆمەتباركردنی ریاز بە پشتیوانیكردنی بەغداد لەلایەن تارانەوە، پەیوەندییەكانی ئێران‌و سعودییە هەڵبەزو دابەزی زۆری بەخۆیەوە بینیوە، لەساڵی (2016)دا، ناكۆكییەكانی تاران‌و ریاز گەیشتە لوتكە، دوای ئەوەی دەسەڵاتدارانی سعودییە زانای ئاینی شیعە (نەمر ئەلنەمر)یان لەسێدارەدا، لەكاردانەوەی ئەمەدا خۆپیشاندەرانی ئێرانی، باڵیۆزخانەی سعودییەیان لەتاران‌و كۆنسوڵگەری ئەو وڵاتەیان لەشاری مەشەهد سوتاند، بەوهۆیەوە پەیوەندییە دیپلۆماسییەكانی سعودییەو ئێران بەتەواوی دابڕا.  ئێران‌و سعودیە دوو هێزی گەورەی ئیسلامی ناوچەكەن‌و هەردووكیشیان دوو سەرچاوەی گەورەی نەوتن، خاوەنی پێگەی جیۆپۆلەتیكی‌و ستراتیژی گرنگن لەناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستن‌و كەنداودا. بەر لە شۆڕشی ئیسلامی ئێران، ئێران‌و سعودیە دوو هاوپەیمانی سەرەكی ئەمریكا بوون، واشنتۆن پەیوەندی نێوان هەردوو وڵاتەكەی راگرتبوو، بەڵام كە شۆڕشی ئیسلامی لە ئێران روویدا، ئیتر دۆخەكە گۆڕانكاری بەسەردا هات، ئێران لە دۆستی ئەمریكاوە چووە ریزی دوژمنەكانی، پاشان سیاسەتی هەناردەكردنی شۆڕشەكەی بۆ وڵاتانی تری ناوچە دەستپێكرد‌و ئیتر لێرەوە جەنگی ئایدۆلۆژی‌و مەزهەبی لەگەڵ سعودیە دەستپێكرد.  لە ساڵی 1979وە تائێستا پەیوەندییەكانی سعودیە‌و ئێران لەناو ئاڵۆزیدان، بەجۆرێك: •    ساڵی 1984 روبەڕووبونەوەی ئاسمانی لەنێوان فڕۆكەكانی ئێران‌و سعودیە روویدا، ئەمە لە لوتكەی جەنگی نێوان عێراق‌و ئێراندا روویدا، تائێستا وردەكاری ئەم رووداوە نەزانراوە، لەم رووداوەدا فڕۆكەكانی سعودیە بە پاڵپشتی ئەمریكا لە ناوچەی كەنداودا دوو فڕۆكەی ئێرانیان لە جۆری (F4 ) خستەخوارەوە.  •    ساڵی 1987 رووداوەكانی حەجی مەككە روویدا، ئەمە درزێكی گەورەی خستە پەیوەندی هەردوو وڵاتە ئیسلامییەكەوە، پێكدادان لەنێوان حاجییە شیعەكان كە زۆرینەیان ئێرانی بوون لەگەڵ هێزە ئەمنییەكانی سعودیە روویدا، لەم رووداوانەدا (402) كەس كوژران، (275) كەسیان حاجی سعودیە بوون‌و (85) كەسیان پۆلیسی سعودی بوون، لەدوای ئەم رووداوانەوە پەیوەندی دیپلۆماسی نێوان ئێران‌و سعودیە پچڕا‌و سعودیە ژمارەی حاجیانی ئێرانی بۆ وەرزی حەج كەمكردەوە‌و ئێرانیش بۆ ماوەی سێ ساڵ حەجی بایكۆتكرد. •    ساڵی 1991 جارێكی تر سعودیە‌و ئێران پەیوەندییەكانیان دەستپێكردەوە، بەڵام بەهۆی مانەوەی كاریگەری رووداوەكەی حەجی ساڵی 1987وە ئەم ئاسایكردنەوەیە سەری نەكێشا بۆ كرانەوەی سیاسی لەنێوان هەردوو وڵاتدا.  •    رووداوی حەجی 1987 هێندە بە لای ئێرانییەكانەوە گەورە بوون لە ساڵی 1988دا ئایەتوڵا خومەینی دامەزرێنەری كۆماری ئیسلامی لە پەیامێكدا رووداوەكەی وەكو "رەشەكوژی حەج" ناوبرد‌و وتی:" تەنانەت ئەگەر لە سەددام  حسێن خۆش ببین‌و دۆزی قودس‌و تاوانەكانی ئەمریكا لەبیر بكەین، هەرگیز لە ئال سعود خۆش نابین".   •    ئەم ئاڵۆزییە لە پەیوەندی هەردوو وڵات بەردەوام بوو تا ئەوكاتەی عەلی ئەكبەر هاشمی رەفسنجانی پۆستی سەرۆك كۆماری ئێرانی وەرگرت (1989- 1997)، رەفسنجانی پەیوەندی دۆستایەتی لەگەڵ شازادە عەبدوڵا بن عەبدولعەزیز دروستكرد كە دواتر بوو بە پادشای سعودیە، ئەم پەیوەندییە كاریگەری لەسەر ئاسایبوونەوەی پەیوەندی هەردوو وڵات هەبوو. •    ئەم باشبوونەی پەیوەندی هەردوو وڵات لەسەردەمی حكومەتی "ریفۆرمخوازەكان"ی ئێراندا بە سەرۆكایەتی محەمەد خاتەمی (1997- 2005) بەردەوام بوو.  •    لەگەڵ دەستبەكاربوونی حكومەتی كۆنەپارێزەكاندا بە سەرۆكایەتی مەحمود ئەحمەدی نەژاد، جارێكی تر پەیوەندییەكانی ئێران‌و سعودیە ئاڵۆزی تێكەوتەوە، ئەحمەد نەژاد گوتاری "شۆڕشگێڕانە"ی گەڕاندەوە بۆ ناو فەرهەنگی سیاسی ئێران‌و ئیتر تۆنی دژایەتیكردنی ئەمریكا‌و هاوپەیمانەكانی لەناوچەكەدا بەرزبووەوە‌و كاریگەری رەفسنجانی بەسەر سیاسەتی دەرەوەی ئێرانەوە نەما.  •    لەگەڵ سەرەتای هەزارەی سێیەمەوە، رۆڵی "فەیلەقی قودس"ی سەربە سوپای پاسدارانی ئێران، بەتایبەتیش دوای جەنگی ئەمریكا بۆ روخاندنی رژێمی سەددام، زیادی كرد.  •    یەكێك لەو رووداوانەی تر كە ناكۆكی نێوان تاران‌و ریازی قوڵتركردەوە، راگەیەندراوەكەی ئەمریكا بوو لە 11 ئۆكتۆبەری 2011دا لەبارەی پلانێكی ئێران بۆ تیرۆركردنی باڵیۆزی سعودیە لە ئەمریكا، واشنتۆن بۆ ئەم كارە پەنجەی تۆمەتی بۆ فەیلەقی قودس راكێشا، بەڵام تاران تۆمەتەكانی رەتكردەوە.  •    ئیتر لەوكاتەوە ئێران‌و سعودیە لە چەند گۆڕەپانێكی جیاوازی ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست لەوانە (عێراق- یەمەن- لوبنان- سوریا) دەستیان بە شەڕی بە وەكالەت لەدژی یەكتر كرد.    هەوڵەكانی عێراق  لەساڵی (2021)دا بەغداد میوانداری دانوستانی نێوان سعودییەو تارانی كرد، بۆ كۆتایهێنان بە ناكۆكییەكان‌و لێكگەیشتن لەبارەی كۆمەڵێك دۆسیە، كە دیارترینیان جەنگی یەمەن‌و دۆسیە ئەتۆمییەكە بوو. لەماوەی دوو ساڵی رابردوو (پێنج) گەڕی دانیشتنی نهێنی لەنێوان بەرپرسانی ریازو تاران بەڕێوەچوو، ئەمە زەمینەی بۆ گەیشتن بەڕێككەوتنی نێوان ئەو دوو وڵاتە خۆشكرد، دواجار هەردوو وڵاتی ناكۆك دوێنێ لە (پەكین)ی پایتەختی چین رێككەوتنیان ئیمزا كرد. هاتنەناوەوەی چین بۆ كۆكردنەوەی تاران‌و ریاز لەسەر یەك مێز بەم خێراییە، پێدەچێت تێیدا حساباتی وردی پەكین لەبەرچاوگیرا بێت، كە پێیوایە بەدیهێنانی بەرژەوەندییەكانی چین لە ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست بەدی نایەت ئەگەر كۆتایی بە دابڕانی نێوان ئێرانی سعودیە نەهێنرێت وەكو دوو وڵات پەیوەندی بەهێزیان لەگەڵ چیندا هەیە.  بۆچی چین ؟ راگەیاندنی رێككەوتنی نێوان ریازو تاران لە چینەوەن پێشهاتێكی چاوەڕواننەكرابوو، بەوپێیەی لەماوەی دوو ساڵی رابردوودا پەكین رۆڵێكی ئاشكرای نەبووە لەدانوستان‌و لێكنزیكردنەوەی تاران‌و ریازدا، بەڵام دەوترێت چین وەك هێزێكی گەورەی جیهانی، بەسەرپەرشتیكردن‌و زامنكردنی رێككەوتنێكی لەوشێوەیە، هێزو پێگەیەكی تریداوە بە گەرەنتیكردنی سەرخستن‌و جێبەجێكردنی رێككەوتنەكە. چین سەرەكیترین هاوبەشی بازرگانی سعودییەوەو تارانە، بۆ تاران چین دەروازەیەكی گرنگ بووە بۆ دەربازبوون لەو سزا ئابوری‌و داراییەی سەختەی كە ئەمریكاو وڵاتانی خۆرئاوا سەپاندویانە بەسەریدا. سعودییەكانیش دوای ساڵانێكی دورودرێژی جەنگی یەمەن، نائومێدوبوون لەوەی بتوانن لەڕێی درێژەدان بەجەنگ، هەژموونی حوسییەكانی هاوپەیمانی ئێران لە یەمەن كۆتایپێهێنن، وێڕای ئەوەی لەوەش نائومێدبوون كە ئەمریكاو وڵاتانی ئەوروپا پشتیوانی جدی بكەن لەیەكلایكردنەوەی جەنگەكە. سعودییەو ئێران دوو سەرچاوەی سەرەكی دابینكردنی وزەن بۆ چینییەكان، باشبوونی پەیوەندییەكانی ئەو دوو وڵاتەو پاراستنی سەقامگیری لەناوچەكە بۆ پەكین پرسێكی زۆر هەستیارەو، زامنی پاراستنی سەرچاوەكانی وزە بۆ چین دەكات. لەپاڵ ئەمەدا، چین ناوبژیوانێكی متمانەپێكراوە لەڕووی سیاسییەوە بەلای هەریەكە لە ریازو تارانیشەوە، لایەنداری هیچ لایەنێك نییە لەسەر حسابی لاكەی تر، بەپێچەوانەی ئەمریكاو وڵاتانی خۆرئاوا، كە لە ململانێیەكی توندان لەگەڵ ئێران‌و گەمارۆێكی ئابوری قورسیان بەسەردا سەپاندووە، چینییەكان جگە لەپەیوەندی بارزگانی‌و دۆزینەی بازاڕی نوێ‌ بۆ كاڵاكانیان‌و دابینكردنی ئاسایش بۆ ناوچەكانی سەرچاوەی وزە، هیچ ئامانجێكی سیاسی‌و سەربازی ئاشكرایان نییە، وەك ئەمریكاو خۆرئاواش مێژوویەكی سەربازی‌و داگیركارییان لەناوچەكەدا نییە.  بەگوێرەی بەیاننامەی (10)ی ئازاری نێوان ریازو تاران، كە لە پەكین ئیمزا كرا، هەردوو وڵات رێككەوتون لەسەر دەستپێكردنەوەی پەیوەندییە دیپلۆماسییەكانی نێوانیان‌و كردنەوەی باڵیۆزخانەكانیان لەماوەی دوو مانگدا، هەردوو وڵات رێككەوتون لەسەر چالاككردنی هاوكاری ئەمنیی نێوانیان‌و ڕێزگرتن لە سەروەری یەكترو دەستوەرنەدان لەكاروباری ناوخۆی یەكتر. ئێران‌و چین رۆژی 14ی شوباتی رابردوو، ئیبراهیم رەئیسی سەرۆكی ئێران سەردانی پەكینی كرد، (شی جین بینگ) سەرۆكی چینی بینی، پێكەوە گفتوگۆیان كرد جێبەجێكردنی ئەو یاداشتە ستراتیژییەی كە هەردوولا لە 2021دا ئیمزایان كرد، یاداشتێك كە پەیوەندییەكانی ئێران‌و چین لەماوەی 25 ساڵی داهاتوو دیاری دەكات، ئەمە لەپاڵ گفتوگۆكردن لەبارەی ئەو پرسانەی كە هەردوولا بەیەخی هاوبەشیان بۆی هەیە.  بەگوێرەی قسەی میدیا فەرمییەكانی ئێران، پەكین‌و تاران لە چەند ساڵی رابردوودا (20) یاداشتی هاریكارییان لە بوارەكانی گواستنەوە بەدیاریكراویش هێڵی ئاسن، وزەو ژێرخان بەبەهای نزیكەی (12 ملیار) دۆلار ئیمزا كردووە. بەپێی قسەی ئەوانەی چاودێری دۆخی پەیوەندییەكانی ئێران‌و چین دەكەن، نزیكبونەوەی ئەمدواییەی ئێران لە چین یەكێك لە پاڵنەرەكانی بریتییە لە سەركەوتن بەسەر قەیرانی كەمی دراوی قورس، كە بەهۆی سزا ئابورییەكانی ئەمریكاو خۆرئاواوە گرفتی گەورەی بۆ ئێران دروستكردووە. لەو رێككەوتنانەی كە ئێران لەگەڵ چین ئیمزای كردووە، بە (ریاڵ)ی ئێرانی‌و (یوان)ی چینی مامەڵە دەكرێت، ئەمە بۆ كەمكردنەوەی كاریگەری ئەو سزایانەیە كە خۆرئاوا بەسەر ئابوری ئێرانیدا سەپاندووە.  لەپاڵ پەیوەندی ئابوری‌و سیاسی، ئێران‌و چین پەیوەندی سەربازیشیان هەیە، بەگوێرەی قسەی یەكێك لە گەورە بەرپرسانی ئێرانی، پەكین یەكێكە لە كڕیارە سەرەكییەكانی فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی ئێران‌و تاران بەنیازی ئەوەیە 15 هەزار فڕۆكەی بێفڕۆكەوان بە چین بدات.  لەبارەی پەیوەندی هەردوو وڵات لە بواری وزەدا، هیچ ئامارێكی فەرمی لەبارەی هەناردەی نەوتی ئێران بۆ چین لەبەردەستدا نییە، ئەمەش بەهۆی سزاكانی ئەمریكاوەیە لەسەر هەناردەی نەوتی ئێرانی، بەڵام لایەنی چینی سەرباری سزا سەپێندراوەكانی ئەمریكا بەردەوامە لەسەر هاوردەكردنی نەوتی ئێران.  بەگوێرەی دواین راپۆرتی كۆمپانیا تایبەتمەندەكان لەبارەی رۆشتنی نەوت لەسەرتاسەری جیهان، قەبارەی هەناردەی نەوتی خاوی ئێران بۆ چین زیادیكردووە‌و گەیشتوەتە نزیكەی (یەك ملیۆن) بەرمیلی رۆژانە.  لە بواری هەناردە نانەوتییەكانیشدا، چین بە هاوبەشی یەكەمی بازرگانی كۆماری ئیسلامی ئەژمار دەكرێت، بەپێی قسەی روحوڵا لەتیفی ئەندامی لیژنەی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان‌و گەشەپێدانی هەناردە لە (هۆبەی ئێران بۆ پیشەسازی‌و كانەكان‌و بازرگانی)، قەبارەی بازرگانی ئێران‌و چین لەم مانگانەی دوایدا (25 ملیار) دۆلاری تێپەڕاندووە.   سعودیە‌و چین رۆژی 8ی كانونی یەكەمی ساڵی رابردوو، (شی جین بینگ) سەرۆكی چین سەردانی سعودیەی كرد‌و سێ رۆژ لەو وڵاتە مایەوە، ئەمە بە گەورەترین چالاكی دیپلۆماسی چین لەگەڵ جیهانی عەرەبی لە مێژووی هاوچەرخی چیندا لێكدرایەوە.  سەرۆكی چین لەم سەردانەدا بەشداری لە لوتكەی وڵاتانی هاریكاری كەنداو و لوتكەی عەرەبی- چینیدا كرد، سەركردەی وڵاتانی عەرەبی بینی.  لەم سەردانەدا سەرۆكی چین لەگەڵ شا سەلمان بن عەبدولعەزیز پادشای سعودیە رێككەوتنی شەراكەتی ستراتیژی گشتگیری ئیمزا كرد، بەپێی ئەم رێككەوتنە سەرۆكی هەردوو وڵات پابەندی خۆیان نیشانداوە بەوەی كۆبونەوەی نیوە ساڵانە بكەن، هەروەك یاداشتی لێكتێگەییشتنیان ئیمزا كردووە بۆ هاوتاكردنی دەستپێشخەری (پشتێن‌و رێگای"ی چین لەگەڵ "روانگەی سعودیە بۆ 2030".  كۆمپانیاكانی سعودیە‌و چین ئیمزایان لەسەر (34) رێككەوتننامە  كردووە بەبەهای (30 ملیار) دۆلار لە بوارەكانی وزەی سەوزو تەكنەلۆژیای زانیاری‌و ژێرخاندا. پەیوەندی چین لەگەڵ وڵاتانی هاریكاری كەنداو بەشێوەیەكی سەرەكی جەخت لەسەر وەبەرهێنان لەبواری ژێرخان‌و بازرگانی كاڵاو نەوت دەكات، بەڵام ئەمساڵانەی دوایی بوارەكانی تەكنەلۆژیا‌و ئاسایشیشی گرتوەتەوە، لە ساڵی 2005وە چین چەندین گرێبەستی وەبەرهێنانی گەورەی لەگەڵ وڵاتانی هاریكاری كەنداو بە بەهای (116 ملیار) دۆلار ئیمزا كردووە، رێژەی یەك لەسەر سێی ئەم گرێبەستانە لەگەڵ سعودیەدا بووە.  ئێستا ئیتر چین بە هاوبەشی یەكەمی بازرگانی سعودیە ئەژماردەكرێت‌و بەهای بازرگاكانی نێوانیان لە ساڵی 2021دا گەیشتوەتە (80 ملیار) دۆلار‌و ساڵی رابردوو سعودیە نزیكەی (5.5 ملیار) دۆلار سەرمایەگوزاری‌و گرێبەستی لە دەستپێشخەری "پشتێنە‌و رێگا"ی چینییەوە دەستكەوتووە، هەروەك چین بازاڕی گەورەی پێشوازیكردنە لە نەوتی سعودیە، تەنیا لە ساڵی رابردوودا رێژەی نزیكەی 40%ی تێكڕای هاوردەی نەوتی چین لە وڵاتانی هاریكاری كەنداوەوە بووە، نیوەی ئەم رێژەیەش بە  تەنیا بە سعودیەوە هەناردەی چین كراوە.  پەیوەندییەكانی سعودیە لەگەڵ چین تەنیا لە بواری ئابوریدا كورت نەبوەتەوە، سەردانەكەی ساڵی رابردووی سەرۆكی چین بۆ سعودیە بۆ جەختكردنەوە بوو لەسەر ئەوەی ریاز دەیەوێت پێگەی خۆی وەكو هێزێكی نێودەوڵەتی نیشان بدات‌و زۆرترین سود لە بایەخی ئەم پێگەیە وەربگرێت بەتایبەتیش لە زەمەنی جەنگی روسیا- ئۆكراینادا.  لە هەموو ئەم جموجوڵانەشدا، سعودیەكان دەیانەوێت ئەڵتەرناتیڤی جۆراوجۆر بۆ هاوپەیمانێتییەكانیان لەسەر ئاستی جیهان بدۆزنەوە‌و چیتر بەتەواوەتی پشتئەستور نەبن بە ئەمریكا، بەتایبەتیش كە بەرپرسانی ریاز بۆیان دەركەوتووە، هەڵبژاردنی پەیوەندی لەگەڵ یەكێك لەو دوو جەمسەرە (ئەمریكا‌و چین) باجەكەی قورس دەبێت‌و دەخوازن هەردوولا رابگرن.  سعودیەكان هاوكات لەگەڵ پەرەپێدانی پەیوەندی ئابوری لەگەڵ چین، دەیانەوێت پارێزگاری لە پەیوەندییە ئەمنییەكانیشیان بكەن لەگەڵ ئەمریكا، پێیانوایە ئەمە وەڵامدانەوەیەكی باشە بۆ ئەو گۆڕانكارییەی كە لە ئەولەویەتی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا روویداوە‌و ریازی توشی دوودڵی كردووە لە پابەندبوونی ئەمریكا بە پاراستنی ئاسایشی ناوچەكە لە هەڕەشەكانی ئێران.  لەلایەكی ترەوە، رێككەوتنە 25 ساڵییەكەی ئێران لەگەڵ چین، سعودیەكانی نیگەران كرد، بۆیە هەموو هەوڵێكیان بۆ ئەوەیە قورسایی كەنداوی عەرەبی لە بازنەی پەیوەندییەكانی چیندا بەهێز بكەن، بۆ ئەوەی پاڵپشتی چین بۆ ئێران كۆتوبەند بكەن، بەتایبەتیش لە بواری دۆسیە ئەتۆمییەكەی ئێراندا.  سەرباری هەموو ئەمانە، پەیوەندی لەگەڵ چیندا، دەرفەتی جۆراوجۆری ئابوری بۆ سعودیە فەراهەم دەكات، ئەمە هاوكایە لەگەڵ بیروبۆچوونەكانی (محەمەد بن سەلمان) شازادەی جێنشینی سعودیە كە هەوڵ بۆ فرەجۆركردنی ئابوری سعودیە‌و راكێشانی سەرمایەگوزاری بیانی دەدات لە بوارەكانی ژێرخان‌و پیشەسازی‌و تەكنەلۆژیادا.  لە لایەنی چینیشەوە، ئەو گۆڕانكارییەی كە بازاری وزەی جیهانی لەدوای جەنگی روسیا‌و ئۆكرایناوە بەخۆیەوە بینیوە، وایكردوە بەرپرسانی پەكین بیر لە فراوانكردنی پەیوەندییەكانیان لەگەڵ وڵاتانی كەنداوی عەرەبی بكەنەوە، كە ناوچەیەكی دەوڵەمەندە بە سەرچاوەكانی وزە، ئەم پەیوەندییەش بەتەنیا لەگەڵ سعودیەدا نییە، بەڵكو لەگەڵ قەتەریشدایە كە رێككەوتنێكی ستراتیژی بۆ ماوەی 27 ساڵ لەگەڵدا ئیمزا كردووە بۆ هاوردەكردنی غازی شل.  چین لەم پەیوەندییانەدا لەگەڵ وڵاتانی كەنداوی عەرەبی دەیەوێت بەشێوەیەكی ستراتیژی گرەنتی گەیشتنی وزە بكات بۆ ئابورییە گەورەكەی، بەتایبەتیش ئەگەر پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئەمریكا سەبارەت بە (تایوان) بگاتە حاڵەتی سەپاندنی سزا لەلایەن وڵاتانی خۆرئاواوە.  جگە لەمە، بەردەوامبوونی هاتنی وزە لە ناوچەی كەنداوەوە، توانای ئەوە بە پەكین دەبەخشێت لە دانوستانەكاندا پارێزگاری لە نرخی هاوردەی نەوتی روسی خۆی بكات لە نزمترین ئاستدا.  هەڵوێستی ئەمریكا‌و پەیوەندییەكانی لەگەڵ چین! لەبارەی رێككەوتنەكە، جۆن كیربی وتەبێژی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریكاش لە كۆشكی سپی وتی:" سعودییەكان لەبارەی پەیوەندییەكانیان لەگەڵ ئێرانییەكان، واشنتۆنیان ئاگاداركردووە، بەڵام ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هیچ رۆڵێكی نەبووە لەو رێككەوتنەدا".  "ئەوەی بەلای واشنتۆنەوە گرنگە، كۆتایهێنانە بەجەنگی یەمەن‌و راگرتنی هێرشەكانە بۆ سەر سعودییە.. واشنتۆن چاودێری دەكات تا بزانێت ئێران پابەند دەبێت بەڵێنەكانی دوای ئیمزاكردنی رێككەوتنەكە لەگەڵ سعودییە". بەدرێژایی چەندین دەیەی رابردوو ریاز هاوپەیمانێكی ستراتیژی واشنتۆن بووە، بەڵام كوژرانی رۆژنامەنوس (جەمال خاشوقچی) لە كۆنسوڵگەری سعودیە لە ئەستەنبوڵ لەساڵی (2018)دا پەیوەندییەكانی واشنتۆنی دووچاری شڵەژان كرد، بەتایبەت دوای هاتنی جۆ بایدن بۆ سەر دەسەڵات‌و بەڵێنەكانی بۆ پێداچونەوە بە پەیوەندییەكانی ئەمریكا لەگەڵ سعودیەدا. لەلایەكی ترەوە، بڕیاری رێكخراوی "ئۆپێك پلەس" كە سعودییە سەركردایەتی دەكات، بۆ كەمكردنەوەی بەرهەمهێنانی نەوت، بەرپرسانی كۆشكی سپی توڕەكردو پەیوەندییەكانی ریازو واشنتۆنی دووچاری ئاڵۆزییەكی نوێ كرد. دروستبوونی جۆرێك لە ئاڵۆزی لە پەیوەندییەكانی نێوان واشنتۆن‌و ریاز لەكاتێكدایە، پەیوەندییەكانی چین لەگەڵ وڵاتانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست لەفراوانبووندایە، لەچوارچێوەی هەوڵەكانی بۆ زیادكردنی ئاڵوگۆڕی بازرگانی لەناوچەكە، ئەمە سەرباری هۆشدارییەكانی واشنتۆن لەبارەی زیادبوونی بەشداری چین لەژێرخانی ئابوری هەستیار لە وڵاتانی كەنداو. لەگەڵ ئەوەی چین بەردەوام واپیشانداوە نایەوێت ئەو بۆشاییە پڕبكاتەوە كە ئەمریكا لەناوچەكە دروستیكردووە، بەڵام گەورەبوونی قەبارەی بەرژوەندییەكانی لەخۆرهەڵاتی ناوەڕاست‌و بەشداریكردنی لە چارەسەركردنی كێشە سیاسییەكان، وەك جۆرێك لەدەستوەردانی راستەوخۆ دادەنرێت لەناوچەكانی هەژموونی ئەمریكادا. هاتنەناوەوەی بەردەوامی چین بۆ ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست  بەواتای ئەوە نایەت پەكین هەوڵی گۆڕینی هاوكێشەی ئاسایشی هەرێمی نادات لە ناوچەكەدا، بەڵام بابەتی ئەمنی ناوچەكە هێشتا لەژێر كۆنترۆڵی ئەمریكادایە‌و پێناچێت بەمزوانە لەمڕووەوە ركابەرێكی راستەقینەی بۆ دروست ببێت.  دەتوانرێت  خۆبەدورگرتنی پەكین لە تێوەگلانی ئەمنی لە ناوچەكە بۆ چەند هۆكارێك بگەڕێندرێتەوە، بە پلەی یەكەم سیاسەتی دەرەوەی چین كە زیاتر جەخت لەسەر گەشەپێدانی ئابوری دەكاتەوە‌و ئەمە وایلێدەكات خۆی بەدوور بگرێت لە پێكهێنانی هاوپەیمانێتی ئەمنی بەردەوام لە دەرەوەی سنور، بەجۆرێك چین رابكێشێتە ناو ململانێ درێژخایەنەكان‌و ئەمە سەربكێشێت بۆ دروستكردنی قەیران‌و وەبەرهێنانی چینی رابگرێت.  ئەمە وای لە توێژەران كردووە پێیانوابێت چین نایەوێت رۆڵی ئەمریكا لە ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست وەربگرێت، ناوچەیەك كە بەردەوام لە ناسەقامگیریدایە، بەپێچەوانەوە چینییەكان سود لە رۆڵی ئەمریكا لەم ناوچەیە وەردەگرن بۆ بەدیهێنانی سەقامگیری‌و برەودان بە بەرژەوەندییە ئابورییەكانیان.  لەبری ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، چینییەكان ناوچەی زەریای هیندی‌و ئارامیان دیاریكردووە وەكو ئەولەویەتی خۆیان بۆ روبەڕووبونەوەی چالاكییەكانی ئەمریكا‌و ئەو ناوچانە بە گۆڕەپانی سەرەكی ململانێی نێوان پەكین‌و واشنتۆن ئەژمار دەكرێن.  بەڵام پەیوەندی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست‌و چین لە بواری وزەو ژێرخاندا، سەرچاوەی سەرەكی نیگەرانی ئەمریكایە، ترسیان هەیە چین لەم رێگەیەوە بۆ داهاتوو بە تەواوەتی جێ پێی خۆی لە ناوچەكەدا قایم بكات، بەتایبەتیش ئەگەر وڵاتێكی وەكو سعودیە چوارچێوەی پەیوەندییەكانی لەگەڵ چین بەرزبكاتەوە بۆ هاوكاری لە بواری ئەتۆم بەمەبەستی پارێزگاریكردن لە هاوسەنگی هێز لەگەڵ تاراندا، ئەمەش لە ئەگەری نادیاربوونی چارەنوسی رێككەوتنی ئەتۆمی ئێران لەگەڵ خۆرئاوادا، هەرجۆرە زیادبوونێكی چالاكی ئەتۆمی لە ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، هەڕەشەی گەورە دەبێت لەسەر ئایندەی هەژموونی ئەمریكا لە ناوچەكەدا.  دیارنییە كاردانەوەكانی ئەمریكا چی دەبن، رەنگدانەوەكانی تەنها لەسەر لەقاڵبدانی چین دەوەستێت یاخود كاریگەری لەسەر ئایندەی سعودییەش دەبێت، كە هەندێك پێیانوایە لەدوای پشتگوێخستنی داواكانی ئەمریكا بۆ زیادكردنی بەرهەمی نەوت‌و توندوتۆڵكردنی پەیوەندییە بازرگانی‌و ئابورییەكانی لەگەڵ چین، دەسەڵاتدارانی سعودییە سەرچڵیان كردووە بە پەیوەندییە مێژوییەكانیان لەگەڵ ئەمریكا. لە چەند مانگی رابردوودا پەیوەندییەكانی واشنتۆن‌و پەكین ئاڵۆزی زۆری بەخۆوە بینیوە، لەوانە ئاشكراكردنی باڵۆنە سیخوڕییەكەی چین لە ئاسمانی ئەمریكا‌و خستنەخوارەوەی، هەڵوەشاندنەوەی گەشتەكەی ئەنتۆنی بلینكن وەزیری دەرەوەی ئەمریكا بۆ پەكین كە بڕیاربوو تێیدا هەردوو وڵات پەیوەندییەكانیان ئاسایی بكەنەوە. ئەمانە لەپاڵ دانیشتنەكانی لیژنەی تایبەتی ئەنجومەنی نوێنەرانی ئەمریكا بۆ گفتوگۆكردن لەبارەی هەڕەشەكانی چین لەناوچەكانی هەژموونی ئەمریكادا لەسەرتاسەری جیهان، ئەمە  سەرباری ئاڵۆزی كۆنی نێوان هەردوو وڵات سەبارەت بە تایوان‌و پاڵپشتییە سیاسی‌و سەربازییەكانی ئەمریكا بۆ تایوان.  هەروەك ئەمریكا رێككەوتنێكی ئەمنیشی لەگەڵ فلیپین ئیمزا كردووە‌و بەپێی ئەم رێككەوتنە كەشتیگەلی ئەمریكا دەتوانێت بەندەرەكانی فلیپین بەكاربهێنێت، ئیدارەی جۆ بایدن هەناردەكردنی تەكنەلۆژیای پێشكەوتووی بۆ چین بەرتەسككردوەتەوە لەنمونەی قەدەغەكردنی مامەڵەكردن لەگەڵ گەورە كۆمپانیا چینییەكانی بواری تەكنەلۆژیا (كۆمپانیای هواوی).  هەروەك ئیدارەی بایدن هەڕەشەی سەپاندنی سزا بەسەر چیندا دەكات ئەگەر ئەو راپۆرتانەی راست بن كە باسلەوە دەكەن پەكین دەیەوێت چەك بە روسیا بدات بۆ شەڕەكەی دژی ئۆكراینا، هەواڵگری ئەمریكا پێشبینی ئەوەی كردووە (شی جین بینگ) سەرۆكی چین دەیەوێت بەمزوانە سەردانی روسیا بكات‌و ڤلادیمیر پۆتین ببینێت.  لەبارەی بڵاوبونەوەی پەتای ڤایرۆسی كۆرۆناشەوە، ئەمریكا‌و چین ناكۆكن، دواین راپۆرتەكانی ئەمریكا باسلەوە دەكەن كارگەكانی چین هۆكاری بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی (كۆڤید-19) بوون نەك بازاڕەكانی ئاژەڵی زیندوو، لەبەرەنجامی ئەم راپۆرتانەدا ئەندامانی كۆنگرێسی ئەمریكا داوا دەكەن لێپێچینەوە لە چین بكرێت. 

(درەو):  بۆ مانگی رەمەزانی ئەمساڵ، درێژترین ماوەی رۆژووگرتن لە (گرینلاند) دەبێت كە نزیكەی (20) كاتژمێرە، كورتترین رۆژووگرتنیش لە جۆهانسبێرگی باشوری ئەفریقایە كە 11  بۆ 12 كاتژمێرە، ماوەی رۆژووگرتنی ئەمساڵ لە عێراق نزیكەی 15 كاتژمێرەو بەهۆی نزیكبوونەوە لە وەرزی هاوین، لە عێراق هەموو رۆژێكی رەمەزان چەند خولەكێك ماوەی رۆژووگرتن درێژدەبێتەوە.  پێشبینی دەكرێت یەكەمین رۆژی مانگی پیرۆزی رەمەزانی ئەمساڵ بكەوێتە رۆژی (پێنج شەممە 23)ی ئەم مانگەوە‌و 29 رۆژ بخایەنێت، جەژنی رەمەزان دەكەوێتە رۆژی 21ی نیسانی داهاتووەوە.  تێكڕای كاتەكانی رۆژووگرتن لە رەمەزاندا بە تێكڕا، موسوڵمانان لە وڵاتانی ئەم ناوچەیە رۆژانە نزیكەی (15) كاتژمێر بەرۆژوو دەبن، بەڵام كاتژمێرەكانی رۆژووگرتن لە وڵاتێكەوە بۆ وڵاتێكی تر گۆڕانكاری بەسەردا دێت بەگوێرەی هەڵكەوتەی هەر وڵاتێك‌و پێگەكەی لەسەر هێڵی ئیستوا.  تەنانەت لەناو هەر وڵاتێكیشدا كاتەكانی رۆووگرتن جیاوازە، بەتایبەتیش لەو وڵاتانەی كە روبەرێكی بەرفراوانیان هەیە.  كاتەكانی رۆژووگرتن لە سەرەتای مانگی رەمەزانەوە بۆ كۆتایی گۆڕانكاری بەسەردا دێت، بەهۆی نزیكبونەوەمان لە وەرزی هاوین كاتەكانی رۆژ درێژ دەبێتەوە، رۆژووی مانگی رەمەزانی ئەمساڵ هەر رۆژێك چەند خولەكێك زیاتر دەبێت.  كاتەكانی رۆژووگرتن لە وڵاتانی ناوچەكە بۆ رەمەزانی ئەمساڵ، لەسەر ئاستی وڵاتانی ناوچەكە، جزر قومر یان وڵاتی (كۆمۆری) كەمترین كاتی بەرۆژووبوون بەخۆوە دەبینێت‌و موسوڵمانانی ئەو وڵاتە رۆژانە نزیكەی (12 كاتژمێرو 37 خولەك) بەرۆژوو دەبن.  درێژترین ماوەی بەرۆژووبوونیش لە وڵاتی جەزائیرو تونس دەبێت كە رۆژانە دەگاتە نزیكەی (15 كاتژمێرو 45 خولەك).  وڵاتانی تری ناوچەكە بە تێكڕا ماوەی رۆژووگرتن تێیاندا رۆژانە دەگاتە نزیكەی (15) كاتژمێر، بەمشێوەیە:  •    جزر قومر: نزیكەی 12 كاتژمێرو 37 خولەك •    سۆماڵ: نزیكەی 13 كاتژمێرو 27 خولەك •    یەمەن: نزیكەی 14 كاتژمێرو 7 خولەك •    سودان: نزیكەی 14 كاتژمێرو 8 خولەك •    مۆریتانیا: نزیكەی 14 كاتژمێرو 15 خولەك •    قەتەر: نزیكەی 14 كاتژمێرو 15 خولەك •    سوریا: نزیكەی 14 كاتژمێرو 30 خولەك •    فەلەستین: نزیكەی 14 كاتژمێرو 30 خولەك •    ئوردن: نزیكەی 14 كاتژمێرو 30 خولەك •    لوبنان: نزیكەی 14 كاتژمێرو 30 خولەك •    كوەیت: نزیكەی 14 كاتژمێرو 30 خولەك •    عومان: نزیكەی 14 كاتژمێرو 37 خولەك •    سعودیە: نزیكەی 14 كاتژمێرو 41 خولەك •    ئیمارات: نزیكەی 14 كاتژمێرو 41 خولەك •    بەحرەین: نزیكەی 14 كاتژمێرو 49 خولەك •    عێراق: نزیكەی 15 كاتژمێر •    میسر: نزیكەی 15 كاتژمێر •    مەغریب: نزیكەی 15 كاتژمێر‌و 25 خولەك •    لیبیا: نزیكەی 15 كاتژمێرو 30 خولەك •    جەزائیر: نزیكەی 15 كاتژمێرو 45 خولەك •    تونس: نزیكەی 15 كاتژمێرو 45 خولەك ماوەی بەرۆژووبوون لە چەند وڵاتیكی تر:  •    مالیزیا: نزیكەی 13 كاتژمێر •    سەنگاپورە: نزیكەی 13 كاتژمێرو 30 خولەك •    سەنیگال: نزیكەی 13 كاتژمێرو 30 خولەك •    توركیا: نزیكەی 13 كاتژمێرو 30 خولەك •    ئیندۆنیزیا: نزیكەی 13 كاتژمێرو 30 خولەك •    هیندستان: نزیكەی 15 كاتژمێر •    پاكستان: نزیكەی 16 كاتژمێر •    ئێران: نزیكەی 16 كاتژمێر •    ئەفغانستان: نزیكەی 16 كاتژمێرو 30 خولەك درێژترین ماوەی بەرۆژووبوون ! ئەو موسوڵمانانەی لەم شارانە دەژین درێژترین ماوەی بەرۆژووبوونیان هەیە:  •    گرینلاند: نزیكەی 20 كاتژمێر •    وارسۆ (پۆلەندا): نزیكەی 18 كاتژمێرو 30 خولەك •    مۆسكۆ (روسیا): نزیكەی 18 كاتژمێرو 29 خولەك •    دانیمارك: نزیكەی 18 كاتژمێرو 26 خولەك •    لەندەن (بەریتانیا): نزیكەی 17 كاتژمێر •    پاریس (فەرەنسا): نزیكەی 17 كاتژمێر •    ئۆتاوا (كەنەدا): نزیكەی 16 كاتژمێر •    ئیسپانیا: نزیكەی 15 كاتژمێرو 30 خولەك •    ئیتالیا: نزیكەی 15 كاتژمێر هەندێك شاری تر ماوەی رۆژووگرتن تێیاندا بۆ رەمەزانی ئەمساڵ لەنێوان (15 بۆ 16) كاتژمێر دەبێت لە رۆژێكدا لەوانە شاری (لشبۆنە)ی پرتوگال‌و (پەكین)ی چین‌و (واشنتۆن)ی ئەمریكا‌و (پیۆنگ یانگ)ی كۆریای باكور.  كورتترین ماوەی رۆژووگرتن كورتترین ماوەی رۆژووگرتن بۆ رەمەزانی ئەمساڵ لەم وڵاتانەدا دەبێت:  •    جۆهانسبێرگ (باشوری ئەفریقا): 11 بۆ 12 كاتژمێر •    بۆینس ئایرس (ئەرژەنتین): 11 بۆ 12 كاتژمێر •    كیپ تاون (باشوری ئەفریقا): 11 بۆ 12 كاتژمێر •    كرایست چێرچ (نیوزلەندا): 11 بۆ 12 كاتژمێر •    پاراگوای: 11 بۆ 12 كاتژمێر •    ئۆرۆگوای: 11 بۆ 12 كاتژمێر •    بەرازیلیا (بەرازیل): 12 بۆ 13 كاتژمێر •    هراری (زیمبابۆی): 12 بۆ 13 كاتژمێر  

درەو: میرال ئەكشنار, سەرۆكی پارتی"باش"ی ئۆپۆزسیۆنی توركیا, كشانەوەی خۆی لە"مێزگردی شەشقۆڵی" ڕاگەیاند, كە گەورەترین گردبونەوەی پارتە ئۆپۆزسیۆنەكانی ئەو وڵاتەیە, بەهۆی ناڕازیبونی بەكاندیدكردنی كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ بۆ ڕكابەریكردنی ئەردۆغان لەهەڵبژاردنی سەرۆكایەتیدا, ئەوە لەكاتێكدایە, پێنج پارتەكەی تری ئۆپۆزسیۆن ڕەزامەندییان پیشانداوە لەسەر ئەوەی كاندیدەكەیان, سەرۆكی پارتی گەلی كۆماری بێت. ئەمڕۆ هەینی, میرال ئەكشنار سەرۆكی پارتی "باش"ی ئۆپۆزسیۆن, كاندیدكردنی كەمال قلیچدار ئۆغلۆ سەرۆكی پارتی گەلی كۆماری وەك كاندیدی پارتە ئۆپۆزسیۆنەكان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی لەتوركیا ڕەتكردەوەو, وتی: لەئێستا بەدواوە مێزگردی شەشقۆڵی نوێنەرایەتی ئیرادەی گەل ناكات. ئەكشنار ئاماژەی بەوەدا: پارتەكەی كەوتووەتە نێوان دووبەرداشەوەو, ناچارە لەنێوان مردن و مەلاریادا یەكێكیان هەڵبژێرن. ئەكشنار, پشتیوانی خۆی و پارتەكەی بۆ كاندیدكردنی ئەكرەم ئیمام ئۆغلۆ سەرۆكی شارەوانی ئەستەنبوڵ یاخود, مەنسور یافاش سەرۆكی شارەوانی ئەنكەرە دووپاتكردەوە. وەڵامی ئۆغلۆو هەڵوێستی دوو سەرۆك شارەوانییەكە كەمال قلیچدار ئۆغلۆ سەرۆكی پارتی گەلی كۆماری, لەوەڵامێكی كورتدا بۆ ئەكشنار بەڕۆژنامەنوسانی ڕاگەیاند:"نیگەران مەبن هەموو بەردەكان لەجێگای خۆیان دادەنرێن و بەردەوامدەبین لەڕێگاكەمان".  ئەكرم ئیمام ئۆغلۆ سەرۆكی شارەوانی ئەستەنبوڵ, كە ئەكشنار داوای كاندیدكردنی دەكات لەجێی قڵیچدار ئۆغۆڵۆ, بەیانی ئەمڕۆ لەلێدوانێكدا بۆ كەناڵی"هاڵك"ی توركی, جەختیكرد كە ئەو كاندید نییە بۆ سەرۆكایەتی و, هەموو ئەندامانی پارتی گەلی كۆماری, سەرۆكی پارتەكەیان(قڵیچدار ئۆغلۆ)یان كاندیدكردووە. پێشتریش میدیاكانی توركیا ڕایگەیاند: ئیمام ئۆغلۆو یافاش سەرۆكی شارەوانی ئەنكەرە, ناوی لەنێو ئەو (11) سەرۆك شارەوانییە گەورەیەدایە, كە واژووی پشتیوانی بۆ كاندیدكردنی كەمال قلیچدار ئۆغلۆ كردووە. ئەكرەم ئیمام ئۆغلۆو مەنسور یافاش, هەردووكیان ئەندامی پارتی گەلی كۆمارین و لەچەندین بۆنەی جیاوازدا پشتیوانی خۆیان بۆ كاندیدكردنی قڵیچدار ئۆغلۆ دووپاتكردووەتەوە, پێداگری ئەكشنار لەسەر كاندیدكردنی یەكێكیان لەجێی سەرۆكی پارتەكەیان, كێشەی گەورە بۆ پارتی گەلی كۆماری و بەرەی ئۆپۆزسیۆنیش دروستدەكات. نیمچە كۆدەنگی هەیە دوێنێ‌ پێنج شەممە"مێزگردی شەشقۆڵی" كە گەورەترین گردبونەوەی پارتە ئۆپۆزسیۆنەكانی توركیایە كە دژایەتیكردنی ئەردۆغان كۆیكردوونەتەوەو پێكدێن لە:( پارتی گەلی كۆماری بەسەرۆكایەتی كەمال قلیچدار ئۆغلۆ, پارتی باش بەسەرۆكایەتی میرال ئەكشنار, پارتی دەوا بەسەرۆكایەتی عەلی باباجان , پارتی ئایندە بەسەرۆكایەتی ئەحمەد داود ئۆغلۆ, پارتی دیموكراتی بەسەرۆكایەتی گۆلتەكین ئویساڵ) كۆبوەوە, بۆ دیاریكردنی كاندیدێكی هاوبەش بۆ ڕكابەریكردنی ڕەجەب تەیب ئەردۆغان لەهەڵبژاردنی سەرۆكایەتی توركیا, كە بڕیارە ڕۆژی (14) ئایاری ئەمساڵ بەڕێوەبچێت, بەڵام بەهۆی ڕێكنەكەوتنیان, ڕاگەیاندنی ناوی كاندیدەكە بۆ رۆژی دووشممەی داهاتوو داواخرا.   بەگوێرەی میدیاكانی نزیك لەپارتی گەلی كۆماری, دواخستنی ڕاگەیاندنی ناوی كاندیدەكەی ئۆپۆزسیۆن لەسەر داوای میرال ئەكشنار بووە, كە داوای كردووە كاتی پێبدرێت بۆ ڕاوێژكردن لەگەڵ سەركردەكانی پارتەكەی, بەوپێەی ناكۆكییان هەیە لەبارەی كاندیدكردنی قلیچدار ئۆغلۆ, ئەوەش دیمەنە سیاسییەكەی تووشی شپرزەیی كرد.  لایەنەكانی ئۆپۆزسیۆنی توركیا لەبارەی كاندیدكردنی كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ بۆ ڕكابەریكردنی ئەردۆغان لەهەڵبژاردنی سەرۆكایەتی توركیا گەیشتوونەتە نیمچە كۆدەنگی, لەبەیاننامە هاوبەشەكەشیاندا دوای كۆبونەوەكەی ڕۆژی پێنج شەممە, كەلە بارەگای پارتی سەعادەت لەئەنكەرە بەڕێوەچوو, ئاماژەیان بەوەكرد كە گەیشتونەتە لێكگەیشتن لەبارەی كاندیدێكی هاوبەش و دانانی نەخشە ڕێگایەك بۆ قۆناغی ئایندە, كە ڕۆژی دووشەممەی داهاتوو (6) ئازار, لەگەڵ ناوی كاندیدەكەیان ڕایدەگەیەنن.   ئەردۆغان ئامادەیە دوابەدوای بومەلەرزەكەی توركیا, پارتەكانی ئۆپۆزسیۆنی ئەو وڵاتە داوایانكرد هەڵبژاردن دوانەخرێت و لەوادەی خۆیدا ئەنجامبدرێت, پێیانوایە زۆری زیانە گیانی و مادییەكان  و ئەو ڕەخنانەی ڕوبەڕوی حكومەتی دادو گەشەپێدان دەكرێتەوە, كاریگەری دیاری لەسەر دەنگدەران دەبێت و پارتی دادو گەشەپێدان دووچاری شكستی گەورە دەبێت. لەبەرامبەردا ڕەجەب تەیب ئەردۆغان, سەرۆك كۆماری توركیا لەتازەترین لێدوانیدا ڕاگەیاند, هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی و پەرلەمانیی لەوادەی خۆیدا بەڕێوەدەچێت. ئەوە لەكاتێكدایە, بڕیاری كۆتایی ئەنجامدانی هەڵبژاردن لەتوركیا لەدەستی لیژنەی باڵای هەڵبژاردندایە, كە چەند ڕۆژێك پێش ئێستا تیمێكی ڕەوانەی ناوچە زیانلێكەوتووەكان كردووە, بۆ ئامادەكردنی ڕاپۆرتێك لەبارەی توانای ئەنجامدانی هەڵبژاردن تیایاندا. بەپێی خەمڵاندنەكانی حكومەتی توركیا, ئەو ناوچانەی بەهۆی بولەمەرزەكانەوە زیان پێگەیشتووە, نزیكەی (8) ملیۆن دەنگدەری تیادایە, كە نزیكەی (3.5) ملیۆن هاوڵاتی لێقەوماو ناوچەكانیان جێهێشتووە,  بەتایبەت لەهەردوو ولایەتی هاتای و ئادی یامان, كە نزیكەی یەك لەسەرسێی دانیشتوانەكەی چۆڵیان كردووە. بەگوێرەی دەستوری توركیا, ناكرێت هەڵبژاردن هەڵبوەشێتەوە یاخود دوابخرێت, تەنها لەحاڵەتی جەنگدا نەبێت, ماوەی خولی سەرۆكایەتی و پەرلەمانی ئێستاش لەمانگی حوزەیراندا تەواودەبێت, بۆیە پێویستە پێش تەواوبونی, هەڵبژاردن بەڕێوەبچێت.

 درەو: ئەمڕۆ جەنگی ئۆكرانیا پێدەنێتە ساڵی دووهەمییەوە, هێشتا دیارترین ڕوداوی سەر گۆڕەپانی جیهانە, لەگەڵ ئەوەی لەڕوكەشدا جەنگی نێوان دوو وڵاتە, بەڵام لەجەوهەرو كاریگەریشدا جەنگێكی كەونییە بەهەموو پێوەرێك, ئەم جەنگە سەرلەنوێ‌ وێنەی ئابوری جیهانی كێشایەوە, ئاڵوگۆڕی گەورەی بەسەر هێڵەكانی گواستنەوەی وزەدا هێنا, ستایلی ژیانی ملیۆنەها مرۆڤی لەسەر ئەم هەسارەیە گۆڕی, قەیرانی هەژاری و برسێتی قوڵتركردەوە. بەیانی ڕۆژی (24)ی شوباتی ساڵی (2022), ڤلادیمێر پۆتین سەرۆكی ڕوسیا لەپەیامێكی تەلەفیزیۆنیدا دەستپێكردنی "پرۆسەی سەربازی تایبەت"ی بۆ سەر ئۆكرانیا ڕاگەیاند, لەژێر ناوی داماڵینی چەكی ئۆكرانیاو لەناوبردنی نازییەت و, بەرگریكردن لەهەردوو كۆماری لۆهانسك و دۆنیتسكی جوداخواز لەخۆرهەڵاتی ئۆكرانیا, كە بەگەورەترین هێرشی سەربازی دادەنرێت لەدوای كۆتایهاتنی جەنگی جیهانی دووەمەوە.  مۆسكۆ پێشبینی دەكرد جەنگێكی خێراو كتوپڕبێت و, بەزوویی بتوانێت كۆنتڕۆڵی كیێڤی پایتەختی ئۆكرانیا بكات و مەرجەكانی بسەپێنێت,  بەڵام ئەوەی بۆ پۆتین و جیهانیش جێی سەرسوڕمان بوو,  ئەو بەرگرییە بەهێزو بێوێنەیە بوو كە ئۆكرانییەكان كردیان لەپایتەختەكەیان.  لەڕۆژانی سەرەتای جەنگدا, سوپای ڕوسیا توانی چەند ناوچەیەكی گرنگ لەباشوری ئۆكرانیا داگیربكات, لەباكوریشەوە لەسنورەكانی بیلاڕوسیای هاوپەیمانییەوە, بەرەو كیێڤ پێشڕەوی كردو توانی چەند ناوچەیەك لەدەوروبەری پایتەخت داگیربكات, بەڵام  لەسەرەتای مانگی نیساندا ناچاربوو سوپاكەی بەرەو خۆرهەڵات بكشێنێتەوە. سەدان هەزار قوربانی و ملیۆنان ئاوارە ماوەی چەند مانگێكە, مۆسكۆ و كیێڤ هیچ زانیارییەكیان لەبارەی زیانە گیانییەكانی ئەو جەنگە بڵاونەكردووتەوە, بەڵام بەپێی خەمڵاندنەكانی سەرۆكی ئەركانی سوپای نەرویج, لەماوەی یەك ساڵی جەنگدا (180) هەزار سەربازی سوپای ڕوسیاو (100) هەزار سەربازی ئۆكرانیا كوژراون و برینداربوون, وێڕای كوژرانی (30) هەزار هاوڵاتی مەدەنی. ڤلادیمێر پۆتین, لەتازەترین لێدوانیدا بەبۆنەی ڕۆژی بەرگریكاران لەنیشتمان, قسەی لەسەر جبخانەی ئەتۆمی وڵاتەكەی و پلانەكانی مۆسكۆ كرد, بۆ بەرەوپێشبردنی پیشەسازی چەك بەشێوەیەكی گشتی. پۆتین وتی: بایەخی زیاتر دەدەین بە سێكوچكەی ئەتۆمی, وەك ئاماژەیەك بۆ بەكارهێنانی چەكی ئەتۆم لەوشكانی و لەناو دەریا لەڕێی كەشتی و لەئاسمان لەڕێی فرۆكەوە. لەدوای سەرهەڵدانی جەنگی ڕوسیاو ئۆكرانیاوە بەكارهێنانی چەكی ئەتۆمی لەلایەن مۆسكۆوە بووەتە مەترسییەكی جیهانی, لەگەڵ ئەوەی ڕوسیا لەچەندین بۆنەی جیاوازدا ئەو چەكەی وەك ئامرازێكی بەرگری پێناسەكردووە نەك دەستپێشخەربێت لەبەركارهێنانی, بەڵام زۆرێك لەناوەندە جیهانییەكان مەترسی ئەوە ناشارنەوە ئەگەر ڕوسیا لەم جەنگەدا شكست بهێنێت, دورنییە وەك دواین بژاردە پەنابەرێتە بەر بەكارهێنانی چەكی ئەتۆمی بۆ تۆڵكردنەوە لەئۆكرانیاو خۆرئاواش, كە بەچەك و جبەخانە هاوكاری كیێڤ دەكەن دژی مۆسكۆ. جەنگی ئۆكرانیا بووە هۆی سەرهەڵدانی شەپۆلێكی كۆچی بەكۆمەڵی بێوێنە لەئەوروپا لەدوای جەنگی جیهانی دووەمەوە, بەگوێرەی زانیارییەكانی كۆمیسیۆنی كاروباری پەنابەرانی سەر بەنەتەوەیەكگرتووەكان, زیاتر لە (8)ملیۆن كەس لەئۆكرانیا هەڵاتوون, بەتەنها پۆلندا(1) ملیۆن و (500) هەزار پەنابەری لەخۆگرتووە, ملیۆنەها هاوڵاتی كە زۆرینەیان دانیشتونی ناوچەكانی خۆرهەڵات و باشوری ئۆكرانیان ناچار بوون ماڵ و حاڵی خۆیان بەجێبهێڵن. قەیرانی هەژاری و برسێتی قوڵتر كردەوە  دوای تێپەڕبونی سالێك لەجەنگ , قەیرانی ئۆكرانیا سەرلەنوێ‌ وێنەی ئابوری جیهان كێشایەوە, نەخشەی ئابوری جیهان گۆڕدرا, هێڵەكانی گواستنەوەی وزە ئاڵوگۆڕی بنەڕەتی بەسەردا هات, لێكەوتەكانی  لەسەر ئابوری جیهان كارەستاویبون, شەپۆلێكی هەڵاوسانی بێوێنەی لەئابورییەكاندا دروستكردو هەندێكی نزیك كردەوە لەلێواری داڕمان, نرخی وزەو كەرەستە خۆراكییان ژمارەی پێوانییان تۆماركرد, ستایلی ژیانی ملیۆنەها مرۆڤ لەسەر ئەم هەسارەیە گۆڕی, قەیرانی هەژاری و برسێتی لەجیهان قوڵتركردەوە. بەپێی تازەترین لێكۆڵینەوە كە پەیمانگای ئابوری ئەەڵمانیا(IW) بڵاویكردووەتەوە, جەنگی ئۆكرانیا لەساڵی (2022)دا, (1)تریلیۆن و(300)ملیار دۆلار زیانی بە ئابوری جیهان گەیاندووە, پێشبینیشیكردووە, زیانەكانی ئەو جەنگە لەسەر ئابوری جیهان لەم ساڵدا(1) تریلیۆن دۆلار بێت.   پێشبینی دەكرێت لێكەوتەكانی جەنگی ئۆكرانیا تاساڵانێكی دورودرێژە بە ئابوری جیهانەوە دیاربێت, بەتایبەت بەهۆی ئەو سزا ئابورییە زۆرەی كە خۆرئاوا بەسەر ڕوسیادا سەپاندویەتی و ژمارەكەی گەیشتووەتە (6) هەزار سزاو, زۆرینەی كەرتە جیاوازەكانی ئەو وڵاتەی گرتووەتەوە, وێڕای كۆچی بەكۆمەڵی كۆمپانیا جیهانییەكان لەمۆسكۆ, كە دابینكارێكی سەرەكی وەزەی جیهانەو, دووەم گەورە بەرهەمهێنەری وەزەیە لەڕێكخراوی ئۆپێك.  پرۆسەی ئاوەدانكردنەوەی ئۆكرانیاش بەشێكی ترە لەو بارگرانییانەی كەدوای كۆتایهاتنی جەنگ سەرهەڵدەدات, بەوتەی دینیس شمیگال سەرۆك وەزیرانی ئۆكرانیا, تێچوی ئاوەدانكردنەوەی وڵاتەكەی بە (700) ملیار دۆلار دەخەمڵێنرێت. شمیگال, لەچاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ ئاژانسی بلۆمبێرگی ئەمریكی ڕایگەیاندووە: بەپێی خەمڵاندنی ئانا بیرد جێگری سەرۆكی بانكی نێودەوڵەتی, ئەو زیانانەی بە ئۆكرانیا گەیشتووە بە نزیكەی (700) ملیار دۆلار دەخەمڵێنرێت. ڕونیشككردووەتەوە, خەمڵاندنەكانی بانكی نێودەوڵەتی لەخەمڵاندنەكانی كیێڤەوە نزیكە, كە پێشتر ڕایانگەیاندووە, وڵاتەكەیان پێویستی بە (750) ملیۆن دۆلارە بۆ سەرلەنوێ‌ ئاوەدانكردنەوە. سەرچاوە: ئاژانسەكان

 وەرگێرانی: ئەنوەرکەریم    پێش هەڵگیرسانی جەنگ و تا سەرەتاکانی دەستپێکی پەلاماردانی ئۆکرانیا لە لایەن رووسیاوە. پوتین بەڕادەیەکی زۆر پێی وابوو بەهۆی ئەو توانا گشتییەی روسیا لە ووزەدا هەیەتی. دەتوانێت ئابوری جیهان بە بارمتە بگرێت. هەر بۆیە لە هاوینی ساڵی پاردا گازی لە ئەوروپا بڕی، چاوەڕوانبوو کە ئەوروپییەکان لەسەرمای زستاندا هەڵبلەرزێن و گەلەکانیان لەسەرکردەکانیان هەڵبگەڕینەوە تا بەردەوامنەبن لە یارمەتیەکانیان بۆ ئۆکرانیا. لەسەرەتاوە هەرەشەکان بەهێزبوون لەسەر ئەوروپا، چونکە لە ساڵی 2021دا (83%)ی گازی ڕووسیا هەناردەی ئەوروپا دەکرا. کە ڕووسیا رۆژانە زیاتر لە (7 ملیۆن) بەرمیل نەوت و (200 ملیار) مەتر سێجا گازی لە ساڵەکەدا لە رێگەی بۆرییەوە هەناردەی ئەوروپا کردبوو، ئەمەش داهاتی نیوەی ووڵاتی پێکدە‌‌هێنا، دوای ئەوە هەناردەی شتومەکی ڕوسی کە دەورێکی کاریگەری هەبوو لە زنجیرەی خستنەڕوودا.  هاوکات ئەوروپا بۆ پڕکردنەوەی پێداویستی لە غازی سروشتی بە ڕێژەی (46%) پشتی بەستبوو بە هاوردەی گازی ڕووسیا. لەگەڵ ئەوەشدا بە رادەیەکی زۆر ئەوروپا پشتی بەستبوو بە بەرهەمی (ئاسن و سەمادی کیمیاوی) رووسی، ئێستا ساڵێک تێدەپەڕێت بەسەر بەردەوامی جەنگدا، وا دەردەکەوێت کە ڕووسیا لەڕووی ئابورییەوە بەتەواوی جێگاکەی پڕکراوەتەوە لە بازاڕی جیهانیدا.    ئێستا قوربانی گازی ڕووسیا تەنها پوتین خۆیەتی، ئەو هیوایەی کە پوتین بە گازە سروشتیەکەی هەیبوو بوونی نیە، نە جیهان و نە ئەوروپا چیتر پێویستیان پێی نیە.  دوور لە ڕەقبونەوەی ئەوروپیەکان، ئەوروپا توانی بەزوترین کات دابینکردنی پێویستی خۆی لە گازی سروشتی پڕ بکاتەوە بەهۆی خستنەڕوی زیاتری گازی سروشتی جیهان، ئەمەش بە هۆی خستەڕووی (55 ملیار مەتر سێجا) گازی سروشتی لە ساڵی (2022)دا لە لەلایەن ئەمریکاوە، کە ئەم ژمارەیە دوو هێندەی پێش دەستپێكردنی شەری ئۆکرانیایە، وە دوو هیندە زیاترکردنی ووزە نوێیە پاکەکان و هێزی ئەتۆمی و خەڵوزەوە، ئەمانە وایانکرد کە پشتبەستن بە ڕووسیا کەمبکرێتەوە لە لایەن ئەوروپاوە. ئیستا ئەوروپا گازی سروشتی زیاتر دەکڕی وەک لەوەی کە پێشتر لە ڕووسیای ئەکڕی. زستانە گەرمەکەی ئەوروپا ئەو سیناریۆ خراپەی کە پوتین ئاواتی بۆ دەخواست شكستپێهێنا، ئێستا کۆگاکانی ئەوروپا زۆر بەکەمی بەکارهێنراوە و ئەتوانریت بەکاربهێنرێت بۆ زستانی داهاتوو،. لە مانگی کانوونی دووەمی ئەمساڵدا کۆگاکانی ئەڵمانیا بە ڕیژەی (91%) پڕبوو بەراورد بەساڵی 2022، کەواتە بۆ ساڵی 2023 ئە ڵمانیا پێویستی بە کڕینی کەمتری گاز هەیە، ئێستا دڵنیایی تەواوی ئەورپیەکان هەیە بەلایەنی کەمەوە هەتا ساڵی 2024، ئەمەش یارمەتی ئەوروپا ئەدات کە جێگرەوەی تەواوی گازی ڕووسی بگرنەوە. ئیتر ئەو ڕۆژە كۆتایی هات، کە ڕوسیا بتوانێت بە ئارەزاوی خۆی ئەوروپا بگوشێت. جگە لەوەی کە ئیتر ئەوروپا کەمتر پێویستی بە گازی سروشتی دەبێت.  چین لە تەوەری گازی سروشتی جیهانی دور کەوتۆتەوە زیاتر پشت بە سەرچاوەکانی ناوخۆی خۆی دەبەستێت، بۆیە سەیر نیە کە نرخی غاز لە داهاتوودا هەرزانتر بێت لە پێش دەستپێکردنەکەی شەری ئۆکرانیا. پوتین ئێستا هیچی بەدەستەوە نەماوە کە بتوانێت کاریگەری غازی هەبێت بۆ بەکاربەران لە ئەوروپادا، ئەو کەرەسە خاوانەی کە لە ڕوسیادا هەیە کاریگەری گەورەی نابێت لەسەر ئەوروپادا، پوتین هیچ قازانجێکی لە گازی سروشتی دەستناکەوێت ئەو (150) ملیار مەتر سێجایەی کە بە بۆری هەناردەی ئەوروپا دەکرا، پڕکراوەتەوە بە (16) ملیار مەتر سێجا بۆ چین ئەڕوات، ئەمەش داهاتێکی زۆر کەمە بۆ ڕوسیا، ئەگەر بەراورد بکرێت بە بازاڕی جیهان بۆ گازی سروشتی، هیچ بازاڕێک نیە بۆ ڕوسیا کە بتوانێت جێگای گازی ئەوروپا بگرێتەوە، نەبوونی بۆری گازی سروشتی گواستنەوە بۆ چین کە چەندین ساڵی ئەوێت بۆ دروستکردن. هەروەها چین بە باشی ئەزانێت کە سەرچاوەکانی وزەی لە چەند شوێنێکەوە دابینبکات، بە هۆی سزاکانەوە ڕوسیا ناتوانیت تەکنلۆژیای پێویست دابین بکات بۆ گۆڕینی شێوەی هەناردەی گازە سروشتیەکەی.  ئەو چەکی نەوتەی کە بەدەست پوتینەوە بوو ڕۆیشت و کاریگەری نەما، ئەو کاتەی بازاڕ ترسیان هەبوو لەوەی پوتین هەناردەی بوەستێنێت، نرخی نەوت بە رێژەی (40%) بەرز بووە لە ماوەی 2 هەفتەدا، بەڵام کاتێک وڵاتانی (G7) بە نرخدانان لەسەر نەوتی ڕوسیا، پوتین وەڵامەکەی ئەوە بوو کە نەوت بەو وڵاتانە نافرۆشێت کە نرخیان داناوە لە سەر نەوتی ڕووسی، لەو کاتەوە نرخی نەوت دابەزییەوە، ئەمەش دەرکەوت کە بازاڕی نەوت پشتنابەستێت بە نەوتی ڕوسیا، بازاڕی نەوت لە بەرژەوەندی لە کڕیاردایە  نەک لە فرۆشیاری نەوت، بەهۆی زیادبوونی بەرهەمەوە کە بتوانێت جێگرەوەی نەوتی ڕوسیا بێت، هەر بۆیە وەزیری نەوتی ڕوسی لە مانگی دیسەمبەری (2022) ووتی؛ "ڕوسیا ئامەدەیە بەرهەم کەمبکاتەوە بە بڕی (700 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا"، نرخی نەوت ئێستا کەمترە لە پێش دەستپێکردنی شەرەکەوە بەرهەمی نەوت بە بری (4 ملیۆن) بەرمیل ڕۆژانە زیادیکردوە لە لایەن (ئەمریکا، کەنەدا، فەنزوێلا و بەرازیل)ەوە، چاوەڕوان دەکرێت ئەمساڵ بەرهەمی نەوت زیاتریش بێت. هەموو کەمکردنەوەیەکی بەرهەمی نەوت لە ڕوسیاوە لە ماوەی هەفتەیەکدا جێگرەوەی بۆ پەیدائەبێت، ئیتر پوتین ناتوانێت زۆر لە سعودیەی عەرەبی و ئۆپێک پڵاس بکات بەرهەم بە ڕیژەیەکی زۆر دابەزێنێت، وەک ئەوەی کە لە مانگی ئۆکتۆبەری ڕابردوودا کردیان.  بە هۆی ئەوەی ئەمریکا گرێبەستێکی گەورەی چەکی سعوودیەی ڕاگرتوەو ناهێڵیت تەکنەلۆژیای تازە بڕوات بۆ سعودیە بەهۆی کرژی پەیوەندی نێوان سعودییەو ئەمریکا. ئاواتە بەرزەکانی پوتین بوون بە هەڵم لەدوای دانانی نرخەوە لەسەر نەوتی ڕوسی، ئێستا پوتین بژاردەکەی کراوەیە بەئارەزای خۆی دەتوانێت بەرهەمی نەوت بوەستێنێت یان بەو نرخە بیفرۆشێت، چین و هیندستان بەبێ ئەوەی بەشداری بکەن لە نرخی دانراودا لەسەر نەوتی ڕوسی خۆیان داوای زۆرترین داشکاندن ئەکەن بە ڕیژەی (50%) و هیندستان ڕیژەی کڕێنی نەوتی ڕووسی بە (33) جار بەرزکردۆتەوە بەروارد بە پێش دەسپێکردنی شەرەکە.  ڕوسیا قازانجەکەی زۆر کەمە چونکە تێچووی بەرمیلێک نەوت (44) دۆلار ئەکەوێت لەسەر ڕووسیا، بەڵام ئەگەر پوتین بەرهەمی نەوتی کەمبکاتەوە ئەو کاتە بەتەواوی پشکی لە بازاڕیی نەوتدا کەم ئەبێتەوە، ئەمە لە کاتێکدایە خۆی زۆر پێویستی بە پارەی نەختی هەیە، کەئەمەش داهاتی ووڵات کەمدەکاتەوە.  کارتەکانی تری پوتین هەموویان سووتان وەک خۆراک کە ویستی وەک چەک بەکاری بهێنێت. تەنانەت دۆستەکانی کە بە ڕوکەش دۆستی بوون پشتیان تێکرد، ئەو کەرەسە خاوانەی کە زۆر دەمێکە روسیا کۆنتڕۆڵی بازاڕی پێکردووە وەک (نیکڵ، پالادێۆم و تیتانێۆم)، ئەم کانە کانزایانە زۆر زۆرن لە ئەمریکای باکورو ئەمریکای خوارو و ئەفریقا. کەرتی تایبەت  دەستیانکردوە بەو کانانەی کە هەتا ئیستا هەر دەستیان تیوە نەدرابوو،  هەروەها کانزای گرنگی وەک  (نیکڵ و کۆبڵات) بەرهەمی ئەم کانە کانزایانە لە دوو ساڵی داهاتوودا زۆر زیاتر ئەبێت بۆ ئەوەی جێگای بەرهەمی ڕوسیا بگرێتەوە بەشێوەیەکی هەمیشەیی.  خوێندنەوە هەڵەکەی پوتین وەک خوێندنەوە هەڵەکەی بۆ ئابوری ڕوسیا ئەمەشی چووە سەر لیستەکە، کە پێی وابوو خەڵكی ئۆکرانیا پشتیوانی ڕوسیا دەکەن و ئەو یەکێتیەی کە لەدەوری ئۆکرانیا کۆبووەوە هەڵدەوەشێتەوە.  دیارە ئەم هەموو خوێندنەوە هەڵەیەی پوتین ، کاریگەریەکەی لە دەستدانی گیانی هەزاران کەس بوە، هاوکات ڕێرەوی بازرگانی گۆڕی، ڕێرەوی خستنەڕووی کەرەسە خاوەکانی گۆڕی و کاریگەری لەسەر گیرفانی هەموو هاوڵاتیەک بەجێهێشت لە جیهاندا و بۆ دۆزینەوەی چارەسەریش ماوەیەکی زۆری پێدەچێت.  ئەوەی گرنگە ئێستا پوتین جارێكی تر لە دۆخێکدا نابێت کە بتوانێت کێشەو بەربەست بۆ ئابوری جیهان دروستبکات. لە بەرئەوەی بۆ هەمیشە پێگەی دەستە بەهێزەکەی روسیای لە ووزەدا لاوازکرد بۆ جارێکی تر ووزەو کەرەسە خاوەکانی ڕووسیا لە پشتی نۆژەنکردنەوەیە. شەڕ بەردەوامە لە ڕوسیا تا ئێستا بەڵام لە ڕوی سەرکەوتنەوە لە ئابوریدا بینین بەدیدەکرێت بەرامبەر ڕوسیا.  The World Economy No Longer Needs Russia https://foreignpolicy.com/2023/01/19/russia-ukraine-economy-europe-energy/  

(درەو):  بومەلەرزە یەكێكە لە وێرانكەرترین كارەساتە سروشتییەكان كە دەكرێت لە هەركاتێكدا لە هەر ناوچەیەكی جیهان بدات.  ئەمە لە دەردانی وزەی هەڵگیراوی ناو توێكڵی زەوییەوە دروست دەبێت‌و دەبێتەهۆی دروستبوونی شەپۆلی بومەلەرزەو دەكرێت وێرانكاری‌و زیانی گیانی گەورەی لێبكەوێتەوە.  مرۆڤ هەزاران ساڵە ئاگاداری لەبارەی بومەلەرزەوە هەبووە‌و بەڵگەی شوێنەواری بومەلەرزە لە شارستانیە كۆنەكانی وەكو بابلییەكان‌و میسرییەكان‌و یۆنانییەكان‌و رۆمانییەكاندا دۆزراوەتەوە.  بۆ نموونە، یەكەمین بومەلەرزەی تۆماركراو لە مێژووی مرۆڤایەتیدا لە ساڵی (1831)ی پێش زایندا لە شاری (ئۆروك)ی وڵاتی كۆنی نێوان دوو رووبارەكە (واتە میزۆپۆتامیا- عێراقی ئێستا) رویداوە، یۆنانییەكان تێگەیشتنێكی دەوڵەمەندیان لەبارەی بومەلەرزەوە هەبووە‌و خوداوەندی بومەلەرزەیان هەبووە كە ناوی "پۆسیدۆن" بووە‌و باوەڕیان وابووە ئەو خوداوەندە هۆكاری روودانی بومەلەرزەیە‌و كاتێك سێ چنگاڵەكەی بەزەویدا دەكێشێت، بومەلەرزە دروست دەبێت.  پۆسیدۆن.. خوداوه‌ندی بومه‌له‌رزه لای بۆنانییه‌ كۆنه‌كان هەندێك لە بەهێزترین بومەلەرزەكانی مێژوو بونەتە هۆی وێرانبوونی گەورە‌و زیانی گیانیی، ئەمەش كاریگەریی بەردەوامی لەسەر كۆمەڵگە زیانلێكەوتووەكان بەجێهێشتووە.  ئەمانە وێرانكەرترین بومەلەرزەكانن لە مێژوودا:  بومەلەرزەی (كریت) لە ساڵی 356 ئەم بومەلەرزە لە دورگەی (كریت) لە دەریای ناوەڕاست (سەربە یۆنانی ئێستا) روویداوە، گوڕەكەی بەنزیكەی (8.0) پلە مەزەندە دەكرێت، بوتە هۆی دروستبوونی تسۆنامییەكی گەورەو دورگەكەی وێران كردووە‌و زۆربەی ژێرخانی دورگەكەی لەناوبردووە‌و هەزاران كەسی كوشتووە.  بومەلەرزەی (ئەنتاكیا) لە ساڵی 526 ئەم بومەلەرزەیە لە شاری ئەنتاكیای توركیای هاوچەرخی داوە، توندترین بومەلەرزەكانی مێژووی دێرینە، بەپێی خەمڵاندنەكان گوڕەكەی گەیشتوەتە نزیكەی (7.0) پلە‌و پێدەچێت بووبێتە هۆی كوژرانی زیاتر لە (250 هەزار) كەس.  بومەلەرزەی دامغان لە ساڵی 856 ئەم بومەلەرزە لە شاری (دامغان)ی ئێرانی هاوچەرخدا روویداوە، بەگوێرەی خەمڵاندنەكان، گوڕی ئەم بومەلەرزە گەیشتوەتە نزیكەی (8.0) پلە‌و پێشبینی دەكرێت زیاتر لە (200 هەزار) كەسی كوشتبێت‌و زیانی گەورەی بە شارەكە گەیاندبێت، زۆرێك لە خانووەكانی وێران كردبێت‌و بەدوایدا ئاگركەوتوەتەوە‌و بەمەش ژمارەی قوربانییەكان زیادی كردووە.  بومەلەرزەی (ئیریان جایا) لە ساڵی 793 ئەم بومەلەرزە لە دورگەی (ئیریان جایا) رویداوە، كە ئێستا بەشێكە لە ئیندۆنیزیا، مەزەندە دەكرێت گوڕەكەی نزیكەی (8.0) پلە بووبێت، بووەتە هۆی دروسبوونی تسۆنامییەكی گەورە‌و كەناراوەكانی راماڵیوە، پێشبینی دەكرێت هەزاران كەسی كوشتبێت.  بومەلەرزەی (دۆڵی ئوردن) لە ساڵی 1033 ئەم بومەلەرزە روبەڕێكی بەرفراوانی وڵاتی شامی وێران كرد، مەزەندە دەكرێت گوڕەكەی لەنێوان (6.7)‌و (7.1) پلە بووبێت، بوەتە هۆی مردنی لانی كەم (70 هەزار) كەس‌و شارەكانی (نابلس، ئەریحا، خەلیل، تەبریا، عەسقەلان‌و عەكا)ی وێران كردووە.  بومەلەرزەی حەلەب لە ساڵی 1138 ئەم بومەلەرزە لە شاری حەلەب لە سوریای هاوچەرخدا روویداوە، مەزەندە دەكرێت گوڕەكەی نزیكەی (7.5) پلە بوبێت بە پێوەری رێختەر. زیانێكی زۆری لێكەوتووتەوە‌و پێشبینی دەكرێت زیاتر لە (230 هەزار) كەسی كوشتبێت، بەیەكێك لە كوشندەترین بومەلەرزەكانی مێژوو دادەنرێت.  بومەلەرزەی هۆنشۆ لە ساڵی 1185 ئەم بومەلەرزە لە ناوچەی (هۆنشۆ)ی ژاپۆن رویداوە، یەكێكە لە كوشندەترین بومەلەرزەكان لە مێژووی ژاپۆندا. مەزەندە دەكرێت گوڕەكەی نزیكەی (8.0) پەلە بووبێت، پێشبینی دەكرێت زیاتر لە (30 هەزار) كەسی كوشتبێت، بومەلەرزەكە زیانێكی زۆری بە ناوچەكە گەیاندووە‌و زۆرێك لە خانوەكانی رووخاندووە‌و بەدوای خۆیدا تسۆنامی دروستكردووە‌و ئەمەش ژمارەی قوربانییەكانی زیاتر كردووە.  بومەلەرزەی شانشی لە ساڵی 1556 ئەم بومەلەرزە كە لە ناوچەی (شانشی)ی چین لە 23ی كانونی دووەمی 1556دا روویداوە، بە یەكێك لە بومەلەرزە كوشندەكانی تری مێژوو ئەژمار دەكرێت. مەزەندە دەكرێت گوڕەكەی نزیكەی (8.0) پەلە بووبێت، پێشبینی دەكرێت بووبێتە هۆی مردنی زیاتر لە (830 هەزار) كەس، بومەلەرزەكە هێندە بەهێز بووە بووەتە هۆی ئەوەی زەوی درز ببات‌و لەبەرەنجانی ئەمەشەوە دەریاچەی نوێ دەركەوتووە، هەروەك زیانی زۆری بە خانوو و ژێرخانی ناوچەكە گەیاندووە‌و داڕمانی زەوی‌و بەربوونەوەی بەردو ئاگركەوتنەوەی بەدوای خۆیدا هێناوە‌و ئەمەش ژمارەی قوربانییەكانی زیاتر كردووە.  بومەلەرزەی قاهیرە لە ساڵی 1754 ئەم بومەلەرزە لە شاری قاهیرەی پایتەختی میسر لە ساڵی 1754دا روویداوە. مەزەندە دەكرێت گوڕەكەی گەیشتبێتە (6.6) پلە‌و بووەتە هۆی مردنی (40 هەزار) كەس‌و ژمارەیەكی زۆر لە خانووەكانی شارەكەی وێران كردووە.  بومەلەرزەی لشبۆنە لە ساڵی 1755 ئەم بومەلەرزە لە شاری لشبۆنەی پایتەختی پرتوگال رویداوە كە بە بومەلەرزە گەورەكەی لشبۆنە ناسراوە‌و لە 1ی تشرینی دووەمی 1755دا روویداوە. ئەمە كوشندەترین‌و وێرانكەرترین بومەلەرزەیە لە مێژوودا كە لەنێوان (60 بۆ 100 هەزار) كەسی كوشتووە (سەرباری ئەوەی ژمارەكە پشتڕاست نەكراوەتەوە)، بەدوای خۆیدا تسۆنامی‌و ئاگركەوتنەوەی هێناوە‌و بووەتە هۆی ئەوەی شاری لشبۆنە نیمچە وێران ببێت‌و وێرانكارییەكەی گەیشتوەتە شاری دار بەیزای مەغریبی عەرەبی.  وێنه‌یه‌ك كه‌ شوێنه‌واری بومه‌له‌رزه‌كه‌ی پرتوگال نیشان ده‌دات بومەلەرزەی شیلۆنگ لە ساڵی 1897 مەزەندە دەكرێت گوڕی ئەم بومەلەرزەیە كە لە هیندستانی داوە گەیشتبێتە نزیكەی (8.7) پەلە، زیانێكی زۆری ماددی‌و گیانی لێكەوتوەتەوە. ژمارەی دیاریكراوی قوربانییەكانی نەزانراوە، بومەلەرزەكە بووەتە هۆی زیانێكی گەورە بۆ شاری شیلۆنگ‌و ناوچەكانی دەوروبەری، خانوو و ژێرخانی وێران كردووە‌و زۆرێك لە خەڵك ئاوارە بوون.    بومەلەررزەی ئیتالیا لە ساڵی 1908 ئەم بومەلەرزە كە گوڕەكەی (7.1) بووە‌و بەدوای خۆیدا تسۆنامی لە تەنگەی (مسینا)ی ئیتالیا دروستكردووە، زیانێكی زۆری بە هەردوو شاری (مسینا)‌و (ریدجیو كالابریا) گەیاندووە، بوەتە هۆی مردنی (70 بۆ 80 هەزار) كەس.  بومەلەرزە گەورەكەی كانتۆ لە ساڵی 1923 ئەم بومەلەرزە كە لە تۆكیۆی پایتەختی ژاپۆن رویدا، گوڕەكەی گەیشتوەتە (7.9) پلە‌و زیانێكی زۆری ماددی‌و گیانیی لێكەوتوەتەوە، مەزەندە دەكرێت زیاتر لە (140 هەزار) كەسی كوشتبێت، بۆیە بە كوشندەترین بومەلەرزە لە مێژووی ژاپۆن ئەژمار دەكرێت.  بومەلەرزەی چیلی لە ساڵی 1960 ئەمە بەهێزترین بومەلەرزەیە كە لە جیهاندا تۆماركرابێت، بووە هۆی وێرانكردنی چیلی، گوڕی بومەلەرزەكە گەیشتوەتە (9.5) پەلە بەپێوەری رێختەر‌و بەبەرزی 10 مەتر تسۆنامی دروستكردووە‌و بەوهۆیەوە گوندەكانی ئەو وڵاتە بەتەواوەتی لەناوچوون، لەبارەی ژمارەی قوربانیانی بومەلەرزەكەوە قسەی جیاواز هەیە. بومەلەرزەی پیرۆ لە ساڵی 1970 ئەم بومەلەرزە بەهێزە كە لە چیای ئەندێز لە پیرۆ رویدا، بووەهۆی داڕمانی زەوی‌و شاری یۆنگای بەتەواوەتی وێران كردو 66 هەزار كەسی كوشت.  بومەلەرزەی ماناگوا لە ساڵی 1972  نزیكەی (10 هەزار) كەس لە پایتەختی نیكاراگوا، ماناگوا گیانیان لەدەستدا، بەهۆی بومەلەرزەیەكەوە كە گوڕەكەی دەگەیشتە (6.5) پلە بەپێوەری رێختەر. راپۆرتەكان ئاماژە بەو وێرانكارییە دەكەن كە بومەلەرزەكە دروستیكردووە‌و بەهۆیەوە بینا بەرزەكان زۆر بە ئاسانیی داڕماون.  شوێنه‌واری بومه‌له‌رزه‌كه‌ی پرتوگال له‌ وێنه‌یه‌كدا بومەلەرزەی تانگشان لە ساڵی 1976 بومەلەرزەی تانگشان كە لە رۆژی 18ی تەموزی 1976دا  رویداوە، یەكێك لە كوشندەترین بومەلەرزەكانی چاخی بیستەمە، گوڕەكەی گەیشتوەتە (7.8) پەلە، ناوەندەكەی شاری تانگشان بووە لە هەرێمی خبی شین. بومەلەرزەكە زیانێكی زۆری لێكەوتوەتەوە‌و مەزەندە دەكرێت زیاتر لە (240 هەزار) كەسی كوشتبێت، ژمارەیەكی زۆری خانوو و بیناكانی شاری تانگشانی بەتەواوەتی وێران كردووە، شارێكی وێرانەی لەدوای خۆی بەجێهێشتووە، هەروەك بومەلەرزەكە بووەتە هۆی ئاگركەوتنەوە‌و ئەمەش ژمارەی قوربانییەكانی زیاتر كردووە.  بومەلەرزەی مەكسیكۆ سیتی لە ساڵی 1985 شاری مەكسیكۆی پایتەختی مەكسیك روبەڕووی بومەلەرزەیەكی بەهێز بووەوە، بووەهۆی داڕمانی بیناكانی‌و 10 هەزار كەس گیانیان لەدەستدا.  بومەلەرزەی نۆرسریدج لە ساڵی 1994 ئەم بومەلەرزەیە كە لە ناوچەی لۆس ئەنجلوس لە كالیفۆرنیا لە 17ی كانونی دووەمی 1994دا روویدا، گوڕەكەی گەیشتە (6.7) پلە‌و بووە هۆی زیانێكی گەورە لە ناوچەكەدا. مەزەندە دەكرێت بومەلەرزەكە زیاتر لە (60 هەزار) كەسی كوشتبێت‌و ملیاران دۆلار زیانی ماددی لێكەوتبێتەوە.  وێنه‌ری ئاسه‌واری بومه‌له‌رزه‌كه‌ی سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌م له‌ ئیتالیا بومەلەرزەی گەیلان لە ساڵی 1990 ئەم بومەلەرزە كە لە پارێزگای گەیلان لە باكوری ئێران رویدا، بووە هۆی مردنی نزیكەی (40 هەزار) كەس. بومەلەرزەی گوجرات لە ساڵی 2001 ئەم بومەلەرزە كە گوڕەكەی دەگەیشتە (7.9) پلە، زۆربەی ویلایەتی گوجرات-ی لە باكوری خۆرئاوای هندستان وێران كرد، بووەهۆی مردنی نزیكەی (20 هەزار) كەس‌و ئاوارەبوونی زیاتر لە (ملیۆنێك) كەس. (بوج)‌و (ئەحمەد ئاوا) لەو شارانە بوون كە زۆرترین زیانیان بەركەوت. بومەلەرزەی سۆمەترە لە ساڵی 2004 گوڕی ئەم بومەلەرزە كە لە 26ی كانونی یەكەمدا رویدا گەیشتە (9.1) پلە. لە كەناراوەكانی دورگەی سۆمەترەی ئیندۆنیزیا روویدا. بووەهۆی دروستبوونی شەپۆلی گەورەو بەهێز‌و كەناراوەكانی هیندستانی راماڵی، كەناراوی زۆرێك لە وڵاتانی گرتەوە، لەوانە ئیندۆنیزیا‌و سریلانكاو هیندستان‌و تایلەند. بەپێی خەمڵاندنەكان بومەلەرزەی تسۆنامی بووەتە هۆی مردنی زیاتر لە (230 هەزار) كەس، كارەساتەكە كاریگەری قوڵی لەسەر ناوچەكە بەجێهێشت‌و بووە هۆی وێرانەیی‌و زیانێكی زۆر.  شوێنه‌واری بومه‌له‌رزه‌كه‌ی سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌م له‌ توركیا بومەلەرزەی كشمیر لە ساڵی 2005 بومەلەرزەی كشمیر كە لە 8ی ئۆكتۆبەری 2005دا روویدا، گوڕەكەی (7.6) بوو، ناوچەی كشمیری لە پاكستان لەرزاند. بووە هۆی زیان‌و وێرانەییەكی زۆر، بەتایبەتیش لە بەشی باكوری ئەو وڵاتەدا، زیاتر لە (80 هەزار) كەسی كوشت. زیانی زۆری بە ژێرخانی ناوچەكە گەیاند لەوانە رێگاوبان‌و پردو خانووەكان، ئەمە وایكرد بەربەست بۆ هەوڵە فریاگوزارییەكان‌و گەیشتن بە خەڵكە لێقەوماوەكە ئاستەنگی بۆ دروست ببێت.  بومەلەرزەی سیشوان لە ساڵی 2008 ئەم بومەلەرزە كە لە 12ی ئایاری 2008دا روویدا، گوڕەكەی (7.9) پەلە بوو، لە كەرتی سیشوان-ی چین روویدا، زیان‌و وێرانكاری گەورەی لێكەوتەوە، بەتایبەتیش لە شاری (چنگدۆ)‌و ناوچەكانی دەوروبەری، مەزەندە دەكرێت بەهۆی بومەلەرزەكەوە نزیكەی (90 هەزار) كەس مردبن‌و زیاتر لە (60 هەزار) كەسی تر بریندار بووبن، ژمارەیەكی زیاتری خەڵكیش ئاوارە بوون. بومەلەرزەكە بووە هۆی داڕمانی گەورەی زەوی‌و ئەمەش زیانەكانی زیاتر كرد. قەبارەی كارەساتەكە هێندە گەورە بوو كە پێویستی بە هەوڵی فریاگوزاری گەورە هەبوو لەلایەن حكومەتی چین‌و وڵاتانی ترو رێكخراوە نێوەدەڵەتییەكان.  شوێنه‌واری بومه‌له‌رزه‌كه‌ی 1906یسان فرانسیسكۆ بومەلەرزەی هایتی لە ساڵی 2010 ئەم بومەلەرزە كە لە 12ی كانونی دووەمی 2020 لە هایتی روویدا، گوڕەكەی (7.0) پلە بوون بووە هۆی زیانێكی زۆر لە شاری پۆرت ئو پرینس-ی پایتەخت. بەپێی خەمڵاندنەكان ئەم بومەلەرزە بووەتە هۆی مردنی زیاتر لە (200 هەزار) كەس‌و ئاوارەبوونی زیاتر لە (ملیۆنێك‌و 500 هەزار) كەس، زیانێكی زۆری بە ژێرخانی ئەو وڵاتە گەیاند لەوانە رێگاوبان‌و پردو بیناكان، ئەمە وایكرد هەوڵە فریاگوزراییەكان ئاستەنگیان بۆ دروست ببێت. ئەم بومەلەرزە بە كوشندەترین‌و وێرانكەرترین بومەلەرزە لە مێژووی هاوچەرخدا ئەژمار دەكرێت، هەروەك لێكەوتی قوڵی لەسەر گەلی هایتی بەجێهێشتووە.  سەرچاوە: BBC  

درەو: مێزگردی شەش قۆڵی"هاوپەیمانی ئومە"ی توركیا, یاداشتی لێكگەیشتن لەبارەی"سیاسەتی هاوبەش" ئاشكرادەكات و, ڕۆژی (13)شوبات كاندیدەكەی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار ڕادەگەیەنێت.   🔹یاداشتی لێكگەیشتن سەبارەت بە سیاسەتی هاوبەش ڕۆژی دووشەمە"هاوپەیمانی ئومە"ی توركی, یاداشتی لێكگەیشتنی لەبارەی"سیاسەتە هاوبەشەكانی" ڕاگەیاندو, تیایدا پلانی ئۆپۆزسیۆنی دوای سەركەوتن لەهەڵبژاردنەكان ڕونكردەوە. یاریدەدەرانی سەرۆكی شەش پارتەكە, بە ئامادەبونی سەركردەكانی "هاوپەیمانی ئومە" یاداشتەكەیان خوێندەوە, یاداشتەكە (9) ناونیشانی سەرەكی و (75) ناونیشانی لاوەكی لەخۆدەگرێت, تیایدا پرسەكانی پەیوەست بەیاساو دادوەری, بەڕێوەبردنی وڵات و ڕوبەڕوبونەوەی گەندەڵی و شەفافیەت و, ئابوری و داهێنان و, گۆڕانكاری بەرەو تەكنەلۆجیای ژمارەیی و, سیاسەتەكانی دەرەوەو بەرگری و ئاسایش و كۆچ خراوەتەڕوو.  دیارترین ئەو خاڵانەكەی یاداشتی لێگەیشتن لەبارەی سیاسەتی هاوبەش لەخۆی گرتووە: 🔹ویلایەتی سەرۆك كۆمارو دەسەڵاتەكانی - ماوەی ویلایەتی سەرۆكی بە (7) ساڵ دیاریكردووە, لەگەڵ لەكارخستنی لەپارتەكەی و نەگەڕانەوە بۆ ئەنجامدانی كاری سیاسی دوای تەواوبونی ماوەی سەرۆكایەتییەكەی. -سەندنەوەی "مافی ڤیتۆ" لەسەرۆك لەسەر یاساكان.  -سەرۆك دەسەڵاتی ئەوەی دەبێت یاساكان بگێڕێتەوە بۆ پەرلەمان بۆ ئەنجامدانەوەی گفتوگۆكردن لەبارەیانەوە. -هەڵوەشاندنەوەی دەركردنی مەرسوم لەڕێیەوە. -هەڵوەشاندنەوەی دەسەڵاتی ڕاگەیاندنی دۆخی لەناكاو لەوڵات, لەگەڵ كەمكردنەوەی ماوەكەی لەشەش مانگەوە بۆ دوومانگ. -پێكهێنانی دوو ئەنجومەنی جیا كە ئەوانیش, ئەنجومەنی دادوەری و ئەنجومەنی داواكارانی گشتییە.  🔹یاسای دادپەروەری و دادوەری بەڵگەنامەكەی شەش پارتەكە دەڵێت:دەگوێزرێینەوە بۆ سیستمی پەرلەمانیی لەپێناو سیستمێكی بەهێزی لیبراڵی دیموكراسی دادپەروەر, تیایدا دەسەڵاتەكان جیاكراونەتەوە لەگەڵ دەستەیەكی یاسادانانی چالاك و دەسەڵاتێكی جێبەجێكردنی سەقامگیرو شەفاف و ملكەچی لێپرسینەوە, لەگەڵ دەسەڵاتێكی دادوەریی سەربەخۆو بێلایەن. ئاماژەیان بەوەشكردووە, دوای سەركەوتن لەهەڵبژاردن, دەستبەجێ‌ دەستدەكەن بەگۆڕانكاری دەستوریی و یاسایی پێویست, بەوشێوەیەی هاوتەریبی سیستمێكی پەرلەمانیی بەهێزدەبێت. 🔹كەمكردنەوەی ڕێژەی پێویستی هەڵبژاردن   -"هاوپەیمانی ئومە"بەڵێندەدات ڕێژەی پێویستی هەڵبژارددن بۆ چونە ناو پەرلەمان بۆ (3%) كەمبكاتەوەو. - پابەندبون بەوەرگرتنی ڕێگەپێدانی پەرلەمان لەبارەی كردنەوەی دۆسییەی پەیوەست بە قەدەغەكردنی پارتەسیاسییەكان.  🔹قەلاچۆكردنی گەندەڵی و چەسپاندنی شەفافیەت -پێكهێنانی لیژنەیەكی لێكۆڵینەوە كە سەربە پەرلەمانبێت. - لەگەڵ گێڕانەوەی ئەو داهاتانەی كە لەڕێی گەندەڵییەوە بەدەستهاتوون و بەقاچاغ براون بۆ دەرەوەو, دامەزراندنی نوسینگەیەكی تایبەت بە گێڕانەوەیان. - پابەندبوون بە ڕێساكانی كاری دارایی "FATF" و لابردنی توركیا لە "لیستی خۆڵەمێشی". -كاردەكات لەسەر قەدەغەكردنی لیستی"پەناگەی باج", كە وەك ئامرازێك بۆ سپیكردنەوەی پارە بەكاردێت. -داڕشتنی یاسای "ئەخلاقیاتی سیاسی" لەگەڵ دامەزراندنی لیژنەیەكی تایبەت بۆ ئەو بوارە لەپەرلەمان. 🔹بەڕێوەبردنی گشتی -هەڵوەشاندنەوەی سندوقی سامانی سیادی توركیا كە لەساڵی 2016دا دامەزراوە. - هەڵوەشاندنەوەی پۆستی "یاریدەدەرانی وەزیرەكان" و گۆڕینی بە" بریكاری وەزارەتەكان". -هەڵوەشاندنەوەی ئەنجومەن و دامەزراوەكانی سەربە سەرۆكایەتی و, گواستنەوەی ئەرك و دەسەڵاتەكانی بۆ وەزارەتەكان و دامەزراوە پەیوەندیدارەكان. -جیاكردنەوەی گەنجینە لەوەزارەتی دارایی و دامەزراندنی وەزارەتێكی تایبەت بۆی. -ئەنجامدانی هەندێك گۆڕانكاری لەوەزارەتەكان و پێكهێنانی وەزارەتی نوێ‌ لەنمونەی, وەزارەتی زانستی و داهێنان و, وەزارەتی شارستانی و, ڕوبەڕوبونەوەی كارەساتە سروشتییەكان, لەگەڵ زامنكردنی سەربەخۆیی كارگێڕی و دارایی بۆ دامەزراوە ڕێكخراوییەكان و چاودێرییەكان و پاراستنی لەدەستوەردانی جێبەجێكردن.  🔹ئابوری و داهات و كار -ڕزگاركردنی توركیا لە"بۆسەی داهاتی مامناوەند", بەرەوپێشبردنی توركیا بۆ پێگەیەكی بەهێز لەڕیزبەندی ئەو وڵاتانەی داهاتیان بەرزە, لەڕێی ستراتیجی گەشەپێدانی بەردەوام و گشتگیر. -كاركردن بۆ كەمكردنەوەی هەوڵئاوسان و بەرزكردنەوەی داهاتی تاك بۆ دوو هێندە لەماوەی پێنج ساڵدا. -گێڕانەوەی هەژموونی لیرەی توركی و سەقامگیری. -هەڵوەشاندنەوەی لیژنەی سەقامگیری دارایی, كە كاریگەری لەسەر سەربەخۆیی بانكی مەركەزی كردووە. -كەمكردنەوەی ژمارەی ئەو فرۆكانەی سەرۆكایەتی توركیا بەكاریدەهێنێت. 🔹سیاسەتی دەرەوە -كاركردن بۆ تەواوكردنی پرۆسەی چونە ناو یەكێتی ئەوروپا, لەچوارچێوەی گفتوگۆ و یەكسانی لەگەڵ وڵاتان و دامەزراوە پەیوەندیدارەكان. -پابەندبوون بە ڕێككەوتنە ئەوروپییەكان بۆ مافی مرۆڤ و, جێبەجێكردنی بڕیارەكانی. -بەردەوامیدان بە بەشدارییەكانی توركیا لەناتۆ, بەوشێوەیەی هاوتەریبی بەرژەوەندییە نیشتمانییەكانە.  -ڕێز لەسەربەخۆیی وڵاتانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست دەگرێت, لەگەڵ جەختكردن لەسەروەری و یەكێتی خاكی و, دەستوەرنەدان لەكاروباری ناوخۆ و پشتیوانی نەكردنی هیچ لایەنێك.   ڕۆژی (13)ی شوبات كاندیدی سەرۆكایەتی ڕادەیەگەنن كەمال قلیچدار ئۆغلۆ سەرۆكی پارتی گەلی كۆماری, لەچاوپێكەوتنێكی تەلەفیزیۆنیدا ڕایگەیاندووە:مێزگردی شەش قۆڵی ڕۆژی (13)ی شوبات كاندیدەكەی بۆ سەرۆكایەتی ڕادەگەیەنێت, ئاماژەی بەوەشكردووە: مێزگردی شەش قۆڵی كۆبونەوەكانی لە (12و13) شوبات بەمیوانداری تەمەل كارمولا ئۆغلۆ سەرۆكی پارتی (سەعادە) ئەنجامدەدات. لەوەڵامی پرسیارێكیشدا لەبارەی ئەگەری هەڵوەشاندنەوەی دیاریكردنی دوو كاندید, قلیچدار ئۆغلۆ ڕایگەیاند: تاوتوێی ئەوە دەكەن, بەڵام چەندین جار جەختیان كردووەتەوە لەسەر "كاندیدێكی هاوبەش". سەبارەت بەو ڕەخانەشی لێیان دەگیرێت لەبارەی ڕانەگەیاندنی كاندیدەكەیان بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار, وتویەتی: ئەوان بەوریاییەوە هەنگاو دەنێن و بەئیرادەیەكی هاوبەش حوكمی وڵات دەكەن.  ناكۆكی لەبارەی كاندیدی " گەلی كۆماری"و"باش" نوسەر (كبورا بار) لەڕاپۆرتێكدا لەڕۆژنامەی "خەبەر تورك" نوسیویەتی: پارتەكانی مێزگردی شەش قۆڵی تائێستا لەسەر كاندیدێك ڕێكنەكەوتوون, ئاماژەی بەوەشكردووە: لەكاتێكدا میدیاكانی نزیك لە"پارتی گەلی كۆماری" باس لەكاندیدكردنی قڵیچدار ئۆغلۆ دەكەن,"پارتی باش" جەخت دەكات كە تاێستا سازان نەكراوەو, فەرمانگەكانی ناو "پارتی باش" بەڕاشكاوی باسی ئەوەیان كردووە كە قڵیچدار ئۆغلۆ بەرامبەر بە ئەردۆغان جێی مەترسییە, بۆیە نایانەوێت كاندیدی بكەن. سەرچاوە: عربی 21

(درەو):  رۆژی چوارشەممەی ئەم هەفتەیە نزیكەی (100 هەزار) مامۆستا لە بەریتانیا دەست بە مانگرتن دەكەن، داوا دەكەن بەرێژەی 12% موچەكانیان زیاد بكرێت، مانگرتنەكە چارەنوسی خوێندنی زیاتر لە (4 ملیۆن) قوتابی خستوەتە مەترسییەوە، پێشنیار هەیە بۆ رێگریكردن لە داخستنی دەرگای خوێندنگەكان پەنا بە كەسانی خۆبەش‌و مامۆستایانی خانەنشین ببرێت، بەڵام جێبەجێكردنی پێشنیازەكە لەڕووی داراییەوە قورس لەسەر حكومەت دەكەوێت، موچەی مامۆستا لە بەریتانیا چەندە ؟ بۆچی مامۆستایان ماندەگرن ؟ وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  نەگەیشتنە رێككەوتن لەپشتی پەرەوە بەریەككەوتن لەنێوان وەزیرەكان‌و رێبەرانی مانگرتنەكەدا هەیە، سەرباری ئەوەی هەندێك دەنگ بەرزبووەتەوە كە داوا دەكات بەشداری لە مانگرتنەكەدا نەكرێت، لەپێناو منداڵان‌و خوێندنەكەیاندا، بەڵام ئەندامانی یەكێتیی فیركردنی نیشتمانی (NEU) كە زیاتر لە (300 هەزار) ئەندامی هەیە‌و نوێنەرایەتی گەورەترین یەكێتی بواری خوێندن دەكات لەسەر ئاستی ئەوروپا، دەنگی بۆ مانگرتنی گشتیدا بۆ ماوەی 7 رۆژی لەسەریەك. لە رۆژی یەكی شوباتی داهاتووە مانگرتنەكە دەستپێدەكات، ئەمەش دوای رەتكردنەوەی گرێبەستی هەڵگرتنی باج بەرێژەی 5% بۆ روبەڕووبونەوەی هەڵاوسانی ئابوریی، روویدا.  ئەم مانگرتنە رەنگە ببێتەهۆی داخستنی زیاتر لە (12 هەزار) خوێندنگە لە بەریتانیا‌و كاریگەری دەبێت لەسەر زیاتر لە (4 ملیۆن‌و 500 هەزار) قوتابی، ئەمەش بەهۆی ئەوەی نزیكەی (100 هەزار) مامۆستا بەشداری مانگرتنەكە دەكەن.  دۆڕاوی گەورە خاتوو ئاگنێس مارتۆن كە مامۆستایە، هێشتا نازانێت دۆخەكە لە خوێندنگەكەی ئەو و خوێندنگەكانی تردا چۆن دەبێت كاتێك رۆژی چوارشەممەی داهاتوو مانگرتن دەستپێدەكات، ئایا لێكەوتەكانی لەسەر منداڵەكان چی دەبێت‌و چ كاریگەرییەكی لەسەر خوێندنەكەیان دەبێت، ئەو دەڵێ" سەرەتا مەیلم بۆ لای ئەو ئاڕاستەیە بوو كە بانگەوازی بۆ ئەوە دەكرد بەشداری مانگرتنەكە نەكرێت لەپێناو منداڵەكاندا، چونكە ئەوان دۆڕاوی گەورەی ئەنجامی ئەم مانگرتنەنن، بەڵام سەختی ئەو بارودۆخەی كە ئێمەی مامۆستایان تێیدا دەژین، بەتایبەتیش دوای شەپۆلی هەڵاوسان‌و بەرزبوونەوەی نرخەكان‌و ئەو موچە كەمەی وەریدەگرین كە بەشی پێداویستییەكانمان ناكات، وایكرد پاشەكشێ بكەم‌و لەگەڵ هاوكارەكانماندا لە یەكێتی فێركردنی نیشتمانی بەشداری مانگرتنەكە بكەم".  ئەم مامۆستایە باسلەوە دەكات" حكومەت بەرپرسیارێتی تەواوەتی ئەو زیانە ناگرێتە ئەستۆ كە رۆڵەكانمان بەهۆی ئەم مانگرتنەوە دوچاری دەبن، ئێمەی مامۆستایانیش هیچ رێگایەكی ترمان نەدۆزییەوە بۆ گەیاندنی سكاڵاو كێشەكانمان، بەر لەوەی دەنگ بدرێت لەسەر بڕیاری مانگرتن، چەند دانوستانێكمان لەگەڵ وەزیرەكانی حكومەتدا كرد، بەڵام بێسود بوو، نەگەیشتینە هیچ ئەنجامێكی قایلكەر‌و دادپەروەرانە بۆ هەموو لایەك".  ناكشێینەوە بەڵام هاوكارەكەی (ئامنە بابیكر) دەڵێ" رەنگە هەندێك كەس پێیانوابێت كێشەی مامۆستایان ئەمڕۆ دروستبووە، ئەمە راست نییە، ئێمە لە 2010وە دەناڵێنین‌و داوا لە حكومەت دەكەین چاو بە بارودۆخی مامۆستایاندا بخشێنێتەوە‌و موچەكانمان باش بكات، بێسود بوو، لەلایەكی تریشەوە بەرگەی سەختی كاری رۆژانە دەگرین كە لەكاتژمێر 6ی بەیانییەوە تاوەكو 6ی ئێوارە دەخایەنێت". ئەم مامۆستایە ئاماژە بەوە دەكات" بۆ موچەی مامۆستایان ئەگەر تەماشای بەهای راستەقیەی جونەیهی ئەستەرلینی بكەن لە ساڵی 2020وە تائێستا، دەبینین بەڕێژەی زیاتر لە 30% دابەزیوە، بۆیە ناتوانین بڵێین هەڵاوسان بەرێژەی 10%ی بەرزبوەتەوە، چونكە هەندێك كاڵای بنەڕەتی نرخەكەی بە رێژەی 50% زیادی كردووە، پاشان ناتوانین بەرگەی زیادكردنی باجەكان بەرێژەی 5% بگرین، چونكە ئەم رێژەیە هیچ نییە بەبەراورد لەگەڵ موچە كەمەكەماندا، بۆیە پاشەكشێ ناكەین لە مانگرتن تا وەڵامی داخوازییەكانمان نەدرێتەوە بە زیادكردنی موچەكانمان بەشێوەیەكی دادپەروەرانە‌و هاوكات كەمكردنەوەی باجەكان".  ئیمێڵ لەلایەكی ترەوە، هەندێك لە خوێندنگەكانی بەریتانیا ئیمێڵ-یان بۆ دایك‌و باوكی قوتابیان ناردووە، دەقی نامە ئەلیكترۆنییەكە ئەمەیە:  "دڵنیاین هەموو دایكان‌و باوكان دڵتەنگ بوون بەو هەواڵەی حكومەت نەیتوانیوە لەگەڵ سەندیكاكانی پەروەردە بگەنە رێككەوتن، ئەنجامی ئەمەش مانگرتنی مامۆستایانە لە رۆژی چوارشەممەی داهاتوودا، كە ڕەنگە ببێتە هۆی پەكخستنی خوێندن، چونكە ئێمە پێمانوایە مانگرتن مافێكی ڕەوایە، بۆیە پشتگیرو هاوسۆزین لەگەڵ مامۆستایانی خاوەن مافدا، كە لەم ساڵانەی دوایدا لەبارودۆخێكی سەختدا دەژین". نامە ئەلیكترۆنییەكە باسی لەوەشكردووە" رەنگە خوێندنگە ناچار ببێت پەنا بۆ خوێندن لە ماڵەوە ببات، ئەگەر مانگرتنەكە سەركەوتوو نەبوو لە بەدیهێنانی خواستەكانی مامۆستایاندا"، وەكو هەوڵێكیش بۆ دڵنیاكردنەوەی دایكان‌و باوكان، نامەكە دەڵێ" خوێندنگە سورە لەسەر كەمكردنەوەی لێكەوتەكانی مانگرتنەكە لەسەر منداڵان‌و ئەوەی پێمان دەكرێت دەیكەین بۆ یارمەتیدانی منداڵەكانی لەكاتی مانگرتنەكەدا".  خۆبەش چەند پێشنیازێك هەیە بۆ ئەوەی خوێندنگەكان پشت بە دایكان‌و باوكانی خۆبەخش یاخود مامۆستایانی خانەنشین ببەستن، بەڵام پرۆسەی پشكنینی تۆماری تاوانكاری كەسانی خۆبەخش كە وەكو بنەما گیراوە بۆ كاری خۆبەخشیی، رەنگە ببێت بە بەربەست لەبەردەم جێبەجێكردنی ئەم پێشنیازانەدا، بەتایبەتیش كە پرۆسەی پشكنینی تۆمارەكانی خەرجییەكی زۆر لەسەر حكومەت دەكەوێت.  ئێستا وەزیرەكانی حكومەتی بەریتانیا پلان بۆ ئەوە دادەنێن بە هاوكاری لەگەڵ بەڕێوەبەری خوێندنگەكاندا بتوانن لە رۆژانی مانگرتندا دەرگای زۆرترین خوێندنگە بە كراوەیی بهێڵێنەوە، بۆ ئەوەی باوكان ناچار نەبن لە رۆژانی مانگرتندا مۆڵەت وەربگرن بەمەبەستی چاودێریكردنی منداڵەكانیان، هەندێك لە خوێندنگەكانیش پلان بۆ ئەوە دادەنێن خوێندنی ماڵەوە لەرێگەی ئینتەرنێتەوە دەستپێبكەنەوە.  مامۆستایان لە بەریتانیا موچەی مامۆستایانی نوێ لە بەریتانیا (ساڵانە) لە (25 هەزار) جونەیهی ئەستەرلینی بۆ (28 هەزار) بەرزكراوەتەوە، ئەمە بەرزترین موچەیە لەماوەی 30 ساڵی رابردوودا لە بەریتانیا بۆ مامۆستایان كراوە.  زیاتر لە 50%ی خوێندنگە فەرمییەكانی بەریتانیا بەدەست كەمی فەرمانبەرانەوە دەناڵێنن، ئەمە بەگوێرەی راپرسییەك كە وەزارەتی پەروەردە‌و فێركردن ئەنجامیداوە. یەكێتی فێركردنی نیشتمانی (NEU) داوای زیادكردنی 12%ی موچەی مامۆستایان دەكات، تەنیا لەماوەی دوو هەفتەی رابردوودا (34 هەزار) مامۆستای نوێ پەیوەندییان بەم یەكێتییەوە كردووە‌و بوون بە ئەندام.  سەرچاوە: سكای نیوز  

عەلی مەحمود محەمەد كۆمپانیای هەواوی لە رێكەوتی  15ی سەپتەمبەری ساڵی 1987 بەسەرمایەی تەنها  21000 یوانی چینی واتا تەنها 3000 دۆلار دامەزرا, بارەگای سەرەكی لە شاری شینجینی چینە,  197000 كارمەندی هەیە, 107000 یان لە كەرتی توێژینەوەو گەشە پێدانی كۆمپانیاكە كاردەكەن واتا رێژەی 54,8% كۆی هێزی كاری خەریكی داهێنانن, ئەمەش دەریدەخات پرۆسەی داهێنان زۆر گرنگە لای هەواوی و كاری سەرەكییەتی https://www.asharqbusiness.com/article/36685/%D9%87%D9%88%D8%A7%D9%88%D9%8A-%D8%AA%D8%B6%D8%AE-22-%D9%85%D9%84%D9%8A%D8%A7%D8%B1-%D8%AF%D9%88%D9%84%D8%A7%D8%B1-%D9%81%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%AD%D8%AB-%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B7%D9%88%D9%8A%D8%B1-%D9%84%D9%84%D8%AA%D8%BA%D9%84%D8%A8-%D8%B9%D9%84%D9%89-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%82%D9%88%D8%A8%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%85%D8%B1%D9%8A%D9%83%D9%8A%D8%A9/ هەواوی لە یۆلی 2010 ەوە چووە لیستی كۆمپانیاكانی فۆرتشن گلۆباڵی 500, بووە بە یەكێك لە 500 كۆمپانیا زەبلاحەكەی جیهان, ئێستا شەشەم گەورە كۆمپانیای كەرتی تەكنەلۆجیای جیهان و گەورەترینی چینە, یەكێكە لەو 145 كۆمپانیایەی چین كە ئەمساڵ كە لە لیستەكەدان, چین وەك وڵات بووە یەكەم. هەواوی پشكی لە بۆرسەكاندا نییە بۆ فرۆشتن, پشكەكانی هەمووی بۆ كارمەندانی بە ڕەگەز چینی كۆمپانیاكەیە, بە مەرجێك كە رۆیشتن و كۆمپانیاكەیان جێهێشت پشكەكە لەگەڵ  خۆیان نابەن و دەیفرۆشنەوە بە كۆمپانیاكە. هەواوی تەنها كۆمپانیایەك نییە بۆ چینیەكان, بەڵكە جێگای شانازی پیشەسازی و داهێنانی چینیشە, بەرەی پێشەوەی جەنگی تەكنەلۆجیای چینە لە بەرامبەر ئەمەریكاو هاوپەیمانەكانی, ئیرادەو داهێنان و هێمای ولاتە. شەڕ فرۆشیەكانی  ئەمەریكا  ساڵی 2017  كۆمپانیای زەبلاحی پەیوەندییەكانی چینی ZTE  , بە بەهانەی هەناردە كردنی تەكنەلۆجیای  ئەمەریكی بۆ ئێران و كۆریای باكوور, كەوتە بەر سزای ئەمریكا زوو بەزی تەسلیم بوونی خۆی راگەیاند, بوو بە كارەسات بۆ كۆمپانیاكە پشكەكانی داتەپین و چەندین ساڵ چووە بواری پوكانەوەوە. دوای كۆمپانیای زەد تی ئی, هەواوی كەوتە بەر نەفرەتی ئەمەریكا, سەرەتا لە گرتنی منج وانزۆ كچی سەرۆكی كۆمپانیا و دامەزرێنەری لە كەنەدا لە یەكی دیسەمبەری 2018 دەستی پێكرد, گوایە پێشێلی سزاكانی ئەمەریكای كردووە لە دژی ئێران. هەنگاوی دووەم ئابلوقەی هەمەلایەنە كرایە سەر هەواوی و لە دوور خستنەوەی لە بازاڕی ناوخۆی ئەمەریكاو هاوپەیمانەكانی لە گرێبەستەكانی 5 جی ئەنتەرنێتی خێرا كە هەواوی پێشەنگی جیهان بوو لێی, وە قەدەغەكردنی كڕینی هەر چیپێك لە هەر كۆمپانیایەك كە بە بەرنامەو ئامێری ئەمەریكای تێدا بەكار هێنرابێت, گوگڵ و مایكرۆسۆفتیش كۆتاییان بە پەیوەندییەكانیان لەگەڵ هەواوی هێناو رێگەیان نەدا بەرنامەكانیان بەكار بهێنێت, بەمەش هەواوی لە یەكەم كۆمپانیای جیهانەوە  فڕێ  درایەوە خوارەوە بۆ هەشتەم كۆمپانیا لە بەرهەم هێنانی تەلەفۆنی زیرەك, لە بواری بەرهەم هێنانی تەلەفۆنی زیرەك بووە جەستەیەكی بێ روح. هروەها های‌سیلیكون كە كۆمپانیای دیزاینی چیپە بەلام بێ كارگا, بارەگای لە شینزینە, خاوەندارێتی تەواو بۆ هەواوی دەگەڕێتەوە, گەورەترین كۆمپانیای دیزاینی چیپە لە چین, بەهۆی ئابلوقەی ئەمەریكاوە بە تەواوی راوەستاو لە جولە كەوت, چونكە هیچ كۆمپانیایەك ئامادە نەبوو چیپە دیزاینكراوەكانی بۆ بەرهەم بهێنێت. هەواوی  چی كرد؟ هەواوی  لە جیاتی شكست و بێهیوایی لەبەرامبەر ئەم جەنگە هەمەلایەنە, ورەی دا بە خۆی, بە دوای داهێنان و بازاڕو كاردا گەڕا,  ئەو سوپایەی  هەیبو لە بواری داهێنان كەسی نەناردە ماڵەوە, لە بەرامبەردا  وتی زیاتر بیر بكەنەوە, تەلەفۆنی هەواوی داتەپی لە ریزبەندی جیهانی 7 پلە هاتە خوارەوە,  هۆنەری فرۆشت, لە بازاڕەكان دەركرا. لە بری بەرهەمهێنانی تەلەفۆن جۆری كارەكانی زیاد كرد, چووە بوارەكانی كەرتی ئۆتۆمۆبێلی زیرەك, پیشەسازی, كشت و كاڵ و كێڵگەی بەراز بەخێوكردن و كەرتی كانەكان..., هەواوی بووە هەمە كارە, لە هەموویدا گۆڕانكاری دروست كردو سەركەوتوو بوو, ئۆتۆمۆبێل و كێڵگەو كانەكانی زیرەك كرد. لەو قەیرانە توندەی تیایدا بوو لە بواری ئابووری داهاتەكەی بە نزیك 25% كەمیكردبوو, كەچی زۆرترین رێژەی داهاتی بۆ بەشی گەشەو توێژینەوە تەرخانكرد, لە ساڵی 2021 دا 21 ملیارو 280 ملیون دۆلاری لەو بەشە خەرج  كرد كە دەیكردە رێژەی 22,4%ی  كۆی داهتەكەی https://www.huaweicentral.com/huawei-will-maintain-strong-rd-division/?fbclid=IwAR2kcCfxPyn31VtwvJLi6t15vDnb2l-Xbk1KFwj64PyUFLA7z7D-kqOiNM0 هەواوی لە دوای كۆمپانیای مێتای فەیسبووك  زۆرترین رێژەی داهاتی لە بواری توێژینەوەو  داهێنان خەرج  كردووە لە جیهاندا. بەم ئیرادەیەوە هەواوی یەكەمی جیهان بوو لە ساڵی 2021 دا لە داهێناندا, زیاتر لە 110 هەزار داهێنانی لە 45000 خێزانی داهێنان هەبوو, هەروەها لە ناو كۆمپانیا چینییەكانیش یەكەم بوو   https://www.skynewsarabia.com/technology/1529683-%D9%87%D9%88%D8%A7%D9%88%D9%8A-%D8%AA%D9%83%D8%B4%D9%81-%D8%A7%D9%95%D9%86%D8%AC%D8%A7%D8%B2%D8%A7%D8%AA%D9%87%D8%A7-%D8%A8%D8%AA%D8%B9%D8%B2%D9%8A%D8%B2-%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%A8%D8%AA%D9%83%D8%A7%D8%B1-%D9%88%D8%AF%D8%B9%D9%85-%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%AD%D8%AB-%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B7%D9%88%D9%8A%D8%B1 یەكەم  كاردانەوە هارمرنی ئۆ ئێس دوای ئابلوقە هەمە لایەنە گشتگیرەكەی ئەمەریكا, هەواوی بە ناچاری لە ئۆگستی ساڵی 2019 سستەمی HarmonyOS بە 77 زمان راگەیاند بۆ كاركردنی ئامێرەكانی لە مۆبایل و  كاتژمێرەوە  بۆ تەلەفزیۆن و ئۆتۆمۆبێل, كە ئێستا زیاتر لە 500  ملیۆن ئامێر بەكاری  دەهێنن. لەوكاتەوە ئەم سستەمە بەردەوام لە نوێكردنەوەدایە, دوا نوێكردنەوە HarmonyOS 3 لە 27-7-2022 بە فەرمی راگەیەنرا. سستەمەكە بە گشتی ساناو سەركەوتوو وە خێراو دەوڵەمەندە, تەنانەت بەكارهێنەر دەتوانێت دەستی بگاتە گوگڵیش كە قەدەغكراوە.  تا یۆنی 2022 زیاتر لە نیوملیۆن گەشەپێدەر بەشداریان كرد لە گەشەپێدان و پێشخستن و كەمكردنەوەی كەموكوڕییەكانی سستەمەكە. بە گشتی هارمۆنی ئۆ ئێس دیاری داهاتووی هەواوییە بۆ چینییەكان و هاوپەیمانەكانی ئامادەیە بۆ كاتی دابڕانی یەكجاری بەرەی چین و ئەمەریكا لە یەكتر و بەشكردنی ئەنتەرنێت و زنجیرەكانی بەرهەمهێنان. جەنگەكە سەرەتایەو ئەمەریكا چۆن لە هەشتاكان بەرامبەر یابان گرتییە بەر بۆ رێگاگرتن لێی لە گەشەكردن لە بەرهەم هێنانی چیپ, ئێستا بەرامبەر بە چین ئەنجامی دەدات, لە كۆتادا ئەمەریكا هەموو كارتەكانی بەردەستی بەكاردەهێنی بۆ ئەوەی چین پێشی نەكەوێت جگە لە كارتی سەربازی ئەوەیان بڤەیە, وەلێ چینییەكان پشوو درێژو  هێمن و زیرەكن. كۆتایی  قۆناغی پوكانەوە بە پێی دەزگای راگەیاندنی بلمبۆرگ فرۆشتنی هەواوی لە چارەكی چوارەمی 2022  بە ڕێژەی 7,2%  زیادیكردووە, گەیشتۆتە 27,4 ملیار دۆلار , بەهۆی كەرتی ئۆتۆمۆبیلی زیرەك و ...... . كۆمپانیای هەواوی پێشبینی دەكات ساڵی 2022 داهاتی لەچاو ساڵی 2021 بە ڕێژەی 0,4%  زیاد بكات بگاتە 91,53 ملیار دۆلار, واتا دابڕان لە قۆناغی پوكانەوە دەستی پێكردووە. هەرچەندە  تا ئێستا داهاتی هەواوی كەمترە لە ساڵی 2022 گەیشتە 122 ملیار دۆلار, بەلام نیشانەی كۆتایی قۆناغی پوكانەوەیە بۆ كۆمپانیاكە, سەرباری ئەوەی دەستی دەگاتە بەرهەمی ئەو كارانەی لە3 ساڵی رابردوو  كاری لەسەریان كردووە لە پڕۆژەو  داهێنان. لە خەندەوە بۆ قاقای پێكەنین بە پێی رۆژنامەی تێلیگرافی بەریتانی بێت هەواوی داهێنانێكی دانسقەی  لە بواری ئامێری بەرهەم هێنانی چیپ دا كردووە, گوایە هەواوی داهێنانی پێشكەش كردووەو داوای پاتیچنتی لە چین بۆی كردووە, بۆیە تەلەگراف دەڵێت ئەگەری ئەوە هەیە ئەم كۆمپانیایە چیپی بچوكترو بەهێزتر بەرهەم بهێنێت لە داهاتوودا, لە مانگی نۆڤەمبەری ساڵی 2022 ئەم داهێنانەی ئەنجامداوە, لە دیسەمبەی ساڵی رابردوو ئاشكرای كردووە. گەیشتنی هەواوی بە تەكنەلۆجیای "EUV" كە تەنها كۆمپانیای "ASML" ی هۆڵەندی  بەرهەمی دەهێنێت" ASML كۆمپانیایەكی هۆڵەندی فرەنەتەوەییە لە ساڵی 1984  دامەزراوە, بەهای بازاڕی 215 ملیار دۆلارە. نە مانگاكان و نە كێڵگەی گوڵەكان گەوهەری تاجی هۆڵەندا نین, بەڵكە كۆمپانیای "ASML" گەوهەرەكەیە, وەك وەزیری بازرگانی دەرەوەی هۆڵەندا لیسجی شرینماخر رایگەیاند.".  لە ئێستاوە ئەو داهێنانە گەورەیەی هەواوی وڵاتانی رۆژئاوای راچەڵەكاندووە, چونكە چیپ پاژنەی ئەخیلی چینییەكان بوو"چین گەورەترین بازاڕی چیپی جیهانە, 53,7%ی بەرهەمی چیپی جیهان لە بازاڕی چین ساغ دەبێتەوە. ساڵی 2020  لە كۆی بایی 446,1% ملیار دۆلار چیپی بەرهەم هاتوو لە جیهاندا, بایی 239,4 ملیار دۆلار كە چین كڕیویەتی , لەو  قەبارەیە چین بایی 199,7  ملیار دۆلار چیپی لە دەرەوە كڕیوە, هەرچەندە ئەو بڕە بۆ ساڵەكانی دواتر وەك رێژە كەمبۆتەوە نەك وەك نرخ". جەنگە جیهانییەكە لە 7ی ئۆكتۆبەری ساڵی رابردوو بایدن  لە بەرەی چیپەوە رایگەیاند, هاوپەیمانی ئەتڵەسی  چیپ, بە هاوپەیمانی چوار قۆڵی ناسێنراوە" ئەمەریكا, تایوان, كۆریای باشوور, ژاپۆن" هەوڵی دامەزراندنی درا. ئەمەریكا فرۆشتنی ئامێری تەكنەلۆجیای "EUV" بە چینییەكان لە سەردەمی ترامپەوە  وەك  مۆدێلە نوێكان, وە ئێستا لە سەردەمی بایدن بە گشتی قەدەغە كردبوو, كۆمپانیای "ASML" یش تاكە كۆمپانیایە لە جیهاندا ئەو ئامێرە  بەرهەم دەهێنێت, قەبارەی هەر ئامێرێكی بە ئەندازەی پاسێكەو هەر كارگایەكی بەرهەم هێنانی چیپ  پێویستی بە 9 بۆ 18 ئامێرە, نرخەكانی هەر یەكەی لە 300 ملیۆن دۆلارەوە بۆ بان دەست پێدەكات. هەواڵی  داهێنانەكەی هەواوی دڵە راوكێ لە لای بەرپرسەكانی رۆژئاوا دروست دەكات"  https://www.alroeya.com/233-0/2309957-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D8%A1%D8%A9-%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%B1%D8%A7%D8%B9-%D8%AC%D8%AF%D9%8A%D8%AF%D8%A9-%D8%AA%D8%AC%D8%B9%D9%84-%D8%A7%D9%84%D8%B5%D9%8A%D9%86-%D8%AA%D8%AA%D8%AC%D8%A7%D9%88%D8%B2-%D8%B9%D9%82%D9%88%D8%A8%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%B1%D8%A8-%D9%81%D9%8A-%D8%AD%D8%B1%D8%A8-%D8%A7%D9%84%D8%B1%D9%82%D8%A7%D8%A6%D9%82 لە كۆتاییدا هەواڵی گەیشتنی قازە رەشەكە گەیشت و لە ئەگەر لە تاقیكردنەوەكە دەربچێت ئەوا هەواوی پێدەكەنێت, لە گەڵ  خۆیدا هەموو چینییەكان و بەرەكەی  دێنێتە پێكەنین. https://www.computable.nl/artikel/nieuws/infrastructuur/7454686/250449/huawei-kraakt-unieke-chiptechnologie-asml.html دوكەڵی  ئەم داهێنانەی هەواوی  لە داهێنانەكانی لە 5 جی  زیاترە, هێشتا ئاگرەكەیان نەبینییوە كاری لەسەر نرخی پشكی كۆمپانیاكانی ئامێری بەرهەم هێنانی چیپ دانا و لە بازاڕەكانی پشك سوریانی هەڵگەڕاند بەتایبەت "ASML". كۆمپانیای "ASML" ی هۆڵەندی رەتی دەكاتەوە  لە رێگای سیخوڕییەوە  هەواوی گەیشتبێتە ئەو داهێنانە. بە پێی رۆژنامەی گاردیان, داهێنانەكەی هەواوی چین لە ئابلوقەی  رۆژئاوا رزگار دەكات, رێگا بۆ گەشە دان بە توانا سەربازییەكان چین دەكاتەوە. چاودێران پێیان وایە, چاوەڕوانی هەواڵی وا   لە چینەوە  دەكرا, رۆژێك ببیسترێت. هەرچەندە شارەزایانی بوارەكە پێیان وایە ئامێری EUV زۆر ئاڵۆزترە لە وەرگرتنی بڕوانامەی داهێنان, ئاڵۆزترین ئامێرە لە جیهان, كۆمپانیای ASML چەندین هاوبەشی لە ئەڵمانیاو ئەمەریكا هەیە بۆ بەرهەم هێنانی https://www.computable.nl/artikel/nieuws/infrastructuur/7454686/250449/huawei-kraakt-unieke-chiptechnologie-asml.html راپۆرتەكان ئەوە دەردەخەن لە 3 ساڵی رابردوودا هەواوی بە دوای پشكنین و گەشەپێدانەوە بووە, بە دوای ئەلتەرناتیفی چارەسەری ئەمەریكاوە بووە, تا گەیشتە داهێنان لە بواری EUV, بەمەش دەربازی دەبێت لە ئابلوقەو شەڕی ئەمەریكاو رۆئاوا, نەك چین جیهانیش لەو پاشكۆیەتییە رزگار دەكات, هەرچەندە ئامێرەكە لە زیاتر 10000 پارچە پێك هاتووە, دروستكردنی سانا نییە و كات و ئیمكاناتی دەوێت. ئەگەر هەواوی سەركەوتوو بێت ئەوا دەتوانێت چیپی كەمتر لە 10 نانۆمیتەر دروست بكات" بەرهەمی ساڵی 2016ەیە", وە هەواوی لە بواری دیزاین و ئامێرو مەواد و ئامادەكردن سەرمایەگوزاری زۆری كردووە, بە پێی راپۆرتی بانكی بیرنبرگ لە زیاتر لە 40  كۆمپانیا سەرمایەگوزاری كردووە, ئامادەیە لە ماوەی نزیكی داهاتوو چیپی 12 و 14  نانۆمێتری بەرهەم بهێنی https://www.huaweicentral.com/12nm-and-14nm-huawei-chipsets-to-launch-this-year/?fbclid=IwAR1xTISXw9Loglg5UB1c1C36fpq39HDDUwDpU12i_N1oCh2fgFqchZAoMJU هەروەها هەواڵ هەیە هەواوی لە گەڵ كۆمپانیای زەبلاحی سمیك كارگایەك پێكەوە دانێن https://www.marefa.org/%D8%B5%D9%86%D8%A7%D8%B9%D8%A9_%D8%A3%D8%B4%D8%A8%D8%A7%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%88%D8%B5%D9%84%D8%A7%D8%AA_%D9%81%D9%8A_%D8%A7%D9%84%D8%B5%D9%8A%D9%86   بەمەش  دەردەكەوێت هەواوی  سێ ساڵە لە سێ لاوە  هەنگاوی ناوە بۆ بەرەو رووبونەوەی ئابلوقەكان سەری: 1-    كاری كردووە لەسەر داهێنانی ئامێری بەرهەم هێنانی چیپ و دیزاینی نوێ . 2-    وەبەرهێنانی كردووە لە كۆمپانیاكانی بوارەكە لە هەموو بەش و پرۆسەكانی بەرهەم هێنانی چیپدا. 3-    كاریكردووە بۆ دامەزراندنی كۆمپانیای نوێی بەرهەم هێنانی چیپ.

درەو: وەرگێڕان: كەیوان قادری/ ئێران ناسی/ سەنتەری لێكۆڵینەوەی ئاییندەیی بەرایی ئەم ڕاپۆرتە لە بنەڕەتدا لەسەر بنەمای ڕاپرسییەك لەمەڕ ڕوانینی ئێرانییەكان سەبارەت بە ئایین ئەنجام دراوە. گرووپی توێژینەوەی بیرپێوەری ئێرانییەکان (گەمان كە ڕێکخراوێکی لێکۆڵینەوەی ناحکومی، سەربەخۆ و تۆمارکراو لە وڵاتی هۆڵەندایە.) لە ڕێگەی عەمار مەلیکی، پرۆفیسۆری یاریدەدەری زانستی سیاسی، زانکۆی تیلبێرگی هۆڵەندا و پوویان تەمیمی عەرەب، پرۆفیسۆری یاریدەدەری مرۆڤناسی ئایین، زانکۆی ئۆترێختی هۆڵەندا لە گەلاوێژی 2020 ڕاپرسییەكەی ئەنجامداوە و لە شێوەی توێژینەوەدا بڵاوی كردووەتەوە. ڕاپۆرتەكە هەموو ڕەهەندەكانی ئایین و خواپەرستی لە نوێژكردن، تێگەیشتنیان بۆ چەمكە ئایینییەكان، پێگەی خودا و ئایین لە ژینگەی خێزانی، دیدگای كۆمەڵگە سەبارەت بە پەیوەندی حكومەت و ئایین، هەروەها ڕوانینی خەڵك بۆ بانگەشەی ئایینی، ڕوانینیان سەبارەت بە باڵاپۆشی و خواردنەوە سەرخۆشكەرەكان بەوردی دەخاتەڕوو.   پوختەی ئەنجامی ڕاپرسی «تێڕوانینی ئێرانییەکان بۆ ئایین» ڕاپرسی «تێڕوانینی ئێرانییەکان بۆ ئایین» لە بەرواری ١٧ی جۆزەردان هەتا یەکی پوشپەڕی ٢٠٢٠ بۆ ماوەی ١٥ ڕۆژ، ئەنجامدراوە. لەم ڕاپرسییەدا زیاتر لە ٥٠ هەزار وەڵامدەر بەشداربوون و نزیکەی ٩٠٪ی بەشداربووان دانیشتووی ئێران بوون. ئەنجامەکانی ئەم ڕاپۆرتە، تێڕوانینی کەسانی سەروو ١٩ ساڵی دانیشتووی ئێران (٨٥٪ی گەورەساڵان لە ئێران) دیاری دەکات و بە ئاستی دڵنیایی ٩٥٪ و پەراوێزی هەڵەی ٥٪، دەتوانرێ بۆ تەواوی کۆمەڵگە گشتگیر بکرێت. ئەم ڕاپرسییە هەوڵدەدات هەتا تێڕوانینی ئێرانییەکان بۆ ئایین و بابەتە پەیوەندیدارەکان، کەوا لە دۆخی ئێستادا بە هۆی بەربەستەکانەوە ناتوانرێ بە شێوەیەکی ئاشکرا پرسیار بکرێت، بە ڕ‌ێگایەکی میتۆدی، هەڵسەنگێنێت و تۆماری بکات. بە پێی ئەنجامەکانی ئەم ڕاپرسییە. ٧٨٪ ئێرانییەکان باوەڕیان بە خوا هەیە. هەروەها ٣٧٪ بە چەمکی ژیان لە داوی مردن، ٣٠٪ بە بەهەشت و دۆزەخ، ٢٦٪ بە جنۆکە و ٢٦٪ بە دەرکەوتنی ڕزگارکەر، باوەڕیان هەیە. نزیکەی ٢٠٪ لە کۆمەڵگە باوەڕیان بە هیچ یەک لەم خاڵانە نییە. ئەنجامەکانی ئەم ڕاپرسییە دەریدەخات لە کاتێکدا ٣٢٪ی کۆمەڵگە خۆی وەک مسوڵمانی شیعە بەناو دەکات، ٩٪ خۆیان بێ باوەڕ (ئاتیئیست)، ٨٪ مەعنەویەتخواز، ٧،٥٪ زەردەشتی، ٧٪ نەزانخواز، ٤،٥٪ خۆیان بە مسوڵمانی سوننە دادەنێن. هەروەها ویستی عیرفانخوازی، مرۆڤخوازی (هیومانیست)، کریستیانی و بەهایی لای ئاڕاستەکانی تر لە کۆمەڵگەی ئێران، بوونیان هەیە. نزیکەی ٢٢٪ لە کۆمەڵگەش خۆی نزیک هیچ یەکە لەم ئاڕاستانە نازانێت. نزیکەی نیوەی کۆمەڵگە ڕایان وایە کە لە دینداریەوە گەیشتوون بە بێدینی. لە لایەکی ترەوە بیروڕوای ٤١٪ی خەڵکی کۆمەڵگە سەبارەت بە دین یان بێدینی لە درێژایی ژیانیاندا گۆڕانکاریەکی وەهای بەسەردا نەهاتووە. هەروەها ویست و حەزی نزیکەی ٦٪ی کۆمەڵگە لە ئاڕاستەیەکی دینییەوە بەرەو ئاڕاستەیەکی دینی دیکە گۆڕدراوە. بە پێی ئەنجامەکانی ڕاپرسی، نزیکەی ٦٠٪ی کۆمەڵگە ڕایانگەیاندووە کە نوێژ ناخوێنن. لەبەرامبەردا نزیکەی ٤٠٪ی کۆمەڵگە وتوویانە کە بەردەوام نوێژ دەخوێنن و لەم ڕێژەیە، زیاتر لە ٢٧٪ کۆمەڵگە وتوویانە پێنج جار لە ڕۆژدا نوێژ دەخوێنن. ئەنجامەکانی ئەم ڕاپرسییە نیشان دەدات کە نزیکەی ٦١٪ی خەڵکی کۆمەڵگە لە بنەماڵەی «دیندار و ئایینی» و ٣٢٪ کۆمەڵگە لە بنەماڵەی «باوەڕدار، بەڵام بێ دین» گەورە بوون. کەمتر لە ٣٪ی کۆمەڵگە لە بنەماڵەی «بێ باوەڕ بە خوا» یان «دژە ئایین» گەورە بوون. بە پێی ئەنجامی ئەم ڕاپرسییە، ٦٨٪ی کۆمەڵگە لەو بڕوایەدان کە حکومە ئایینییەکان نابێ ببنە پێوەری یاسادانان تەنانەت ئەگەر دینداران زۆرینەی کورسییەکانی پەڕلەمانیان بەدەستەوە بێت. لە بەرامبەردا نزیکەی ١٥٪ی کۆمەڵگە لەو بڕوایەدان کە یاساکان دەبێت لەهەر مەرجێکدا بەپێی حکومە دینییەکان بێت. بە پێی ئەنجامەکانی ئەم ڕاپرسییە ٧١٪ی کۆمەڵگە لەو بڕوایەدان کە دامەزراوە ئایینییەکان دەبێ خۆیان تێچووەکانیان دابین بکەن. لە لایەکیترەوە ١٠٪ لەو بڕوایەدان کە دامەزراوە دینییەکانی هەموو ئایینەکان دەبێت یارمەتی حکومی وەربگرن و ٣،٥٪ی کۆمەڵگە بڕوایان وایە کە تەنیا دامەزراوە ئیسلامییەکان دەبێت لە یارمەتی حکومی سوود وەربگرن. سەبارەت بە پڕۆپاگەندەی دینی، ٤١٪ی کۆمەڵگە لەو بڕوایەدان کە هەموو دینەکان دەبێ بتوانن دینەکەیان بۆ ڕای گشتی پێناسە بکەن لە کاتێکدا نزیکەی ٥٪ی کۆمەڵگە، ئەم مافە تەنیا بۆ مسوڵمانان دەبینن. لە بەرامبەردا، ٤٢٪ی کۆمەڵگە پێیان باشە کە ناساندن و پڕوپاگەندەی هەموو ئایینەکان لە گۆڕەپانی گشتیدا ڕێگەپێنەدراو بێت. بە پێی ئەنجامەکانی ئەم ڕاپرسییە، ٥٧٪ی کۆمەڵگە لەگەڵ پەروەردەی منداڵان بۆ فێرکاری و ئەرکی ئایینی لەناو مەکتەبەکاندا دژایەتی دەکەن. هەر چۆنێک بێ، نزیکەی ٥٤٪ هاوڕان لەگەڵ ئەوەی کە منداڵەکانیان لە مەکتەبەکاندا، باوەڕە ئایینییە جیاوازەکان بناسن. ئەنجامەکانی ڕاپرسی نیشانی دەدات زیاتر لە ٧٣٪ی کۆمەڵگە دژی حیجابی ئیجبارین. لە بەرامبەردا، نزیکەی ١٢٪ی کۆمەڵگە جەخت لەسەر پابەندبوون بە حیجاب (پۆشاندنی قژ) لە شوێنە گشتیەکان دەکەن. لە لایەکی دیکەوە ٥٨٪ی کۆمەڵگە لە ئەساسدا باوەڕیان بە حیجاب نییە. نزیکەی ٣٧٪ی ئێرانییەکان، وێڕای بەربەستەکان، بە بەردەوامی یان جاربەجار خواردنەوە کحولییەکان دەخۆنەوە. لە لایەکی دیکەوە ٥٥٪ی کۆمەڵگە وتوویانە کە خواردنەوە کحولییەکان ناخۆنەوە. نزیکەی ٨٪ی کۆمەڵگەش بە بۆنەی نەبوونی دەرفەتی کڕین (بەردەست نەبوون یان تێچوو) خواردنەوە کحولییەکان بەکار ناهێنن.   بەشی یەکەم: شێوازی نموونەگرتن و تایبەتمەندییە ئامارییەکانی نموونە ١-١ تایبەتمەندییەکانی ڕاپرسی و نموونەی ئاماری نەپوختە ڕاپرسی «تێڕوانینی ئێرانییەکان بۆ ئایین» لە لایەن «گرووپی توێژینەوەی بیرپێوەری ئێرانییەکان (گەمان)» لە بەرواری ١٧ی جۆزەردان هەتا یەکی پوشپەڕی ٢٠٢٠ بۆ ماوەی ١٥ ڕۆژ، ئەنجامدراوە. ئەم ڕاپرسییە بە شێوەی ئۆنلاین و بە کەڵک وەرگرتن لە پلاتفۆرمێکی پارێزراو و تایبەت ئەنجامدراوە. ڕاپرسییەکە بە ڕێگای نموونەگرتنی تۆپەڵەبەفر (virtual snowball sampling) بە شێوازی دروستکردنی چەندین زنجیرەی جیاوازی نموونەگرتن (multiple chain referral sampling)، بە ڕێگای تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانی (تێلگرام، واتس ئەپ، توویتەر و فەیسبووک) ئەنجامدراوە و زیاتر لە ٥٠ هەزار بەشداربوو لە ناوخۆ و دەرەوەی وڵات لەم ڕاپرسییەدا بەشداربوون (زانیاری زیاتر لە هاوپێچدایە). بەپێی ئاماری فەرمی حکومەت لە جۆزەردانی ٢٠٢٠، لە ئێران زیاتر لە ٧٨ میلیۆن بەکارهێنەری ئینتەرنێت بوونیان هەیە (واتا ٩٤٪ی دانیشتووان) کە نزیکەی ٦٩ میلیۆن لە ڕێگای مۆبایلەوە ئینتەرنێت بەکار دەهێنن. لە لایەکی دیکەوە ڕاپرسی ناوەندی بیرپێوەری خوێندکارانی ئێران (ئیسپا) لە ڕەشەمێی ٢٠١٩ نیشان دەدات کە نزیکەی ٧٠٪ی خەڵکی ئێران لانیکەم یەک لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان بەکار دەهێنن. ئەم دەرفەتانە دەبێتە هۆی ئەوەی کە بتوانرێت لە ڕێگای ئینتەرێتەوە لەگەڵ بەشێکی گەورەی کۆمەڵگەی ئێران پەیوەندی دروست بکرێت و بیروڕای ئەوان بزانرێت. لەم ڕاپرسییەدا، ١١ پرسیاری سەرەکی و ٨ پرسیار سەبارەت بە زانیاری گشتی و کۆمەڵناسی وەڵامدەرەکان (ڕەگەز، تەمەن، ئاستی خوێندەواری، پارێزگای شوێنی ژیان، ناوچەی شار یان گوند، ڕەوشی ئیش، داهات و هەڵسوکەوتی هەڵبژاردن) پرس کراوە. چونکە وەڵامدەرەوەکان بە شێوازی نەناسراو و بەبێ تۆمارکردنی زانیاری کەسێتییەکانیان لە ڕاپرسییەکەدا بەشداربوون، تەخمین دەکرێ کە بۆ ڕادەربڕینی ڕاستەقینەی خۆیان زیاتر هەستیان بە پارێزراوی کردووە و بە ئاسوودەیی بەشداربوون. نزیکەی ٩٠٪ی بەشداربووان وتوویانە کە لە ناوخۆی ئێراندا دەژین. ڕێبازەکانی پشتڕاستکردنەوە نیشان دەدەن کە نزیکەی ١٪ی بەشداربووان ڕەنگە شوێنی ژیانی خۆیان (ناوخۆ یان دەرەوەی وڵات) بە مەبەست یان بە بێ مەبەست، هەڵە نووسیبێت. ئێرانییەکانی ناوخۆی وڵات لە هەموو ٣١ پارێزگا و شار و گوندەکان لەم ڕاپرسییەدا بەشداربوون. زانیاری نموونەکان لە بەشی هاوپێچدا ڕاپۆڕت کراوە.   ١-٢ قۆناغەکانی پاڵاوتن و ئامادەکردنی نموونەی کۆتایی لەم ڕاپرسییەدا پرسیارێک بۆ ناسینی وەڵامە بەڕێکەوت یان ئەو وەڵامانەی وا بە ڕێگەی ڕۆبۆتەوەن، دابین کراوە. وەڵامە هەڵەکان بەم پرسیارە، هەەروەها خاڵە ناکۆکەکان (وەکو ئەو کەسانەی وتوویانە لە ساڵی ٢٠١٧ هێشتا تەمەنیان نەگەیشتووە بە تەمەنی بەشداربوون لە هەڵبژاردنەکاندا، بەڵام تەمەنی خۆیان زیاتر لە ٣٠ ساڵ دیار کردووە، یان ئەو کەسانەی لە پرسیارێکدا خۆیان بە دانیشتووی ئێران و لە پرسێکی دیکەدا خۆیان دانیشتووی دەرەوەی وڵات پێناسە کردووە) لە ئامارەکاندا سڕاونەتەوە. بە لەبەرچاوگرتنی گرووپە تمەنییە ستانداردەکانی ناو زانیارییەکانی سەرژمێری ساڵی ٢٠١٦، نموونەی کۆتایی کە لەم شیکارییەدا بەکارهێنراوە تەنیا وەڵامدەرانی سەروو ١٩ ساڵی دانیشتووی ئێران لەخۆ دەگرێت. دوای ئەنجامدانی پاڵاوتنەکان، قەبارەی نموونەی ئاماری کۆتایی لە ناوخۆی ئێراندا ٣٠،٩٨١ وەڵامدەر بووە. هەموو دەرئەنجامەکانی ئەم ڕاپۆرتە لەسەر بنەمای نموونەئاماری کۆتایی دەرهێنراون. ئامانجی کۆمەڵەی ئاماری ئەم ڕاپرسییە، کەسانی سەروو ١٩ ساڵ و خوێندەواری دانیشتووی ئێرانن (کەسانێک وا توانیویانە ئینتەرنێت بەکار بهێنن و پرسیارەکانی ڕاپرسییەکە بخوێننەوە). بەپێی سەرژمێری ساڵی ٢٠١٦، هەژماری خەڵکانی خوێندەواری سەروو ١٩ ساڵ لە ئێران نزیکەی ٤٧ میلیۆن کەس بەروارد کراوە. ئەم ڕەقەمە نزیکەی ٨٥٪ی دانیشتووانی گەورەساڵی ئێرانە. لەم ڕاپۆرتەدا لە هەر شوێنێکدا دەستەواژەی «نموونەی ئاماری» بەکار دەهێنرێت، مەبەست نموونەی پاڵاوتراە و نە «نموونەی خاوی سەرەتایی» ڕاپرسییەکە. هەروەها، لە هەر شوێنێکدا لە دەستەواژەی «کۆمەڵگە» کەڵک وەرگیراوە مەبەست «کۆمەڵگەی ئامارییە» (یاخود هەمان کۆمەڵەی ئاماریی) ئامانجە نەک گشت دانیشتووانی کۆمەڵگەی ئێران. نموونەی ئاماری ڕاپرسییە ئۆنلاینەکان زۆربەی جار لەگەڵ زانیاری کۆمەڵەی ئاماری ئامانج تەواو یەک ناگرنەوە، لە ئەنجامدا بۆ ئەوەی نموونەیەکی ئاماری پێناسەکەر (representative sample) هەبێت، لە شێوازی کێشکردنەوە (weighting) کەڵک وەرگیراوە هەتاکو بتوانرێت نموونە ئاماریەکە هاوسەنگ بکرێت و لەگەڵ زانیاری سەرەکی کۆمەڵەی ئامانج یەکسان بکرێت. هەروەها ئەنجامەکان بە کەڵک وەرگرتن لە شێوازی هەڵبژاردنی نموونەی هەڕەمەکی لە کۆی نموونە ئامارییەکان (matching)، پشتڕاستکرایەوە. لە بەشی هاوپێچدا، شێوازەکانی هاوسەنگکردنی نموونەی ئاماری، شێوازی کێشکردن، زانیاری کۆمەڵناسی نموونە ئاماری و زانیاری کۆمەڵەی ئامانج باسی لەسەر کراوە. بەشی دووەم: دەرئەنجامە سەرەکییەکانی ڕاپرسی لەم ڕاپۆرتەدا هەموو ئەنجامەکان و خشتەکان لەسەر بنەمای «نموونەی ئاماری کێشکراو» لە ناوخۆی وڵات حیساب کراوە. دەرئەنجامەکانی ئەم ڕاپرسییە دەتوانرێت بە ئاستی دڵنیایی ٩٥٪ و پەراوێزی هەڵەی ٥٪، بۆ دانیشتووانی خوێندەواری تەمەن سەروو ١٩ ساڵ (واتە نزیکەی ٨٥٪ی دانیشتووانی گەورە ساڵ) گشتگیر بکرێت.   ٢-١ ئاستی باوەڕی ئێرانییەکان بە چەمکە ئایینییەکان       لەم ڕاپرسییەدا وەڵامدەران سەبارەت بە باوەڕی ئەوان بە «خوا»، «بەهەشت و دۆزەخ»، «دین و مەزهەب»، «هاتنی ڕزگارکەری مرۆڤایەتی»، «ژیان دوای مەرگ»، «جنۆکە» پرسیار کراوە. ئەنجامەکانی ڕاپرسی نیشان دەدەن کە ٧٨٪ی ئێرانییەکان بە خوا، ٣٧٪ بە ژیانی دوای مەرگ، ٣٠٪ بە بەهەشت و دۆزەخ، ٢٨٪ بە دین و مەزهەب، ٢٦٪ بە جن و ٢٦٪ بە هاتنی ڕزگارکەری مرۆڤایەتی باوەڕیان هەیە و نزیکەی  ٢٠٪ی کۆمەڵگەش بڕوایان بە هیچ یەک لەم خاڵانە نییە. دایاگرامی ١ ٢-٢ هەمەچەشنی مەیلی ئایینی ئێرانییەکان لە پرسیارێکی دیکەدا لە وەڵامدەران سەبارەت بە نموونەکانی بیروبڕوا کەسێتییەکانی ئەوان پرسیار کرا. دایاگرامی ٢ نیشان دەدات لە کاتێکدا کە نزیکەی یەک لەسەر سێی کۆمەڵگە خۆیان وەک «مسوڵمانی شیعە» پێناسە دەکەن، بەشێکی بەرچاوی کۆمەڵگە خۆیان بێ باوەڕ، زەردەشتی، مەعنەویەتخواز، نەزانخواز، مسوڵمانی سوننە، عیرفانخواز، مرۆڤخواز، کریستیانی، بەهایی و … پێناسە دەکەن. هەروەها نزیکەی ٢٢٪ی کۆمەڵگە خۆیان سەر بە هیچ یەک لەم ڕەوتانە نازانن. دایاگرامی ٢ ٢-٣ ڕەوتی گۆڕانکاری دینداری لە کۆمەڵگەی ئێراندا لەم ڕاپرسییەدا لە وەڵامدەران پرسیار کرا کە باوەڕی ئایینی ئەوان بە درێژایی ژیانیان چ گۆڕانکارییەکی بەسەردا هاتووە. هەروەکو دایاگرامی ٣ نیشان دەدات، ٤٧٪ ڕایانگەیاند لە باوەڕمەندییەوە بە بێ باوەڕی گەیشتوون. ٤١٪ی کۆمەڵگەش وتوویانە کە بڕوایان سەبارەت بە دین یان بێ دینی گۆڕانکارییەکی ئەوتۆی نەبووە. هەروەها نزیکەی ٦٪ ڕایانگەیاندووە کە لە بێ باوەڕییەوە گەشیتوون بە باوەڕمەندی و بە هەمان ڕێژەش لە مەیلێکی ئایینی بۆ مەیلێکی ئایینی دیکە گۆڕاون. ئەنجامەکان نیشان دەدەن کە مەیلی گۆڕین «لە دینداری بۆ بێ دینی» لەناو گەنجان، کەسانێکی کە خوێندنی زانکۆیان بووە و دانیشتووانی شارەکان زیاتر بووە. هەروەها دەبینرێت کە مەیل بە گۆڕینی باوەڕە ئایینییەکان لە نێوان پیاوان زیاتر لە ژنان تۆمار کراوە. ئەنجامەکانی ڕاپرسی نیشان دەدات کە زۆرینەی ئاتێئیستەکان (بێدین) و نەزانخوازەکان لە دینداری گەیشتوون بە بێ دینی. ئەوە لە حاڵێکدایە کە بەشێکی بەرچاوی باوەڕمەندانی کریستیانی، عیرفانی حەڵقە، عیرفانخوازەکان و بوداییەکان لە مەیلێکی دیکەی دینی ڕوویان لەم بڕوا ئایینییانە کردووە. دیاگرامی ٣   ٢-٤ مەیلی عیبادەتی تاکەکەسی لە وەڵامی ئەم پرسیارەدا کە «چەند جار نوێژ ئەخوێنن؟»، نزیکەی ٦٠٪ی کۆمەڵگە وتوویانە کە نوێژ ناخوێنن. لەبەرامبەردا نزیکەی ٤٠٪ی کۆمەڵگە ڕایانگەیاندووە کە بەردەوام نوێژ دەخوێنن و لەم بڕە خەڵکە، زیاتر لە ٢٧٪ی کۆمەڵگە وتوویانە پێج جار لە ڕۆژدا نوێژ دەخوێنن. دایاگرامی ٤ ٢-٥ پێگەی خوا و ئایین لە کەشی بنەماڵەیی ئێرانییەکاندا بە پێی ئەنجامی ڕاپرسی نزیکەی ٦١٪ی کەسەکان وتوویانە لە بنەماڵەی «باوەڕمەند بە خوا و ئایینی» گەورە بوون. ئەمە لە کاتێکدایە کە ٣٢٪ی ڕایانگەیاندووە لە بنەماڵەی «باوەڕمەند بە خوا و نائایینی» گەورە بوون و کەمتر لە ٣٪یش ڕایانگەیاندووە لە بنەماڵەی «بێ باوەڕ بە خوا» یان «دژە ئایین» گەورە بوون. دایاگرامی ٥ ٢-٦ ڕوانگەی کۆمەڵگە سەبارەت بە پەیوەندی نێوان دین و حکومەت هەر وەکو لە دایاگرامی ٦دا هاتووە، ٦٨٪ی کۆمەڵگە لەسەر ئەو بڕوایەدابوون کە حکومە ئایینییەکان نابێ ببنە پێوانەی یاسادانان تەنانەت ئەگەر دیندارەکان زۆرینەی پەرلەمانیشیان بەدەست بێت. لە بەرامبەردا ١٤٪ی کۆمەڵگە بڕوایان هەیە کە یاساکان دەبێت لە هەر حاڵێکدا لەسەر بنەمای حکومە ئایینییەکان بن. هەروەها نزیکەی ٤٪ی کۆمەڵگە زیاتر مەیلیان بەرەو ئەم بیروڕایەوەیە کە ئەگەر دیندارەکان لە هەڵبژاردنێکی دیموکراسیانەدا زۆرینەی پەرلەمان بەدەست بهێنن، مافی ئەوەیان هەیە کە یاساکان بە پێی حکومە ئایینییەکان دابنێن. ١٣٪یش وتوویانە کە بۆ وەڵامدانەوە بەو پرسیارە زانیاری تەواویان نییە. دایاگرامی ٦ لە وەڵامی پرسیارێکی دیکەدا سەبارەت بە پەیوەندی دین و حکومەت (دایاگرامی ٧)، ٧١٪ لەو باوەڕەدابوون کە دامەزراوە ئایینییەکان پێویستە خۆیان تێچووەکانیان دابین بکەن. لە لایەکی دیکەوە ١٠٪ بڕوایان هەبووە کە دامەزراوە دینییەکانی هەموو ئایینەکان پێویستە بتوانن یارمەتی لە حکومەت وەربگرن و ٣٪یش ڕایان وابوو کە تەنیا دامەزراوە ئیسلامییەکان دەبێت بتوانن لە یارمەتی حکومەتی سوود وەربگرن. دایاگرامی ٧   ٢-٧ ڕوانگەی ئێرانییەکان سەبارەت بە پڕوپاگەندەی ئایینی لە ڕای گشتیدا سەبارەت بە پڕوپاگەندەی ئایینی ٤١٪ی کۆمەڵگە باوەڕیان وایە کە هەموو دینەکان پێویستە بتوانن پرۆپاگەندەی ئایینی خۆیان بۆ ڕای گشتی بکەن، لە کاتێکدا نزیکەی ٤٪ی کۆمەڵگە ئەم مافە تەنیا بۆ مسوڵمانان ڕەوا دەبینن. لە بەرامبەردا، نزیکەی ٤٣٪ بە باشی دەزانن کە پرۆپاگەندەی هەموو ئایینەکان بۆ ڕای گشتی ڕێگەپێنەدراو بێت.  دایاگرامی ٨ هەروەها ٥٦٪ی کۆمەڵگە ڕایانگەیاندووە لەگەڵ پەروەردەی مناڵان بۆ فێرکاری و ئەرکی ئایینی لەناو مەکتەبەکاندا دژایەتی دەکەن. هەروەها، نزیکەی ٥٤٪ هاوڕان لەگەڵ ئەوەی کە مناڵەکانیان لە مەکتەبدا بیروبڕوا ئایینییە جیاوازەکان بناسن. دایاگرامی ٩ ٢-٨ ڕوانگەی ئێرانییەکان سەبارەت بە حیجاب ئەم ڕاپرسییە نیشان دەدات کە زیاتر لە ٧٢٪ی کۆمەڵگە دژی ئیجباری بوونی باڵاپۆشی (داپۆشانی قژی سەر) لە شوێنە گشتیەکانن، لە کاتێکدا نزیکەی ١٢٪ی کۆمەڵگە لەسەر بوونی حیجابی ئیجباری جەخت دەکەن. لە لایەکی دیکەوە ٥٧٪ی کۆمەڵگە لە ئەساسدا بڕوایان بە حیجاب نییە. هەروەها ئەنجامەکانی ڕاپرسی نیشان دەدات کە تەنیا نیوەی ئەو کەسانەی کە بڕوایان بە حیجاب هەیە جەخت لەسەر ئیجباری بوونەکەی دەکەن (دایاگرامی ١١). دایاگرامی ١٠ و١١ ٢-٩ بەکارهێنانی خواردنەوە کحولییەکان لە کۆمەڵگەی ئێراندا لە وەڵامی پرسیار سەبارەت بە بەکارهێنانی خواردنەوە کحولییەکان لە ئێراندا، ٥٦٪ی وەڵامدەران وتوویانە کە خواردنەوە کحولییەکان ناخۆنەوە. لە بەرامبەردا زیاتر لە یەک لەسەر سێی کۆمەڵگە وتوویانە کە بەردەوام یان جاروبار خواردنەوە کحولییەکان دەخۆنەوە. نزیکەی ٩٪ی کۆمەڵگەش بە هۆی نەبوونی دەرفەتی کڕین (بەردەست نەبوون یان تێچوو) بەکارهێنەری خواردنەوە کحولییەکان نین. هەروەها ئەنجامەکان نیشان دەدەن کە بەکارهێنانی خواردنەوە کحولییەکان لە نێوان گەنجان و پیاوان زیاترە. دایاگرامی ١٢ هاوپێچ: میتۆدۆلۆژیای توێژینەوە میتۆدی نموونەگرتن ئەم ڕاپرسییە بە کەڵک وەرگرتن لە میتۆدە داهێنەرانەکان هەوڵی داوە ئەو ڕوانگە و بیروڕایانەی وا بە ڕێبازە بیرپێوەریە ئاساییەکان لە کۆمەڵگەیەکی داخراودا ناتوانرێت بە شێوەیەکی ئاشکرا پرسیار و هەڵسەنگاندنی بۆ بکرێت، بە ڕێگایەکی خاوەن میتۆد، بپێوێ و تۆماری بکات. هەر چۆنێک بێت، ئەم ڕاپرسی و شیکاریە ئاماریە پەیوەستەکانیش هەروەکو نموونە لەیەکچووەکانی لەگەڵ ئاستەنگیەکانی پەیوەست بە نموونەگرتنی ئۆنلاین ڕووبەڕوو بووەتەوە. یەکێک لەم کێشانە ئاستەنگی کاریگەری تۆڕە (network effect)، واتا ئەگەری نزیکبوونی بیرۆکەی بەشداربووان لەگەڵ ڕێکخەرانی ڕاپرسییەکە بووە. بۆ کەمکردنەوەی ئەم کێشەیە هەوڵدراوە هەتاکو ڕاپرسییەکە لە ڕێگەی کەسان، کۆمەڵ، کەناڵ و پەیجەکانی وا خاوەن بیرۆکەی باوەڕی، سیاسی و کۆمەڵایەتی جۆراوجۆر بوون، هاوبەش بکرێت. بە کەڵک وەرگرتن لە چەندین زنجیرەی جیاوازی نموونەگرتن (multiple chain referral sampling)، پرسیارنامەی ئۆنلاین بە شێوازێکی خاوەن ئامانج و بە کەڵک وەرگرتن لە تۆڕە کۆمەڵایەتیە جۆراوجۆرەکان لە نێوان کۆمەڵ و گرووپە جیاوازەکان و لە نێوان جەماوەری پەیجە بەناوبانگە گشتی، کۆمەڵایەتی، ئایینی، سیاسی و دڵخۆشکەرەکان بڵاوبووەتەوە. هەروەها هاوکات لەگەڵ زۆربوونی بەرچاوی نموونەکان هەوڵدرا هەتا بتوانرێت لایەنگرییەکی (bias) وا بە هۆی کاریگەری تۆڕەوە دروستبووە، تا ئاستێکی وا دەکرێت کەم بکرێتەوە. ئەنجامی یەکێک لە پرسیارەکانی ڕاپرسییەکە نیشان دەدات کەمتر لە ١٪ی بەشداربووانی ڕاپرسییەکە، پێشتریش لە ڕاپرسییەکانی دامەزراوەی گەمان بەشداربوون. ئەم ئەنجامە دەتوانێت نیشان بدات کە ڕێبازی نموونەگرتنی خاوەن ئامانج بۆ بڵاوکردنەوەی پرسیارنامە لە نێوان چینە جۆراوجۆرەکان، توانیویەتی ڕاپرسییەکە بگەیێنێتە گرووپە جیاوازەکانی دەرەوەی ئەو بڕە کەسەی وا دامەزراوەی گەمان دەناسن.   هاوسەنگکردنی نموونەی ئاماری و ڕێبازی کێشکردن لەم ڕاپۆڕتەدا بۆ ئەوەی نموونەی ئاماری ڕاپرسییەکە ببێتە نموونەیەکی ئاماری پێناسەکەر (representative sample) لە تێکەڵەی دوو ڕێباری کێشکردن – raking & cell-weighting – کەڵک وەرگیراوە. بە پێی لێکۆڵینی گشتگیری دامەزراوەی توێژینەوە-بیرپێوەری پیوو (Pew Research Center) ئەم دوو ڕێبازەی کێشکردن، بە لەبەرچاوگرتنی گوڕاوە دیمۆگرافییە گونجاوەکان، لە کاریگەرترین و متمانەپێکراوترین ڕێبازەکانی هاوسەنگکردنی نموونەکانی ڕاپرسی ئۆنلاین دێنە ئەژمار. هەروەها بەپێی ئامۆژگاری ئەم لێکۆڵینەوەیە، بۆ کێشکردنی نموونەی ئاماری، لە گۆڕاوێک وا هەڵسوکەوتی سیاسی وەڵامدەران نیشان دەدات، کەڵک وەرگیراوە هەتاکو ئاستی بەلاڕێداچوونی نموونەی ئاماری کەم بێتەوە و ئەگەری گشتگیرکردنی نموونەی کۆتایی زیاتر بکرێت. هاوسەنگکردن و کێشکردنی نموونەی ئاماری بە هاوکاری کۆمپانیای هۆڵەندی Spinnaker Research و بە ئامرازی پێشکەوتووی ئەم کۆمپانیایە ئەنجام دراوە. بۆ دروستکردنی نموونەیەکی ئاماری پێناسەکەر، نموونەی پاڵاوتراوی ڕاپرسی بۆ وەڵامدەرانی «ناوخۆی وڵات» لەسەر بنەمای دابەشکردنی ڕەگەز، تەمەنەکان، ئاستی خوێندەواری، دیمۆگرافیای پارێزگا، ناوچە شاری و گوندەکان، و هەروەها هەڵسوکەوتی هەڵبژاردنی ساڵی ٢٠١٧، کیشکردنی بۆ کراوە. بۆ دەرهێنانی کۆمەڵەی ئامانج، لە ئەنجامە فەرمییەکانی سەرژمێری ساڵی ٢٠١٦ و ئاماری هێزی کار لە بەهاری ٢٠٢٠ کەڵک وەرگیراوە. لە دوای ئەنجامدانی حیساباتی کێشکردن بەپێی گۆڕاوە یەکگرتووەکان (interlocking variables)، ژمارەی بڕی نموونەی کاریگەر (effective sample size) ١٩١١ نموونە بووە کە بڕە نموونەیەکی زۆر گونجاو و متمانەپێکراوە بۆ پەراوێزی هەڵەی ٥٪ و ئاستی دڵنیای ٩٥٪. ئەنجامەکانی کێشکردنی نموونەی ئاماری دانیشتووانی ئامانجی ئەم ڕاپرسییە کەسانی خوێندەوار و سەروو ١٩ ساڵ (گرووپی تەمەن ٢٠ ساڵ و زیاتر) لە ئێراندان. بە پێی ئەنجامەکانی سەرژمێری گشتی ساڵی ٢٠١٦، ئەم دانیشتووانە نزیکەی ٤٧ میلیۆن کەس لە خەڵکی ئێرانن واتە ٨٥٪ی دانیشتووانی گەورەساڵی ئێران پێکدەهێنن. خشتەکانی ژێرەوە دابەشکردنی گۆڕاوە کۆمەڵناسییەکان لەناو نموونەی ئاماری ڕاپرسی و دانیشتووانی ئامانج نیشان دەدەن. دەبینرێت کە تایبەتمەندی کۆمەڵناسی نموونەی کێشکراوە لەگەڵ دانیشووانی ئامانج یەکدەگرنەوە.   جگە لە گۆڕاوە کۆمەڵناسییەکان، هەڵسوکەوتی هەڵبژاردنی وەڵامدەران لە هەڵبژاردنی سەرۆک کۆماری ساڵی ٢٠١٧ بۆ کێشکردنی نموونەی ئاماری کەڵکی لێوەرگیراوە و حیساباتی کێشکردنی ئەم ڕاپرسییە، بە پێی گۆڕاوە یەکگرتووەکان (interlocking variables) ئەنجام دراوە. ئەگەر چی کەسانێک وا لە هەڵبژاردنی ٢٠١٧ دەنگیان بە ئیبراهیم ڕەئیسی دابوو کەمتر لەم ڕاپرسییەدا بەشدار بوون، بەوحاڵە، بڕی نموونە ئاماری دەنگدەرانی ئیبراهیم ڕەئیسی لەم ڕاپرسییەدا بەرچاو بووە و لەم ڕووەوە بە کێشکردن و هاوسەنگکردنی نموونەی ئاماری، ئەگەری گشتگیرکردنی ئەنجامەکان بۆ دانیشتووانی ئامانج وەدیهات. خشتەی ٦: دابەشکردنی هەڵسوکەوتی سیاسی-هەڵبژاردن لە نموونەی ئاماری و ئەنجامە فەرمیەکانی هەڵبژاردنی ٢٠١٧ باوەڕپێوەری نموونەی کێشکراوە یەکێک لە ڕێبازەکانی وا دەتوانرێ بە کەڵک وەرگرتن لەو، ئاستی متمانە بە نموونەی کێشکراوە و گشتگیربوونی هەڵسەنگێنرێت، ئاستی لەیەکچوونی ئەنجامەکانی نموونەی کێشکراوە لەگەڵ بەڵگە دەرەکییەکانە. خشتەی ٧ بارودۆخی چالاکی ئابووری (ڕێژەی سەدی کەسانی دامەزراو) لە نموونەی کێشکراوەدا بە بەراوردی لەگەڵ دانیشتووانی ئامانج لەسەر دوو ئاستی شاری و گوندیدا نیشان دەدات. لە کاتێکدا وا نموونەی کێشکراوە کەسانی خوێندەواری سەروو ١٩ ساڵ لە خۆی دەگرێت، ئاماری هێزی کار، هەم کەسانی خوێندەوار و هەمیش نەخوێندەوار لەخۆی دەگرێت. بەپێی ڕاپۆرتی ئاماری هیزی کار لە بەهاری ٢٠٢٠دا، ڕێژەی دامەزرانی کەسانی خوێندەوار لە ناوچە شارییەکان زیاتر لە کەسانی کەم خوێندەوار و نەخوێندەوار بووە. بە لەبەرچاوگرتنی ئەم خاڵە، دەبینرێت کە بارودۆخی کار بۆ نموونەی کێشکراو لەگەڵ داینشتووانی ئامانج بە ئاستێکی پەسەندکراو یەکتر دەگرنەوە. خشتەی ٧: دابەشکردنی ڕێژەی کار لە نموونەی کێشکراو و ئاماری هێزی کار بە پێی شاری و گوندی لە لایەکی دیکەوە بۆ تاقیکردنەوەی ئاستی متمانەی ئەنجامەکان لە نموونەی ئاماری کێشکراودا، بە کەڵک وەرگرتن لە ڕێبازی نموونەگرتنی هاوتاییدا (matching method) حیساباتی دووبارە و ئەنجامەکان لەگەڵ دەستکەوتە پێشووەکان بەراورد کرا. لەم ڕێبازەدا سەرەتا نموونەیەکی ئاماری هەڕەمەکی بە بڕی ٢٠٠٠ وەڵامدەر لە گشتی نموونەی ئاماری کۆتایی (واتا لە ٣٩٩٨١ نموونە) دەرهێندراوە. ئەم نموونە هەڕەمەکییە بە جۆرێک دەرهێنراوە کە لەگەڵ گۆڕاوە شەش دانەییەکانی دانیشتووانی ئامانج (رەگەز، گرووپی تەمەن، ئاستی خوێندەواری، ڕێژەی دانیشتووانی پارێزگا، ناوچە شاری و گوندییەکان، و هەڵسوکەوتی هەڵبژاردن) هاوسەنگ بن. بە لێکۆڵینەوەی بەراوردکاری بینرا کە هەموو دەسکەوتەکانی ڕاپرسییەکە بە نموونەی هەڕەمەکی نوێ، لەگەڵ دەسکەوتەکانی نموونەی کێشکراو یەکگرتوو بوو و جیاوازی ئەنجامەکان کەمتر لە ١٪ بوو. بە گشتی و بە لەبەرچاوگرتنی ئەم بەڵگانە، دەرکەوت کە نموونەی کێشکراو تا ڕادەیەکی قبووڵکراو، پێناسەکەری دانیشتووانی ئامانج (دانیشتووانی خوێندەواری سەروو ١٩ ساڵ)ە و دەتوانرێ ئەنجامەکانی ئەو بە ئاستی هەڵەی وتراو بە زۆرینەیەکی گەورەی کۆمەڵگەی ئێران (واتا نزیکەی ٨٥٪ لە دانیشتووانی گەورەساڵی وڵات) گشتگیر بکردرێت.

درەو:  ئۆكرانیا, بۆ ئەمریكاو خۆرئاواییەكان بەر لەوەی هێڵی پێشەوەی بەریەكەوتنی ناڕاستەوخۆی ڕوسیاو هاوپەیمانی باكوری ئەتڵەسی (ناتۆ)بێت, تاقیگەیەكی گرنگی تاقیكردنەوەی تواناو كاریگەری چەك و كەرەستە سەربازییەكانیانە, كە پەیتاپەیتا ڕەوانەی سوپای ئۆكرانیای دەكەن, وێڕای هەڵسەنگاندنی توانای سەربازییەكانی ڕوسیا, دەرفەتێكی گرنگیشی بۆ ڕەخساندون, بۆ سەرلەنوێ‌ برەودان بە پیشەسازی چەك و سود وەرگرتن لەكەمكوڕییەكان.  جەنگی ئۆكرانیا, دەرفەتی بۆ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاو هاوپەیمانە خۆرئاواییەكانی ڕەخساند, دیراسەی تواناو كاریگەری ئەو چەك و سیستەمانە بكەن كە پێشكەش بە (كیێڤ)یان كردووە, بەجۆرێك گەرمەی جەنگی نێوان سوپای ڕوسیاو ئۆكرانیا, بۆ ئەوان "تاقیگەی تاقیكردنەوە"ی, توانا سەربازییەكانیان بووە, ئەوەش بەگوێرەی تۆڕی هەواڵی (سی ئێن ئێن).  جەنگی ئۆكرانیا"دەرفەتێكی گونجاو" بوو بۆ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاو وڵاتانی خۆرئاوا, بۆ هەڵسەنگاندنی هێزی چەكەكانیان و ئەو سیستمە تایبەتانەی پێشكەشی (كیێڤ)یانكردووە لەسەر زەمینی واقیع, هاوكات دیراسەكردنی چەك و جبەخانەی سەربازیی مۆسكۆ.  بەگوێرەی سەرچاوەكە, ئەفسەرانی پرۆسەكانی ئەمریكا و بەرپرسانی تری سەربازی, بەدواداچونیان بۆ ئاستی سەركەوتنی ڕوسیا كردووە لە بەكارهێنانی فرۆكەی درۆنی هەرزان بەهای ئێرانی, لەوێرانكردنی ژێرخانی ووزە لە ئۆكرانیا. تاقیگەی چەكەكان سەرچاوەیەكی ئاگادار لەزانیارییە هەواڵگرییەكانی خۆرئاوا ڕایگەیاندووە: "بەدڵنیایی و بەتەواوی ماناكان جەنگ لە ئۆكرانیا تاقیگەی چەكەكانە, لەبەر ئەوەی ئەو چەك و كەرەستانە پێشتر بەكارنەهێنرابوون لەجەنگی نێوان دوو وڵاتی پێشكەوتوو لەڕووی پیشەسازییەوە", وتوشەیەتی: "ئەوە تاقیكردنەوەیە لەجیهانێكی ڕاستەقینەدایە". بەگوێرەی كەناڵی (سی ئێن ئێن ), جەنگ ئۆكرانیا سەرچاوەیەكی ناوازەبووە بۆ دەرخستنی ئاستی كاریگەری هەندێك لەسیستمەكانی تایبەت بە سوپای ئەمریكا. ئەفسەرێكی پرۆسەكانی ئەمریكا كە ئاگاداری ڕوداوەكانی جەنگی ئۆكرانیایە وتویەتی: هەندێك لەو سیستمانەی ئەمریكا پێشكشەی (كیێڤ)ی كردووە, لەنمونەی فرۆكەی بێفرۆكەوانی Switchblade 300  و موشەكی ئەندازەكراو بۆ كردنە ئامانجی سیستمی ڕاداری دوژمن, كاریگەرییەكی كەمتر لەچاوەڕوانكراویان هەبووە لەگۆرەپانی جەنگ, هاوكات دیراسەیەكی نوێی سەرنتەری توێژینەوەكانی بەریتانیش ئەمەی دووپاتكردووەتەوە. لەبەرامبەردا, موشەكی جۆری" M142 هیمارس" سەركەوتنی یەكلاكەرەوەی بەدەستهێناوە, هەروەك بەرپرسان وانەی بەنرخیان لەجەنگەكە دەستكەوتووە, لەبارەی تێكڕای چاككردنەوەی ئەو سیستمانەكە پێوێستیانە, ئەگەر بەشَوەیەكی چڕ بەكاربهێنرێن.     بەرپرسێكی بەرگری ڕایگەیاندووە: ئەو ڕێگایەی ئۆكرانیا پیادەی كردووە لەبەكارهێنانی موشەكی "هیمارس" كە ژمارەكەی سنورداربووە, بۆ دروستكردنی پشێوی لەڕیزەكانی سوپای ڕوسیا, لەڕێی بوردومانكردنی پێگەكانی سەركردایەتی و گەنجییەكانی پێداوێستی, سەرسوڕهێنەر بووە, ئاماژەی بەوەشكردووە: سەركردە سەربازییەكان بۆ ماوەی چەندین ساڵی تر دیراسەی دەكەن.  جەنگ لەئۆكرانیا وێنەیەكیشی لەبارەی چۆنییەتی كاركردنی تۆپهاوێژی"هاوتزەر" پێشكەشكردووە, كە بەشێكی گرنگی هێزی ئۆكرانیای پێكهێناوە, بەرپرسێكی تر بەرگری ئاشكرایكردووە: وردی و كاریگەری ئەو تۆپهاوێژانە, كەمدەبنەوە دوای تەقاندنی گولەیەكی زۆر لەماوەیەكی زەمەنی كەمدا.   لەم باریەوە بەرپرسەكە دەڵێت: یەكێك لەو وانانەی كە ئەمریكا وەریگرتووە لەم ململانێیەدا ئەوەیە " سیستمی هاوتزەر بووە بە بەشێك لەڕابردوو".  ڕاشیگەیاندووە: وێڕای ئەو كێشەیە, جوڵەپێكردنی ئەو سیستمە بەشێوەیەكی خێرا زۆر قورسە بۆ خۆبەدوورگرتن لە ئاگری دوژمن, لەجیهانێكدا كە فرۆكەی بێقڕۆكەوانی تیادا بڵاوبوتەوە, "زۆر قورسە خۆحەشاردان".  وانەكانی جەنگ ئۆكرانییەكان داهێنانێكی تەكتیكیان كردووە, كە بووەتە جێی سەرنجی بەرپرسانی خۆرئاوا, لەنمونەی, سەركردە سەربازییەكانیان لەهەفتەی یەكەمی جەنگدا, چالاكییەكانیان گونجاندووە لەڕێی پێكهێنانی تیمی بچوك لە هێزی پیادە, كە توانیویانە بەهاوكاری موشەكی "ستینگەرو جافلین"ی سەرشان, هێرش بكەنە سەر تانكەكانی ڕوسیا لەكاتی پێشرەِویكردنیاندا.  ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دیراسەی ململانێ و جەنگی نێوان ڕوسیاو ئۆكرانیای كردووە, بۆ بەدەستهێنانی وانەی گەورەتر لەبارەی چۆنییەتی هەڵگیرساندنی جەنگ لەنێوان دوو دەوڵەتی پێشكەوتوو لە سەدەی بیست و یەكدا. ئەوەی پەبوەستە بە وانە سود لێوەرگیراوەكان, جیم هیمز پەرلەمانتاری دیموكراتەكان لەویلایەتی كۆنیتیكت و ئەندامی لیژنەی هەواڵگری لەئەنجومەنی نوێنەران دەڵێت:"كتێبێك لەبارەی ئەم بابەتەوە دەنوسرێت". پێشخستنی پیشەسازی سەربازی جەنگی ئۆكرانیا "دەرفەتێكی باش"بوو بۆ بازرگان و وەبەرهێنەرە سەربازییە ئەمریكییەكان بۆ دیراسەكردنی پێشخستنی سیستمەكانیان. كۆمپانیای  ئامادەكردنی پیشەسازییە سەربازییەكان  BAE Systems ڕایگەیاندووە: سەركەوتنی ڕوسیا لەبەكارهێنانی فرۆكەی "كامیكازی", هانیداوە بۆ سەرلەنوێ ئەندازەكردنەوەی ئۆتۆمبیلی جەنگی گولەنەبڕو, قەڵغانەكەی پتەوتركردووە بۆ پاراستنی سەربازەكان, لەهێرشی فرۆكەی بێفڕۆكەوان. بەپرسانی حكومەتی ئەمریكی لەبواری پیشەسازی سەربازیدا, هەوڵیانداوە بۆ تاقیكردنەوەی سیستم و چارەسەری نوێ‌, بۆ ئەو جەنگەی كە ئۆكرانیا تیایدا پێویستی بەهەموو هاوكارییەكە. لەڕۆژەكانی یەكەمی جەنگدا, ئاژانسی هەواڵگری جوگرافی نیشتمانی (NGA), كە ئاژانسێكی پشتیوانی هەواڵگری سەربە وەزارەتی بەرگری ئەمریكایە, پێنج فرۆكەی بچوكی نۆڕینی كێش سوك و خاوەن وردییەكی بەرزی ڕەوانەی سەركردایەتی پرۆسە تایبەتەكانی ئەمریكای كردووە لە ئەوروپا, بۆ ئەوەی بیخاتە خزمەتی ئۆكرانیاوە. ئەو درۆنە نوۆڕینانەی كە كۆمپانییایەك بەناوی Hexagon  دروستیكردون, بەشێك نەبوون لەوەی ناودەبرێت بە تۆماركردن لەوەزارەتی بەرگری, كە ئاماژە بە "سروشتی ئەزموونیی" بۆ جەنگی ڕوسیاو ئۆكرانیا دەكات. تۆڕی هەواڵی (سی ئێن ئێن) ڕونیكردووەتەوە, (ڕۆبەرت شارپ) بەڕێوەبەری ئاژانسی هەواڵگری جوگرافی نیشتمانی, بە ئاشكرا لەوكاتەدا قسەی كردووە لەبارەی ئەو فرۆكانە و, ئاشكرایكردووە, ویلایەتە یەككگرتووەكانی ئەمریكا ڕاهێنانی بە "هاوبەشێكی سەربازیی" كردووە لە خۆرئاوا لەسەر ئەو سیستمە. هەر لەو چوارچێوەیەدا, چەندین بەرپرسی هەواڵگری و سوپای ئەمریكا هیوایان خواستووە,  كاری لەپێشینەی وەبەرهێنەرانی بواری پیشەسازی چەك ببێتە دروستكردنی فرۆكەی بێفرۆكەوانی كەم تێچوو و لەوانەی بۆ یەكجار بەكاردەهێنرێن, بەوتەی سەرچاوەكە, یەكێك لەو بەرسانە ڕایگەیاندووە:"هیوادارین فرۆكەی بێفرۆكەوانی هێرشبەری یەك ئاراستەیی دروست بكەین كە تێچووەكەی 10 هەزار دۆلار بێت".   سەرچاوە: الحرە

درەو:   ئۆتۆمبیلی كارەبایی شۆڕشێكی گەورەیە لە جیهانی پیشەسازی ئۆتۆمبیلدا, بەڵام هێشتا بەدەست چەندین ئاستەنگەوە دەناڵێنێت, كە دیارترینیان, خۆی لەتێچوون و ژێرخانی بارگاوی كردن و, چالاكی باترییەكەیدا دەبینێتەوە, لەگەڵ زۆری كێشەكەی, چونكە ئۆتۆمبیلە كارەباییەكان, كێشیان زۆر قورسترە لە ئۆتۆمبیلی نەریتی و,  ئەوەش هاوكارنییە بۆ هەوڵەكانی ڕوبەڕوبونەوەی قەیرانی كەش و هەوا, لەسەرو هەموو ئەمانەشەوە, كێشە قورسەكەی ترسی جدی دروستكردووە لەسەر داڕمانی ئەو گەراجانەی چەند قاتێكن, یاخود لەژێر زەویدان. وردەكاری زیاتر لەبارەی ئەو داهێنانە گەورەیەو مەترسییەكانی, لەم ڕاپۆرتەدا بخوێنەرەوە:   درەو: ڕۆژ لەدوای ڕۆژ مەترسی لەبارەی كێشی ئۆتۆمبیلی كارەبایی لەهەڵكشاندایە, هۆشداری بڵاوبونەوەتەوە لەبارەی ئەوەی ڕێگاوبانەكان و شوێنی ڕاگرتنی ئۆتۆمبیلەكان ئامادەی لەخۆگرتنی ئەو كێشە گەورەیە نین. تائێستا پیشەسازی ئۆتۆمبیلی كارەبایی ڕوبەڕوی چەندین ئاستەنگ بووەتەوە, سەرەڕای زیادبوونی جەماوەری لەچەند بەشێكی ئەم جیهانەو, ئەو وەبەرهێنانە گەورەیەی لەم كەرتەدا دەكرێت.  لەنێو ئەو كێشانەی كە بەم دواییە سەرنجی ڕاكێشاوە, زۆری كێشی ئۆتۆمبیلی كارەباییە بەبەراورد بەهاوتا نەریتی (تەقلیدی)كەی, كە بەبەنزین كاردەكات. كێشی ئۆتۆمبیلی كارەبایی دەگاتە نزیكەی دوو هێندەی ئۆتۆمبیلی نەریتی, كە ئەوەش زیانی كارەساتاوی بە ڕێگاكان و, شوێنی ڕاگرتنی ئۆتۆمبیل لەژێر زەوی و گەراجە باڵەخانەنییەكان دەگەیەنێت.  شۆڕشی ئۆتۆمبیلە كارەباییەكان ئۆتۆمبیلی كارەبایی شۆڕشێكی گەورەیە لە جیهانی پیشەسازی ئۆتۆمبیلدا, هەندێك لەوڵاتان پلان دادەڕێژن, هاوشێوەی بەریتانیاو ئەمریكاو وڵاتانی یەكێتی ئەوروپا, بۆ كۆتایهێنانی وردەوردە بەو ئۆتۆمبیلانەی كە بە بەنزین و دیزل كاردەكان لەكۆتایی ئەم دەیەیە, یاخود پێش ئەو كاتەش. لەئێستادا نزیكەی 620 هەزار ئۆتۆمبیلی كارەبایی لەڕێگاكانی بەریتانیا و, 440 هەزار ئۆتۆمبیلی تێكەڵ (كارەباو بەنزین) هەن. لەكۆی هەر (10) ئۆتۆمبیلێكی نوێ‌, كە ساڵی (2021) فرۆشراون, كارەبایی بوون, فرۆشی ئۆتۆمبیلی كارەبایی لەساڵی 2022دا گەشەی كردووەو, لە ( 16.6% ) كۆی ئۆتۆمبیلە نوێ‌ فرۆشراوەكانی لەبەریتانیا پێكهێناوە.  هاوكات حكومەتەكانی ئەمریكاو ئەوروپاو چین, كاردەكەن لەسەر ئاراستەكردنی بەكاربەران بۆ دوركەوتنەوە لە ئۆتۆمبیلی نەریتی و, ڕۆیشتن بەرەو ئۆتۆمبیلی كارەبایی. زۆری كێشی ئۆتۆمبیلی كارەبایی ئەو ئاستەنگانەی ڕوبەڕوی كەرتەكە دەبێتەوە, خۆی لەتێچوون و ژێرخانی بارگاوی كردنەوەو چالاكی باترییەكەیدا دەبینێتەوە, لەگەڵ لایەنی كێشی ئۆتۆمبیلی كارەبایی. ئۆتۆمبیلە كارەباییەكان, كێشیان زۆر قورسترە لە ئۆتۆمبیلی نەریتی, كێشی ئێستای هاوكارنییە لەهەوڵەكانی ڕوبەڕوبونەوەی قەیرانی كەش و هەوا. لەگەڵ ئەوەی ئۆتۆمبیلی كارەبایی بزوێنەرێكی كارەبایی بچوك و كێشێكی سوكی هەیە, بەپێچەوانەی بزوێنەری بەنزین و دیزل, بەڵام چەردەی پاترییە گەورەكانی, كێشەكەی چەند هێندە كردووە,  وێڕای كێشی سیستمی هەڵواسین و كەرەستەكانی تری توندوتۆڵكردنی بەستنەوەی تایەكانی, بەپێی پێگەی  (All Car News). لەكاتێكدا ئەو ئۆتۆمبیلانەی بە بەنزین و دیزل كاردەكەن بەسەرفكردنی 60 كیلۆگرام لە سوتەمەنی سەدان میل دەبڕن, ئۆتۆمبیلێكی كارەبایی گەورە, بۆ نمونە تێسلای مۆدێل ئێكس, پێوستە زیاتر لە 500 كیلۆگرام پاتری هەڵبگرێت, بۆ ئەوەی هەمان دووری ببڕێت. بەگوێرەی كۆمەڵەی شوێنی ڕاگرتنی ئۆتۆمبیل(گەراجەكان)ی بەریتانیا, ئۆتۆمبیلێكی كارەبایی زیاتر لە 250 كیلۆگرامی زیاترە لەهەمان جۆر ئەگەر بزوێنەرەكەی بە بەنزین كاربكات, بۆنمونە ئۆتۆمبیلی "ئێف_150"ی, نوێی كارەبایی لە كۆمپانیای فۆرد, نزیكەی 700 كیلۆگرامی زیاترە لەمۆدیلەكەی پێشوی كە بە بەنزین كار دەكات. لەبەرامبەردا, كریس وابلز ئەندازیاری مەدەنی و تەلارسازی و ئەندامی كۆمەڵەی گەراجی ئۆتۆمبیلەكانی بەریتانیا, هۆشداریداوە لەمەترسییەكانی بۆ سەر ژێرخان, لەنمونەی گەراجی ئۆتۆمبیلەكان و گەراجە باڵەخانەییەكان, ئاماژەی بەوەشداوە كە لەتائێستادا ئەو مەترسییانە بەهەند وەرنەگیراوە.  پرسیاری ئەوەشی كردووە, ئاخۆ ئەو پێوەرانەی هەن, بەسن بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ كێشی ئۆتۆمبیلەكانی ئێستا . مەترسی لەسەر گەراجەكانی ئۆتۆمبیل لەهەمان كاتدا, كۆمەڵەی گەراجی ئۆتۆمبیلەكانی بەریتانیا هۆشداری داوە لە داڕمانی ئەو گەراجانەی چەند قاتێكن, یاخود لەژێر زەویدان بەهۆی كێشی ئۆتۆمبیلە كارەباییەكان. ڕاشیگەیاندووە: كێشی ئۆتۆمبیلە كارەباییەكان ڕەنگە ببنە هۆی زیانی كارەساتاوی, داواشی لەدەسەڵاتدارە خۆجێییەكان كردووە ڕوپێوی پەیكەری بەپەلە ئەنجامبدەن, وەك ئەوەی ڕۆژنامەی دەیلی مەیل بڵاویكردووەتەوە. ئاماژەی بەوەشداوە: زۆرینەی گەراجی ئۆتۆمبیلەكانی وڵاتەكە كە ژمارەیان 6 هەزار گەراجە, بەپێی كێشی ئۆتۆمبیلە بەناوبانگەكانی حەفتاكان ئەندازە كراون, جەماوەریترین ئۆتۆمبیلیش لەو سەردەمەدا لە بەریتانیا"فۆردی كۆرتینا ئێم كەی 3" بووە. بەڵام ئەو ئۆتۆمبیلە كارەباییانەی ئێستا لە بەریتانیا هەن زۆر قورسترن, بۆ نمونە ئۆتۆمبیلێكی تێسلا  مۆدیلی 3, كە زۆرترین فرۆشی هەیە, (1819) كیلۆگرامە, كە نزیكەی دوو هێندەی كێشی كۆرتینایە, كە كێشەكەی (980) كیلۆگرامە.  لێكەوتەكانی لەسەر ڕێگاو تایە بۆچونی جیاواز هەیە سەبارەت بە كاریگەری كێشی ئۆتۆمبیلی كارەبای لەسەر ڕێگاو تایە. هەندێك لەشارەزایان پێیانوایە, زۆرینەی ڕێگاو تایەكان وا ئەندازە كراون بۆ ئەوەی بەرگەی بارهەڵگرە بازرگانییە گەورەكان بگرن, كە زۆر لە ئۆتۆمبیلی كارەبایی ئاسایی قورسترن. لەكاتێكدا هەندێكی تر پێیانوایە, ئۆتۆمبیلی كارەبایی هۆكارێكە بۆ داخورانی ڕێگاكان بە بەراورد بەو ئۆتۆمبیلانەی كە بزوێنەرەكانیان بە بەنزین كاردەكات. شارەزایان دەڵێن, كێشی ئۆتۆمبیلی كارەبایی دەبێتە هۆی زوو لەناوچونی تایەكانی و, زیاتر سەرفكردنی تایە, وێڕای داخورانی چینەكانی سەرەوەی قیری شەقامەكان بەشێوەیەكی خێرا. كێشی ئۆتۆمبیل هەڕەشە لەسەلامەتی ڕێگاكان دەكات ئەوەی پەیوەستە بە سەلامەتی لەكاتی ڕوداودا, ئەو كێشە زیادەیە هاوكاری كەسەكان دەكات لەناو ئۆتۆمبیلە كارەباییەكاندا, وەك ئەوەی پێگەی سی ئێن ئێن بڵاویكردووەتەوە. ئامارەكان ئاشكرایان كردووە, سەرنشینەكان لەناو ئۆتۆمبیلی كارەبایدا كەمتر ڕوبەڕووی برینداربوون دەبنەوە لەكاتی پیاكێشان, بەبەراورد بەهەمان ئۆمبیل كە بەبەنزبن كاربكات.  بەڵام ئەو كێشە زۆرە, دەبێتە مەترسی بۆ سەرنشینانی ئۆتۆمبیلی نەریتی, بەوپێەی لەكاتی بەركەوتنی دوو لاشە بەیەكتردا, لاشە قورسەكە زیاتر بەردەوام دەبێت لەڕۆیشتن بەو ئاراستەی دەڕوات, لەكاتێكدا ئەو ئۆتۆمبیلەی كێشی سوكترە, لەپڕ ئاڕاستەكەی دەگۆڕێت, كە ئەوەش مەترسی لەسەر سەرنشینەكانی دروستدەكات. سەرچاوە: پێگەی الطاقة