(درەو): لە ئێران پێی دەوترێت (ئارش)، لە سعودیەو كوەیتیش بە (دوڕە) ناودەبێت، ئەمە كێڵگەیەكی ناكۆكی لەسەری غازە لەنێوان هەر سێ وڵاتەكەدا، ئێران دەڵێ" قبوڵی ناكەم مافم لەم كێڵگەیەدا بفەوتێت"، سعودیەو كوەیتیش دەڵێن" تەنیا ئێمە مافی ئەوەمان هەیە سود لە سامانی ئەم كێڵگەیە وەربگرین". سەرباری نزیكبوونەوەی ئێران‌و سعودیە لەیەكترو ئاسایكردنەوەی پەیوەندییەكانیان لەچوارچێوەی رێككەوتنێكدا كە لە چین ئیمزایان كرد، لە سەرەتای ئەم مانگەوە سەرلەنوێ ناكۆكییەكی نوێ لەنێوان هەردوو وڵات سەربهەڵداوە سەبارەت بەم كێڵگەیە، تاران وای دەبینێت ئەمە كێڵگەیەكی هاوبەشی وەبەرهێنانە، بەڵام سعودیەو كوەیت دەڵێن خاوەندارێتییەكەی بە تەنیا هی ئێمەیە. ناكۆكی لەبارەی ئەم كێڵگە دەگەڕێتەوە بۆ چەند دەیەی پێشوو، بەدیاریكراویش بۆ شەستەكانی سەدەی رابردوو، ئەوەش كاتێك بوو كە هەریەكەیان مافی گەڕانیان بەدوای سامانی سروشتی لە كێڵگە ئاوییەكان بەخشی بە دوو كۆمپانیای جیاوازو ئەم دوو مافەش لە بەشی باكوری كێڵگەكە توشی یەكتربڕین هات. بەمدواییە ئێران ئامادەیی خۆی بۆ دەستپێكردنی پرۆسەی گەڕان لە كێڵگەكە راگەیاند، ئەمەش جارێكی تر مشتومڕی لەبارەی مافی خاوەندارێتی كێڵگەكە دروستكردەوە، سعودیەو كوەیت وەڵامیان دایەوە‌و رایانگەیاند" تەنیا ئەوان مافیان بەسەر كێڵگەكەوە هەیە". جەوادی ئەوجی وەزیری نەوتی ئێران رایگەیاند" ئەگەر خواستی گەیشتن بە لێكتێگەیشتن‌و هاوكاری نەبێت، ئەوا ئێران دابینكردنی ماف‌و بەرژەوەندییەكانی دەخاتە خشتەی كارەكانییەوە بۆ دەرهێنان‌و گەڕان بەدوای سامانی سروشتی لەو كێڵگەیەدا". ئەوجی وتی:" ئێران هەمیشە پاڵپشتی لە چارەسەری ئاشتیانە كردووە سەبارەت بە كێشەی سنورە ئاوی‌و وشكانییەكانی لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ، بەڵام بەرگەی ئەوە ناگرێت مافەكانی لەدەستبدات، بۆیە ئەگەر لایەنەكانی تر خۆیان لە هاوكاری لەم بوارەدا ببوێرن، ئەوا ئێران بەدوای مافەكانی خۆیدا دەچێت لە كێڵگەی ئارش". سەعد بەراگ وەزیری نەوتی كوەیت قسەی بۆ تۆڕی هەواڵی (سكای نیوزی عەرەبی)ی كردو وەڵامی دایەوە، رایگەیاند" بەبێ چاوەڕوانكردنی دیاریكردنی سنور لەگەڵ ئێران، كوەیت دەست بە پرۆسەی هەڵكەندن‌و بەرهەمهێنان دەكات لە كێڵگەی دوڕە". سەرەتای ئەم مانگە، هەریەكە لە سعودیەو كوەیت رایانگەیاند، تەنیا ئەوان مافی بەكارهێنانی سامانی سروشتی ئەو كێڵگەیەیان هەیە كە دەكەوێتە ئاوەكانی كەنداوەوە، هاوكاتیش لەگەڵ بانگەوازەكەی ئێران بۆ دەستپێكردنی پرۆسەی گەڕان بۆ نەوت‌و غاز لە كێڵگەكە، كوەیت داوای لە ئێران كرد دانوستانەكانی تایبەت بە دیاریكردنی سنوری ئاویی دەستپێبكاتەوە. سەرباری ناڕەزایەتییەكانی تاران، ئازاری ساڵی رابردوو ریازو كوەیت رێككەوتنێكیان ئیمزا كرد بۆ پەرەپێدانی كێڵگەكە، ئێران رێككەوتنەكەی بە "ناشەرعی" ناوبرد. ئێران لە ساڵی 2011دا دەستیكرد بە پرۆسەی گەڕان بەدوای سامانی سروشتی لە كێڵگە ئاوییەكەدا، ئەمە وای لە كوەیت‌و سعودیە كرد رێككەوتنی دیاریكردنی سنوری ئاویی نێوانیان ئیمزا بكەن‌و پلان دابڕێژن بۆ پەرەپێدانی كێڵگە نەوتییە هاوبەشەكانیان، بەڵام ئەم هەنگاوە هیچ ئەنجامێكی نەبوو. قەبارەی ئەو غازەی كە لەم كێڵگەیەدا هەیەو توانای دەرهێنانی هەیە، بە نزیكەی (200 ملیار) پێ سێجا ئەژماردەكرێت، ئێران‌و كوەیت لە چەندین ساڵی رابردوودا دانوستانیان كردووە بۆ یەكلاكردنەوەی ناكۆكییەكانیان سەبارەت بەو ناوچانەی كە دەكەونە دەرەوە سنورە ئاوییە هەرێمییەكانەوە، بەڵام بە ریككەوتن نەگەیشتوون. پێشبینی دەكرێت، پەرەپێدانی ئەم كێڵگەیە وابكات رۆژانە بڕی (یەك ملیار) پێ سێجا بەرهەمی غازی سروشتی بدات، ئەمە بەپاڵ بڕی (84 هەزار) بەرمیل كۆندێنسەیتی رۆژانەدا، ئەم بەرهەمەش بە یەكسانی لەنێوان كۆمپانیا كوەیتی‌و سعودیەكەدا دابەشبكرێت. كێڵگەی (ئارش) یاخود (دوڕە) كە كێڵگەیەكی غازە، ساڵی 1967 لە ئاوەكانی كەنداودا دۆزراوەتەوە، ئێران‌و وڵاتانی عەرەبی تەنانەت لەسەر ناوی كەنداویش ناكۆكن، ئێرانییەكان پێی دەڵێن كەنداوی فارس، عەرەبەكانیش بە "كەنداوی عەرەبی" ناوی دەهێنن، هەردوولا چەندین ناكۆكییان لەسەر سامان‌و بەرژەوەندییەكانی ئەم ئاوە هەیەو ساڵانێكی دورو درێژە ئەم ناكۆكیانە بەردەوامن. دیارترین وێستگەكانی ناكۆكی لەبارەی كێڵگەكەوه كانونی یەكەمی 2019، كوەیت‌و سعودیە یاداشتێكی لێكتێگەیشتنیان ئیمزا كرد، بەپێی یاداشتەكە رێككەوتن لەسەر ئەوەی كاری هاوبەش بكەن بۆ پەرەپێدانی كێڵگەی "دوڕە"، رێككەوتنەكەی ئازاری 2022 جێبەجێكردنی ئەم یاداشتە بوو لەنێوان هەردوو وڵات. 21ی ئازاری 2022، سعودیەو كوەیت رێككەوتنیان كرد لەسەر ئەوەی كۆمپانیای كاری هاوبەشی (الخفجی) كە پرۆژەیەكی هاوبەشی نێوان كۆمپانیای (ئارامكۆ)ی سعودی‌و (كۆمپانی نەوتی كەنداو)ی كوەیتە، تویژینەوەی پێویست بگات بۆ پەرەپێدانی كێڵگەكە. 26ی ئازاری 2022، ئێران توڕەی خۆی نیشاندا، وەزارەتی دەرەوەی ئێران رایگەیاند، رێككەوتنەكەی نێوان سعودیەو كوەیت بۆ پەرەپێدانی كێڵگەی "ئارش"، هەنگاوێكی نایاساییە، جەختی كرد ئێران پارێزگاری لە مافی خۆی دەكات بۆ وەبەرهێنان لەم كێڵگە هاوبەشەدا لەنێوان هەرسێ وڵاتدا، باسی لەوە كرد، بەشێك لەم كێڵگەیە دەكەوێتە چوارچێوە ئاوییە دیاری نەكراوەكانی نێوان ئێران‌و كوەیتەوە، داوایكرد هەرسێ وڵات لەبارەی وەبەرهێنان لەم كێڵگەی بچنە ناو دانوستانەوە. رۆژی 29ی ئازار، شێخ ئەحمەد ناسر سوباح وەزیری دەرەوەی كوەیت وتی:" ئێران لە كێڵگەی دوڕەدا تەرەف نییە‌و ئەمە بەتەواوەتی كێڵگەیەكی كوەیتی‌و سعودیە"
.jpg)
راپۆرتی: هێمن خۆشناو دوێنی (سێشه‌ممه 11 ته‌مموزی 2023) له وڵاتی لیتوانیا كۆبوونه‌وه‌ی لوتكه‌ی وڵاتانی هاوپه‌یمانی (ناتۆ) ده‌ستی پێكرد. له ئه‌جندای كۆبوونه‌وه‌كه‌دا كه بڕیاره ئه‌مڕۆش درێژه بكێشێت، جگه له درێژكردنه‌وه‌ی ماوه‌ی سكرتێری رێكخراوی ناتۆ (ینس ستولتنبرگ) كه پۆستێكی دیپلۆماسیه، دوای ره‌زامه‌ندی توركیا بڕیاره ئه‌م لوتكه‌یه ره‌زامه‌ندی بنوێنێت له‌سه‌ر ئه‌ندامیه‌تی وڵاتی (سوید) له‌م رێكخراوه‌دا. بێگومان ره‌زامه‌ندی نواندنی توركیا له‌مه‌ڕ ئه‌ندامیه‌تی ئه‌م وڵاته بێ حساب نیه و چه‌ندین كۆدی جۆراوجۆری هه‌یه، كه ده‌كرێت به‌شێوه‌یه‌كی گشتی كۆده‌كانی ئه‌م شێوه‌یه ریزبه‌ند بكه‌ین: كۆدی یه‌كه‌م: ئه‌ندامیه‌تی سوید ته‌نیا په‌یوه‌ست نابێت به ئاسایشی وڵاتانی ئه‌سكه‌نده‌نافیا، به‌ڵكو مه‌سه‌له‌كه په‌یوه‌ست ده‌بێت به سه‌پاندنی هه‌ژموونی ناتۆ و ئه‌مریكا به‌سه‌ر گه‌رووی (بیرنگ) كه هه‌ردوو كیشوه‌ری ئاسیا و ئه‌مریكای باكوور به‌یه‌كه‌وه ده‌به‌ستێته‌وه. ئه‌م گه‌رووه له كۆنسێپتی دواڕۆژی جه‌نگی ناتۆ دژ به روسیا گرنگیه‌كی چاره‌نووسسازی ده‌بێت. له‌م سۆنگه‌یه‌وه ئه‌گه‌ر توركیا به‌رده‌وام بێت له‌سه‌ر بلۆكه‌كردنی ئه‌ندامیه‌تی سوید ئه‌وه خۆی له به‌رامبه‌ر كۆی وڵاتانی ناتۆ ده‌بینێته‌وه. له هه‌مان كاتدا توركیا به رازیبوون له‌سه‌ر ئه‌ندامیه‌تی سوید له‌م هاوپه‌یمانیه‌دا ده‌خوازێت چه‌ند ده‌ستكه‌وتێك به‌ده‌ست بێنێت، بۆ ئه‌وه‌ی له‌ناو رای گشتی وڵاته‌كه‌یدا چه‌ندین چیرۆكی سه‌ركه‌وتنی دیكه بئافرێنێت. كۆدی دووه‌م: دوای ده‌ستبه‌كاربوونی (هاكان فیدان) وه‌كو وه‌زیری ده‌ره‌وه، په‌یوه‌ندی نێوان توركیا و ناتۆ گۆڕانكاری به‌سه‌ردا هاتووه. ئه‌نقه‌ره ده‌خوازێ به ره‌زامه‌ندی نواندن له‌سه‌ر ئه‌ندامیه‌تی سوید هه‌ندێك ئه‌نجام بگڕێت. فیدان ده‌خوازێت گۆڕانكاری له هاوسه‌نگیه‌كاندا بكات، بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش تا راده‌یه‌ك ئه‌و ستایله دیپلۆماسی فیدان كاری پێده‌كات له ستایلی دیپلۆماسی سه‌ركۆماری توركیا جیاوازتر ده‌بێت. كۆدی سێیه‌م: ئه‌نقه‌ره له‌سه‌ر ئه‌ندامیه‌تی سوید به دوای رێگای گۆشه‌گیركردنی (په‌كه‌كه) ده‌گه‌ڕێت. له‌مباره‌یه‌وه سوید تا ئاستێك به‌دڵی ئه‌نقه‌ره هه‌نگاو ده‌نێت و داواكاریه‌كانی توركیا جێبه‌جێ ده‌كات. به‌هۆی ئه‌وه‌ی هاوپه‌یمانیه‌تی ناتۆ په‌كه‌كه وه‌كو رێكخراوێكی تیرۆریستی ده‌ناسێت، سوید ناچاره هه‌ندێك رێوشوێن دژ به په‌كه‌كه بگرێته‌به‌ر. به‌ڵام نه‌مومكینه سوید هه‌موو رێكخراوه مه‌ده‌نیه‌كانی كورد له‌سه‌ر خاكی خۆی قه‌ده‌خه بكات كه ئه‌نقه‌ره جه‌ختی لێ ده‌كاته‌وه. كۆدی چواره‌م: هه‌رچه‌نده توركیا مه‌سه‌له‌ی ئاسته‌نگكردنی سوید به جمۆجۆڵی په‌كه‌كه له‌م وڵاته ده‌به‌ستێته‌وه، به‌ڵام خه‌می گه‌وره‌ی توركیا پاراستنی پێگه‌یه‌تی له‌ناو هاوسه‌نگیه سه‌ربازیه‌كانی ناتۆ و ناوچه‌كه‌دا، بۆیه مه‌رجی سه‌ره‌كی توركیا بۆ قه‌بوڵكردنی ئه‌ندامیه‌تی سوید نۆژه‌نكردنه‌وه‌ی فڕۆكه جه‌نگیه‌كانیه‌تی له جۆری (ئێف – 16). چونكه ده‌رخستنی توركیا له پڕۆگرامی فڕۆكه‌ی (ئێف – 35) و قه‌بوڵكردنی یۆنان له هه‌مان پڕۆگرامدا، فاكته‌رێكی گرنگه له گۆڕینی هاوسه‌نگی سه‌ربازی له ناوچه‌ی ده‌ریای (ئیجه و سپی) دا، كه پێگه‌ی سه‌ربازی یۆنان له‌سه‌ر حاسبی توركیا به‌هێز ده‌كات. پێشتر ئیداره‌ی (جۆن بایدن) به ئه‌رێنی سه‌یری ئه‌م داوایه‌ی توركیا كردووه و داوای له كۆنگرێس كردووه بڕیارێكی ئه‌رێنی له‌مباره‌یه‌وه بدات. كۆمیته‌ی په‌یوه‌ندیه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی كۆنگرێسیش ئه‌م دوایه‌ی توركیای به‌ستۆته‌وه به قه‌بوڵكردنی ئه‌ندامیه‌تی سوید له ناتۆدا. كۆدی پێنجه‌م: چه‌ندین ئاماژه له ئارادایه و ده‌یسه‌لمێنێت كه ئه‌و هاوسه‌نگیه‌ی ئه‌نقه‌ره له په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ ئۆكرانیا و روسیا دروستی كردووه خه‌ریكه له‌بار ده‌چێت. تا ده‌چێت وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی توركیا سیاسه‌تی وڵاته‌كه‌ی له ناتۆ نزیك ده‌كاته‌وه، له‌مباره‌یه‌وه گوتار و جوڵه‌ی وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی توركیا خه‌ریكه تابڵۆكه ده‌گۆڕێت. بۆ نموونه سه‌ردانه‌كه‌ی ئه‌م دوایه‌ی (زیلینسكی) سه‌رۆكی ئۆكرانیا بۆ توركیا ئاماژه‌یه‌كی زه‌قه به‌م راستیه‌ی سه‌ره‌وه. لێدوان و بڕیاره‌كانی سه‌رانی توركیا له‌مه‌ڕ ئۆكرانیا بۆ هه‌ریه‌ك له ئه‌مریكا، یه‌كێتی ئه‌وروپا و روسیا چاوه‌ڕواننه‌كراو بوون. كۆدی شه‌شه‌م: مه‌رجی نوێی ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان بۆ ره‌زامه‌ندی نواندن له‌سه‌ر ئه‌ندامیه‌تی سوید، قه‌بوڵكردنی ئه‌ندامیه‌تی توركیایه له یه‌كێتی ئه‌وروپا. ئه‌م مه‌رجه‌ی ئه‌ردۆغان پشت به ستراتیژیه‌تێكی پلان بۆ داڕێژراو نابه‌ستێت، چوونه ناو كۆبوونه‌وه‌ی ناتۆ به‌م مه‌رجه زه‌حمه‌تی بۆ سیاسه‌تی توركیا دروست ده‌كات. چونكه سڕكردنی گفتوگۆكانی ئه‌ندامیه‌تی توركیا له یه‌كێتی ئه‌وروپا په‌یوه‌سته به جێبه‌جێ نه‌كردنی به‌رپرسیاریه‌تیه‌كانی توركیا له‌م یه‌كێتیه‌دا. له‌وانه جێبه‌جێ نه‌كردنی بڕیاره‌كانی دادگای مافی مرۆڤی ئه‌وروپا (AIHM) و به‌رته‌سك كردنه‌وه‌ی فه‌زای دیموكراسی و ئازادیه گشتیه‌كان. كۆدی حه‌وته‌م: مه‌سه‌له‌ی سه‌ره‌كی توركیا له‌گه‌ڵ ناتۆ و یه‌كێتی ئه‌وروپا زیاتر په‌یوه‌سته به كێشه‌كانی ئه‌نقه‌ره له‌گه‌ڵ واشنتن. تا ده‌چێت په‌یوه‌ندیه سه‌ربازی و سیاسیه‌كانی ئه‌مریكا له‌گه‌ڵ هێزه‌كانی سوریا دیموكراتی (هه‌سه‌ده) سیمای به‌رده‌وامبوون وه‌رده‌گرن. هه‌رچه‌نده توركیا هه‌سه‌ده وه‌كو رێكخراوێكی تیرۆریستی له قه‌ڵه‌میش بدات، ئه‌وه هه‌موو وڵاتانی ئه‌ندامی ناتۆ به پێچه‌وانه‌ی ویستی ئه‌نقه‌ره هه‌ماهه‌نگیه‌كانیان له‌گه‌ڵ هه‌سه‌ده به‌رفراوانتر ده‌كه‌ن. له باره‌ی گۆڕانكاریه‌كانی ناو سوریا و پاراستنی ئیداره‌ی خۆسه‌ر له باكووری رۆژهه‌ڵاتی سوریا هه‌موو وڵاتانی ئه‌ندامی ناتۆ جگه له توركیا هاوبیرن. له ئێستادا ئه‌نقه‌ره درك به‌وه ده‌كات كه ناتوانێ ئه‌م كێشه‌یه له‌گه‌ڵ ئه‌مریكا و ناتۆدا چاره‌سه‌ر بكات. سوپرایزیش نابێت ئه‌گه‌ر له داهاتوویه‌كی نزیكدا هاكان فیدان وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی توركیا له‌مباره‌یه‌وه سیاسه‌تێكی نوێ پیاده بكات. كۆدی هه‌شته‌م: له هه‌مان كاتدا ئاماژه‌كان پێمان ده‌ڵێت له داهاتوویه‌كی زۆر نزیكدا، په‌یوه‌ندی نێوان توركیا – روسیا تووشی قه‌یران ده‌بێت. ئه‌وه‌ی له ئێستادا ئه‌نقه‌ره ده‌یه‌وێت روونه‌دات دروستبوونی قه‌یرانه له په‌یوه‌ندیه‌كانی له‌گه‌ڵ روسیادا. بۆ روونه‌دانی ئه‌مه‌ش دوورنیه توركیا له سوریادا چه‌ند هه‌نگاوێك به‌دڵی روسیا بگرێته‌به‌ر، وه‌كو راده‌ستكردنه‌وه‌ی هه‌ریه‌ك له عه‌فرین، ئدلب و ئه‌لباب به هێزه‌كانی سوپای سوریا كه ره‌نگه ئه‌مه بۆ ماوه‌یه‌كی كاتی رێگا له سه‌رهه‌ڵدانی قه‌یرانێك بگرێت له په‌یوه‌ندیه‌كانی ئه‌نقه‌ره له‌گه‌ڵ مۆسكۆدا. له ئێستادا ئه‌گه‌رێكی زۆره كه توركیا ده‌نگ به ئه‌ندامیه‌تی سوید له ناتۆ بدات. له‌سایه‌ی ئه‌مه‌شدا توركیا نۆژه‌نكردنه‌وه‌ی فڕۆكه جه‌نگیه‌كانی له جۆری (ئێف – 16) گه‌ره‌نتی ده‌كات. جگه له‌مه داواكاریه‌كانی دیكه‌ی توركیا، له‌مه‌ڕ ئه‌ندامیه‌تی له یه‌كێتی ئه‌وروپادا به تایبه‌تی له‌م رۆژگاره‌دا نه‌مومكینه.
راپۆرت: درەو بەر لە دەستپێكردنی لوتكەی وڵاتانی "ناتۆ"، ئەردۆغان ستراتیژێكی نوێی بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ سوید خستەڕوو، جارێكی تر پرسی ئەندامبوونی توركیا لە یەكێتیی ئەوروپا هێنایە پێشەوە، ئۆكراینا لەم لوتكەیەدا داوای ئەندامبوون لە رێكخراوی "ناتۆ" دەكات، بەڵام ئەمریكاو هاوپەیمانەكانی لەئەوروپا جارێ نایانەوێ لەمبارەیەوە هیچ خشتەیەكی زەمەنی دیاری بكەن، پێشبینی دەكرێت لەبری باسكردن لە ئەندامبوونی ئۆكراینا لە ناتۆ، ئەمریكا یارمەتییەكی دارایی ساڵانە هاوشێوەی ئەوەی بۆ ئیسرائیلی تەرخان كردووە، بۆ ئۆكراینا دابین بكات. وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. لوتكەی ڤیلنیۆس سەركردەكانی هاوپەیمانی باكوری ئەتڵەسی "ناتۆ" كە لە پایتەختی لیتوانیا كۆدەبنەوە، زۆر پرس لە بەردەمیاندا هەیە بۆ ئەوەی گفتوگۆیان لەبارەوە بكەن، چونكە ئەم هاوپەیمانێتییە كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا سەرۆكایەتیی دەكات، روبەڕووی ئاڵنگاری بێ پێشینە بووەتەوە. رۆژانی سێ شەممەو چوار شەممە، شاری (ڤیلنیۆس)ی پایتەختی لیتوانیا میوانداری لوتكەی ناتۆ دەكات، بڕیارە پرسی وەڵامدانەوەی هێرشی روسیا بۆسەر ئۆكراینا‌و داواكاریی ئۆكراینا بۆ ئەندامبوون لە ناتۆ، باڵ بەسەر لوتكەی ئەمجارەدا بكێشێت. لە دیارترین ئەو پرسانەی سەركردەكانی ناتۆ لە لوتكەی ڤیلنیۆس قسەوباسی لەبارەوە دەكەن بریتین لە: ئەندامبوونی ئۆكراینا لە ناتۆ پێشبینی دەكرێت ڤۆلۆدیمیر زیلینسكی سەرۆكی ئۆكراینا لە سەردانەكەیدا بۆ پایتەختی لیتوانیا، نامەیەك بۆ 31 وڵاتە ئەندامەكەی ناتۆ ببات: دەبێت هاوكات لەگەڵ كۆتایهاتنی جەنگ، ئۆكراینا ببێت بە ئەندام لە ناتۆ. ئۆكراینا لەگەڵ هاوپەیمانەكانی لە ئەوروپای ڕۆژهەڵات داوای نەخشەڕێگایەكی ڕوون دەكات، بەو پێیەی گرنگە كیێڤ پەیوەندی بە چەتری "بەرگری" ناتۆوە بكات، ئەمەش بۆ راگرتنی هەر هێرشێكی روسیا لە داهاتوودا. بەڵام دوودڵییەكی روون لەلایەن واشنتۆن‌و بەرلینەوە هەیە لەبارەی پێدانی بەڵێنی زیاتر بە ئۆكراینا، بەڵێنی زیاتر لەوەی كە پێشتر ناتۆ داویەتی‌و وتویەتی " رۆژێك لە رۆژان ئۆكراینا دەبێت بە ئەندامی ناتۆ" بەبێ دیاریكردنی خشتەی زەمەنی بۆ ئەم هەنگاوە. دیپلۆماتماران ماوەی چەند هەفتەیەكە سەرقاڵی ئامادەكردنی پەیامێكن كە ئاماژەیەكی "ئەرێنی" بە ئۆكراینا بدات. بڕیارە سەركردەكانی ناتۆ لەڕێگەی دروستكردنی ئەنجومەنی ناتۆو ئۆكرایناوە، پەیوەندییە سیاسییەكانیان بەهێز بكەن‌و بەرنامەیەكی چەند ساڵە دابنێن بۆ یارمەتیدانی كیێڤ لەپێناو "نزیكبوونەوە"ی لە پێوەرە سەربازییەكانی خۆرئاوا. بەڵام پرسیار هەیە لەبارەی ئەوەی ئایا تەنیا ئەم هەنگاوە بەسە بۆ قایلكردنی سەرۆكی ئۆكراینا، ئۆریسیا لۆتسیفیش لە ناوەندی توێژینەوەی "چاتام هاوس" دەڵێ:" تیمی زیلینسكی تا دوا سات دەجەنگێت لەپێناو بەدەستهێنانی زۆرترین ئیمتیاز". گرەنتی ئەمنیی وەك ئامادەكارییەك بۆ ئەندامبوون، زۆرێك لە وڵاتانی خاوەن قورسایی لە ناتۆدا لەوانە ئەمریكاو بەریتانیا‌و ئەڵمانیا‌و فەڕەنسا تاوتوێ پابەندبوونیان دەكەن بۆ ناردنی چەك بەمەبەستی یارمەتیدانی ئۆكراینا بۆ ئەوەی بەرگری لەخۆی بكات، بەگوێرەی قسەی سەرچاوە دیپلۆماسییەكان، ئەم پابەندبوونانە لە دەرەوەی چوارچێوەی پەیمانی باكوری ئەتڵەسی "ناتۆ" دەبێت. دوای زیاتر لە 500 رۆژ لە دەستپێكردنی هێرشی روسیا، بەبەهای دەیان ملیار دۆلار چەك‌و كەلوپەل بە ئۆكراینا دراوە، پێشبینی ئەوەش دەكرێت رێككەوتنێك لەگەڵ ئۆكراینا بكرێت هاوشێوەی رێككەوتنی نێوان ئەمریكاو ئیسرائیل، كە ئەمریكا ساڵانە چەند ملیار دۆلارێك لەشێوەی یارمەتی سەربازیدا بە ئیسرائیل دەدات. هەروەك رەنگە رێككەوتن لەبواری ئاڵوگۆڕی زانیاری هەواڵگری، راهێنان‌و دووبارە بنیادنانەوەی پیشەسازی چەكی ئۆكراینا رابگەیەندرێت، بەڵام هەندێك لە وڵاتان هۆشداری دەدەن لەوەی رەنگە ئەم جۆرە پابەندبوونانە نەبن بە بەدیلی ئەندامبوونی ئۆكراینا لە ناتۆو كارەكە زیاتر دوابخات. كریسجانیس كارینز سەرۆك وەزیرانی لاتیڤیا بەمدواییە رایگەیاند" باشترین گرەنتی بۆ ئۆكراینا ئەوەیە، لەگەڵ كۆتایهاتنی جەنگ، ئەندامێتی تەواوی لە ناتۆدا پێبدرێت". ئەندامبوونی سوید لە ناتۆ جارێكی تر رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆكی توركیا لە لوتكەی وڵاتانی ئەندامی ناتۆدا دەكەوێتەوە بەر رووناكی، بەوپێیەی دژی ئەندامبوونی سویدە لە ناتۆدا. وڵاتانی ئەندام پێداگری لەسەر ئەوە دەكەن ئەردۆغان لە كۆتایدا دەستبەرداری ناڕەزایەتییەكانی دەبێت سەبارەت بە ئەندامبوونی سوید‌و ژمارەی ئەندامانی ناتۆ بۆ (32) وڵات زیاد دەكات. سەرباری ئەوەی لە نیسانی رابردوودا، ئەنكەرە گڵۆپی سەوزی بۆ ئەندامبوونی فینلەندا لە ناتۆ هەڵكرد، بەڵام هێشتا بەربەستە لەبەردەم ئەندامبوونی سویددا، لە دۆخێكی لەمشێوەیەشدا پێویستە هەموو ئەندامانی ناتۆ هاوڕابن بەر لە وەرگرتنی هەر ئەندامێكی نوێ لە هاوپەیمانێتییەكەدا. پێشتر بۆ رێگریكردن لە ئەندامبوونی سوید، ئەردۆغان بابەتی پشتیوانیكردنی سویدی لە پارتی كرێكارانی كوردستان كردبوو بە بەهانە، بەڵام ئەمڕۆ ستراتیژێكی نوێ داڕشت‌و وتی:" دەرگای بەڕووی ئەندامبوونی توركیا لە یەكێتی ئەوروپا بكەنەوە، ئێمەش دەرگا بەڕووی ئەندامبوونی سوید لە ناتۆدا دەكەینەوە". لە كۆبونەوەی لوتكەی پێشووی ناتۆدا كە بەر لە ساڵێك لە مەدرید بەڕێوەچوو، كارەكە چەندین كاتژمێر دانوستانی ویست تا ئەردۆغان قایل بوو بەوەی بانگهێشتی فەرمی ئاڕاستەی سوید بكرێت بۆ ئەندامبوونی لە هاوپەیمانێتییەكەدا، ئەمەش تەنیا وەكو هەنگاوێكی بەرایی. بڕیارە لە ڤیلنیوس، ئەردۆغان چاوی بكەوێت بە هەریەكە لە (ئۆڵف كریسترسۆن) سەرۆك وەزیرانی سوید‌و (ینس ستۆڵتنبرگ) ئەمینداری گشتی پەیمانی باكوری ئەتڵەسی، لەم دیدارەدا، بەر لە دەستپێكردنی كۆبونەوەی لوتكەی هاوپەیمانێتییەكە جارێكی تر دۆسیەی ئەندامبوونی سوید لە ناتۆ بكرێتەوە. خەرجی سەربازیی دوای ئەوەی ساڵی 2014 روسیا نیمچە دورگەی (كریمیا)ی خستە سەر خاكی وڵاتەكەی، وڵاتانی ئەندامی ناتۆ بەڵێنیاندا لە ساڵی 2024وە بڕی (2%)ی تێكڕای داهاتی ناوخۆییان بۆ خەرجی سەربازی تەرخان بكەن، پێشبینی دەكرێت لەمساڵدا لە كۆی 31 وڵاتی ئەندامی ناتۆ 11 وڵاتیان خەرجی سەربازییان لە رێژەی دیاریكراو زیاتر بەرزكردبێتەوە، ئەمەش بەگوێرەی نوێترین ئامار كە ناتۆ دەریكردووە. لەمبارەیەوە، ینس ستۆڵتنبرگ ئەمینداری ناتۆ رایگەیاند" دڵنیام لەوەی ساڵی داهاتوو ئەم ژمارەیە بەرزتریش دەبێتەوە"، لە ساڵی 2014وە هاوپەیمانان جارێكی تر دانوستانیان كرد لەبارەی ئەم پایەندییەوە، ئەمەش لەرێگەی بەرزكردنەوەی خەرجی سەربازی، بۆ زانیاری رێژەی 2% بۆ خەرجی سەربازیی ئێستا نزمترین ئاستە. لەگەڵ ئەوەشدا، هێشتا زۆر پرسیار هەن كە وەڵامدانەوەیان یەكلانەبووەتەوە لەنمونەی خشتە زەمەنییەكە‌و هەندێك لە وڵاتان پێیانوایە ئەم كارە بەدیهێنانی چەندین ساڵ دەخایەنێت. پلانی ستراتیژی هێرشی روسیا بۆسەر ئۆكراینا وای لە پەیمانی باكوری ئەتڵەسی كرد پێداچونەوەیەكی گشتگیر بە سیستمی بەرگری خۆیدا بكات لە بەرەی خۆرهەڵاتەوە. سەركردەكانی ناتۆ پلانێكی ناوچەییان داڕشت لەگەڵ چوارچێوەی جیۆستراتیژی نوێدا بگونجێت، كە بە وردی هەڕەشە سەرەكییەكان‌و ئامرازە پێویستەكانی بەرگریكردن لە هەموو ناوچەكەو رێڕەوی ئەگەری كاركردن ڕوون دەكاتەوە. دیپلۆماتكاران دەڵێن توركیا ناڕازیەتی لە هەندێك لە پلانەكانی ناتۆ دەربڕیوە، بەڵام دەبێت لە كۆتایداو لە لوتكەكەدا "گڵۆپی سەوز" بۆ پلانەكان هەڵبكات. سەرچاوە: ئاژانسەكان
(درەو): فوئاد حسێن بە تەلەفۆن لەگەڵ وەزیری دەرەوەی سوید قسەی كرد، داوای كرد (سەلوان مۆمیكا) رادەستی عێراق بكەنەوە، وەزیرەكەی سوید هیچ بەڵێنێكی لەوبارەیەوە نەداوە، مۆمیكا ئەو كەسە بوو لە یەكەم رۆژی جەژندا قورئانی پیرۆزی سوتاند، ئەو لە عێراق لەناو میلیشیایەكی سەربە ئێراندا كاریكردووە، كە چوەتە سوید بووە بە راستڕەوێكی توندڕەو. تۆبیاس بیلستۆرم وەزیری دەرەوەی سوید بە تەلەفۆن پەیوەندی بە فوئاد حسێن وەزیری دەرەوەی عێراقەوە كرد. بەگوێرەی راگەیەندراوی وەزارەتی دەرەوەی عێراق، لەم پەیوەندییە تەلەفۆنییەدا باس لە لێكەوتەكانی سوتاندنی قورئانی پیرۆز كراوە. فوئاد حسێن بەناوی عێراقەوە ئیدانەی سوتاندنی قورئانی كردووە، وەكو سوكایەتی بە پیرۆزییە ئاینییەكان ناوی بردووە، وتویەتی:" سوتاندنی نوسخەیەك لە قورئانی پیرۆز لەچوارچێوەی ئازادی رادەربڕیندا نییە، بەڵكو هاندانە بۆ توندوتیژی‌و چاندنی تۆوی رق‌و پاڵپشتیكردن لە دیاردەی ئیسلامۆفۆبیا"، داوایكردووە حكومەتی سوید رێوشوێنی پێویست دژی ئەو كەسە بگرێتە بەر كە قورئانی سوتاندووە‌و رادەستی عێراقی بكاتەوە تاوەكو بەگوێرەی یاسا دادگایی بكرێت. وەزیری دەرەوەی سوید هیچ بەڵێنێكی نەداوە لەبارەی رادەستكردنەوەی (سەلوان مۆمیكا) ئەو گەنجە عێراقییەی كە لەبەردەم مزگەوتی گەورەی شاری ستۆكهۆڵم قورئانی سوتاند، بەڵام وتویەتی:" حكومەتی وڵاتەكەم ئیدانەی ئەو كارە دەكات‌و زۆر بەداخە بۆ ئەوەی روویدا، حكومەتی سوید بە توندی ئەم كارە دژی ئیسلام رەتدەكاتەوە". سەلوان مۆمیكا كێیە ؟ رۆژی چوارشەممەی هەفتەی رابردوو كاتێك جیهانی ئیسلامی بەبۆنەی جەژنی قوربانەوە خۆشی دەردەبڕی‌و هاوكات لە وەرزی حەجدا، گەنجێكی عێراقی لە بەردەم مزگەوتی گەورەی شاری ستۆكهۆڵمی پایتەختی سوید نوسخەیەك لە قورئانی پیرۆزی سوتاند. ئەوەی قورئانی سوتاند ناوی (سەلوان مۆمیكا)یە. تەمەنی 37 ساڵە، پەنابەرێكی عێراقییە لە سوید، سەلوان هێشتا دەستی هەڵنەگرتووە، وەكو كاردانەوەیەك دژی خۆپیشاندانەكانی عێراق هەڕەشەی ئەوە دەكات لە رۆژانی داهاتوودا لەبەردەم باڵیۆزخانەی عێراق لە ستۆكهۆڵم جارێكی تر قورئان‌و ئاڵای عێراق پێكەوە بسوتێنێت. مۆمیكا خەڵكی شارۆچكەی (حەمدانیە)ی باشوری خۆرهەڵاتی شاری موسڵە، شارۆچكەیەككە زۆرینەی خەڵكەكەی سریانین. ئەم گەنجە هاوسەرگیری كردووە دوو كچی هەیە، بەڵام بەهۆی كێشەی خێزانییەوە لە هاوسەرەكەی جیابوەتەوە. بەپێی ئەوەی خۆی لە تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبوك نوسیویەتی، سەلوان مۆمیكا دەرچووی ساڵی 2005ی بەشی گەشتوگوزارو هۆتێلەكانە لە پەیمانگانەی نەینەوا. جەمیل جەمەل شاعیرو رۆژنامەنوس لە شارۆچكەی حەمدانییە لەبارەی سەلوان مۆمیكا قسەی بۆ كەناڵی (الحرە) كردووە، دەڵێ" مۆمیكا كەسێكی ئاسایی‌و نەناسراو بوو، لە سەرەتادا سەربە حزبی بزوتنەوەی دیموكراتی ئاشوری بوو، ماوەیەك كاری لەگەڵ ئەم حزبەدا كرد". بەپێی قسەی جەمیل، بەر لەوەی لە ساڵی 2014دا داعش دەست بەسەر ناوچەی موسڵدا بگرێت، مۆمیكا بەهۆی رووداوێكی تاوانكارییەوە دەستگیركراوە‌و ماوەی سێ ساڵ لە زیندان بوو، دوای هاتنی داعش بۆ ناوچەكە مۆمیكا پەیوەندی بە گروپە چەكدارەكان‌و چەند حزبێكەوە كردووەو پاشان خۆی حزبێكی دروستكردووە، لەماوەی جەنگی ئازادكردنی موسڵدا لەگەڵ رەیان كلدانی فەرماندەی میلیشیای (كەتائیب بابلیۆن) كاریكردووە، میلیشیایەك كە لە لیستی رەشی ئەمریكادایە. "دواتر میلیشیای (هەڵۆكانی سریان)ی دروستكرد، ژمارەیەك كەسی كەم بوون‌و ئێستا بوونیان نییە" جەمیل وا دەڵێ. لە فەیسبوكی خۆی، مۆمیكا چەند گرتەیەكی ڤیدیۆیی بڵاوكردوەتەوە كە لەگەڵ چەكدارانی میلیشیای هەڵۆكانی سریاندا دەردەكەوێت‌و بەناو حەمدانییە‌و ناوچەكانی تردا دەسوڕێنەوە. گرتەیەكی ڤیدیۆیی تری هەیە كە تێیدا قسە بۆ ژمارەیەك چەكدار دەكات‌و خۆی وەكو بەرپرسی كەتیبەكانی (عیسای كوڕی مەریەم) دەناسێنێت، ئەمە میلیشیایەكی سەربە كەتیبەكانی ئیمان عەلی-یە (كە میلیشیایەكی لایەنگری ئێرانە‌و لەلایەن شبل زەیدییەوە سەرۆكایەتیی دەكرێت). دوای تەواوبوونی پرۆسەی ئازادكردنی موسڵ لە دەستی داعش، مۆمیكا حزبێكی سیاسی دروستكردووە بەناوی حزبی (یەكێتیی سریانی)، لەگەڵ گروپێكی چەكداردا چووەتە ناو قەزای حەمدانییەوە. "گروپی هەڵۆكانی سریان دواتر لە كەتیبەكانی بابلیۆن جیابووەوە كە رەیان كلدانی سەرۆكایەتی دەكات، ئەمەش بەهۆی كێشەی نێوانیانەوە، بەوهۆیەوە سەلوان مۆمیكا روبەڕووی هەڕەشە بووەوە‌و عێراقی بەرەو ئەڵمانیا بەجێهێشت". لەوكاتەی لە ئەڵمانیا بووە، بەپێی قسەی جەمیل جەمەل، مۆمیكا زۆر لەناو تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا دەركەوتووە‌و هێرشی كردوەتە سەر ژمارەیەك لەلایەنە سیاسییەكان، ئەمەش بەمەبەستی ئەوەی لەلایەن ئەو حزبانەوە هەڕەشەی لێبكرێت‌و ئەم بابەتە بەكاربهێنێت بۆ وەرگرتنی مافی پەنابەرێتی، مۆمیكا داوای مافی پەنابەرێتی سیاسی لە ئەڵمانیا كردووە، بەڵام داواكەی رەتكراوەتەوە، بەوهۆیەوە ئەڵمانیای بەجێهێشتووە‌و رووی لە سوید كردووە، لە سوید بووە بە لایەنگری پارتی دیموكراتەكانی سوید كە پارتێكی راستڕەوی توندڕەوە". لە تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبوك، مۆمیكا خۆی وەكو كەسێكی عێراقی لیبراڵی عەلمانی‌و بێدین پێناسە كردووە، بە تەماشاكردنی لاپەڕەكەی لە فەیسبوك دەردەكەوێت ماوە لەدوای ماوە بیروبۆچوونەكانی گۆڕانكارییان بەسەردا هاتووە. سەرباری ئەوەی سەربە گروپێكی میلیشیای لایەنگری ئێران بووە، بەڵام مانگی تەموزی رابردوو هاوكات لەگەڵ هێرشی لایەنگرانی سەدر بۆسەر پەرلەمان، وێنەیەكی خۆی لەبەردەم پەرلەمانی عێراق بڵاوكردوەتەوە‌و لەسەری نوسیوە:" دوو ركات نوێژم كردو گەڕامەوە بۆ سوید"، ئەمەش وەكو ئاماژەیەك بۆ پشتیوانی لە سەدر. پاش ماوەیەك، پارچە ڤیدیۆیەكی بڵاوكردوەتەوە‌و تێیدا باس لە خۆپیشاندانەكانی تشرینی 2019ی عێراق دەكات‌و ئەمجارەیان هێرش دەكاتە سەر سەدرو لایەنگرەكانی. رۆژنامەنوسێكی خەڵكی قەزای حەمدانییە بە (الحرە)ی وتووە:" مۆمیكا كەسێكی رێك‌و پێك نەبوو.. بەدەست كێشەی خێزانییەوە دەیناڵاند، دوای ئەوەی لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە قسەی بە باوكی وتبوو، دەمێك بوو خێزانەكەی پشتیان لێكردبوو.. كێشەی دەرونیشی هەبوو. بەردەوام حەزی لە دەركەوتن‌و ناوبانگ هەبوو".
راپۆرت: درەو گەنجێكی عێراقی لەبەردەم مزگەوتی گەورەی شاری ستۆكهۆڵمدا قورئانی سوتاند، سەرۆك وەزیرانی سوید دەڵێ" كارەكەی یاسایی بوو، بەڵام گونجاو نەبوو"، بابەتەكە لەناو سویددا لەنێوان پرسی ئاسایش‌و ئازادی رادەربڕیندا گیری خواردووە. دەسەڵاتدارانی سوید ترسیان هەیە ئەم گەنجە عێراقییە هێندەی تر پرسی بەئەندامبوونی سوید لە ناتۆ پەكبخات، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. سوتاندنی قورئان لە جەژندا هاوكات لەگەڵ یەكەم رۆژی جەژنی قورباندا، كۆپییەك لە قورئان، لە خۆپیشاندانێكی بچوكدا لەبەردەم مزگەوتی گەورەی شاری ستۆكهۆڵمی پایتەختی سوید، سوتێنرا. نزیكەی 200 كەس یەكێك لە رێكخەرانی خۆپیشاندانەكەیان بینی كە لاپەڕەكانی قورئان دەدڕێنێت‌و دواتر پێڵاوەكانی پێ دەسڕێتەوە‌و پاشان لە گۆشتی بەرازی دەپێچێت‌و ئینجا دەیسوتێنێت. چەند كەسێك لە ئامادەبووان ناڕەزایەتییان دەربڕی، بە زمانی عەرەبی هاواریان كرد " الله أكبر"، پۆلیس پیاوێكی دەستگیركرد كە ویستی بەرد بهاوێژێت، یەكێكیش لە لایەنگرانی خۆپیشاندانەكە هاواری كرد" رێگەی پێبدەن با بیسوتێنێت". دوای ئەوەی دادگای سوید رایگەیاند، پۆلیس بۆی نییە رێگری لەو خۆپیشاندانە بكات كە بەمدواییە داوای ئەنجامدانی كراوە، پۆلیسی سوید رێگای كردەوە بۆ بەڕێوەچوونی ئەو خۆپیشاندانەی كە بڕیار بوو تێیدا كۆپییەك لە قورئانی بسوتێندرێت. پۆلیسی سوید رایگەیاند، بەگوێرەی یاساكانی ئێستای وڵات، سروشتی ئەو مەترسییانەی كە بەهۆی سوتاندنی قورئانەوە دروست دەبن، نابن بە پاساو بۆ رەتكردنەوەی پێدانی مۆڵەت بە خۆپیشاندانەكە. دادگای سوید لە حوكمی خۆیدا سەبارەت بەو مەترسییە ئەمنییانەی كە بەهۆی ناڕەزایەتییەكەوە دروست دەبن رایگەیاند، ئەمە نابێتە هۆی ئەوەی رێگری لە مافێكی دەستوریی بكرێت بۆ سازدانی گردبوونەوە‌و خۆپیشاندانی ئازادانە. هاوكات لەگەڵ خۆپشاندانی ئەوانەی كە قورئانیان سوتاند، دژە خۆپیشاندانێكیش لە نزیك مزگەوتی گەورەی شاری ستۆكهۆڵم بەڕێوەچوو. ئەم كێشەیە پرسی داواكاری سویدی بۆ ئەندامبوونی لە پەیمانی باكوری ئەتڵەسی "ناتۆ" توشی گرێ‌و گۆڵێكی نوێ كرد، داواكارییەك كە هێشتا توركیا وەكو ئەندامێكی رێكخراوی ناتۆ رەتیدەكاتەوە. كانونی دووەمی رابردوو چالاكوانێكی راستڕەوی توندڕەو لەبەردەم باڵیۆزخانەی توركیادا لە ستۆكهۆڵم، كۆپییەك لە قورئانی سوتاند، ئەم كارە رەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆكی توركیای توڕە كرد. بۆچی پۆلیس قایل بوو؟ بڕیاری پۆلیسی سوید بۆ پێدانی مۆڵەت بە سازادانی ئەم خۆپیشاندانە كە تێیدا كۆپییەك لە قورئان سوتێنرا، دوای دوو هەفتە هات لە رەتكردنەوەی بڕیاری پۆلیسی سوید بۆ رێگریكردن لە سازدانی خۆپیشاندانەكە، لەلایەن دادگای تێهەڵچوونەوەی سویدەوە. ئەوكات پۆلیسی سوید باسی لە بوونی مەترسی ئەمنیی دەكرد، بەتایبەتیش كە سوتاندنی قورئان لەبەردەم باڵیۆزخانەی توركیا لە مانگی كانونی دووەمدا، شەپۆلێك خۆپیشاندانی بەدوای خۆیدا هێناو چەند هەفتەیەك بەردەوام بوو، پاشان سەریكێشا بۆ ئەوەی بانگەواز بكرێت بۆ بایكۆتكردنی كاڵای سویدی‌و سەرباری ئەمەش هەوڵەكانی سویدی بۆ ئەندامبوون لە ناتۆ پەكخست. ئەوكات پۆلیسی سوید رایگەیاند، خۆپیشاندانەكەی كانونی دووەم وایكردووە سوید ببێت بە "ئەولەویەتی هێرشەكان". بەدیاریكراوی توركیا ناڕەزایەتی نیشاندا لەوەی پۆلیسی سوید رێگری لە خۆپیشاندانەكە نەكردووە، ئەمە لەكاتێكدا بوو كە ئەنكەرە بەربەستی سەرەكی بوو لەبەردەم ئەندامبوونی سویدا لە رێكخراوی "ناتۆ"، ئەمەش بەبەهانەی ئەوەی سوید هەڵمەتی ئەمنیی لەدژی ئەو گروپە كوردییانە ئەنجام نادات كە توركیا وەكو "تیرۆریست" ناویان دەبات. لەدوای ئەم ناڕەزایەتییەی توركیاوە، پۆلیسی سوید دوو داواكاری بۆ سازدانی خۆپیشاندان رەتكردەوە كە بڕیاربوو تێیاندا قورئان بسوتێندردێت، یەكەمیان كەسێك داوای مۆڵەتی كردبوو، دووەمیشیان لەلایەن رێكخراوێكەوە داوای مۆڵەتی بۆ كرابوو، بۆ ئەوەی لە شوباتی ئەمساڵدا لەبەردەم هەردوو باڵیۆزخانەی توركیاو عێراق لە ستۆكهۆڵم ئەنجام بدرێن. لە ناوەڕاستی حوزەیراندا، دادگا تێهەڵچوونەوەی سوید رایگەیاند، پۆلیس لە رێگریكردن لە سازدانی ئەو دوو خۆپیشاندانەدا بە هەڵەداچووە، ئاماژەی بەوەكرد" كێشەی ئاسایش‌و سیستم" كە پۆلیس باسی لێوەكردووە "بەشێوەیەكی روون‌و ئاشكرا وابەستە نەبووە بەو رووداوە پلان بۆداڕێژكراوە یاخود شوێنەكەیەوە". عێراقییەك داوای خۆپیشاندانەكەی كردووە ئەو كەسەی كە داوای مۆڵەتی بۆ سازدانی خۆپیشاندانەكەی ئەمڕۆ كردووە كە قورئانی تێدا سوتێنرا، هەمان ئەو كەسە بووە كە پێشتر داوای كردووەو پۆلیس داواكەی رەتكردوەتەوە، ئەمەش كەسێكی عێراقییە. سەلوان مۆمیكا كە تەمەنی 37 ساڵە، نوسراوێكی كردووەو تێیدا دەڵێ" دەمەوێت لەبەردەم مزگەوتی گەورەی ستۆكهۆڵمدا خۆپیشاندان بكەم، دەمەوێت لەبارەی قورئانەوە گوزارشت لە بیروبۆچوونی خۆم بكەم.. كۆپییەكی قورئان دەدڕێنم‌و دەیسوتێنم"، ئاژانسی فرانس پرێس دەقی داواكارییەكەی سەلوانی بینیوە‌و بڵاویكردوەتەوە. سەلوان مۆمیكا كە لەعێراقەوە هەڵاتووە بۆ سوید، مانگی نیسانی رابردوو، لە لێدوانێكدا بۆ رۆژنامەی "ئەفتۆنبلادیت" دەڵێ:" ئامانجی من ئەوە نییە رێگری بكەم لەوەی سوید بچێتە ناو رێكخراوی ناتۆوە، بەر لە سازدانی خۆپیشاندانەكە بیرم لەوە كردوەتەوە كە سوید چاوەڕوانی ئەوەیە بچێتە ناو پەیمانی ناتۆوە". ئەم كوڕە عێراقییە بە رۆژنامەكەی وتووە:" نامەوێت ئازاری ئەم وڵاتە بدەم كە پێشوازی لێكردووم‌و شكۆی منی پاراستووە". پۆلیسی سوید ئەمڕۆ رایگەیاند، داوای كردووە رێوشوێن بگیرێتە بەر بۆ پاراستنی سیستم لە وڵاتدا، بۆیە چەندین ئۆتۆمبیلی پۆلیسی ئەمڕۆ بینران كە لە بەردەم مزگەوتی گەورەی ستۆكهۆڵمدا راوەستابوون. پێشتر پۆلیسی سوید رێگەی بە (راسمۆس پالودان) دابوو لە مانگی كانونی دووەمدا خۆپیشاندان رێكبخات، ئەم پیاوە چالاكوانێكی سویدی بەڕەگەز دانیماركییە‌و تۆمەتبار كراوە بە رەگەزپەرەستیی. ساڵی رابردوو پالودان بووە هۆی دروستبوونی چەندین ناڕەزایەتیی‌و كێشمەكێش لە سوید، ئەمەش دوای ئەوەی بە سەرتاسەری سویدا گەڕانی كردو بەشێوەیەكی ئاشكرا قورئانی دەسوتاند. سیاسەتمەدارانی سویدی رەخنەیان گرت لە سوتاندی قورئان، بەڵام هاوكاتیش بە توندی پشتیوانیان كرد لە ئازادی رادەربڕین. "یاسایی بوو، بەڵام گونجاو نەبوو" ئۆڵف كریسترسۆن سەرۆك وەزیران سوید ئەمڕۆ لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند" نازانم ئەم خۆپیشاندانە تا چەند كاریگەریی لەسەر پرۆسەی بەئەندامبوونی سوید دەبێت لە رێكخراوی ناتۆ.. ئەم خۆپیشاندانە یاسایی بوو، بەڵام گونجاو نەبوو، ئەم بابەتە لای پۆلیسە بۆ ئەوەی بڕیار بدات لەبارەی ئەو خۆپیشاندانانەوە كە تێیاندا قورئان دەسوتێندرێت". "پێموایە ئێمە لە ساتێكدا دەژین كە دەبێت تێیدا مرۆڤ لەسەرخۆبێت‌و بیر لەوە بكاتەوە چ باشترە بۆ بەرژەوەندی سوید لە ئاستی دورمەودادا" سەرۆك وەزیرانی سوید وای وت. توركیا ئیدانەی كرد هاكان فیدان وەزیری دەرەوەی توركیا لە تویتێكدا ئیدانەی سوتاندنی قورئانی كرد لە سوید‌و بە كارێكی "ناپەسەند" ناوی هێنا. هاكان فیدران نوسی" ئیدانەی ئەو كارە ناپەسەندە دەكەین كە دژ بە قورئانی پیرۆز كراوە لە سوید لە یەكەم رۆژی جەژنی قورباندا. رێگەدان بەم كارانە لەدژی ئیسلام بەبەهانەی ئازادی رادەربڕینەوە كارێكە كە جێگای قبوڵكردن نییە، چاوپۆشیكردن لەم كارە قێزەونانە، بەواتای بەشداربوونە تێیاندا". كۆتاییەكانی كانوونی دووەم دوای سوتاندنی كۆپییەك لە قورئان لەلایەن (راسمۆس پالودان)ەوە لەبەردەم باڵیۆزخانەی توركیا، توركیا دانوستانەكانی خۆی لەبارەی ئەندامبوون لە ناتۆ لەگەڵ سوید راگرت. ئەوكات تەنیا توركیا نیگەرانی دەرنەبڕی، ژمارەیەك وڵاتی عەرەبیش ئیدانەی سوتاندنی قورئانیان كرد لە سوید، لەوانە سعودیەو ئوردن‌و كوەیت. ئەمڕۆ وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكاش ئیدانەی سوتاندنی قورئانی كرد لە سوید، بە كارێكی "زیانبەخش‌و بێڕێزیكردن" ناویهێنا. پۆلیسی سوید ئەو پیاوە عێراقییەی كە قورئانەكەی سوتاند، تۆمەتبار كردووە بەوەی هاندانی كردووە دژی گروپێكی رەگەزیی یان نەتەوەیی، سەرباری ئەمەش بڕیاری قەدەغەكردنی ئاگركردنەوەی پێشێل كردووە كە لە ناوەڕاستی تەموزەوە لە ستۆكهۆڵم كەوتوەتە بواری جێبەجێكردنەوە. دەكرا بگوازێتەوە بۆ شوێنێكی تر ! مەحمود خەلەفی ئیمامی مزگەوتی گەورەی ستۆكهۆڵم رایگەیاند، توشی بێئومێدی بوون كاتێك گوێبستی لێدوانی پۆلیس بوون سەبارەت بە رێكخستنی خۆپیشاندانەكە لە رۆژی جەژنی قورباندا. خەلەفی لە بەیاننامەیەكدا ئاماژەی بەوەكرد" مزگەوتەكەی پێشنیازی ئەوەی بۆ پۆلیس كردووە كە لانی كەم خۆپیشاندانەكە بگوازێتەوە بۆ شوێنێكی تر، ئەمەش كارێك بووە كە دەكرا بەپێی یاسا ئەنجام بدرایە، بەڵام بڕیاریاندا وا نەكەن". بەگوێرەی قسەی ئیمامی مزگەوتی گەورەی ستۆكهۆڵم، ساڵانە لە جەژنەكاندا نزیكەی 10 هەزار نوێژخوێن روو لە مزگەوتەكە دەكەن.
.jpg)
درەو: بەكارهێنانی وزە لەجیهان لەساڵی (2022)دا, بەنزیكەی (1.1%)بەرزبووەتەوە, لەگەڵ بەردەوامی نەوت و غاز و خەڵوز لە پڕكردنەوەی خواستی جیهان لەسەر وزە بە رێژەی (82%), سەرەڕای گەشەسەندنی پێوانەیی سەرچاوە تازەبووەكان. بەكارهێنانی نەوت لەساڵی 2022 بەتەماشاكردنی وردەكاری بەكارهێنانی وزەی جیهانی لە ساڵی (2022)دا, ئەوا داواكاری لەسەر نەوت بە بڕی (2.9) ملیۆن بەرمیلی رۆژانە بەرزبووتەوەو بڕی بەكارهێنانی رۆژانەی نەوت لەجیهان گەیشتووەتە (97) ملیۆن و (300)هەزار بەرمیل. لەگەڵ ئەوەشدا, داواكاری جیهانی لەسەر نەوت لە ساڵی (2022)دا, كەمتربووە بە نزیكەی (0.65) ملیۆن بەرمیل رۆژانە بەرێژەی (0.7%) بە بەراورد بە ئاستی داواكاری لەساڵی (2019)دا, كە بەنزین رێژەی (25%)و دیزل (29%) تێكڕای بەركارهێنانی بووە. داواكاری لەسەر بەنزین لە ساڵی (2022)دا هاوشێوەی ئاستەكانی پێش كۆرۆنا بووە, لەكاتێكدا بەكارهێنانی بەرهەمەكانی تر, جگە لە سوتەمەنی فرۆكە, لەئاستەكانی ساڵی (2019) بەرزتر بووە. سەرەڕای ئەوەی داواكاری لەسەر سوتەمەنی فرۆكە ساڵی رابردوو بوژاندنەوەیەكی بەهێزی بەخۆوە بینیوە, بەڵام هێشتا كەمتر بووە لەو ئاستەی ساڵی (2019)تۆماریكردووە, بە نزیكەی (1.7)ملیۆن بەرمیلی رۆژانە. ساڵی رابردوو, بەرهەمهێنانی نەوت لەجیهان بەرێژەی (4.2%) بەرزبووەتەوە, كە (3)ملیۆن و (800)هەزار بەرمیلی رۆژانە دەكات, بەوەش گەیشتووەتە (93)ملیۆن و (840)هەزار بەرمیل لەرۆژێكدا و وڵاتانی ئۆپێك پڵەس كۆنتڕۆڵی زیاتر (60%) ئەو زیادەیان كردووە. بەرهەمهێنانی نەوت لە جیهان لەساڵی 2022دا: = تێكڕای بەرهەمهێنانی نەوت لەجیهان (92)ملیۆن و (360)هەزار بەرمیل بووە لەرۆژێكدا, بە زیادەی (3.7%) لەسەر بنەمای ساڵانە. -(66.33%) ئەو رێژەیە لەلایەن وڵاتانی ئۆپێك پڵەسەوە بەرهەمهێنراوە. -(35.67%) وڵاتانی دەرەوەی ئۆپێك پڵەس بەرهەمیانهێناوە. لەنێو سەرجەم وڵاتاندا, سعودیەو ویلایەتە گەورەترین زیادەیان بە نزیكەی (1.18) و (1.09) ملیۆن بەرمیلی رۆژانە تۆماركردووە, لەكاتێكدا نێجیریا گەورەترین دابەزینی بەرهەمهێنانی تۆماركردووە بە نزیكەی (184)هەزار بەرمیلی رۆژانە, بەدوایدا لیبیا دێت بە نزیكەی (181) هەزار بەرمیلی رۆژانە. غازی سروشتی لەساڵی 2022 لەساڵی (2022)دا, داواكاری لەسەر غازی سروشتی بە رێژەی (3%)دابەزیووە, گەیشتووەتە خوار هێمای (4) ترلیۆن مەتر سێجا, كە بۆ یەكەمجار لەساڵی (2021)دا تۆماریكرد, لەگەڵ بەرزبونەوەی نرخی غاز بۆ ئاستێكی بێوێنە لە ئەوروپاو ئاسیا, بەهۆی هێرشی روسیا بۆ سەر ئۆكرانیا. لەساڵی (2022)دا, خستنەڕووی غازی سروشتی بە رێژەی (5%) زیادیكرد (26 ملیار مەتر سێجا) بۆ (542) مەتر سێجا, زۆرینەی ئەو زیادەش لە ئەمریكا باكور (10ملیار مەتر سێجا) و لەئاسیاو ئۆقیانوسی ئارام(8 ملیار مەتر سێجا) بوو. لەگەڵ لێكەوتەكانی جەنگی روسیا-ئۆكرانیا, لەساڵی (2022)دا, داواكاری جیهانی لەسەر غازی شل لە ئەوروپا بەنزیكەی (62)ملیار مەتر سێجا زیادیكرد, لەكاتێكدا لەناوچەی ئاسیاو ئۆقیانوسی ئارام هاوردەكردنی غازی بە بڕی (24)ملیار مەتر سێجا كەمیكرد, هەروەك هاوردەكردنی غاز بە بڕی (11)ملیار مەتر سێجا لەئەمریكا باشور كەمیكرد. بەگوێرەی ئەو راپۆرتانەی چاودێری بەكارهێنانی وزەیان كردووە لەساڵی (2022)دا, ژاپۆن نازناوی گەورەترین هاوردەكاری غازی سروشتی لەجیهان لەچین سەندووەتەوە, كە نزیكەی (60%)ی گەشەی داواكاری جیهانی لەسەر غاز پێكهێناوە. لەبەرامبەردا, پوختەی تێكڕای بازرگانی غاز لەڕێی هێڵی بۆریەكانەوە بە رێژەی (15%) لەساڵی (2022) كەمیكردووە, بەجۆرێك هاوردەكردنی وڵاتانی خۆرئاوا لەرێی هێڵی بۆریەكانەوە بە رێژەی (35%), (82 ملیار مەتر سێجا) پاشەكشێی كردووە, هۆكارەكەشی بۆ راگرتنی هاوردەكردنی غاز لەروسیاوە دەگەڕێتەوە. بەشێوەیەكی گشتی, كۆی هەناردەكردن لەڕێی هێڵەكانی بۆری روسیاوە بە رێژەی (38%) كەمیكردووە, لەكاتێكدا هەناردەكردنی غاز لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست لەڕێی هێڵی بۆریەوە بە ڕێژەی (12%) زیادیكردووە. بازاڕی خەڵوز لەساڵی 2022 خەڵوزیش بەشداریكردووە لەبەركارهێنانی وزەیەی زیادە لەجیهان, بەجۆرێك ساڵی رابردوو, داواكاری لەسەر ئەو سوتەمەنیە رەشە بەنزیكەی (0.6%) بەرزبووەتەوەو گەیشتووەتە(161) ئەكساجول (یەكەی پێوەری وزە), كە ئەوەش بەرزترین ئاستە لەساڵی (2014)وە. گەشەسەندنی داواكاری لەسەر خەڵوز, تا ئاستێكی زۆر چین و هیند دروستیانكردووە بەرێژەی (1%)و (4%), لەكاتێكدا بەكارهێنانی خەڵوز لە هەریەك لەئەمریكای باكورو ئەوروپا, بە رێژەی (6.8%) و (3.1%) كەمیكردووە. بەرهەمهێنانی خەڵوز لەساڵی (2022) لەجیهان, بە رێژەی زیاتر (7%) زیادیكردووە بە بەراورد بەساڵی (2021)و ئاستێكی پێوانەیی تۆماركردووەو گەیشتووەتە (175) ئەكساجول, چین و هیندو ئیندۆنیسیا زیاتر لە (95%) زیادەی بەرهەمی جیهانیان پێكهێناوە.
(درەو): دەزگای هەواڵگری ئەمریكا ئاگاداری وردەكاری پلانەكانی یەڤگینی پریگۆژینی سەرۆكی گروپی ڤاگنەر بووە، تەنها چەند وڵاتێكی دیاریكراوی لە هاوپەیمانەكانی لێ ئاگادار كردووەتەوە، تەنانەت واشنتۆن نەیهێشتووە وڵاتانی هاوپەیمانی ناتۆو سەرۆكایەتی ئۆكرانیاش بەوردەكاری پلانەكە بزانن، لەترسی ئاشكرابوونی. تائێستا زۆرێك لە وردەكاریەكانی روداوەكەی رۆژی شەممەی رابردوو لە روسیا، بەناڕوونی ماوەتەوە، كە یەفگینی پریگۆژین سەرۆكی گروپی ڤاگنەر، بەشێوەیەكی كتوپڕ یاخبونی سەربازی ئەنجامدا. بەڵام سەرچاوە ئاگادارەكان ئاشكریانكردووە، بەرپرسانی دەزگای هەواڵگری ئەمریكا توانیویانە وێنەیەكی وردو گشتی لەبارەی پلانی سەرۆكی ڤاگنەر كۆبكەنەوە، بەوەی كەی‌و چۆن پلانی ئۆپراسیۆنە سەربازییەكەی ئەنجامدەدات. بەگوێرەی زانیاریەكانی تۆڕی هەواڵی (سی ئێن ئێن)ی ئەمریكی، بەرپرسانی واشنتۆن تەنها ژمارەیەك لەهاوپەیمانە دیاریكراوەكانی لەو پلانە ئاگادار كردووە، لەنێویاندا بەریتانییەكان، بەڵام ئەو زانیارییانەیان بە وردەكارییەوە نەداوە بە ئەندامانی هاوپەیمانی ناتۆ. لەسەر ئاستی ناوخۆش، تەنها چەند گەورە بەرپرسێكی ئیدارەی ئەمریكاو (8) ئەندامی كۆنگرێس، زانیارییەكانیان پێدراوە. ئاماژەكانی یاخیبوون تەنانەت واشنتۆن پێشتر پلانەكەی پریگۆژینی بە سەرۆكایەتی ئۆكرانیا رانه‌گەیاندووە، لەترسی گوێگرتن لەپەیوەندیەكانی نێوان هەردوولا لەلایەن مۆسكۆو ئاشكرابوونی زانیارییەكان. لەگەڵ ئەوەی كاتی دەستپێكردنی ئەو یاخیبوونە كورتە، زانراو نەبووە، بەڵام ئاماژەكانی لە رۆژی (10)ی ئەم مانگەوە بەشێوەیەكی ئاشكرا دەركەوتن، بەتایبەت دوای ئەوەی وەزارەتی بەرگری روسیا، داوای لەسەرجەم كۆمپانیا سەربازییە تایبەتەكان كرد، لەنێویشیاندا ڤاگنەر، كە پێویستە لەسەرەتای مانگی تەموزەوە گرێبەست لەگەڵ سوپای واژوبكەن‌و ببنە بەشێك لە سوپای روسیا. دۆخەكە مەقۆزنەوە لە رۆژی دەستپێكردنی یاخیبونەكەدا، پەیامێكی روون گەیشتە كیێڤ، كە ناوەڕۆكەكەی ئەوەیە" دۆخەكە نەقۆزنەوە بۆ هێرشكردنە سەر ئامانجەكان لە ناوخۆی روسیا". بەرپرسێكی خۆرئاوای ئاشكرایكردووە، ژمارەیەك لە هاوپەیمانە خۆرئاواییەكان لەئاستی جیاوازدا ئۆكرانیایان ئاگاداركردووەتەوە، بە نە قۆستنەوەی ئەو ئاژاوەیە بۆ هێرشكردنە سەر هیچ ئامانجێك لە ناوخۆی روسیا. ئەو بەرپرسە جەختیكردووە، بە ئۆكرانیانییەكان راگەیاندراوە ئەوە "كێشەیەكی ناوخۆیی روسیایە". هۆشداری ئەوەشیان پێدراوە، نەبنە بەشێك لە كێشە ناوخۆییەكانی روسیا، تەنها درەفەتەكە دژی هێزەكانی روسیا بقۆزنەوە، كە لەسەر خاكی ئۆكرانیان. رۆژی شەممەی رابردوو، سەرۆكی گروپی ڤاگنەر بەشێوەیەكی كتوپڕ چوونە ناوەوەی هێزەكانی بۆ روسیاو رۆیشتن بەرەو مۆسكۆی پایتەخت راگەیاند، بەڵام دوای نزیكەی (24) كاتژمێر لەگەڵ بیلاروسیا كەوتە گفتوگۆو سەرەنجام ئەو سەركێشییە كتوپڕە، بە دورخستنەوەی سەرۆكی ڤاگنەر بۆ ناو خاكی بیلاروسیا كۆتایهات. دواتریش لەوێوە رایگەیاند، ئامانجی روخاندنی حكومەتی روسیاو دەسەڵاتی سەرۆك ڤلادیمێر پۆتین نەبووە، بەڵكو ئامانجی پاراستنی گروپی ڤاگنەر بووە. لەتازەترین لێدوانیدا، ڤلادیمێر پۆتین سەرۆكی روسیا، ئەندامانی گروپی ڤاگنەری سەرپشكردووە لەنێوان سێ بژاردەدا: • رۆیشتن بۆ بیلاروسیا • ئەنجامدانی گرێبەست‌و چوونە ناو هێزەكانی روسیا • گەڕانەوە بۆ ماڵەكانیان.
راپۆرت: درەو لە نەوەدەكانی سەدەی رابردوو كاتێك لە زیندان ئازادكرا، كۆشكێكی دانا‌و سۆسیسی دەفرۆشت، بەڵام زۆر حەزی لەوە بوو خۆی لە بەرپرسان نزیك بكاتەوە، كۆڵی نەدا‌و بەردەوام بوو تا گەیشتە نزیك ڤلادیمیر پۆتینی سەرۆكی روسیا، نازناوی "چێشتلێنەری پۆتین"ی پێدراو بازرگانییەكەی فراوان كرد، چەندین بازاڕو كۆمپانیای دروستكرد، ئابورییەكی بەهێز پێویستی بەوە بوو گروپێكی میلیشیایی پارێزگاری لێبكات، بۆیە بە ئاگاداری پۆتین میلیشیای "ڤاگنەر"ی دروستكرد، میلیشیایەك كە ئەمڕۆ لە سوپای روسیاو سەرۆك پۆتین هەڵگەڕایەوە‌و دەیەوێت پۆتین لە سەرۆكایەتی روسیا لابدات. ئەمە چیرۆكی (یاڤگینی پریگۆژین)ە كە بەیانی ئەمڕۆ بنكەی سەرەكی ئۆپراسیۆنە سەربازییەكانی روسیای دژ بە ئۆكراینا كۆنترۆڵ كرد، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. چێشتلێنەر لە سەرۆك هەڵگەڕاوەتەوە ! جارێكی تر گروپی "ڤاگنەر"ی روسی كە گروپێكی میلیشیاییە بووەوە بە مانشێتی دەنگوباسەكان لەسەر ئاستی جیهان، دوێنێ فەرماندەی ئەم گروپە كە ناوی (یاڤگینی پریگۆژین)ە رایگەیاند، سوپای روسیا كەمپی هێزەكانی ڤاگنەری كردوەتە ئامانج‌و ئەمە بووەتە هۆی كوژرانی زۆرێك لە چەكدارەكانی، داوای لە خەڵكی "نیشتمانپەروەر"ی روسیا كرد بڕژێنە سەر شەقامەكان بۆ روبەڕووبونەوەی "سەركردە خیانەتكارەكان"ی سوپای وڵاتەكەیان. بەپێی قسەی پریگۆژین، گروپی ڤاگنەر خاوەنی (25 هەزار) چەكدارە لە روسیاو پێشوازی لە هەر كەسێك دەكەن بیەوێت بێتە ناو هێزەكەیانەوە، وەكو خۆی دەڵێ، ئەم كارەی ئەوان كە دەستیان داوەتێ، كودەتای سەربازی نییە، بەڵكو رەوتێكە بۆ بەدیهێنانی دادپەروەریی". "ئەوەی روودەدات ناپاكییەكی ناوخۆییە‌و لێدانی خەنجەرە لە پشتەوە، ئەوانەی یاخیبوونەكە چەكدارییەكەیان رێكخستووە‌و چەكیان دژی هاوڕێیانی جەنگ بەرزكردوەتەوە خیانەتیان لە روسیا كردووەو بەرپرسیارێتی ئەو كارەیان دەكەوێتە ئەستۆ" ڤیلادیمیر پۆتین سەرۆكی روسیا لە یەكەم كارداوەدا دژی یاخیبوونەكەی گروپی "ڤاگنەر" وای وت. یاڤگینی پریگۆژین فەرماندەی گروپی "ڤاگنەر" بەرە بەیانی ئەمڕۆ رایگەیاند چوەتە ناو بارەگای فەرماندەیی گشتی سوپای روسیا لە شاری (رۆستۆڤ)ی روسیا، كە بنكەی سەرەكی هێرشەكانی روسیایە بۆسەر ئۆكراینا، هێزی "ڤاگنەر" دەستیان بەسەر چەند شوێنێكی تریشدا گرتووە، لەوانە فڕۆكەخانە. پریگۆژین لە تۆمارێكی ڤیدیۆیدا كە لە تیلیگرام بڵاویكردەوە، رایگەیاند" پێگە سەربازییەكانی رۆستۆڤ لەژێر كۆنترۆڵدایە.. ڤالیری گیراسیمۆڤ سەرۆكی ئەركانی گشتی سوپای روسیا كاتێك زانی ئێمە لە بارەگاكە نزیك دەبینەوە، لێرە هەڵات". ئاماژەی بەوەكرد، سوپای روسیا لەبارەی دۆخی بەرەكانی شەڕەوە لە ئۆكراینا قسەی راست ناكات. وتی:" سوپا رۆژانە نزیكەی هەزار پیاو لەدەستدەدات بە كوژراو و بریندارو بێسەروشوێنەوە، ئەمە لەپاڵ ئەوانەدا كە نایانەوێت شەڕ بكەن.. روبەڕێكی بەرفراوانی ئەو خاكەی كە لە ئۆكراینا داگیركرا، لەدەستدرا‌و زۆرێك لە سەربازان كوژران". یاخیبوونەكەی بەیانی ئەمڕۆی گروپی "ڤاگنەر" دژی فەرماندەیی سەربازی روسیا، هەموو ئەو ناكۆكییە قوڵانەی دەرخست كە لەناو هێزەكانی روسیادا لە جەنگی ئۆكراینادا هەبوون. رۆژی هەینی‌و بەر لە یاخیبوونەكە، فەرماندەی گروپی "ڤاگنەر" رایگەیاند، بەهۆی دژە هێرشی هێزەكانی ئۆكرایناوە، هێزەكانی روسیا لە خۆرهەڵات‌و باشوری ئۆكراینا پاشەكشێ دەكەن، بەڵام ڤلادیمیر پۆتینی سەرۆكی روسیا بەپێچەوانەوە قسەی كردو وتی:" بەهۆی دژە هێرشەكەیەوە، ئۆكراینا زیانێكی كارەساتباری بەركەوتووە". فەرماندەی "ڤاگنەر" كە پیاوێكی خاوەن كاری تەمەن 62 ساڵەو بوو بوو بە یەكێك لە دیارترین كارەكتەرەكانی ناو پرۆسە سەربازییەكانی روسیا بۆسەر ئۆكراینا، سەرباری ئەوەی كەسایەتییەكی نزیك بوو لە كۆشكی كرملینەوە، بەڵام هاوكاتیش بە توندی رەخنەی لە سیاسەتەكانی مۆسكۆ دەگرت، تا ئەو رادەی گومانی لەسەر هەڵمەتە سەربازییەكەی پۆتین بۆسەر ئۆكراینا دروستكرد كاتێك وتی:" ئۆپراسیۆنی سەربازی تایبەت بۆ دەستیپێكرد ؟ جەنگ پێویست بوو بۆ ئەوەی گروپێك حەرامزادە خۆیان هەڵكێشن". پۆتین لە یەكەم كاردانەوەدا هۆكاری یاخیبونەكەی "ڤاگنەر"ی بۆ "حەزو خولیای كەسیی" گەڕاندەوە‌و یاخیبونەكەی بە "هەڕەشەیەكی كوشندە" لەسەر دەوڵەتی روسیا ناوبرد‌و فەرماندەی ڤاگنەریشی بە خیانەتكار پێناسە كرد. ڤاگنەر كە لە شەڕدا بوو دژی ئۆكراینا، ئێستا ئاڕاستەی شەڕی دژ بە سەرۆكی روسیا پێچەوانە كردوەتەوە‌و دەڵێ لە"پێناو رزگاركردنی گەلی روس دەجەنگین". لە یەكەم كاردانەوەدا دوای پەیامەكەی پۆتین، یاڤگینی پریگۆژین رێبەری ڤاگنەر وتارەكەی سەرۆكی وڵاتەكەی بە "بێئومێدكەر" ناوبرد، دواتریش بەیاننامەیەك بەناوی گروپەكەیەوە لە تۆڕی كۆمەڵایەتی تیلیگرام بڵاوكرایەوە كە تێیدا هاتووە" پۆتین رێگا هەڵەكەی هەڵبژاردووە.. بەمزوانە روسیا سەرۆكێكی نوێ دەبێت". پەیوەندی ڤاگنەرو سوپای روسیا یاخیبوونی گروپی ڤاگنەر لە سوپای روسیا پێشبینی كراو بوو، لە چەند مانگی رابردوودا پریگۆژین-ی رێبەری ئەم گروپە چەندین لێدوانی داوە كە گوزارشت بوون لە بوونی ناكۆكی لەگەڵ سوپادا. لە مانگەكانی نیسان‌و ئایاری رابردوودا پریگۆژین هەڕەشەی ئەوەی كرد بەشێك لە گروپە چەكدارەكەی لە بەرەی جەنگ لە باخموتی خۆرهەڵاتی ئۆكراینا بكێشێتەوە، ئەگەر سوپای روسیا چەك‌و تفاقی پێویستیان پێنەدات. هەندێك گروپی "ڤاگنەر" بە كۆمپانیایەكی ئەمنیی تایبەت ناو دەبەن، هەندێكی تر دەڵێن گروپێكی روسی نیمچە فەرمین، بەگوێرەی قسەی رۆژنامەی (نیویۆرك تایمز)، ئەم گروپە سەربە وەزارەتی بەرگری روسیایە، بەڵام سەربەخۆیی پێدراوە. دەوترێت دامەزرێنەری سەرەكی ئەم گروپە كەسێكە بەناوی (دیمتری ئۆتكین) بووە كە ئەفسەرێكی پێشووە لە هێزی تایبەتی روسیاو ناوە نهێنییەكەی "ڤاگنەر" بووە، بەڵام ئێستا گروپەكە بووە بە موڵكی یاڤگینی پریگۆژین. تاوەكو دوێنێ، كاتێك ژەنەراڵەكانی روسیا پریگۆژین-یان تۆمەتبار دەكرد بە هەوڵدان بۆ كودەتای سەربازیی، پۆتین ئامادە نەبوو لێكۆڵینەوە لەو قسە توندانە بكات كە رێبەری ڤاگنەر لەرێگەی ئینتەرنێتەوە لەبارەی جەنگی ئۆكرایناوە دەیكردن، بەبەراورد بە سجنكردن‌و غەرامەكردنی رەخنەگرانی تر لە جەنگی ئۆكراینا، پۆتین دەستی بۆ رێبەری ڤاگنەر شل كردبوو. ئەمە لەكاتێكدا بوو كە لە مۆسكۆی پایتەخت زۆرێك لە شیكەرەوەكان بەدگومان بوون لە جوڵەكانی دامەزرێنەری ڤاگنەرو هەوڵەكانی بۆ چەكداركردنی زیندانیان‌و پێشێلكارییەكانی گروپەكە لە بواری مافەكانی مرۆڤدا. ڤاگنەر چییە ؟ یاڤگینی پریگۆژین فەرماندەی گروپی "ڤاگنەر" یەكێك لە دۆستە هەرە نزیكەكانی پۆتین بوو، بەر لە یاخیبوونەكە، هێزی ڤاگنەر رێژەی 10%ی تێكڕای سوپای روسیای لەناو خاكی ئۆكراینا پێكدەهێنا. بەرپرسانی بەریتانی دەڵێن، هاوكات لەگەڵ دەستپێكردنی جەنگی ئۆكراینادا، ژمارەی چەكدارەكانی ئەم گروپە لە هەزار كەسەوە بۆ زیاتر لە 20 هەزار زیادی كردووە. پریگۆژین كە تەمەنی 62 ساڵەو، بەوە بەناوبانگە كە خاوەنی كۆمپانیای خۆراك‌و ریستۆران بووە‌و خواردن‌و خواردنەوەی بۆ بۆنە فەرمییەكانی پۆتین سەرۆكی روسیا لە كۆشكی كرملین دابین كردووەو كۆمپانیاكەی لەم بوارەدا ناوی (كۆنكۆرد)ە. دیارترین وێنەی پریگۆژین وێنەیەكە كە تێیدا ژەمە خواردنێك بۆ پۆتین دادەنێت، لەوكاتەوە ئیتر ئەم پیاوە بە "چێشتلێنەرەكەی پۆتین" ناوبانگی دەركردووە. پریگۆژین‌و پۆتین هەردووكیان خەڵكی شاری (سان پترسبۆرگ"ن، كە دووەم گەورە شاری روسیایە، سەرەتای پەیوەندی نێوان ئەم دوو پیاوە دەگەڕێتەوە بۆ نەوەدەكانی سەدەی رابردوو، ئەوكات پۆتین لە ئۆفێسی سەرۆكایەتی شارەوانی سان پترسبۆرگ كاری دەكرد، بەردەم سەردانی چێشتخانەكەی پریگۆژین-ی دەكرد، چێشتخانەكە لەناو چینی بەرپرسانی خۆجێیدا بەناوبانگ بوو. ئەم دۆستایەتییە لەگەڵ پۆتین، سنوری كاركردنی پریگۆژینی لە بواری چێشتخانەوە بەرفراوان كرد بۆ گرێبەست لەگەڵ لایەنە حكومییەكان بەتایبەتی لە بواری دروستكردنی بینای خوێندنگەو باخچەی ساوایان‌و دواتریش كاركردن لەگەڵ سوپای روسیا، بەجۆرێك بەهای گرێبەستەكانی پریگۆژین لەگەڵ حكومەتی روسیا گەیشتە زیاتر لە (3 ملیار) دۆلار، ئەمە بەگوێرەی لێكۆڵینەوەیەك كە دامەرزاوەی روبەڕووبونەوەی گەندەڵی كردویەتی، دامەزراوەیەك كە (ئەلێكسی ناڤالنی) سیاسەتمەداری ئۆپۆزسیۆنی روسیا دروستیكردووە. ساڵی 2010 هەندێك لێكۆڵینەوەی رۆژنامەوانیی، ناوی پریگۆژین-یان بەستەوە بە یەكەی زانیاری چەواشەكارانە لە سان پترسبۆرگ كە بە "كارگەی ترۆل" ناسراوە، مەبەست لەمە كارگەی دروستكردنی هەندێك بەرهەم بوو كە لە تۆڕەكانی ئینتەرنێت بڵاودەكرانەوە بەئامانجی ناشیریكردنی ئۆپۆزسیۆنی روسیاو نیشاندانی بەهێزی دەسەڵات لە كرملن. بەگوێرەی لێكۆڵینەویەك كە راوێژكاری تایبەت (رۆبەرت مۆلەر) لە ساڵی 2016دا كردویەتی، كارگەی ترول بەشێك بووە لە هەوڵەكانی روسیا بۆ دەستوەردان لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەمریكا. ئەوكات پریگۆژین رەتیكردەوە پەیوەندی بەو كارگەیەوە هەبێت. بەڵام لە تشرینی دووەمی ساڵی رابردوودا كاتێك هەڵبژاردنی نیوەیی لە ئەمریكا بەڕێوەدەچوو، دانی بەوەدا نا هەوڵ هەیە بۆ دروستكردنی كاریگەریی لەسەر سیاسەتەكانی ئەمریكا. لە بەیاننامەیەكدا كە نوسینگەكەی بڵاویكردەوە، پریگۆژین رایگەیاند" دەستوەردانمان لە هەڵبژاردنەكانی ئەمریكادا كردووەو بەردەوامیش دەبین لە دەستوەردان. ئەم كارەش زۆر بە لێهاتوویی‌و وردی‌و بە شێوازی تایبەتی خۆمان دەكەین‌و دەزانین چۆن بیكەین". "لەرێگەی نەشتەرگەییە وردەكانمانەوە لەیەككاتدا گورچیلەكان‌و جگەر دەردەهێنین" پریگۆژین ئەمەی وت بۆ نیشاندانی توانای روسیا لەم بوارەدا. بۆ ماوەی چەندین ساڵ پریگۆژین رەتیدەكردەوە هیچ پەیوەندییەكی لەگەڵ گروپی "ڤاگنەر"دا بێت، سكاڵای یاسایی دژی هەر رۆژنامەنوسێك بەرزدەكردەوە كە بانگەشەی ئەوە بكات ئەو دامەزرێنەری گروپەكەیە. گروپی "ڤاگنەر" بۆ یەكەمجار ساڵی 2014دا لە خۆرهەڵاتی ئۆكراینا دەركەوت، یارمەتی جوداخوازەكانی ئۆكراینای دا كە بە پاڵپشتی روسیا دوو كۆماری نوێیان لە ناوچەكانی (دۆنیتسك)و (لۆهانسك) دروستكرد. لە 2014وە گروپی "ڤاگنەر" بەشداری لە چەندین ململانێدا لەسەرتاسەری جیهان كردووە، بەتایبەتیش لە سوریا‌و زۆرێك لە وڵاتانی ئەفریقا. دەوترێت ئەم گروپە بەشداری لە زۆرێك لە كردەوە سەربازییەكاندا دەكەن لەو وڵاتانەی كە شەڕی ناوخۆییان تێدایە، ئەمەش بۆ دەستڕاگەیشتن بە سامانی سروشتی لەو وڵاتانەدا. بۆ نمونە دەوترێت ئەندامانی گروپی "ڤاگنەر" پاسەوانی ئەو كێڵگانەی نەوت دەكەن كە لەژێر كۆنترۆڵی حكومەتی سوریادا، ئەمەش لەبەرامبەر وەرگرتنی رێژەیەك لە داهاتی ئەو كێڵگانە. لە لیبیا-ش گروپی "ڤاگنەر" شانبەشانی هێزەكانی خەلیفە حەفتەر شەڕیان كردووە كاتێك حەفتەر هەوڵیداوە ئەو حكومەتە لەسەر كارلابدات كە لەلایەن نەتەوە یەكگرتووەكانەوە پاڵپشتی لێدەكرێت، لە پارەی داهاتی نەوتی لیبیا خەرجی بە كرێگیراوەكانی ڤاگنەر دابین كراوە. لە كۆماری ئەفریقای ناوەڕاستیش، گروپی "ڤاگنەر" پاڵپشتی لە حكومەتی ئەو وڵاتە كرد دژ بە چەكدارە ئیسلامییە توندڕەوەكان‌و كاری پاراستنی كانەكانی زێڕو ئەڵماسی ئەو وڵاتەیان پێدراوە. لە ئەیلولی ساڵی رابردوودا، دوای شەش مانگ لە جەنگی روسیا دژی ئۆكراینا، بەشێوەیەكی كتوپڕ پریگۆژین دانی بەوەدانا كە ئەو گروپی "ڤاگنەر"ی دروستكردووە، ئەمەش كاتێك بوو ئەوە سەلمێندرا كە گروپی ڤاگنەر لە جەنگەكەدا كاراترین یەكەی سەربازی روسیایە. "خۆم چەكی كۆنم پاكدەكردەوە، جڵقەی دژە فیشەكم ریز دەكرد، كۆمەڵێك كەسی پسپۆڕم بەكرێ گرت بۆ ئەوەی لەم كارەدا یارمەتیم بدەن، ئەمە لە رۆژی 1ی ئایاری 2014دا بوو، لەوكاتەدا گروپێكی نشتیمانی لەدایكبوو، كە دواتر ناوی لێنرا كەتیبەی ڤاگنەر" پریگۆژین بەمشێوەیە لە بەیاننامەیەكدا باس لە دروستكردنی گروپەكەی دەكات. پریگۆژین كە لە لایەنگرە سەرسەختەكانی سەرۆك پۆتین بوو، یەكێك لە دیارترین ئەو دەنگە كەمانە بوو لە روسیا كە باسی لە ناڕەزایەتیی خۆی دەكرد سەبارەت بە ئاستی فەرماندەیی سوپای روسیا لە ئۆكراینا. پریگۆژین هاوشانی رەمەزان قەدیرۆڤ-ی رێبەری چیچانییەكان راوەستا لە رەخنەگرتن لە (ئەلكسەندەر لابین) كە یەكێكە لە گەورە ژەنەراڵەكانی روسیا، گاڵتەیان پێكرد بەهۆی شكستەكانییەوە لە ئۆكراینا. كار گەیشتبووە ئەوەی، قەدیرۆڤ ئەیوت دەبێت پلەی سەربازی لە لابین وەربگیرێتەوە‌و بكرێت بە سەربازێكی ئاسایی‌و رەوانەی بەرەی پێشەوەی شەڕ بكرێت، ئەوكات پریگۆزین ستایشی قەدیرۆڤی كردو وتی:" رەمەزان تۆ لەو پەڕی حەماسەتدایت". بەڵام ئێستا كە ئیتر ڤاگنەر لە پۆتین یاخی بووە، رەمەزان قەدیرۆڤ پاڵپشتی خۆی بۆ پۆتین راگەیاند‌و دەڵێ پریگۆژین خیانەتی كردووە. سەرباری ئەو هەژمونە زۆرەی كە بەهۆی هاوڕێیەتییەكەی لەگەڵ پۆتیندا لە روسیا پەیدای كردبوو، بەڵام پریگۆزین هیچ پۆستێكی فەرمی لە دەوڵەتدا نەبوو. پسپۆڕانی سەربازی باسیان لەوە دەكرد، ئەو چەكانەی كە جەنگاوەرەكانی گروپی ڤاگنەر لە لیبیا بەكاریانهێناوە، لەو جۆرە چەكانە بوون كە لە بازاڕی چەكدا بەردەست نەبوون‌و توانای بەدەستهێنانیشیان نەبووە تەنیا لەرێگەی پەیوەندی حكومییەوە نەبێت لەسەر ئاستێكی باڵا. مانگی ئازاری رابردوو، بەرپرسانی ئەمریكا رایانگەیاند، لانی كەم هەزار بەركێگیراو لە خۆرهەڵاتی ئۆكراینا بڵاوەیان پێكراوە، جۆن ئێف كێربی سكرتێری رۆژنامەوانی پەنتاگۆن وەكو ئاماژەیەك بۆ گروپی ڤاگنەر وتی:" ئێمە دەزانین ئەوان لەوێن، دەزانین دەیانەوێت پێگەی خۆیان لە ئۆكراینا بەهێز بكەن". پێشتر، پریگۆزین سەردانی زیندانەكانی روسیای كرد بەمەبەستی كۆكردنەوەی چەكدار بۆ شەڕی ئۆكراینا لەناو ئەو زیندانیانەدا كە حوكمدراون، بەدوور دەزانرێت بەبێ رەزامەندی لایەنی باڵای دەوڵەت، ئەو بتوانێت كارێكی لەمشێوەیە بكات. پریگۆزین زیندانییەكانی هاندا بۆ ئەوەی بەشداری شەڕ بكەن، پێی وتن كۆمەڵگە رێزتان لێدەگرێت، هۆشداری پێدان لەوەی تاوانی نوێ لە نمونەی دەستدرێژی سێكسی ئەنجام نەدەن، وتی:" كحول مەخۆنەوە، ماددە هۆشبەرەكان بەكارمەهێنن، دەستدرێژی مەكەن.. بە دسپلین بن". بەڵێنی بە زیندانییەكان دا، بۆ ماوەی شەش مانگ لەبەرەی پێشەوەی شەڕ دادەنرێن‌و دواتر ئازاد دەكرێن‌و دەتوانن بە دۆسیەیەكی خاوێنەوە بگەڕێنەوە بۆناو ماڵی خۆیان. بەمدواییە یەكێك لەو زیندانییانەی كە تاوانی كوشتنی لەسەر ساغ بووەوە، دوای بەسەربردنی شەش مانگ لە بەرەكانی شەڕ، گەڕایەوە بۆ ماڵەكەی خۆی. سوپای ئۆكراینا دەڵێ گروپی ڤاگنەر چەكدارەكانی وەكو سوتەمەنی جەنگ بەكاردەهێنێت‌و بەشێكی زۆری چەكدارەكانی كوژراون بەتایبەتیش لە شەڕەكانی دەوروبەی هەردوو شاری (سولیدار)و (باخموت) لە خۆرهەڵاتی ئۆكراینا. سۆسیس فرۆشێك هەڕەشە لە پۆتین دەكات ئێستا كە ئیتر بەتەواوەتی یاخیبوونی خۆی لە سوپای روسیا راگەیاندووە، میدیا جیهانییەكان دەیانەوێت ژیانی یاڤگینی پریگۆژینی رێبەری ڤاگنەرو گەورەبوونی بزانن. بەپێی بەدواداچونی ئاژانسەكان، پریگۆژین ساڵی 1961 لە شاری سان پترسبۆرگ لەدایكبووە، ئەوكاتە شارەكە ناوی "لینینگراد" بوو، ساڵی 1981 لە زیندان دەرچووە كە بەتۆمەتی دزیكردن‌و تاوانی تر دەستگیركراوە، ئەمە بەپێی كۆمەڵێك بەڵگەنامە كە سایتی "میدۆزا" بڵاویكردوەتەوە. دوای بەسەربردنی ماوەی حوكمەكەی لە زیندان كە (9) ساڵ بووە، پریگۆژین كۆشكێكی تایبەت بە فرۆشتنی سۆسیس-ی داناوە، دواتر بووە بە خاوەنی چەندین رستۆرانت‌و فرۆشگا. رۆژنامەی (گاردیان) بەریتانی راپۆرتێكی لەبارەی كەسایەتی رێبەری گروپی "ڤاگنەر" بڵاوكردوەتەوە لەژێر ناوی "یاڤگینی پریگۆژین.. فرۆشیارێكی سۆسیس كە گەیشتە لوتكەی دەزگای جەنگیی پۆتین". لە راپۆرتەكەدا گاردیان باسلەوە دەكات، ساڵی 2014 گروپێك لە گەورە بەرپرسانی روس لە بارەگای وەزارەتی بەرگری لەگەڵ پریگۆژین كۆبونەوە، لەم كۆبونەوەیەدا پریگۆژین داوای پارچە زەوییەكی لە وەزارەتی بەرگری كرد بۆ ئەوەی بەكاری بهێنێت بۆ ئەنجامدانی راهێنان بەو خۆبەخشانەی كە پەیوەندی فەرمییان بە سوپای روسیاوە نییە، بۆ ئەوەی بتوانێت لە شەڕی دژ بە ئۆكراینا پشتیان پێببەسترێت. زۆر كەس لە وەزارەتی بەرگری مامەڵە‌و هەڵسوكەوتی پریگۆژینیان بەدڵ نەبوو، بەڵام بۆیان دەركەوت ئەمە داواكارییەكی ئاسایی نییە، چونكە پێی وتن" فەرمانەكان لە پاپاوە هاتووە"، پاپا نازناوی ڤلادیمیر پۆتینی سەرۆكی روسیایە، ئەم قسەیەی بۆ ئەوە كرد، بەرپرسانی وەزارەتی بەرگری بزانن كە ئەو چەندێك لە سەرۆك پۆتینەوە نزیكە. وەكو خۆی دەڵێ، بۆ ئامادەكردنی ئەم راپۆرتە، رۆژنامەی گاردیان قسەی لەگەڵ زۆر كەس كردووە كە لەنزیكەوە پریگۆژینیان ناسیوە، زۆرێكیان داوایان كردووە ناویان بڵاونەكرێتەوە، چونكە رێگەپێدراو نین قسە بكەن. پیاوێكی خاوەن كار كە لە نەوەدەكانی سەدەی رابردووەوە پریگۆژینی ناسیوە، قسەی بۆ رۆژنامەكە كردووەو وتویەتی:" ئەو پیاوێكی چالاك‌و خاوەن بەهرەیە، هەر شتێك بیەوێت تا بەدەستی نەهێنێت ناكشێتەوە". هەندێك لەوانەی كە دەیناسن باسیان لەوە كردووە كە نە پارەو نەهێز هۆكاری پاڵنەری پریگۆژین نەبوون، هەرچەندە ئەو لەم كاروانەدا هەردوو شتەكەشی بەدەستهێناوە، پێیانوایە ئەو حەزی لە بەرەنگاربوونەوە هەیەو باوەڕی وایە كە بە نوێنەرایەتی هەر كەسێكی ئاسایی، شەڕی دەستەبژێری گەندەڵی روسیا دەكات‌و ئارەزووی راماڵینی ركابەرەكانی دەكات. رەنگە ئەمە هۆكارەكە بێت كە لەماوەی چەند ساڵی رابردوودا پریگۆژین دوژمنی زۆری لەناو روسیا بۆ پەیدا بووە، هەر لە هاوبەشە كۆنەكانی لەبواری بازرگانی كە هەست بەوە دەكەن خەڵەتێندراون بۆ ژەنەراڵەكانی سوپا كە ئەو وەكو بیرۆكراتی لەناو ئۆفێسەكانیان ناویان دەهێنێت تا دەگاتە گەورە بەرپرسانی ئەمنیی كە ترسیان هەیە دەست بەسەر دەسەڵاتدا بگرێت لە روسیا. پریگۆژین منداڵ بووە كە باوكی مردووە، وەكو خۆی باسی دەكات دایكی لە نەخۆشخانە كاریكردووە، نێردراوە بۆ ئەكادیمیای وەرزشی، بەڵام حەزی لێی نەبووە‌و دوای تەوابوونی لە خوێندنگە چوەتە ناو گروپێك تاوانباری بچوكەوە، ئەمە بەگوێرەی ئەو بەڵگەنامانەی دادگای ساڵی 1981 كە سایتی "میدۆزا" بڵاویكردونەتەوە. دادگا بەو ئەنجامە گەیشتووە كە پریگۆژین لەگەڵ ئەو گروپەدا لە سان پترسبۆرگ بەشداری لەچەندین كاری دزیكردندا كردووە، لەسەر ئەم بنەمایە 13 ساڵ زیندانی بەسەردا سەپاندووە‌و لە ساڵی 1990دا ئازادكراوە. لەدوای دەرچوونی لە زیندان، دەستیكردووە بە فرۆشتنی سۆسیس، بەڵام بەردەوام چاوی لە ئامانجی گەورەتر بووە‌و دەیزانی چۆن كەسانی ناسراو بەلای خۆیدا كێش بكات. یەكێك لەو پیاوە خاوەن كارانەی كە لە نەوەدەكاندا ناسیویەتی دەڵێ" بەردەوام بەدوای ئەو كەسانەدا دەگەڕا كە لە ئاستێكی باڵادا بوون بۆ ئەوەی خۆی پێیان بناسێنێت، لەمەدا زۆر باشبوو". كاتێكی زۆری نەخایاند، پریگۆژین بوو بە خاوەنی پشك لە زنجیرەیەك گەورە بازاڕەكانی روسیا، لە ساڵی 1995دا بڕیاریدا لەگەڵ هاوبەشەكانیدا لە بواری بازرگانی، ریستۆرانتێك بكاتەوە، پاش ئەمە دەستیكرد بە بردنەوەی گرێبەستە گەورەكانی حكومەت لەرێگەی كۆمپانیای "كۆنكورد"ەوە كە خۆی لە نەوەدەكانەوە دروستی كردبوو. هەنگاوی دواتریشی بەدەستهێنانی گرێبەستە گەورەكانی هاوردەكردن بوو بۆ حكومەت. لە ساڵی 2012دا بڕی زیاتر لە (10 ملیارو 500 ملیۆن) رۆبڵ واتە زیاتر لە (200 ملیۆن) دۆلاری پارەی گرێبەستی دابینكردنی خواردنی بۆ خوێندنگەكانی مۆسكۆ بردەوە.
.jpg)
(2) جیسۆن لیل - گۆڤاری ئایدیای دیپلۆماتیك لە بەرزی (27000) پێ بە نزیكەی (8000) مەتر، بە كێشی (150) كیلۆگرام، لە توانایدایە بۆ ماوەی (25) كاتژمێری بەردەوام بفڕێت جیهان پێی ناوەتە ناو قۆناغی شەڕی فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكان (درۆنەكان). لە چوار شەڕی گەورەداـ كە لە ماوەی پێنج ساڵی ڕابردوودا لە نێوان دەوڵەتاندا ڕوویداوە لە هەریكە لە لیبیا، ناگۆڕنی قەرەباغ، سووریا و ئۆكرانیا، ئەم فڕۆكە بێفڕۆكەوانە چەكهەڵگرانە ڕۆڵی كاریگەر و گرنگ و یەكلاكەرەوەیان بینیوە. لەگەڵ ئەمەشدا هێشتا لە میانەی مشتوومڕ و گفتوگۆ لە بارەی درۆنەكانەوە فۆكس دەخرێتە سەر بەكارهێنانیان لە دژی لایەنە كارا و كاریگەرە ناحكوومییەكان، وەكو بزووتنەوەی تاڵیبان، یان گریمانە و پێشهاتەكان سەبارەت بە ڕۆڵی پێشبینیكراوی درۆنەكان لە شەڕەكانی نێوان ئەمریكا و ڕكابەر و دژبەرەكانی، وەكو چین. ئەم مشتوومڕ و گفتوگۆیانە پاڵی بە هەندێك لە توێژەرانەوە ناوە تا بگەنە ئەو دەرەنجامەی، كە فڕۆكە درۆنەكان ئاڵۆز و لاوازن تاكو ئاستێك كە بەكارهێنانی سنووردار و بێكەڵكە لە شەڕی نێوان دەوڵەتەكان. هەندێك لە چاودێران و لێكۆڵەرەوەكان باس لەوە دەكەن، كە ئەم فڕۆكانە پێدەچێت هۆكارێك بن بۆ بەهێزكردنی سەقامگیری و ئاسایشی نێودەوڵەتی. لە ڕاستیدا، ئەگەری هەڵكشانی ناكۆكی و ململانێكانی نێوان دەوڵەتان لەوانەیە سنووردار بێتەوە ئەگەر درۆنەكان بخرێنە خوارەوە، لە بری ئەوەی مرۆڤ بەرەو ئامانجەكانیان ئاراستەیان بكات. بەڵام بەڵگە بەردەستەكان ئاماژە بۆ ئاراستەیەكی تر دەكەن، كە زیاتر جێگای نیگەرانییە. بۆیە فڕۆكە بێفڕۆكەوانە هەرزان و كەم زیانەكان، تایبەتمەندی ڕاستەقینە بۆ ئەو سوپایانە بەرجەستە دەكەن، كە شانبەشانی زرێپۆش و بۆمبهاوێژەكان بەكارییان دەهێنن. لە دوای بەرپابوونی ئەو چوار شەڕ و ململانێیەی ئەمدواییەی جیهان، كە درۆنەكانی تیادا بەكارهێنرا، دەركەوت كە درۆنەكان توانای پێكانی ئامێرە سەربازییە ئاساییەكانیان بەو شێوەیەش دەتوانێت سەركەوتنی سەربازی بەدەست بێنێت و ڕۆڵیش دەگێڕن لە درووستكردنەوەی هاوسەنگی جوگرافیای سیاسی. لە كاتێكدا كە درۆنەكان بوونەتە بەشێك لە كەشتیگەلی ئاسمانی بەشێكی بەرچاو لە وڵاتانی جیهان، چونكە لە ساڵی (2015)وە تاكو ئەمڕۆ، چەندین لایەن و كاراكتەری جیهانی نوێ خۆیان ئامادە دەكەن بۆ قۆستنەوەی ئەو هەلەی كە ئەم فڕۆكانە بۆیان دەستەبەر دەكەن بە مەبەستی دەستگرتن بە سەر خاكی ئەوانیتر، یان هەڵگیرساندنی بڵێسەی چەند ناكۆكییەك، كە لە ڕابردوودا مابوونەوە و سڕ كرابوون "واتا ململانێیەك كە ئاگری شەڕەكەی وەستێنراوە، بەڵام بەبێ گەیشتن بە ئاشتی ماوەتەوە"، كەواتا حكوومەتەكان و لێكۆڵەرەوەكان پێویستیان بە دووبارە بیركردنەوەیە لەو ڕۆڵەی، كە ئەم چەكە نوێیە دەیگێڕێت لە ڕووی زیادكردنی مەترسییەكانی هەڵكشانی تووندوتیژی لە نێوان دەوڵەتاندا. كەشتیگەلێك دەكرێت خۆیانی لێ دەرباز بكەن: زاناكان ماوەیەكی زۆر پێیان وابوو، كە چەكە هێرشبەرەكان ئاشتی و سەقامگیری تێكدەدات، لەبەر ئەوەی كە تێچوونی هێرش و پەلاماردانەكان كەمدەكاتەوە، لە كاتێكدا كە مەترسی ئەمنی لە نێوان ئامانجە پێشبینیكراوەكانی درووست دەكات. لە ڕاستیدا، فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكان ئەم بیرۆكەیە دەخەنە مەودایەكی دوورترەوە. ئەو ئامێر و فڕۆكانەی ئاراستە دەكرێن و كارپێكردنیان خۆییە تێچوونیان زۆر كەمترە لەو فڕۆكانەی لە لایەن فڕۆكەوانێكەوە ئاراستە دەكرێت، بەڵكو دەشكرێت سوپاكان بۆ كاری پڕ مەترسی ئاراستەیان بكەن بەبێ هیچ ترسێك لە لەدەستدانی مرۆڤ. سەرەڕای ئەمەش، لەبەر ئەوەی كە نرخی درۆنەكان هەرزانە و وڵاتان دەتوانن بە ئاسانی ژمارەیەكی زۆرییان لێ بكڕن، بە جۆرێك كە بەسە بۆ گەمارۆدان و تەنگەتاوكردنی بەرگرییەكانی دوژمن بە خێرایی. لەم چەند شەڕەی دواییدا سوپاكانی دەوڵەتان دەیان و سەدان فڕۆكەی بێفڕۆكەوانیان بەكار هێناوە، پێشبینیش دەكرێت لە ململانێكان و شەڕەكانی ئایندەدا بە هەزارانی تریان لێ بڵاوبێتەوە، ئەگەر نەڵێین دەیان هەزار، ئەوەش لە پێناە لەناوبردنی و تێكشكاندنی هێزە ئۆپۆزسیۆنەكان یان لاوازكردنیان پێش ئەوەی بكەونە خۆیان و توانای وەڵامدانەوەیان هەبێت. بەمجۆرە درۆنە چەكدار و هەرزانەكان لە نرخدا وایكردووە دەوڵەتەكان نەتوانن دەستبەرداریان ببن، بەڵكو زیاتر گەشە و بەردەوامیان پێدەدەن. لە ڕاستیدا، بە هۆی هەرزانی نرخ و كەمی تێچوونیانەوە سوپا شەڕكەرەكان توانای لەدەستدانی ژمارەیەكی زۆری ئەم فڕۆكانەیان هەیە، مادام هێندەی ترییان لێ دەمێنێتەوە تاكو بەشی لەناوبردن و وێرانكردنی ئامانجە دەستنیشانكراوەكان بكات. تەنانەت ئەگەر هەموو فڕۆكەیەكی بێفڕۆكەوان لە سەر ئاستی "تاك" ڕووبەڕووی مەترسییەكانیش بێتەوە، بەڵام درووستكردن و بڵاوكرانەوەیان بە شێوەیەكی بەرفراوان ئارامی و ئاسایشیان بۆ دابین دەكات. دەشكرێت هێرشی بە كۆمەڵی درۆنەكان بەهێزترین یەكەكانی بەرگری لەناو ببات. چاودێران بە خێرایی تەماشای ئەم تاكتیكە تازەیان كرد لە شەڕی ناگۆرنی قەرەباغ، كە تیایدا ئازەربایجان فڕۆكە دووانە باڵی هاوسەنگی بەكارهێنا، كە لە دەیەی چلەكانی سەدەی ڕبردووەوە ئامادە كراوە بۆ ئەوەی لە دوورەوە كار بكات و كۆنترۆڵ بكرێت. ئەو فڕۆكانە بەكارهێنەرانی ئامێری ڕاداری ئەرمەنییەكانیان ناچار كرد تاكو سیستمەكانیان كار پێبكەن، بەم شێوەیەش شوێن و پێگەكانیان ئاشكرا كرا و فڕۆكەوانە ئازەرییەكان توانیان لە مەودایەكی دوورەوە بە فڕۆكەی (هاروپ)ی ئیسرائیلی لەناویان ببەن. ڕاستە كە ئازەربایجان لە كۆتاییدا (11) فڕۆكەی لە جۆری (AN2)ی لەدەستدا، بەڵام ستراتیژەكەیان یارمەتیدان لە درووستكردنی كەلێن و لاوازی لە هێڵەكانی بەرگری ئاسمانی ئەرمینیا. حكوومەتەكان پێویستی زۆرییان بە دووبارە بیركردنەوەیە لەو ڕۆڵەی، كە درۆنەكان دەیگێڕن لە ڕوو زیادكردنی كێرڤی تووندوتیژی لە نێوان دەوڵەتان. بەڵگەكانی تایبەت بە شەڕو پێكدادانەكانی ئەمدواییەی جیهان ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن، كە فڕۆكە بێفڕۆكەوانە سەرەتاییە چەكهەڵگرەكان پێدەچێت لە ڕاستیدا زیاتر بەردەوام بێت لەوەی لە سەرەتادا لێی پێشبینی دەكرا. سیستمەكانی بەرگری ئاسمانی پێشكەوتووی ڕووسیا وەك سیستمی (S-300) و (پانتسیر)ی كورتمەودا، سەلماندی كە تاكو ئاستێكی پێشبینی نەكراو لە لیبیا و ناگۆرنی قەرەباغ و سووریا لاواز بووە. لە هەر یەكێك لەم دۆخانەدا، فڕۆكە درۆنەكان توانیویان لە ڕادار و بەكارهێنانی كەلێن و بۆشایی ڕووماڵكردن بەپێی سیستمی كۆن خۆیان دەرباز بكەن، كە دامەزراوە بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ فڕۆكەی ئەزموونیی قەبارە گەورەتردا. ئەم فڕۆكە بێفڕۆكەوانانە ژمارەیەكی زۆر لە فڕۆكەكانی (پانتسیر)ی ڕووسیایان لە لیبیا و سووریا تێكشكاند و لە شەڕی نێوان ئازەربایجان و ئەرمینیاش توانیان بە سەر سیستمی بەرگری ئاسمانی مۆدیل كۆندا زاڵبن. سەبارەت بەو دەوڵەتانەی، كە هەوڵی شكاندنی ئەو چەقبەستووییە جیۆسیاسیە دەدەن، كە درێژەی خایاند، دەبینین كە دەركەوتنی درۆنەكان لە جیهاندا بە شێوەیەكی ڕێژەیی نرخیان هەرزانە و دەتوانرێت بە ئاسانی خۆیان لێ ڕزگار بكرێت، هەروەها دەرفەتی باش بۆ بەكارهێنەرانی دەستەبەر دەكەن، لە لایەكی تریشەوە ئەم فڕۆكانە یارمەتی دەوڵەتان دەدەن بۆ دەستبەسەردانگرتنی خاكی بەرامبەرەكان بەوپەڕی خێرایی، سەرەڕای زاڵبوون بە سەر نەیارەكانیان لە ماوەیەكی زۆر كورتدا و توانایان هەیە لە داهاتوودا زیانی گەورەتر بە دژبەرەكانیان بگەیەنن. درۆنەكان.. بگۆڕی یاساكانی یاریەكە: لە هەلومەرجی ئێستای جیهاندا، درۆنەكان زیاتر سەنجڕكێش بوون لەبەر ئەوەی كە لە گۆڕینی هاوكێشەكانی گۆڕەپانی شەڕدا سەركەوتوو بوون. بۆ نموونە توركیا بە مەبەستی درووستكردنی كاریگەری تایبەتی درۆنەكان بەكاردەهێنێت، بە تایبەتی دوای ئەوەی كە هێرشێكی ئاسمانی فڕۆكەكانی سووریا لە شوباتی (2022)دا كوژرانی (36) سەربازی توركی لێكەوتەوە، كە لە نزیك پارێزگای ئیدلب لە باكووری سووریا كارییان دەكرد. حكوومەتی ئەنقەرە بە بەكارهێنانی فڕۆكەی بێفڕۆكەوان لە جۆری (TB2) وەڵامی دایەوە بۆ لەناوبردن و تێكشكاندنی دەیان تانك و سیستمی بەرگری ئاسمانی و زرێپۆشی سووریا، كە لە ئەنجامدا كوژرانی سەدان سەربازی سووری لێكەوتەوە. بە لەجیاتی سووریای بێچارە، ڕووسیا داوای ئاگربەستی لەگەڵ توركیا كرد. ڕۆڵی فڕۆكەكانی (TB2)ی توركیا یەكلاكەرەو بوو لە شكاندنی ئەو چەقبەستووییە سەربازیەی لە كاتی پرۆسەی گەردەلوولی ئاشتیدا لیبیای گرتەوە. ڕۆڵی هاوبەشی درۆنەكان لە جۆری (TB2) و هێزە زەمینییەكان بریتی بوو لە "كۆكردنەوەی كێشی دوو هێز"، كە لە ئەنجامدا سوپای نیشتیمانی لیبیای كردە دەرەوەی تەرابلوسی پایتەخت و مۆڵگەكەیان لە ناوچەی تەرهوونە. توركیا لە ئێستادا بە شەشەم دەوڵەتی بەرهەمهێن و گەشەپێدەر و هەناردەكاری فڕۆكەی بێفڕۆكەوان (درۆن) دادەنرێت، ئەوەش لە دوای ویلایەتە یەكگرتوەكان و ئیسرائیل و چین و پاكستان و ئێران. قۆناغی یەكەمین شێوازی سەرەتایی پەرەپێدان و درووستكردنی مۆدێلی فڕۆكەی (بەیرەقدار TB2)ی توركی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی (2007)، دواتر لە حوزەیرانی ساڵی (2009)دا ئەم فڕۆكە نوێیە یەكەمین گەشتی ئاسمانی خۆی بە سەركەوتوویی ئەنجامدا، دوای ئەوەی كۆمپانیای توركیا بۆ پیشەسازی بەرگری بە ناوی (بیكار) ڕێككەوتنێكی واژۆ كرد بۆ پەرەپێدانی قۆناغی دووەمی بەرهەنهێنانی (بەیرەقدار TB2) لە كانوونی یەكەمی ساڵی (2011). ڕاستەوخۆ لە دوای دەستپێكردنی قۆناغی دووەم لە كانوونی دووەمی (2012) و ئەنجامدانی یەكەمین تاقیكردنەوە لە تشرینی دووەمی ساڵی (2014)، یەكەم گرووپی (6) فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی بەیرەقدار درایە فەرماندەیی هێزی زەمینی توركیا، بە دوای ئەم هەنگاوەدا (6) فڕۆكەی تر لە حوزەیرانی ساڵی (2015)دا درا بە هێزی زەمینی توركیا و بە شێوەیەكی فەڕمی ئەم فڕۆكانە لەو كاتەوە پێشكەشی هێزەكانی سوپای توركیا كران. سیستمی فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی (بەیرەقدار TB2)ی توركی لە (6) گالیسكەی ئاسمانی و دوو وێستگەی زەمینی بۆ كۆنترۆڵكردن و (3) وێستگەی وەرگرتنی داتا و زانیارییەكانی سەر زەوی و دوو وێستگەی چاودێری ڤیدیۆیی پێكهاتووە، سەرەڕای چەند ئامێر و كەلوپەلی پشتیوانی سەرزەمین. توركیا بەردەوامە لە سەر پەرەپێدانی ئەم جۆرە لە فڕۆكەی بێفڕۆكەوان لە ڕێگای بەرزكردنەوەی ئاستی كاركردنی سیستمی كامێرا، كە لە سەری دانراوە. لە ئێستادا توركیا پلان بۆ ئەوە دادەڕێژێت كە ژمارەی درۆنی (بەیرەقدار TB2) لە ناو سوپا و هێزەكانی ئاسایش لە قۆناغی داهاتوودا بگەیەنێتی (120) فڕۆكە. سەردەمی زێڕینی درۆنەكان (1)
(درەو)- راپۆرتی رۆیتەرز شازادەی جێنشینی ئوردن دوێنێ بەبۆنەی هاوسەرگیرییەكەیەوە ئاهەنگی سازكرد، ئاهەنگێك كە تەماشاكەرێكی زۆری هەبوو، سەركردەكانی ئەو وڵاتە ئومێدەوارن ببێتە هۆی بەهێزكردنی هاوپەیمانێتییە ناوچەیی‌و جیهانییەكانیان. سەركردەكانی ئوردن لە مێژە وەك پایەیەكی سەقامگیری لە ناوچەیەكی ناسەقامگیردا، لە پاڵپشتی خۆرئاوا بەهرەمەند بوون. شازادە حسێن (28 ساڵ) كە شا عەبدوڵای باوكی لە ساڵی 2009وە وەكو شازادەی جێنشین دیاریكردووە، هاوسەرگیری لەگەڵ (رەجوە ئال سەیف)ی (29 ساڵ)دا كردووە كە كچە تەلارسازێكی سعودیەو نەوەی خێزانێكی گەورەیە‌و خێزانەكەی پەیوەندییان لەگەڵ خێزانی دەسەڵاتداری سعودیەدا هەیە. ئوردن لەمێژە بۆ پاڵپشتی ئابورییەكەی پشت بە خۆرئاوا دەبەستێت، بەجۆرێك گەورەترینی ئەو وڵاتانەیە كە یارمەتیی لە ئەمریكاو ئەوروپا وەردەگرێت، چاودێران هیواخوازن هاوسەرگیرییەكەی شازادەی جێنشین ببێتەهۆی نزیكبوونەوە لەگەڵ سعودیەدا‌و قورساییەكی ناوچەیی دروستبكات. محەمەد بن سەلمان شازادەی جێنشینی سعودیە بەشداری لە ئاهەنگەكەدا نەكرد، ئەمە لەكاتێكدا بوو بەوپێی قسەی بەرپرسانی ئوردنی چاوەڕان دەكرا بەشداری بكات. بەڵام مێزی خوانەكە پڕبوو لە ئەندامانی خێزانە شاهانەكان لە ئەوروپاو ئاسیاو كەسایەتییە دیارەكانی ئەمریكا لەنیویشیاندا جیل بایدن خانمی یەكەمی ئەمریكا، هەروەك هەریەكە لە شازادە ولیام شازادەی بەریتانیا‌و خاتوو (كەیت)ی هاوسەریشی بەشداربوون. دواین چەندین ساڵ لە ئاڵۆزی پەیوەندییەكانیان، دواین سەردانی شازادەی جێنشینی سعودیە بۆ ئوردن ساڵێك لەمەوبەر بوو، ئەمەش لەكاتی خوێدا ئومێدی ئەوەی زیندووكردەوە سەردانەكەی ببێتە هۆی باشكردنی پەیوەندییەكان‌و كردنەوەی دەرگا بەڕووی پاڵپشتی زیاتری ئابوری. هەروەك هاوسەرگیرییەكە هەنگاوێكی گرنگیشە لەبەردەم شازادە حسێندا بە ئاڕاستەی وەرگرتنی تەختی پادشایەتیی، بەرپرسان‌و ئەوانەی ئاگاداری كاروبارەكانن دەڵێن شا عەبدوڵا هەست بە دڵنیایی دەكات كە ئێستا سەقامگیری وڵاتەكەی زیاتر جێی خۆی دەگرێت. شا عەبدوڵا ساڵی 2004 زڕبرای بچوكەكەی (شازادە حەمزە)ی لە شازادەی جێنشینیی خست، دواتریش شازادە حەمزە تۆمەتباركرا بە پلانگێڕیی بۆ لادانی پادشا لە پیلانێكدا كە لە دەرەوەی وڵاتەوە رێكخرابوو، بەڵام سەرباری ئەمەش ئوردن ئەو ئاڵۆزییانەی بەخۆوە نەبینی كە بووە هۆی لادانی زۆرێك لە سەرۆك‌و سەركردەكانی ناوچەكە، تاڕادەیەكیش لەو نائارامییانە دەربازی بوو كە ناوچەكە لە دەیەی رابردوودا بەخۆیەوە بینی. تاج لە چەند ساڵی كەمی رابردوودا، شازادە حسێن كە دەرچووی زانكۆی جۆرج تاونی ئەمریكاو ئەكادیمیای شاهانەی (ساندهێرست)ی سەربازییە، بەشێوەیەكی زیاتر ئەركەكانی پادشای داهاتووی وڵاتی گرتووەتە دەست، وڵاتێك كە ژمارەی دانیشتوانەكەی دەگاتە 11 ملیۆن كەس. شازادە حسێن چاوی بە سەركردەكانی جیهان كەوتووە، لەوانە جۆ بایدنی سەرۆكی ئەمریكا، مانگی رابردوو لەمیانی بەڕێوەچوونی لوتكەی عەرەبی لە شاری جەددەی سودیە، شانبەشانی باوكی رۆیشت بۆ ئەوەی سڵاو لە شازادەی جێنشینی سعودیە بكات، شازادە حسێن بەبەردەوامی دەبینرێت سەرۆكایەتی كۆبونەوەی ئۆرگانە حكومییەكان دەكات. بەگوێرەی نەریتی خێزانی هاشمی، ئاهەنگە گشتییەكان لەوكاتەوە دەستپێدەكات كە شازادە حسێن‌و هاوسەرەكەی لە كۆشكی زەهران لە عەممان، گرێبەستی هاوسەرگیرییان دەبەستن. دەیان هەزار كەس لە خەڵكی ئوردن لەسەر ئەو شەقامە ریزیان بەست كە كاروانی بوك‌و زاواكە بە ئۆتۆمبیلێكی سپی كراوەی رەنج رۆڤەر پێیدا تێپەڕی، تا گەیشتە كۆشكی حسەینییە بۆ ئامادەبوونی لە خوانی فەرمیدا لەگەڵ سەدان میوان. سەرباری كەموكورتییەكانی سیستەمی پادشایەتیی، زۆرێك لە هاوڵاتیانی ئوردن دەڵێن پێیان باشە ئەم سیستەمە لە وڵاتەكەیان بەردەوام بێت، بۆ ئەمەش ئاماژە بە ساڵانی ململانێ لە عێراق‌و سوریا دەكەن وەكو دوو وڵاتی دراوسێ. عالیە ئیبراهیم كە مامۆستایە لە خوێندنگەیەكی تایبەت لە عەممان دەڵێ، بەڵای ئەوانەوە خێزانی هاشمی زامنی ئارامی وڵاتن. خواستی واشنتۆن بۆ هاوپەیمانێكی سەقامگیر لەناوچەیەكی پڕ لە ئاڵۆزیی بەو مانایە دێت كە دەبێت چاو لە چاكسازییە دیموكراسییەكانی ئوردن دابخات كە بەشێوەیەكی هێواش بەڕێوەدەچێت، هەروەك دەبێت چاوی خۆشی كوێر بكات لە تۆماری خراپی ئوردن لەبواری مافەكانی مرۆڤدا. ئەمریكا لە ئوردن چەندین بنكەی سەرباری هەیەو لەوێ بەشێوەیەكی سیستماتیك راهێنانی هاوبەش ئەنجام دەدات. ئابوری شانشینی ئوردن دوای چەندین ساڵ لە خاوبوونەوەی گەشە‌و بەرزبوونەوەی ئاستی بێكاریی، بەشێوەیەكی هێواش گەشە دەكات، ئەمەش لەچوارچێوەی نوێترین پرۆگرامی سندوقی دراوی نێودەوڵەتی بۆ ئەو وڵاتە. لەگەڵ ئەوەشدا، لەژێر فشاری خراپی دۆخی بژێویدا، ساڵی رابردوو زۆرێك لە خەڵكی ئوردن رژانە سەر شەقامەكان دژ بە بەرزبوونەوەی نرخی سوتەمەنی، ئەم خۆپیشاندانانە گرژی‌و كوژراوی بەدوای خۆیدا هێنا. هەندێكیش رەخنەیان لە ئاهەنگی هاوسەرگیرییەكەی شازادەی جێنشین هەیە، وەكو بەهەدەردانی سامانی گشتی ناوی دەبەن، لەنێو ئەوانەدا عەبدوڵا فایز كە سەربازێكی خانەنشینە‌و لە یەكێك لە گەڕەكەكانی دەوروبەری عەممان بە پاشەكەوتێكی كەم دەژی، دەڵێ:" چۆن هەست بە خۆشبەختی بكەین كە بۆ باشكردنی ژیانی رۆژانەمان تێدەكۆشین؟ ئەمە ئاهەنگی هاوسەرگیری شازادەیە نەك ئاهەنگی ئێمە".
.jpg)
درەو: راپۆرتی: رۆیتەرز رۆژی یەك شەممەی داهاتوو(28)ئایار, هاوڵاتیانی توركیا لەگەڕی دووەمی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی دەنگدەدەن, بۆ یەكلایەكردنەوەی كێبڕكێی نێوان رەجەب تەیب ئەردۆغان و كەمال كڵیچدار ئۆغلۆ, ئەم راپۆرتە, زانیاری لەبارەی دووبارەكردنەوەی هەڵبژاردن و پرسە سەرەكیەكان لەخۆدەگرێت, وێڕای چۆنیەتی بەڕێوەچونی هەڵبژاردنی پەرلەمان لە (14)ی ئایاری رابردوو. درەو: هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی هاوڵاتیانی توركیا سەرۆكێك هەڵدەبژێرن, كە ماوەی ویلایەتەكەی بۆ پێنج ساڵە, لەگەڕی یەكەمی دەنگدان كە لە (14)ی ئایار بەڕێوەچوو, ئەردۆغان(49.5٪) دەنگەكانی بەدەستهێنا, ئەوەش كەمێك كەمتربوو لەو زۆرینەیەی پێویستە بۆ ئەوەی هەڵبژاردن نەچێتە خولی دووەم, لە پرۆسەیەكدا كە وا تەماشا دەكرێت راپرسیبێت لەسەر دەسەڵاتە پاوانخوازیەكەی ناوبراو. كڵیچدار ئۆغلۆ, كاندیدی هاوپەیمانی ئۆپۆزسیۆن كە شەش پارت لەخۆدەگرێت, (44.9٪) دەنگەكانی بەدەستهێنا, سینان ئۆغان كاندیدی هاوپەیمانی (ئەتا) بە بەدەستهێنانی(5.2٪) دەنگەكان, پلەی سێیەمی بەدەستهێناو لەكێبڕكێكە دورخرایەوە. ئەنجامی هەڵبژاردنەكە, پێشبینی رێكخەرانی راپرسیەكانی توشی شڵەژان كرد, كە كڵیچدار ئۆغلۆیان كردبووە براوەی یەكەم. كاندیدەكان سەرۆك رەجەب تەیب ئەردۆغان دوای زیاتر لە (20)ساڵ لەگەیشتنی ئەردۆغان و پارتی دادو گەشەپێدان بۆ دەسەڵات, دەیەوێت ماوەی ویلایەتەكەی درێژبكاتەوە, كە دەبێتە یەكەم دەسەڵاتدار لەسەردەمی توركیا هاوچەرخدا, ماوەی دەسەڵاتەكەی هێندە درێژەی كێشابێت. توانایەكی بەهێزی نواند لە(14)ی ئایاردا, كاتێك توانی دەنگدەرە موحافیزكارەكان كۆبكاتەوەو روبەڕوی پێشبینیەكانی ئاوابونی خۆری سیاسی ببێتەوە. سەركەوتن دەبێتە هۆكاری چەسپاندنی دەسەڵاتی ئەم رابەرە, كە توركیای گۆڕی, سەرلەنوێ ئەو دەوڵەتە سیكۆلارە پێكدەهێنێتەوە كە (100) ساڵ لەمەوبەر دامەزرا, بۆ ئەوە هاوتەریبی تێڕوانینە ئاینیەكانی بێت و دەسەڵاتەكان لەدەستی خۆیدا كۆبكاتەوە, كە رەخنەگرەكانی بەڕۆیشتن بەرەو سەركوتكاریی دادەنێن. ئەردۆغان ئەم هەفتەیە پشتیوانی نەتەوەپەرستی توندڕەو سینان ئۆغانی بەدەستهێنا, ئەوەش ئاستەنگەكانی بەردەم كڵیچدار ئۆغلۆی سەختتركرد, كە لەگەڕی دووبارەكردنەوەی هەڵبژاردندا روبەڕی دەبێتەوە. لە دەنگدانی پەرلەماندا كە رۆژی (14)ی ئایار بەڕێوەچوو, پارتی دادو گەشەپێدان بە حەوت خاڵ پاشەكشێیكرد, كە ساڵی (2018) رێژەی (42.6٪) دەنگەكانی بەدەستهێنا, بەڵام بەهۆی ئەوەی هاوپەیمانێتیەكەی زۆرینەی پەرلەمانی بەدەستهێنا, ئەردۆغان داوا لەدەنگدەران دەكات پشتیوانی بكەن لەپێناو زامنكردنی سەقامگیری سیاسی. كەمال كڵیچدار ئۆغلۆ كڵیچدار ئۆغلۆ, كاندیدی ئۆپۆزسیۆنەو سەرۆكی پارتی گەلی كۆماریە, كە مستەفا كەمال ئەتاتورك_دامەزرێنەری توركیای هاوچەرخ دروستیكردووە. پرۆگرامێكی گشتگیری خستە بەردەم دەنگدەران و بەڵێنی سەرلەنوێ بەدیموكراسیكردنی توركیایدا, بە گەڕانەوە بۆ سیستمی پەرلەمانیی و سەربەخۆكردنی دەسەڵاتی دادوەری, كە رەخنەگرانی دەڵێن ئەردۆغان بۆ سەركوتكردنی نەیارەكانی بەكاریهێناوە. لەگەڵ ئەوەشدا, گوتارەكەی لە (14)ئایارەوە ئاراستەیەكی توندی وەرگرتووە, بەجۆرێك دەستی بۆ دەنگدەرە نەتەوەپەرستەكان درێژكردووە بۆ سەركەوتن بەسەر ئەردۆغانداو, بەڵێنیداوە بەگێڕانەوەی ملیۆنەها پەنابەر. پارتەكانی لایەنگری كورد لەتوركیا, پشتیوانیان بۆ كڵیچدار ئۆغلۆ لەگەڕی دووبارەكردنەوەی هەڵبژاردندا دووپاتكردەوە, بەبێ ناوهێنانی, ئەوەش دوای رۆژێك لەدەربڕینی توڕەییان لەو رێككەوتنەی لەگەڵ پارتی سەركەوتنی راستڕەوی توندڕەو ئەنجامیدا, كە دژی كۆچبەرانن. رۆژی چوارشەممە, ئومیت ئۆزداغ سەرۆكی پارتی (ZP) پشتیوانی پارتەكەی بۆ كڵیچدار ئۆغلۆ دەربڕی, كە رەنگە پاڵپشتیەك بێت بۆ سەرۆكی پارتی گەلی كۆماری, بۆ روبەڕوبونەوەی كاریگەری پشتیوانی سینان ئۆغان بۆ ئەردۆغان, پارتی(ZP) لە(2.2٪) دەنگەكانی لەهەڵبژاردنی پەرلەماندا بەدەستهێناوە. مەترسییەكان چین؟ پرۆسەی دەنگدان تەنها بڕیار لەسەر ئەوەنادات كێ سەركردایەتی توركیا دەكات, كە دەوڵەتێكی ئەندامە لە ناتۆو ژمارەی دانیشتوانەكەی (85)ملیۆن كەسە, بەڵكو دەنگدانیشە لەسەر ئەوەی چۆن حوكم دەكرێت, ئابوریەكەی بەچ ئاڕاستەیەكدا دەڕوات, لەنێوەندی قەیرانی قوڵی گرانی بژێوی و شێوازی سیاسەتی دەرەكی. ئەوانەی رەخنە لە ئەردۆغان دەگرن, دەڵێن: حكومەتەكەی دەمی ئۆپۆزسیۆنی گرتووەو مافەكانی زەوتكردون و دەسەڵاتی دادوەری خستووەتە ژێر هەژمونی خۆیەوە, بەرپرسانی توركیاش ئەو تۆمەتانە رەتدەكەنەوە. ئابوری توركیا بوارێكی ترە كە سەرنجەكانی لەسەرە, ئابوریناسان دەڵێن: سیاسەتە نا نەریتیەكانی ئەردۆغان, كە خۆی لە دابەزاندنی نرخی سوددا دەبینێتەوە, سەرەڕای بەرزبونەوەی نرخەكان, هۆكار بووە بۆ ئەوەی رێژەی هەڵئاوسان لەساڵی پاردا بۆ (85%) بەرزبێتەوەو لیرە بگاتە یەك لەسەر دەی بەهاكەی بەرامبەر بە دۆلار, لەماوەی دەیەی رابردوودا. كڵیچدار بەڵێیندا بە گەڕانەوە بۆ سیاسەتێكی ئابوری كە زیاتر نەریتی بێت, لەگەڵ گێڕانەوەی سەربەخۆیی بۆ بانكی ناوەندی توركیا. لەكاروباری دەرەوەشدا, لەسایەی دەسەڵاتی ئەردۆغان, توركیا نمایشی هێزی سەربازی كردووە لەخۆرهەڵاتی ناوەڕاست و دەرەوەیدا, پەیوەندیەكی توندوتۆڵتری لەگەڵ روسیا دامەزراندووە, پەیوەندیەكانی لەگەڵ ویلایەتەیەكگرتووەكانی ئەمریكاو یەكێتی ئەوروپاش بەشێوەیەكی بەرچاو ئاڵۆزبووە. هەروەك توركیاو نەتەوەیەكگرتوەكان نێوەندگیریان كردووە لەنێوان مۆسكۆ و كیێڤ بۆ هەناردەكردنی گەنمی ئۆكرانیا, ئەردۆغان هەفتەی رابردوو درێژكردنەوەی رێككەوتنەكەی بۆ دوومانگی تر راگەیاند. راپرسی زیاتر لە (64) ملیۆن هاوڵاتی توركیا مافی دەنگدانیان هەیەو نزیكەی (192000) ناوەندی دەنگدان هەیە, بە زیاتر لە (6)ملیۆن دەنگدەریش كە بۆ یەكەمجار لەهەڵبژاردنی (14)ی ئایار مافی دەنگدانیان هەبووە, لەگەڵ (3)ملیۆن و (400)هەزار دەنگدەری دەرەوە, كە لەنێوان (20 بۆ 24)ی ئایار دەنگیاندا. ناوەندەكانی دەنگدان لەتوركیا, رۆژی (28)مانگ لە كاتژمێر (8)ی بەیانی دەكرێنەوە, كاتژمێر (5)ئێوارە دادەخرێن, رۆژی هەڵبژاردن فرۆشتنی مادە كهولیەكان قەدەغە دەكرێت. رێژەی بەشداری لەهەڵبژاردنەكانی توركیا بەشێوەیەكی گشتی بەرزە, لە (14)ئایاردا, رێژەی بەشداری گەیشتە(87.04٪)ی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە, بەرێژەی (88.9٪) لەناوخۆی توركیاو (49.4٪) لەدەرەوە. ئەنجامەكان بەگوێرەی رێساكانی هەڵبژاردن, بڵاوكردنەوەی هەواڵ و پێشبینیكردن و كۆمێنتدان لەبارەی هەڵبژاردن, قەدەغەكراوە تا كاتژمێر شەشی ئێوارە, دەزگاكانی راگەیاندن لەكاتژمێر (9)ی شەوەوە بۆیان هەیە ئەنجامەكانی هەڵبژاردن بڵاوبكەنەوە. لەگەڵ ئەوەشدا, دەستەی باڵای هەڵبژاردنی توركیا دەتوانێت رێگە بە میدیاكان بدات راپۆرت لەبارەی ئەنجامەكان بڵاوبكەنەوە لەكاتێكی زووتردا, زۆربەی كاتیش ئەمە دەكات. پێدەچێت ئێوارەی یەك شەممە, ئەنجامەكان لەكاتێكی زووتردا دەربكەون بە بەراورد بە هەڵبژاردنی (14)ئایار, بە لەچاوگرتنی ئاسانی جیاكردنەوەی كارتەكانی دەنگدان. سەرچاوە: رۆیتەرز
(درەو): نزیكەی (11 ملیۆن) دەنگ بۆ گەڕی دووەمی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی توركیا چارەنوسی ئەردۆغان‌و كلیچدارئۆغلۆ یەكلادەكەنەوە، لەم رێژەیە سینان ئۆغان بە نوێنەرایەتی (2 ملیۆن‌و 800 هەزار) دەنگدەر پشتیوانی بۆ ئەردۆغان راگەیاندووە، بەڵام (8 ملیۆن) دەنگدەر هەن كە لە گەڕی یەكەمدا بایكۆتی دەنگدانیان كردووە، كلیچدارئۆغلۆ ئومێدی لەسەر بایكۆتچییەكان هەڵچنیوە. لە گەڕی یەكەمدا ئەردۆغان بە جیاوازی (2 ملیۆن‌و 500 هەزار) دەنگ لە پێش كلیچدارئۆغلۆوە بوو، لە گەڕی دووەمدا كێ دەیباتەوە؟ دوو ملیۆن دەنگەكەی سینان یەكشەممەی داهاتوو گەڕی دووەمی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیی لە توركیا بەڕێوەدەچێت، رەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆكی توركیاو كەمال كلیچدارئۆغلۆی كاندیدی ئۆپۆزسیۆن جارێكی تر روبەڕووی یەكتر دەبنەوە. سینان ئۆغان كاندیدی براوەی سێیەمی گەڕی یەكەمی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیی دوێنێ دواجار هەڵوێستی خۆی راگەیاند‌و داوای لە لایەنگرانی كرد لە گەڕی دووەمدا دەنگ بۆ ئەردۆغان بدەن. لە گەڕی یەكەمدا، سینان ئۆغان (2 ملیۆن‌و 800 هەزار) دەنگی بەدەستهێنا، ئەمە لەكاتێكدایە جیاوازی دەنگی ئەردۆغان‌و كلیچدارئۆغلۆ لە گەڕی یەكەمدا (2 ملیۆن‌و 500 هەزار) دەنگە. لە گەڕی یەكەمی هەڵبژاردندا كە 14ی ئەم مانگە بەڕێوەچوو، ئەردۆغان رێژەی 49,5%ی دەنگەكانی بەدەستهێنا، ركابەرە سۆسیال دیموكراتەكەشی (كلیچكدارئۆغلۆ) رێژەی 44,9%ی دەنگەكانی برد، ئەردۆغان بە جیاوازی (2 ملیۆن‌و 500 هەزار) دەنگ لە پێش كلیچدارئۆغلۆوە بوو. سینان ئۆغان كە نەتەوەپەرەستێكی توندڕەوەو لە گەڕی یەكەمدا رێژەی 5,2%ی دەنگەكانی بەدەستهێنا، وتی:" داوا لەو دەنگدەرانە دەكەم كە لە گەڕی یەكەمدا دەنگیان بۆ ئێمەدا، لە گەڕی دووەمدا دەنگ بۆ ئەردۆغان بدەن". سەبارەت بە دانوستان لەگەڵ ئەردۆغان، سینان ئۆغان رایگەیاند" لەبارەی رووبەڕووبوونەوەی تیرۆر، دانانی خشتەی زەمەنی بۆ گەڕاندنەوەی پەنابەران‌و بەهێزكردنی دامەزراوەكانی دەوڵەت دانوستانمان كرد". هێشتا دیار نییە ئایا ئەو (2 ملیۆن‌و 800 هەزار) كەسەی لە گەڕی یەكەمدا دەنگیان بۆ سینان داوە لە گەڕی دووەمدا دەچنەوە سەر سندوقەكان‌و دەنگ بۆ ئەردۆغان دەدەن یان نا، بەڵام راپۆرتەكان لە توركیاوە ئاماژە بەوە دەكەن، بەشێكی زۆری دەنگدەرانی سنان لە گەڕی دووەمدا ناچنە سەر سندوقەكان‌و نایانەوێت دەنگ بۆ ئەردۆغان بدەن كە 20 ساڵە دەسەڵاتی بەدەستەوەیە، سەرباری ئەمە ئەگەر لە گەڕی یەكەمدا هەڵبژاردنی پەرلەمانی ئاستی بەشداری دەنگدەرانی لە پرۆسەی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیش زیادكردبێت، ئەمجارە مەرج نییە دەنگدەران بەهەمان رێژەی گەڕی یەكەم بچنەوە سەر سندوقەكان. ئاستی بەشداری دەنگدەران لە گەڕی یەكەمی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیی‌و پەرلەمانی توركیا گەیشتە 89%. بیرك ئیلسن پسپۆڕی سیاسی لە زانكۆی سابانجی لە ئیستانبوڵ دەڵێ:" زۆرێك لە دەنگدەرانی نەتەوەپەرەست ناڕازین لەوەی كلیچدارئۆغلۆ نوێنەرایەتی ئۆپۆزسیۆن بكات، بۆیە دەنگیان پێنەداوە". 8 ملیۆن دەنگی بایكۆت ! هەر دوای ئەوەی سینان ئۆغان پشتیوانی خۆی بۆ ئەردۆغان لە گەڕی دووەمی هەڵباردن راگەیاند، كلیچدارئۆغلۆ بەپەلە لە تۆڕی كۆمەڵایەتی تویتەر، تویتێكی كردو ئیدانەی ئەوانەی كرد كە "ئەم وڵاتە جوانە دەفرۆشن". كلیچدارئۆغلۆ نوسی:" ئێمە هاتووین بۆ رزگاركردنی ئەم وڵاتە لە تیرۆرو پەنابەران"، دوای لەو (8 ملیۆن) كەسە كرد كە لە گەڕی یەكەمدا نەچونە سەر سندوقەكانی دەنگدان، لە گەڕی دووەمدا بەشداری بكەن. پێشتر كلیچدارئۆغلۆ بەڵێنی ئەوەی دا، (3 ملیۆن‌و 700 هەزار) پەنابەری سوری بگەڕێنێتەوە بۆ وڵاتەكەیان كە ئێستا لە توركیا نیشتەجێبوون، ئەمە لەحاڵی سەركەوتنیدا لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیی. ئەردۆغان كە رۆژی هەینی رابردوو لە ئیستانبوڵ چاوی بە سینان ئۆغان كەوت، بەڕوونی ئەوەی نیشاندا كە بۆ بردنەوەی ولایەتی سێیەمی سەرۆكایەتیی، پێویستی بە پاڵپشتی ئەو نییە. پارتە نەتەوەپەرەستەكان بەگشتی رێژەی 23%ی دەنگەكانیان لە هەڵبژاردنی پەرلەمانیی توركیا بەدەستهێنا، كە رۆژی 14ی ئەم مانگە هاوكات لەگەڵ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیدا بەڕێوەچوو. سینان ئۆغان لەبارەی ئەم رێژەوە رایگەیاند، توشی سەرسوڕمان نەبووە، چونكە ئەوە دەنگی ناسیۆنالیستەكانی تورك‌و ئەو گەنجانەیە كە بەوتەی ئەو رۆشنبیرترن‌و بێزاربوون لە روخسارە كۆنەكانی سیاسەت لە توركیا، هەر لە ئەردۆغانی تەمەن (69 ساڵ)ەوە بیگرە تا دەگاتە كلیچدارئۆغلۆی تەمەن (74 ساڵ) كە لە ساڵی 2010وە سەرۆكایەتی پارتی گەلی كۆماری (جەهەپە) دەكات. لەبارەی دەنگدەرانی ناسیۆنالیستەوە لە توركیا، ئۆغان بە ئاژانسی هەواڵی (فرانس پرێس) وت:" ئەوان ئێمە بە هاوچەرختر دادەنێن‌و وای دەبینن ئێمە نوێنەرایەتی سیاسەتێكی نوێ دەكەین". سینان ئۆغان لە خێزانێكی جوتیاری پارێزگاری ئیغدیر لە خۆرهەڵاتی توركیا لەدایكبووە، ماف‌و زانستی سیاسی لە توركیاو دواتر لە مۆسكۆ خوێندووە، ئەو وەكو بەرگریكارێكی نەریتی لە توركیا خۆی نمایش دەكات، نوێنەرایەتی نەتەوەپەرەستی عەلمانی دەكات‌و پابەندە بە بنەماكانی مستەفا كەمال ئەتاتوركی دامەزرێنەری دەوڵەتی هاوچەرخی توركیا دور لە بنەماكانی پارتی دادو گەشەپێدانی ئیسلامی بە رێبەرایەتی ئەردۆغان. كێ گه‌ڕی دووەم دەباتەوە ؟ گروپی راوێژكاری ئۆراسیا كە یەكێك لەو كۆمپانیا زۆركەمانەی پێشبینی ئەوەی كرد لە گەڕی یەكەمدا ئەردۆغان پێش كلیچدارئۆغلۆ بكەوێت، ئێستا پێشبینی ئەوە دەكات لە گەڕی دووەمدا ئەردۆغان هەڵبژاردن بباتەوە‌و بۆ ولایەتێكی تر لە پۆستی سەرۆكی توركیادا بمێنێتەوە.
راپۆرت: درەو پێشبینی دەكرێت ئاستی بەشداری لە هەڵبژاردنەكەی توركیا بگاتە رێژەی 90%، هەڵبژاردنێك كە تێیدا ئەردۆغان شكستی هێنا لەوەی لە گەڕی یەكەمدا پۆستی سەرۆكایەتی بیاتەوە‌و پارتەكەشی لە پەرلەمان نزیكەی (28) كورسی لەدەستداوە، بەم دۆخەوە ئێستا ئیتر (سینان ئۆغان) كاندیدی سێیەمی هەڵبژاردن قسەی كۆتایی خۆی دەكات لە گەڕی دووەمی هەڵبژاردندا، سینان كە رێژەی نزیكەی 5% دەنگەكانی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی بەدەستهێناوەن چەند رۆژی داهاتوو لایەنگرانی ئاگادار دەكات لەوەی لە گەڕی دووەمدا دەنگ بە كێ بدەن. ئەردۆغان یان كلیچدارئۆغلۆ ؟ سینان ئۆغان كێیە ؟ تیڕوانینی لەبارەی كوردەوە چۆنە ؟ وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. "ئیرادەی گۆڕانكاری لە 50% گەورەترە" هەڵبژاردنە مێژووییەكەی دوێنێی توركیا كەوتە گەڕی دووەمەوە، ئەمە دوای شەوێكی سەخت كە تێیدا سەرۆك رەجەب تەیب ئەردۆغان پێش ركابەرە عەلمانییەكەی كەوت، بەڵام نەیتوانی لە گەڕی یەكەمدا سەركەوتن بەدەستبهێنێت. ئەردۆغان وەكو سەركەوتوو بینرا كاتێك دوای ناوەڕاستی شەو لەبەردەم لایەنگرەكانیدا دەركەوت‌و ئامادەیی خۆی نیشاندا بۆ ئەوەی بۆ ماوەی (5 ساڵ)ی تر رێبەرایەتی گەل بكات. ئەوەی دوێنێ رویدا گرنگترین هەڵبژاردن بوو كە توركیا لەدوای سەردەمی عوسمانییەكانەوە كردبێتی، ئەنجامی ئەم هەڵبژاردنە تاڕادەیەك بە تەواوەتی دەركەوتووە، ئەردۆغان كەمێك لەژێر ئاستی 50%ەوەیە، رێژەیەك كە پێویستە بۆ ئەوەی سەركەوتن بەدەستبهێنێت، بەمشێوەیە ئەردۆغان كە لە ساڵی 2003وە دەستی بەسەر دەسەڵاتدا گرتووەو لە زیاتر لە 10 هەڵبژاردنی نیشتمانیدا نەدۆڕاوە، ئەمجارە نەیتوانی لە گەڕی یەكەمدا هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی لەبەرژەوەندی خۆی یەكلابكاتەوە. لەدواین هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیدا كە لە 2018 بەڕێوەچوو، ئەردۆغان لە گەڕی یەكەمدا سەركەوت، ئەمەش دوای ئەوەی توانی رێژەی 52.5%ی دەنگەكان بەدەستبهێنێت، بۆیە ئێستا كە هەڵبژاردن سەردەكێشێت بۆ گەری دووەم، خۆی لەخۆیدا وەكو شكست بۆ ئەردۆغان ئەژمار دەكرێت. ئەردۆغان كە تەمەنی (69 ساڵ)ە، لەناو هاوارو دروشمی لایەنگرانیدا وتی:" بەتەواوەتی باوەڕم هەیە بەوەی بۆ ماوەی پێنج ساڵی داهاتوو بەردەوامی دەدەین بە خزمەتكردنی گەلەكەمان". داتاكانی ئاژانسی فەرمی (ئەنادۆڵ) نیشاندا كە ئەردۆغان رێژەی 49,4%ی دەنگەكانی بەدەستهێناوە. كەمال كلیچدارئۆغلۆ رێبەری ئۆپۆزسیۆنیش لە پلەی دووەمدایە بەرێژەی 45.0%، ئەمەش ئەنجامێكی بێئومێدكەرە بەتایبەتیش دوای ئەوەی ئەنجامی راپرسییەكانی بەر لە هەڵبژاردن ئەوەیان نیشان دەدات ئەو لە پێشەوەیە. بەمشێوەیە هیچ یەكێك لە كاندیدەكان نەیانتوانی رێژەی (50+1)ی دەنگەكان بەدەستبهێنن بۆ ئەوەی ببن بە سەرۆكی وڵات، بۆیە بڕیارە یەكەم گەڕی دووبارەكردنەوەی دەنگدان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی توركیا بە فەرمی لە رۆژی 28ی ئەم مانگەدا بەڕێوەبچێت. كەمپی كلیچدارئۆغلۆ سەرەتا ناڕەزایەتی دژی جیاكردنەوەی دەنگەكان دەربڕی‌و راگەیاند ئەوان لەپێشەوەن، بەڵام كەمالی 74 ساڵە هەندێك بێئومێدی پێوە دیاربوو كاتێك بەرەبەیانی ئەمڕۆ رۆژنامەنوسانی بینی‌و دانی بەوەدا نا گەڕی دووەمی هەڵبژاردن بووە بە شتێكی حەتمی. وتی:" ئەگەر میللەتەكەمان گەڕی دووەمی راگەیاند، بەدڵنیایی لە گەڕی دووەمدا سەردەكەوین". ئاماژەی بەوەكرد" ئیرادەی گۆڕانكاری لەناو كۆمەڵگەدا لەرێژەی 50% گەورەترە". ئەنجامی هەڵبژاردنی پەرلەمانیی دوێنێ دەنگدەرانی توركیا تەنیا دەنگیان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكێكی نوێ نەدا، بەڵكو دەنگیشیاندا بۆ هەڵبژاردنی كاندید بۆ 600 كورسی پەرلەمان. پارتەكەی ئەردۆغان (دادو گەشەپێدان) زۆرینەی دەنگەكانی بەدەستهێنا، بەڵام بەم حاڵەشەوە زیاتر لە سەرۆكەكەی توشی راچڵەكین بوو. ئەم پارتە رێژەی 35%ی دەنگەكانی بەدەستهێناوە بەپێی جیاكردنەوەی زیاتر لە 96%ی دەنگەكان، ئەمە بەگوێرەی قسەی ئاژانسی ئەنادۆڵ. ئەمەش خراپترین ئەنجامە كە پارتی دادو گەشەپێدان بەدەستی هێنابێت لەوكاتەوە كە لە ساڵی 2002دا بۆ یەكەمجار چووەتە ناو هەڵبژاردن‌و ئەوكات رێژەی دەنگەكانی 34.28% بووە. بەگوێرەی ئەم ئەنجامەش، پێدەچێت پارتی دادو گەشەپێدان (267) كورسی بەدەستبهێنێت‌و بەمەش (28) كورسی لەدەستدەدات. بەڵام لەرێگەی هاوپەیمانێتییەكەیەوە لەگەڵ پارتەكانی تردا، پێشبینی دەكرێت (56) كورسی تر بباتەوە. ئەمە دەكرێت ژمارەی كورسی هاوپەیمانێتییەكەی ئەردۆغان بە تێكڕا بۆ (323) كورسی بەرزبكاتەوە. لە دواین هەڵبژاردندا كە ساڵی 2018 بەڕێوەچوو، هاوپەیمانێتییەكەی ئەردۆغان (344) كورسی بردەوە. لەبەرامبەردا هاوپەیمانی (میللەت)ی ئۆپۆزسیۆن كە كەمال كلیچدارئۆغلۆ سەرۆكایەتی دەكات رێژەی 35,12%ی دەنگەكانی بەدەستهێناوە. بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمان، هاوپەیمانێتییە كوردەكە (هاوپەیمانی رەنج و ئازادی) لە پلەی سێیەمدا هاتووە‌و رێژەی 10,53%ی دەنگدەرانی بەدەستهێناوە، ئەم هاوپەیمانێتییە كاندیدی بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی نەبوو، دەنگی بە كلیچدارئۆغلۆ دا. راپرسییەكانی بەر لە هەڵبژاردن ئاماژەیان بەوە دەكرد ركابەرێتییەكی بەهێز هەیە، بەڵام پێشڕەوییەكی كەمیان بە كلیچدارئۆغلۆ بەخشی كە سەرۆكایەتی هاوپەیمانێتییەك دەكات كە لە (6) پارتی سیاسی پێكدێت. راپرسییەكانی رۆژی هەینی ئەوەیان نیشان دەدات كە ئەو لە سەروو رێژەی 50%وەیە. سینان ئەنجام یەكلایی دەكاتەوە ! سینان ئۆغان كاندیدی سێیەمی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی كە رێژەی نزیكەی 5%ی دەنگەكانی بەدەستهێناوە (بەگوێرەی ئاژانسەكانی ئەنادۆڵ‌و ئەنكا)، وتی:" هەوڵەكەی بۆ سەرۆكایەتی، ئەنجامی دەنگدانی گۆڕی". ئەگەر گەڕی دووەمی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی بوو بە فەرمی، سینان ئۆغان چیتر كاندید نابێت، بەڵام بڕیاری ئەو لەبارەی ئەوەی ئایا لایەنگرانی دەنگ بە كام كاندید بدەن، جیاوازییەكی گەورە لە ئەنجامەكاندا دروست دەكات. سینان رایگەیاند، لە چەند رۆژی داهاتوودا بڕیار لەسەر ئەم بابەتە دەدات. سینان ئۆغان كێیە كە ئێستا چارەنوسی ئەردۆغان‌و كلیچدارئۆغلۆ لە گەڕی دووەمی هەڵبژاردندا كەوتوەتە دەست ئەو؟ ئەم پیاوە كە تەمەنی (55 ساڵ)ە، كەسایەتییەكی ئەكادیمی بەڕەگەز ئازەربێجانییە، وەكو كاندیدی هاوپەیمانی "ئاتا" واتە "باپیران" چووە ناو هەڵبژاردنی سەرۆكایەتییەوە، هاوپەیمانێتییەكەی لە چوار پارتی راستڕەوی توندڕەوی نەتەوەیی پێكدێت كە دیارترینیان پارتی سەركەوتن‌و پارتی دادە. كاروانی سیاسی ئۆغان لە ساڵی 2011وە دەستپێدەكات، ئەمەش لەرێگەی پارتی بزوتنەوەی نەتەوەپەرەستەوە، ئەو لە شوێنی لەدایكبوون لە ویلایەتی ئیغدیر كە دەكەوێتە ئەوپەڕی خۆرهەڵاتی توركیا لەسەر سنوری ئازەربێجان‌و زۆرینەی دانیشتوانەكەی ئازەرین، وەكو ئەندامی پەرلەمان هەڵبژێردرا. سەرەتا ئۆغان پەیوەندییەكی باشی لەگەڵ دەوڵەت بەهچەلی سەرۆكی پارتی بزوتنەوەی نەتەوەپەرەستدا هەبوو، ئەم پەیوەندییە باشە تا ساڵی 2015 بەردەوام بوو، بەڵام دوای ئەوەی بەهچەلی سیاسەتێكی نوێی پەیڕەوكرد كە پاڵپشتیكردن بوو لە سیاسەتەكانی ئەردۆغان ئەمەش لەدوای هەڵبژاردنەكانی تشرینی دووەمی 2015دا، ئیتر ئۆغان رووی لە سەركردە نەتەوەپەرەستەكانی تر كرد كە دژایەتی بەهچەلییان دەكرد لەوەی رێبەرایەتی پارتی نەتەوەپەرەست بكات. بەمشێوەیە ئۆغان ئێستا خۆی وەكو دەنگی ئەو هاوڵاتیانەی توركیا دەبینێتەوە كە دژی سیاسەتی كۆچ‌و پەنابەرین لە توركیا، بابەتێكی تر كە بەلای ئەمانەوە زۆر جێگەی بایەخە رەتكردنەوەی هاوكارییە لەگەڵ هەموو ئەو پارتانەی كە تۆمەتبارن بە پاڵپشتیكردن لە پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە). بەم تێڕوانینانەوە ئایا ئۆغان لە گەڕی دووەمدا لایەنگرانی بۆ دەنگدان بە كام یەكێك لە كاندیدەكان ئاڕاستە دەكات؟ ئەردۆغان یان كلیچدارئۆغلۆ ؟ قورسە لە ئێستاوە پێشبینی بكرێت، چونكە ئەمە لەسەر ئەو دانوستانانە راوەستاوە لە چەند رۆژی داهاتوودا لەگەڵ هەردوو كاندیدەكەدا دەیكەن، لەم دانوستانانەدا دوو خاڵی جەوهەری بۆ دەنگدەرانی ئۆغان یەكلاكەرەوە دەبن كە ئەوانیش پرسی كۆچبەران‌و پەیوەندییە لەگەڵ پارتە كوردییەكاندا. ئەردۆغان كاندیدێكی ئیسلامی كۆنەپارێزە، لەلایەن پارتێكی كوردی ئیسلامییەوە پاڵپشتی لێدەكرێت كە ئەویش (هودا پار)ە‌و رێژەی لایەنگرانی لەنێوان 0.5% بۆ 1%ە‌و لەناوچەكانی باكوری كوردستاندا كارایە‌و لایەنگرانیشی لە خەڵكە كۆنەپارێزە ئیسلامییەكانی باكوری كوردستانە كە دژی پارتی كرێكارانی كوردستانن، ئایا ئەمە دەبێتە هۆی ئەوەی بۆ گەڕی دووەم سینان ئۆغان دەنگی لایەنگرانی بخاتە خزمەتی ئەردۆغانەوە ؟ بەڵام بەربەستی بەردەم ئەردۆغان بۆ دانوستان لەگەڵ سینان ئۆغان پرسی پەنابەرانە، لەم بابەتەدا هەڵوێستی پارتی دادو گەشەپێدان كە ئەردۆغان سەرۆكایەتی دەكات زۆر دوورە لە هەڵوێستی هاوپەیمانی "باپیران"ەوە، چونكە ئەردۆغان جەخت لە گەڕانەوەی خۆویستانەی پەنابەرانی سوری دەكات ئەمەش دوای ئەوەی دۆخی گونجاویان بۆ فەراهەم دەكرێت، ئەمەش دۆخێكە رەنگە چەندین ساڵی تر بخایەنێت. لە پرسی پەنابەراندا رەنگە هاوپەیمانێتییەكەی كلیچدارئۆغلۆ نزیكتر بن لە سینان ئۆغانەوە، چونكە چەندینجار كلیچدارئۆغلۆ جەختی لەسەر ئەوە كردووە ئەگەر هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی بباتەوە، ئەوان لەماوەی دوو ساڵی سەرۆكایەتیدا هەموو پەنابەرانی سوری دەگەڕێنێتەوە بۆ وڵاتەكەیان. ئەوەی كێشەی سەرەكی بۆ تەوافوقی سینان ئۆغان‌و كلیچدارئۆغلۆ دروست دەكات رەنگە پەیوەندی كلیچدارئۆغلۆ بێت لەگەڵ پارتە كوردییەكاندا. كاتێك لە سینان ئۆغان پرسیار كرا لەبارەی ئەوەی ئایا لە گەڕی دووەمدا كام یەكێك لە كاندیدەكان هەڵدەبژێرێت، ئەو وتی:" تەماشای هەڵوێست‌و لێهاتوویی نیشتیمانییان دەكەین، سەیر دەكەین بزانین لایەندارییان بۆ تیرۆر هەیەو داوای یارمەتی لە تیرۆرستان دەكەن. بە لۆژیك بڕیار دەدەین"، تیرۆر لە تیڕوانینی سینان دۆغاندا پارتی كرێكارانی كوردستانە. بۆیە دوو هەفتەی داهاتوو پڕ دەبێت لە هەواڵی دانوستانی ئەم هاوپەیمانێتییە نەتەوەپەرەستە كە سینان سەرۆكایەتی دەكات، هاوپەیمانێتییەكی بچوك، بەڵام بۆ دۆخی ئێستا توركیا دەنگێكی گاریكەری هەیە. "7 ملیۆن دەنگ راگیراوە" بەر لە تەواوبوونی پرۆسەی جیاكردنەوەی دەنگەكان بەشێوەیەكی تەواوەتی، ئۆپۆزسیۆن رایگەیاند، ئەنجامەكان بەشێوەیەك بڵاودەكرێنەوە كە لەخزمەت باڵادەستییە دەستكردەكەی ئەردۆغاندا بن، ئەمە بەپێی ئەوەی ئاژانسی (رۆیتەرز) بڵاویكردەوە. بەرپرسێكی باڵای هاوپەیمانی ئۆپۆزسیۆن رایگەیاند" پێدەچێت لە گەڕی یەكەمدا هیچ لایەك سەركەوتوو نەبن، بەڵام داتاكانی ئێمە ئاماژە بەوە دەكات كلیچدارئۆغلۆ پێشەنگایەتی دەكات". بەرپرسێكی باڵای تری ئۆپۆزسیۆن بە (رۆیتەرز)ی وتووە، پارتەكەی ئەردۆغان ناڕەزایەتی نیشان دەدا لەبارەی هەندێك لە دەنگەكانەوە، ئەمە وایكرد ئەنجامی كۆتایی دوابكەوێت، ئەو وتی:" تائێستا ئەوەی پێیان بكرێت دەیكەن بۆ دواخستنی پرۆسەكە". بەپێی قسەی ئەكرەم ئیمام ئۆغلۆ سەرۆكی شارەوانی ئیستانبوڵ، بەهۆی ناڕەزایەتی پارتی دادو گەشەپێدانەوە جیاكردنەوەی (7 ملیۆن) دەنگ راگیراون كە سەرجەمی ئەم دەنگانە لەناوچەكانی ئۆپۆزسیۆندان. ئیمام ئۆغلۆ دەڵێ" ئەمە تەكتیكێكە كە پارتەكەی ئەردۆغان لە حەوت بۆ هەشت هەڵبژاردنی دوایدا بەكاریهێناوە". لایخۆیەوە، كلیچدارئۆغلۆ سەرەنجی خستە سەر ئەم بابەتەو رایگەیاند" ئێوە رێگری لە ئیرادەی گەل دەكەن"، لە وتارێكی كورت بەڵام بەهێزدا دەنگی بەرزكردەوە. ركابەرەكەی ئەردۆغان نەیوت ئەوە كێیە دەیەوێت یاری بە ئەنجامی دەنگدان بكات، بەڵام روونە كە مەبەستی لە پارتی دادو گەشەپێدان بوو. خۆبەخش‌و بەرپرسانی ئۆپۆزسیۆن جارێكی تر داوایان كرد بەردەوامی بدرێت بە چاودێریكردنی پرۆسەی جیاكردنەوەی دەنگەكان‌و وتیان:" ئێمە لێرەین تا هەموو دەنگەكان ئەژمار دەكرێن". فایەق ئۆزتراك وتەبێژی پارتی گەلی كۆماریی ئۆپۆزسیۆنی توركیا هۆشداری بە خەڵكدا گرنگی بە ئەنجامی پێشوەختەی هەڵبژاردن نەدەن كە ئاژانسی ئەنادۆڵ بڵاویكردەوە، وتی:" ناتوانرێت متمانە بەو ئاژانسە بكرێت". ئەنادۆڵ ئاماژەی بەوەكرد دوای جیاكردنەوەی نزیكەی 61,3%ی دەنگەكان، رەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆكی توركیا بەرێژەی 51,56% لەپێشەوەیە، لەكاتێكدا تا ئەو ساتە كلیچدارئۆغلۆ رێژەی 42,61%ی بەدەستهێناوە. ئۆزتراك باسی لەوەكرد، ئەو ئەنجامانەی كە بەشێوەیەكی پێشوەختە لەو ئاژانسە حكومییەوە دێت كە نزیكە لە سەرۆكی ئێستاوە (ئەردۆغان) ورد نین، ئاماژە بەوەكرد، رێژەی بەشداری لە هەڵبژاردنەكەدا ژمارەیەكی پێوانەیی تۆماركردووە. سەرۆكی دەستەی باڵای هەڵبژاردنەكان لە توركیا رایگەیاند، پرۆسەی دەنگدان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی‌و پەرلەمانیی بەبێ هیچ رووداو و كێشەیەك كۆتایی هاتووە، ئەمە بەپێی ئەوەی ئاژانسی دەنگوباسەكانی ئەنادۆڵ بڵاویكردەوە. بنكەكانی دەنگدان كە ژمارەیان نزیكەی (200) هەزارە، كاتژمێر (5:00)ی ئێوارە دەرگانیانیان داخست، هیچ رووداوێكیش رووینەدا لە پرۆسەكەدا كە جێگای باسكردن بێت. ئاستی بەشداری زۆر گەورە بوو سلێمان سۆیلۆ وەزیری ناوخۆی توركیا رایگەیاند، بە بەراورد بە هەڵبژاردنەكانی پێشوو، ئاستی بەشداری لە پرۆسەی هەڵبژاردنی ئەمجارەدا زۆر گەورە بووە. وەزیر وتی: زیاتر لە 600 هەزار كەس لە هێزە ئەمنییەكان بڵاوەیان پێكراوە بۆ پاراستنی هەڵبژاردنەكە. سەرباری ئەوە پەرلەمان لە ساڵی 2018وە دەسەڵاتەكانی لە بەرژەوەندی دەسەڵاتی جێبەجێكردن كە (سەرۆكە) لەدەستداوە، خەڵكی توركیا دوێنێ دەنگیاندا بۆ هەڵبژاردنی (600) ئەندامی پەرلەمان، چونكە كۆنترۆڵكردنی پەرلەمان هێشتا بابەتێكی بنەڕەتییە بۆ تێپەڕاندی یاساكان لە وڵاتدا. بەگوێرەی سیستمی دەنگدانی رێژەیی لە توركیا، پارتە سیاسییەكان هاوپەیمانێتی پێكدەهێنن بۆ ئەوەی بتوانن بگەنە رێژەی 7% كە ئەمە مەرجە بۆ ئەوەی بتوانن بچنە ناو پەرلەمانەوە. پارتی دادو گەشەپێدان كە ئەردۆغان سەرۆكایەتی دەكات‌و وا پێناسە دەكرێت كە خاوەنی باگراوندێكی ئیسلامییە، لەگەڵ پارتی بزوتنەوەی نەتەوەپەرەست‌و دوو پارتی تردا بەشێكە لە هاوپەیمانی گەل، لەكاتێكدا كە پارتی گەلی كۆماریی بە سەرۆكایەتی كلیچدارئۆغلۆ كە سەربە رەوتی چەپە لەگەڵ پارتی (چاك)و چوار پارتی بچوكتردا لەچوارچێوەی هاوپەیمانی (میللەت)دایە. پارتی دیموكراتی گەلان كە نوێنەرایەتی كورد دەكات، دووەم گەورە پارتی ئۆپۆزسیۆنە لە توركیا، بەشێكە لە هاوپەیمانێتییەكی تر، بەڵام لەژێر ناوێكی تردا چووە ناو هەڵبژاردن كە پارتی (چەپی سەوز)ە. پێشبینی دەكرێت ئاستی بەشداری لە هەڵبژاردنەكەی دوێنێدا بگاتە رێژەی 90%، هەڵبژاردنێك كە وەكو راپرسی لەسەر چارەنوسی ئەردۆغان تەماشا دەكرێت وەكو سەرۆكێك‌و پارتەكەی كە درێژترین ماوەی حوكمڕانییان لە توركیا تۆماركردووە. لە كۆی (85 ملیۆن) كەس لە دانیشتوانی توركیا، بۆ ئەم هەڵبژاردنە (64 ملیۆن) كەسیان مافی دەنگدانیان هەبوو. ئەردۆغان لە یەكێك لە سەردەمە پڕ گۆڕانكاری‌و دابەشبوونەكاندا سەرۆكایەتی توركیا كردووە كە ژمارەی دانیشتوانەكەی (85 ملیۆن) كەسە. ئەم وڵاتە گەورەیە ئێستا گەشەی كردووەو بووە بە هێزێكی سەربازی‌و جیۆپۆلەتیكی خاوەن قورسایی كە رۆڵ لە ململانێكاندا دەبینێت لە سوریاوە بۆ ئۆكراینا. ئەردۆغان لەناو توركیایەكی كۆنەپارێزدا بوو بە خاوەنی پێگەیەكی بەهێز‌و لەماوەی دەسەڵاتی ئەم پیاوەدا وڵات بوژانەوەی بەخۆوە بینیوە، هەروەك دەنگدەرانی ئاینیی توركیا خۆیان بە قەرزارباری ئەو دەزانن بەهۆی ئەوەی كۆتوبەندی لەسەر حیجاب هەڵگرتووە‌و ژمارەیەكی زیاتر خوێندنگەی ئیسلامی لە وڵاتدا كردوەتەوە. رەجەب تەركتان كە دەنگدەرێكی شاری ئیستانبوڵە، دوای ئەوەی دەنگی داوە، بە ئاژانسی (فرانس پرێس)ی وتووە" گرنگترین شت ئەوەیە توركیا دابەش نەبێت". ئەم پیاوە كە تەمەنی 67 ساڵە دەڵێ:" بە ئەركی خۆمان هەڵدەستین. دەڵێم لەگەڵ ئەردۆغان بەردەوام بن". حەسرەت بۆ دیموكراتی لەدوای دەیەی یەكەمی بوژانەوەی ئابوری ئەردۆغان‌و پەیوەندییە گەرموگوڕەكان لەگەڵ ئەوروپادا، دەیەی دووەم پڕ بوو لە هەڵچوونی كۆمەڵایەتی‌و سیاسیی. ئەردۆغان بە پرۆسەیەكی پاكتاوكردنی بەرفراوان وەڵامی ئەو هەوڵە شكستخواردووەی كودەتای دایەوە كە ساڵی 2016 روویدا، ئەمە كۆمەڵگەی توركیای لەبەریەك هەڵوەشاندو وایكرد توركیا بەردەوام وەكو هاوبەشێكی نەخوازراوی خۆرئاوا دەركەوێت. دەركەوتنی كلیچدارئۆغلۆ و هاوپەیمانێتییە شەشقۆڵییەكەی، جۆرێك لەو ئیئتیلافە بەرفراوانەی نیشاندا كە ئەردۆغان لەدرێژایی تەمەنی سیاسی خۆیدا سەركەوتوو بووە لە دروستكردنیدا، بەمە كلیچدارئۆغلۆ بەدیلێكی روونی نیشانی هاوپەیمانە بیانییەكانی توركیاو دەنگدەرانیش دا لەناوخۆی وڵاتدا. بەڵام رۆشتنی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی بۆ گەڕی دووەم، دەكرێت كاتی پێویست بدات بە ئەردۆغان بۆ ئەوەی سەرلەنوێ ریزەكانی خۆی كۆبكاتەوە. لەگەڵ ئەمەشدا، هێشتا مۆتەكەی خراپترین قەیرانی ئابوری كە توركیا لەسەردەمی ئەودا بەخۆیەوە بینیوە، هێشتا بە شوێن ئەردۆغانەوەیە، ئەمە پاڵ خراپی مامەڵەی حكومەتەكەی لەگەڵ ئەو بومەلەرزەی كە شوباتی رابردوو روویداو بوو بەهۆی مردنی زیاتر لە (50 هەزار) كەس. كلیچدارئۆغلۆ كە سەرۆكایەتی پارتی گەلی كۆماری (جەهەیە) دەكات‌و دامەزرێنەری ئەم پارتە مستەفا كەمال ئەتاتورك دامەزرێنەری دەوڵەتی هاوچەرخی توركیایە، كاتێك لە ئەنكەرە دەنگیدا وتی:" هەموومان تامەزرۆی دیموكراتین.. بە پشتیوانی خوا دەیبینن بەهار بۆ ئەم وڵاتە دێت". سەرچاوەكان: بی بی سی- فرانس پرێس- دی دەبلیو
.jpg)
درەو: •بەگوێرەی خوێندنەوە بنكۆڵكاریەكان, كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ لەكۆی (18) راپرسی لە (15)یاندا, سەركەوتنی بەدەستهێناوە, رەجەب تەیب ئەردۆغانیش لەراپرسی (3) كۆمپانیادا سەركەوتنی بەدەستهێناوە, راپرسیەكان لەنێوان مانگی (نیسانی و ئایاردا) ئەنجامدراون. •(7) كۆمپانیایان ئاماژەی بەوەكردووە, هەڵبژاردن لەخولی یەكەمدا بەكلادەكرێتەوە,(6)كۆمپانیایان لەبەرژەوەندی قڵیچدار ئۆغلۆ و (1) كۆمپانیاش, لەبەرژەوەندی رەجەب تەیب ئەردۆغان ئەنجامەكانی یەكلاكردووەتەوە. بەگوێرەی تێكڕای ئەنجامی تازەترین راپرسییەكان كە (18)كۆمپانیای توركی لەمانگی نیسان و ئایاردا لەبارەی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەنجامیانداوەو بڕیاڕە ڕۆژی (14)ئەم مانگە لەو وڵاتە بەڕێوەبچێت: •كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ (48.9%) دەنگەكان بەدەستدەهێنێت. •رەجەب تەیب ئەردۆغان(45.8%) دەنگەكان بەدەستدەهێنێت. زۆرینەی ئەو راپرسیانە كاتێك ئەنجامدراون, هێشتا موحەڕەم ئینجە كاندیدی سەرۆكایەتی كۆمار, پاشەكشێی لەكێبڕكێی هەڵبژاردن نەكردبوو, كە پێویستە لەهەڵسەنگاندنی ئەنجامی روپێوەكاندا ئەوە بەهەند وەربگیرێت. بەپێی مامناوەندی (18) ڕاپرسیەكەو دوای دابەشكردنی دەنگی ئەو كەسانەی دوودڵن لەوەی دەنگ بەكێ بدەن, ئەنجامەكان بەمشێوەیە بووە: •كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ كاندیدی هاوپەیمانی میللەت (48.9%) دەنگەكان بەدەستدەهێنێت. •رەجەب تەیب ئەردۆغان كاندیدی هاوپەیمانی كۆمار (45.8%) دەنگەكان بەدەستدەهێنێت. •سەنان ئۆغلۆ كاندیدی هاوپەیمانی ئەتا (3%) دەنگەكان بەدەستدەهێنێت. •موحەڕەم ئینجە سەرۆكی پارتی نیشتمان (2.3%)دەنگەكان بەدەستدەهێنێت. بەپێی خوێندنەوە بنكۆڵكاریەكان, كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ لەكۆی (18) راپرسی لە (15) سەركەوتنی بەدەستهێناوە, لەكاتێكدا ئەردۆغان لەراپرسی سێ كۆمپانیادا سەركەوتنی بەدەستهێناوە, كە ئەوانیش كۆمپانیاكانی(Optimar و SONAR و HBS). بەگوێرەی (7) راپرسیان, هەڵبژاردن لەخولی یەكەمدا یەكلادەبێتەوە, (11) راپرسیەكەی تریش ئاماژەیان بەوەكردووە, هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی لەتوركیا دەچێتە خولی دووەم. تەنها لەئەنجامی یەك راپرسیاندا, كە كۆمپانیای Optimar ئەنجامیداوە, ئەردۆغان لەخولی یەكەمی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیدا سەردەكەوێت. لە راپرسی (6) كۆمپانیاكەی تردا ( PIAR و ALF و Artibir و MAK و Avrasya و ORC) پێشبینی بردنەوەی كەمال قڵیچدار ئۆغلۆ كراوە لە خولی یەكەمی هەڵبژاردندا. ئەو (18) كۆمپانیایەی مامناوەندی ئەنجامەكەیان وەرگیراوە ئەمانەن: (KONDA و Optimar و Metropoll و Turkey Report و PiAR و ALF و Artıbir و AREA و Mak و AR-G و HBS و SONAR و SAROS و Operations و Gezici و Avrasya و ORC و PanaromaTR) .
شیكاریی: هێمن خۆشناو رۆژی چوارشه‌ممه (11 ئایاری 2023) ئاشكراكردنی ئه‌نجامی راپرسی كۆمپانیای (كۆندا) كه له‌ناوه‌نده هه‌ره متمانه‌پێكراوه‌كانی توركیایه رۆژه‌ڤی هه‌ڵبژاردنی گشتی له‌م وڵاته سه‌راوبن كرد، كه تیایدا جیاوازی ده‌نگ له‌نێوان هه‌ردوو كاندیدی سه‌ركۆماری توركیا گه‌یشته (5.6) خاڵ له به‌رژه‌وه‌ندی كه‌مال كلیچدارئۆغڵو كاندیدی هاوپه‌یمانی میلله‌ت. دوای ئه‌نجامی راپرسی كۆندا كه رۆژانی (6-7 ئایار) واته هه‌فته‌یه‌ك به‌ر له رۆژی هه‌ڵبژاردن ئه‌نجامدراوه، (محه‌ره‌م ئینجه) كاندیدی سه‌ركۆماری توركیا ده‌ستی له‌كاركێشایه‌وه. ئه‌م هه‌ردوو هه‌واڵه‌ش بۆ به‌ره‌ی پشتیوانی له سه‌ركۆماری ئێستای توركیا (ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان) به كه‌مه‌رشكێن له قه‌ڵه‌م ده‌درێن! هۆكاری ده‌ستله‌كاركێشانه‌وه‌ی (ئینجه) چیه؟ به‌مدوایه له چه‌ند راپرسییه‌كی به‌دوای یه‌كتردا، كه له‌لایه‌ن ناوه‌ندی جیاوازو متمانه‌پێكراو بڵاوكرایه‌وه رێژه‌ی ده‌نگه‌كانی ئینجه به‌ره‌و له كورتیدان ده‌چوو، گه‌یشته ئاستێكی ئه‌وه‌نده خراپ كه نه‌یتوانی له پێشبڕكێی سه‌رۆكایه‌تی كۆمار به‌رده‌وام بێت. بۆ نموونه به‌گوێره‌ی راپرسی ناوه‌ندی (AR-G) له مانگی ئادار رێژه‌ی ده‌نگه‌كانی ئینجه 7.6٪ بووه، به‌ڵام هه‌مان كۆمپانیا رێژه‌ی ده‌نگه‌كانی ناوبراو له 24 نیساندا به 3.4٪ نیشان ده‌دات. هه‌روه‌ها به‌گوێره‌ی ناوه‌ندی (ASLA) بۆ راپرسی كه له به‌رواری 27 نیسان تا 2 ئایار ئه‌نجامدراوه رێژه‌ی ده‌نگه‌كانی سه‌رۆكی پارتی (مه‌مله‌كه‌ت) بۆ 2.7٪ دابه‌زیووه. هه‌ر دوێنێش چوارشه‌ممه كۆمپانیای (كۆندا) له دوای راپرسیدا رێژه‌ی ده‌نگه‌كانی محه‌ڕه‌م ئینجه به 2.2٪ له قه‌ڵه‌م ده‌دات. دیاره محه‌ڕه‌م ئینجه، ئه‌م ئامارو راستیانه‌ی سه‌ره‌وه‌ی بینیووه، ئه‌گه‌ر وه‌كو مانگی شوبات و ئادار ده‌نگه‌كانی له ده‌وروبه‌ری 5-6٪ بووایه، یان ئه‌گه‌ر باوه‌ڕی هه‌بووایه كه پێشبڕكێی سه‌ركۆماری له گه‌ڕی یه‌كه‌م یه‌كلایی نابێته‌وه‌و ده‌چێته گه‌ڕی دووه‌م، زه‌حمه‌ت بوو بكشێته‌وه. ئینجه وه‌كو سیاسه‌تمه‌دارێكی به ئه‌زموون، شكستی هێنا له ئیداره‌دانی پڕۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن، كاری گه‌یشته ئه‌وه‌ی زیان به ده‌نگی پارته‌كه‌شی بگه‌ینێت. نه‌یزانی له كوێ ده‌گیرسێته‌وه، ئه‌گه‌ر له‌ناو پڕۆسه‌كه‌دا به جدی له به‌رامبه‌ر ئه‌ردۆغان گیرسابایه‌وه به‌لانی كه‌م 6٪ ده‌نگه‌كانی ده‌برد، به‌تایبه‌تی ئه‌و گه‌نجانه‌ی بۆ یه‌كه‌مین جار به‌شداری له هه‌ڵبژاردنی داهاتوو ده‌كه‌ن روویان له ئینجه بوو. به‌ڵام كاتێك وازی له ئه‌ردۆغان هێناو رووی قسه‌كانی كرده ئۆپۆزسیۆن متمانه‌ی ده‌نگده‌ری له‌ده‌ستدا. دوێنی له كۆنگره رۆژنامه‌نوسییه‌كه‌ی كه تیایدا كشانهوهی له پێشبڕكێی هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆماریدا راگه‌یاند، محه‌ڕه‌م ئینجه دیسان رووی قسه‌كانی له ئۆپۆزسیۆن كرد كاتێك گووتی:" له هه‌ڵبژاردن شكست ده‌هێنن و هه‌موو تاوانه‌كه ده‌خه‌نه ئه‌ستۆی من". به‌گوێره‌ی ئه‌م رسته‌یه‌ی سه‌ره‌وه بێت، ئینجه بانگه‌شه ناكات و ناڵێت: بۆ ئه‌وه‌ی كاندیدی ئۆپۆزسیۆن سه‌ركه‌وێت من ده‌كشێمه‌وه. به‌ڵكو ده‌ڵێت: ئه‌ردۆغان سه‌رده‌كه‌وێت، كلیچدارئۆغڵو شكست دێنێت و ده‌خوازێت شكسته‌كه‌ی بخاته ئه‌ستۆی من. دوای كشانهوهی چ گۆڕانێك به‌سه‌ر پێشبڕكێی نێوان كلیچدارئۆغڵو و ئه‌ردۆغان دێت ؟ سه‌ره‌ڕای له كورتیدانی ده‌نگه‌كانیشی دیسان كشانهوهی ئینجه كاریگه‌ری گه‌وره بۆ به‌رژه‌وه‌ندی كلیچدارئۆغڵو له‌سه‌ر ئه‌نجامه‌كان به‌جێدێڵێت. چونكه له‌دوای هێرشكردنه سه‌ر (ئه‌كره‌م ئیمامئۆغڵو) كاندیدی جێگری سه‌ركۆماری توركیاو سه‌رۆكی شاره‌وانی گه‌وره‌ی ئیستانبۆڵ له (ئه‌ره‌زڕوم) له رۆژی (5 نیساندا)، چه‌ند ناوه‌ندێكی راپرسی جه‌خت ده‌كه‌نه‌وه كه ده‌نگه‌كانی كلیدچارئۆغڵو به‌رێژه‌ی 2-2.5٪ زیادیكردووه‌و گه‌یشتۆته رێژه‌ی 49.3٪، واته رێژه‌ی ده‌نگه‌كانی كلیچدارئۆغڵو به به‌راورد له‌گه‌ڵ به‌ر له هێرشه‌كه‌ی (ئه‌رزه‌ڕوم) هه‌ڵكشاوه، بێ ئه‌وه‌ی بگاته (50+1). به‌گوێره‌ی كۆمپانیای (Metropul) له‌دوای كشانهوهی 49٪ ده‌نگه‌كانی ئینجه بۆ كلیچدارئۆغڵو ده‌چێت، 22٪ بۆ ئه‌ردۆغان، 5.3٪ هێشتا خۆی یه‌كلایی نه‌كردۆته‌وه‌و 21٪ ناچێته سه‌ر سندوقه‌كانی ده‌نگدان. ئه‌گه‌ر ئه‌نجامی دوا راپرسی كۆندا نزیك له راستی له قه‌ڵه‌م بده‌ین، ئه‌وه‌ی 49٪ ده‌نگه‌كانی ئینجه كه پێشبینیكراوه بۆ كلیچدارئۆغڵو بچێت به‌سه بۆ یه‌كلاییكردنه‌وه‌ی هه‌ڵبژاردن له گه‌ڕی یه‌كه‌میندا. كه‌واته كشانهوهی محه‌ڕه‌م ئینجه به چ هۆكارێك بێ یان به چ مه‌رامێك بڕیاری لێدرابێت، كارئاسانیه بۆ سه‌ركه‌وتنی كه‌مال كلیچدارئۆغڵو. ئیتر گرنگه نیه كاندیدی چواره‌مین (سینان ئۆغان) ده‌كشێته‌وه یان نا، چونكه ئه‌گه‌ری یه‌كلایی بوونه‌وه‌ی هه‌ڵبژاردن له گه‌ڕی یه‌كه‌میندا زۆر زیاتر بووه به به‌راورد له‌گه‌ڵ به‌ر له كشانهوهی محه‌ڕه‌م ئینجه! ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان له رۆژی 11 ئایار له كۆبوونه‌وه‌ی جه‌ماوه‌ری له شارۆچكه‌ی (سنجان) له ئه‌نقه‌ره بوو كاتێك گوێبیستی كشانهوهی محه‌ڕه‌م ئینجه بوو. له‌مباره‌یه‌وه سه‌ره‌تا گووتی:" زۆر خه‌مبارم" دواتریش گووتی:" بۆ ده‌كشێته‌وه". باشه بۆچی كشانهوهی ئینجه ئه‌و خه‌مبار ده‌كات؟ خه‌مباری ئه‌ردۆغان پێمان ده‌ڵێت كه ئه‌ردۆغان ستراتیژی هه‌ڵبژاردنه‌وه‌ی له‌سه‌ر درێژكردنه‌وه‌ی پێشبڕكێكه بۆ گه‌ڕی دووه‌م بونیادناوه، له‌وێ حسابی كردووه چی بكات و چ هه‌ڵمه‌تێك ئه‌نجام بدات. له ئێستادا ئه‌و پلانه‌ی ئه‌ردۆغان شكستی هێناو هه‌ڵبژاردنی توركیا ناچێته گه‌ڕی دووه‌مین. ئیتر خۆری ئه‌ردۆغان له ئاوابوون دایه مه‌گه‌ر... هیوادارم رۆیشتنی ئه‌ردۆغان بۆ هه‌مووان به‌خێر بشكێته‌وه! رۆژێك له رۆژان په‌شیمان نه‌بینه‌وه له‌وه‌ی كه نزامان كردووه، خودا خودامان بووه تا ئه‌ردۆغان له كۆڵمان بێته‌وه!
.gif)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.png)
