د. عه‌بدولقادر ساڵح سەرۆکى ئەنجومەنى وەزیرانى هەرێم لە تیانووسى داواكه‌یدا بۆ دادگای فیدراڵی، داواى لە دادگاى باڵا کردووە حوکم بدات بە نادەستورىبوونى ماددەى (2) لە پەیڕەوى ژمارە (7)ى ساڵى 2024ى کۆمیسۆنى باڵاى سەربەخۆیى هەڵبژاردنەکانى عێراق بۆ هەلبژاردنى پەرلەمانى کوردستانى عێراق، کە ماددەکە دوو بڕگەى سەرەکى لە خۆى دەگرێت و بریتین لە: 1. هەرێمى کوردستانى دابەشکردووە بۆ چوار ناوچەى هەلبژاردن کە بریتین لە (هەولێر، سلێمانى، دهۆک، هەڵەبجە). 2. ژمارەى کورسییەکانى پەرلەمانى کوردستانى دیاریکردووە بە (100) کورسى و دابەشى کردووە بەپێى هەر چوار ناوچەکەى هەڵبژاردن. بێگومان تۆمارکردنى داوایەکى لەم چەشنە جێگەى دەستخۆشییەو دروستترین رێگەى چارەسەرکردنى کێشەو ململانێکانە، جا ئیتر ئەنجامى داواکە هەرچى بێت، هەروەها لە رێکارەکانى تۆمارکردنى داواکەشدا، رەچاوى ئەحکامى ماددەى (93/ یەکەم) لە دەستورى عێراق کراوەو لەسەر ئەو بنەمایەش داواکە تۆمارکرداوە، کە ئەمەش خۆى لە خۆیدا هەنگاوێکى دروست و یاساییە بۆ تۆمارکردنى داواکەو تایبەتمەندى تێڕوانینى داواکە دەدات بە دادگاى فیدراڵى. بەڵام ئەوەى لێرەدا جێگەى سەرنجەو دەکرێت بکرێتە پرسیار جەوهەرى و کاریگەرى لەسەر داهاتووى ئەم داوایە هەیە ئەوەیە: ماددەى (2) لە پەیرەوى تانەلێدراو لەبەردەم دادگاکە، لە بڕگە حوکمییەکانى (یەکەم و سێیەم) لە بڕیارى دادگاى باڵاى فیدراڵییەوە سەرچاوى گرتووە لەداواى ژمارە (83/ موحدتیها 131 و 185/2023)، بەو مانایەى ماددە تانەلێدراوەکە لە دەقى بڕیارێکى پێشووترى دادگاکەوە وەرگیراوە. ئەمە جەوهەرى بابەتى داواکەیە لەڕووى ناوەڕۆکەوە، دیارە بە رەچاوکردنى بڕگەى دووەمى داواکە کە داواى دەرکردنى فەرمانسالارییەکى (أمر ولائی) کردووە بۆ راوەستانى رێکارەکانى کۆمیسیۆن تایبەت بە هەلبژاردنى پەرلەمانى کوردستان تا کاتى یەکلابوونەوەى ناوەڕۆکى داواکە.

ئەنوەر حسێن (بازگر) نێچیرڤان بارزانی، كارەكتەری یەكەمی دیپلۆماسی كوردستان، بە سەردانێك لە تارانە؛ بۆ كۆمەڵێك فایلی هەستیار و گرنگ. بارزانی كە بە كارەكتەری كردنەوەی گرێ كوێرەكانی (ناوخۆی كوردستان بە تایبەتی زۆنی زەرد - سەوز)، (هەولێر - بەغدا)و (هەولێر – ئەنكەرە و تاران) دەناسرێت. لەم سەردانەدا فایلەكانی بارزانی بۆ دووجۆر (سپی و سور) ڕیزبەند كراون؛ فایلە سپییەكان كە بارزانی دەیەوێت ئامانجەكانی بەدەست بێنێت كە ئەمانەن: یەكەم: پرسی دواخستنی هەڵبژاردنەكانی (10)ی حوزەیرانی كوردستان كە تاران دەتوانێت عێراق و یەكێتیش ڕازی بكات. دووەم: پرسی دادگای فیدراڵی، موچە و بودجە، تاران دەتوانێ بەغدا ناچار بكات دەست بە كۆتایهاتنی فشارەكانی بكات لەسەر هەولێرو ڕێگاچارەی نوێ دەستپێبكات. سێیەم: ڕاگرتنی هێرشی موشەكی و درۆن بۆسەر (ماڵی سەرمایەدارەكانی نزیك پارتی، فڕۆكەخانەی هەولێر، هەریر، غازی كۆرمۆر...) بەنیەت باشی نیشاندانی بارزانی، بۆ بنەبڕكردنی گەلەیی و ناڕەزایەتییەكانی ئێران، كە فاكتی خستوەتە بەردەست بارزانی. چوارەم: بارزانی بەرچاوڕوونی دەوێت، ئاخۆ هەڵوێستی تاران سەبارەت بە پرسی (PKK) چییە؟ لە ئۆپەڕاسیۆنی هاوینەی ئەنكەرە؟ سەبارەت بە دیوی دووەمی سەردانەكە (فایلی سور) كە تاران ئامادەیكردوە لە بارزانی داوا دەكات ئەوانیش: یەكەم: جێبەجێكردنی كرداری ڕێككەوتنی ئەمنی نێوان (تاران - هەولێر - بەغدا) بۆ داخستنی كامپەكانی (زڕگوێز - كۆیە)ی كۆمەڵەو دیموكرات، ناردنیان بۆ (كامپی بێ چەك) یان دەوڵەتی سێیەم و ڕادەستكردنی (40) لە كەسە یەكەمەكانیان. ڕاگرتنی هەموو هەوڵێكی میدیایی لە میدیاكانی كوردستاندا. دووەم: كۆتایهاتن بەو گومانانەی تاران هەیەتی لە بوونی جموجۆڵی موسادی ئیسرائیل و كۆتایهانن بەو گومانانە. سێیەم: دووباركردنەوەی هاوپەیمانی هاوشێوەی ڕابردوو (سەدر – حەلبوسی - بارزانی) كە بوە هۆی كەتكردنی ماڵی شیعی. چوارەم: ڕاگرتنی پارسەنگی سیاسی، دیپلۆماسی، سەربازی نێوان (تاران و ئەنكەرە) لەلایەن هەولێرەوە. ئەم دوو فایلە (سپی و سور)ە لە تاران دەگۆڕدرێنەوە، هەردوولاش، جێبەجێیان دەكەن، پێشوازی (خامنەیی، ڕەئیسی قاڵیباف)یش ئاماژەن كە سەردانەكەی بارزانی سەركەوتوو دەبێت و لانیكەم بۆ ئەم سەردەمە دەتوانێت تاران یارمەتیدەر بێت – گەر كەسانی تر لە بارزانی تێك نەدەن – چونكە دوای هەڵبژاردنەكان ڕەنگە دیزانینی هەرێم بگۆڕدرێت و ئاڵوگۆڕ بە داشەكان بكرێت و یەكێتی نیشتیمانیش، پێدەچێت چرای سەوزی بۆ سەردانەكەی بارزانی بۆ تاران و ڕازیبوون بە هەنگاوەكانی نیشانبدات لەبەرامبەردا پارێزگاری كەركوكی ئێستاو سەرۆكی هەرێمی داهاتووی كوردستان.   

د. سەردار عەزیز پاش بونی هەکان فیدان بە وەزیری دەرەوە، پشبینی ئەوە دەکرا کە عێراق ببێتە خاڵی ناوەندی لە سیاسەتی هەرێمی تورکیا. هەکان پەیوەندییە سیخوڕییەکانی لە ناوچەکە فراوان بوو، بۆیە هەم شارەزایی و هەم پەیوەندی بۆ دروست کردبوو. بەڵام هۆکاری ناوخۆیی تورکیا و نێودەوڵەتیش پاڵنەر بوون، کە زیاتر باسیان دەکەین. لە گەڵ ئەمانەشدا تورکیا، پیاداچونەوەی بە دیدی خۆیدا کرد، بە تایبەتی لە قۆناغی پاش ریفراندنۆم کە لە عێراقدا دۆستی بەهێزی نیە، بۆیە دەبێت لە گەڵ ئەمری واقیعدا دەست و پەنجەی نەرم بکات. ئەمەش مانای ئەوەبوو کە دەرگای پەیوەندی لە گەڵ هێزێکی وەک حەشدی شەعبیدا بکاتەوە، کە پێشتر هەوڵت ڕکەبەریی دەدا. لە سەرەتای ئەمساڵدا فالح فەیاز سەردانی ئەنقەرەی کرد. وەک سەرەتای ئەم پەیوەندییە و داننان بە بونی ئەم هێزە وەک ئەکتەری سەرەکی ناو سیاسەتی عێراقی. پاشتر لە مانگی سێ کۆنفرانسی ئەنتالیای دیپلۆماسی کرا، کە جاران کۆنفرانسی ئەنتالیای ئاسایش بوو، کە زیاتر لە لایەن پۆلیسی تورکیەوە بەڕێوەدەبرا.  نزیکەی دە ساڵێک لەمەوپێش من جارێک بەشداربووم، ئەو کاتە هێشتا هەموو هێزە نەیارەکان پاکتاو نەکرابوون. لەو کۆنفرانسەدا قاسم ئەعرەجی و فوئاد حسێن بەشداربوون، هەروەها هەکان فیدانیش. ئەوەی جێگای پێکەنین و گریانە هەر سێ کەسایەتیەکە کوردن. هەکان لە باوکێکی کورد و دایکێکی تورک لە ڤارتۆ هاتوەتە دونیاوە. یەکێک لە باشترین کتێبەکان دەربارەی پەیوەندی نێوان کورد و تورک لەو شارەدا لە لایەن Christopher de Bellaigue ه وە نوسراوە بە ناوی Rebel Land: Unraveling the Riddle of History in a Turkish  ئەم کۆبونەوەی مانگی سێ جیاواز بوو، چونکە هەردوو وڵات هەوڵیاندا کە کۆمەڵێک دەزگا لە پەیوەندییەکەدا دروست بکەن، وەک ناوەندی چاودێری و ئاسایش، لیژنە، گروپی هاوبەش. ئەمە زەمینەسازان بوو بۆ سەردانەکەی ئەردۆغان کە چەند جارێک دواخرابوو. کە هەڵبژاردنی ناوخۆیی تورکیا ڕویدا، پەیوەندی تورکیا لە گەڵ عێراقدا بوو بە ناچاریی. چونکە لە بیست ساڵی رابوردوودا، پارتی دادوگەشەپێدان، لە سەر دوو تەوەرە کاری دەکرد، دین و پارە. وەک هێزێکی دیندار، توانای ئەوەی هەبوو کە پارە بهێنێت بۆ گیرفانی تورکەکان، کە شێت و شەیدانی پارەن. بەڵام پارە دای لە کزی یان پارە بێ بەهابوو، لە ئەنجامی سیاسەتە نائابورییەکانی ئەردۆگان کە خۆی لێبوبو بە ئابوریناس. ئەردۆگان ساڵانێکی زۆر جگە لە گۆڵچیەکی فەقێی خەڵکی قاسم پاشا، شارەزای هیچی تر نەبوو. بۆچی عێراق بوو بە ناچاریی: کە ئابوری بوو بە تاکە پرسی کۆمەڵگای تورکی، عێراق وەها بینرا تاکە وڵاتی دراوسێی تورکیایە کە دەتوانرێت سودی ئابوری لێ بە دەست بێت. لە تورکیا ١٦ ملیون کەس خانەنشینن، بەهۆی هەڵاوسانەوە، مانگانە تەنها ٢٥٠ دۆلار داهاتیانە، کە بەشی تێرکردنی سکیان ناکات. بۆیە زۆریان شەوانە بەبێ تێشوو سەردەنێنەوە. بەڵام تورکیا کە دێتە سەر عێراق، ناتوانێت خۆی لە پرسی ئاسایش بە دوور بگرێت. ئاسایش بۆ تورک دونیا بینیە. دونیا بینی وەک جەیمس سیر ناوی دەنێت بریتیە لە کۆی ئەو هەڵوێست و بەها و چیرۆک و چاوەڕوانیانە، کە دەوری کەسێک یان کەسانێک دەدەن دەربارەی دونیا، کە لە ئەنجامدا بیرو چالاکیان لە قاڵبدەدات. دونیابینی لە ڕێگای ڕەوشت، دین، فەلسەفە و باوەڕی زانستیەوە دەردەبڕێت. کتێبەکەی سیر ناوی Naming the Elephant: Worldview as a Concept.. بەم پێیە تورک ئاسایش بە سەر دونیابینیاندا زاڵبوە، بە تایبەتی فیگەری کورد. ئەمەش وەهایکرد کە تورکیا بانگەشەی هێرشێکی گەورە و پرۆژەی ئابوری گەورە پێکەوە گرێبدات. هەندێک لە کۆمێنتنوسە تورکەکان بانگەشەی ئەوە دەکەن کە هێرشەکە و پرۆژە ئابورییەکان بە تایبەتی پرۆژەی گەشە پەیوەندییان پێکەوە هەیە. ڕەجەپ سۆیلۆ، کە زۆر نزیکی ئاک پارتیە و لە میدل ئیست ئای دەنوسێت کە بلاوکەرەوەیەکی قەتەریە لە خزمەتی تورکیادا. لە ڕاستیدا هەر پاش دەرئەنجامی هەڵبژاردنەکان لە ڕەجەبم پرسی ئایا هێرشە سەربازییەکە دەبێت، ئەو گوتی هەڵبژاردنەکان زیاتر ئەردۆگان سور دەکات. بەڵام هەڵبژاردنەکان سەرئێشەی زۆری بۆ ئەردۆگان دروستکرد، لە سەروی هەمویانەوە، هەڵکشانی پارتی ڕەفاهی تازە، کە کوڕەکەی نەجمەدین ئەربەکان سەرکردایەتی دەکات. ئەردۆگان لە شەڕەکەی غەزە بە دوای ئەوەدا گەڕا کە دارەکە لە ناوەڕاستدا بگرێت و سود لە دۆخەکە ببینێت، بەڵام لە ئەنجامدا دەنگدەران لێی ناڕازی بوون و ئێستا دۆخەکەی بە ئاستێک گەیاند کە ئەردۆگان ئابلۆقەی تەواو بخاتە سەر ئیسرائیل، بە تایبەتی پاش دواخستن یان هەڵوەشانەوەی سەردانەکەی کۆشکی سپی. ئابوری و ئاسایش: براوە براوە یان دۆڕان دۆڕان. پریژەی گەشە بۆ تورکەکان مانای نوێی پەیداکردوە. ئەم مانا نوێیەش بریتیە لە دروستبونی هەستێک کە هەوڵێک هەیە تورکیا پەراوێزبخرێت. ساڵی پار کاتێک ئەمریکا هانی پرۆژەیەکی دا کە هیند و کەنداو و ئیسرائیل و ئەوروپا پێکەوە دەبەستێت، تورکیا سەدای مێژو لە گوێیدا دەنگی دایەوە، بە تایبەتی کاتێک لە سەدەی نۆزدە، کە کەناڵی سوێس کرایەوە، بوە هۆی ئەوەی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی زیانی ئابوری زۆری بەرکەوێت و هاوکاربێت لە داڕمانی. تورکەکان ئەم پرۆژەی هیند-ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەوروپا بەو جۆرە دەبینێت. ئەمەش وەهایکردوە کە تورکیا فشار بکات بۆ دروستکردنی ڕێگای گەشە، کە زیاتر هەوڵە بۆ گەیاندنی تورکیا بە کەنداو، نەک ئاسیا بە ئەوروپا. لە ڕاستیدا هەتا ئێستا ئەم پرۆژەیە هەڵسەنگاندنی زناستی بۆ نەکرابوو، ڕۆژانی ڕابوردوو عێراق کۆمپانیای ئۆلیڤەر وایمانی بەکرێ گرت بۆ دیزانی پرۆژەکە. پاش کارەکانی ئەم کۆمپانیایە دەزانین چی دەگوزەرێت جودا لە فشە زۆرەکانی ڕاوێژکارە زۆر زۆرە بەتاڵەکانی سودانی. ئێستا ئەگەری چی هەیە؟ یەک، ئێران ماوەیەک بێدەنگ بوو، بەڵام ڕۆژانی ڕابوردوو دانایی فەڕ و بەرپرسێکی تر سەردانی کوردستان و عێراقیان کرد و گوێی هەموانیان ڕاکێشا لەو بارەوە. دوو، هێرشە درۆنیەکەی کۆرمۆر وەبیری هەموانی هێنایەوە کە دۆخەکە شامی شەریف نیە. سێ، دەنگۆی ئەوە هەیە کە تورکیا لە گەڵ کورددا دانوستان دەست پێبکاتەوە. چوار، تورکیا دەیەوێت چەک بە عێراق بفرۆشێت، پرۆژەی ئاوی عێراق لە ڕێگای کۆمپانیاکانیەوە دروست بکرێن، هەروەها ڕێگای گەشە، لە گەڵ زۆر پرۆژەی تردا. بەڵام ڕەنگە ماخولای ئاسایش هەموی لێ تێکبدات.

محەمەد عەزیز محەمەد- ئەندازیاری ڕاوێژكار ماوەی 250 هەزار ساڵی ویست تا ساڵی 1880 ژمارەی دانیشتوانی گۆی زەوی بگاتە یەك ملیار كەس بەڵام بەپێی ئاماری فەرمی نەتەوە یەكگرتووەكان نزیكەی سەدوپەنجا ساڵێكی ویست تا لە ئۆكتۆبەری ساڵی  2011 ئەو ژمارەیە بگات بە حەوت ملیار كەس و لە نۆڤەمبەری 2022 ببێت بە هەشت ملیار كەس، هەرچەندە بەپێی پێشبینی و لێكۆلینەوەكان لە چەند دەیەی داهاتوو ئەم رەوتە وا خێرانابێت ڕێژەی زیادبوون كەم دەكات لەگەڵ ئەوەشدا پێشبینی دەكرێت تا ساڵی 2050 ئەو ژمارەیە بگاتە نۆ ملیار، لەئێستا رێژەی دانیشتوانی شارەكان 50%ی گشتی یەو هەر بەپێی پێشبینییەكان  تا ساڵی 2050 دەگاتە 70% دانشتوانی گۆی زەوی. ئەگەر لە ڕۆژگاری ئەمڕۆدا شارەكان كێشەی زۆرو كوشندەیان هەبێت، كە زیاتر خۆی لە  چڕبوونەوەوگەورەبوونی شارەكان و پیسبوونی ژینگە دەبینێتەوەو وەك شێرپەنجە لە جەستەی شاردا رۆژانە گەورەو گەورەتر ئەبێت. ئەوا لە ساڵانی داهاتوو یان لە چەند دەیەی دادێ بە دڵنیایی و بە تەریب لەگەڵ ئەم گەورەبونە مەترسی زۆر  زیاتر دروست دەكات .  چاوچنۆكی سەرمایەداری جیهانی و بەرژەوەندخوازی و ویستی قازانجی بێ سنوری بەدەر لە هەموو بەها ئاكارییەكان لە سەردەمی نیولیبرال وایكردووە هەموو هەوڵەكان بۆ كەمكردنەوەی ئەم مەترسییە بێ ئەنجام بێت. بڕیارو رێنمایی كۆنگرە ساڵانەكانی نەتەوە یەكگرتوەكان بۆ چارەسەری  كێشەی پیسبوونی ئاو وهەواو كەش دەخرێتە ژێرپێ و قازانجە بێَشومارەكان رێگرن لە جێبەجێكردن . ئەنجام ئەوەی ئێستا لە شارەكان دەگوزەرێ كارەساتەو ناكرێت هەروا بە ڕاگوزەر تێپەرێ و لای لێنەكرێتەوە كە بەگشتی لەسەر ئاستی گشتی جیهان رووبەروی ئالنگاری گەورە بونەتەوە. پەرەسەندن و پێشكەوتنەكان زۆر خێران، ئەوەش وایكردووە جۆری ژیان لەوێدا بە ئاستەم پێشبینی بۆ بكرێت، ئەم پێشكەوتنە بێ سنورانە لێكەوتەی زۆری لە ژیانی رۆژانەی شاردا دروست كردووە، لە ناویاندا  دوو ئەنجامی زەقی دژ بە یەكی لێكەوتەوە لە لایەك بوو بە هۆی زیاتر پیسبوونی ژینگەو زیاتر شپرزە بوونی ژیانی شارو لە لاكەی تر گەورەبوون و چڕبونەوەی شارەكان وایكرد كە ئیتر تەكنۆلۆژیاو بە كارهێنانەكانی كارێكی دەستلێهەڵنەگیراو بێت و ببێتە سیماو مۆركی سەرەكی ژیانی رۆژانەو خۆی بسەپێنێت بەسەر كۆی پرۆسەی ژیان لە شاردا كە سودی لێ وەرگیرێت بۆ باشتركردنی ژیان. ئیتر دەبوایە خەمی سەرەكی و بەردەوامی دەزگا حكومییەكانی پلاندانانی شارو ئەندازیاری پلاندانەرو تەلارسازەكان بێت بۆئاخنینی ئەم زانستە لە هەنگاوەكانی دیزاین و پلاندانانی شار بەرەو بەكارهێنانی تەكنۆلۆجیای زانیاری و دانان و فەراهەمكردنی ژێرخانی زانیاری و رێنمایی بەكارهێنان بەگشتی، ئەوەش بە بەشداری زانكۆكان و لایەنە ئەكادیمیەكانی لێكۆلینەوە لە بواری دانیشتوان و چڕی دانیشتوان و خولیاو ئارەزووەكان و پێویستییە خزمەتگوزارییەكان و لایەنە هونەری و دەروونییەكانی دانیشتوان، كە تێیدا پارێزگاری تەواو لە جۆری ژیان و رەخساندنی هەلومەرجی باش بكات لە بەرژەوەندی تاك. لێرەوە پێ بە پێی پێشكەوتنەكان و بەكارهێنانی تەكنۆلۆجیا لە هەموو بوارەكانی ژیانی رۆژانەی شار وایكرد بیرۆكەی شاری زیرەك بێتە كایەوە. هیچ ئەگەرێكی تر لە ئارادا نییە جگە لە هەنگاوی خێرای گۆڕینی هەموو شارەكان بەرەو شاری زیرەك، چونكە بەكردەیی هەموو ژیان پەیوەست دەبێت بە پێشكەوتنە تەكنۆلۆجییەكان و ناكرێت لێی دابڕێت، وەك چۆن لە سەدەكانی پێشوو بۆ هاتوچۆ ئاژەڵ بەكار ئەهێنراو لە ئێستادا ئەستەمە، بەهەمان شێوە ئەستەمە لەداهاتوودا ئامێرو كەرەستەكانی ئێستا بەكاربهێنرێت، هەروەهاش لە بواری شێوەو پێكهاتەی هەموو شار.  بۆ یەكەم جار دەستەواژەی شاری زیرەك  لە ساڵی 1994 لە ئەوروپا بەكارهات و پاشان بە جیهاندا بڵاوبووەو شارە زیرەكەكان لە ئەوروپاو ئاسیاو ئەمریكاو ئوسترالیا پەیدا بوون. پێناسەی شاری زیرەك زۆر هەڵدەگرێ و بەهۆی زۆری ئەو دامەزراوانەی كاری تیا دەكەن لە سەرچاوەیەك بۆ سەرچاوەیەكی تر پێناسەكە دەگۆڕێت، بۆنمونە یەكێتی ئەوروپا وا پێناسەی دەكات كە (ئەو شارەیە كە باشترین لێهاتوویی لە بوارەاكانی بەكارهێنانی تەكنۆلۆجیای پەیوەندی و زانیاری پێشكەش دەكات بۆ دۆزینەوەی چارەسەری تەواو و سەستەینەبڵ لە بوارەكانی گواستنەوەو وزەو ژینگە هەروا جۆری ژیان و  كێبڕكێی بەشداری)، بەڵام پەیمانگای بریتانی بۆ پێوانەكان وا پێناسەی دەكات كە ((ئەو شارانەن كە تەواوكاری نێوان سیستمی مادی و ڕەقەمی و مرۆیی لە ژینگەی بنیاتنراودا دابین دەكات بۆ دەستەبەر كردنی دواڕۆژی گەش و (سەستەینەبڵ)ی تەواو و گشتگیر بۆ دانیشتوان)).  لە كتێبەكەی دكتۆر (عوسمان محەمەد غەنیم) كە ناوی شارە زیرەكەكانە  بیست و دوو پێناسەی لێكۆڵەرو ناوەند جیاجیاكانی داناوە بۆ شاری زیرەك كە هەر خۆی ئاماژە دەدات دەكرێت پێناسەی زیاتر بكرێت بۆ ئەو شارانە. ئەو بابەتە زۆر هەڵئەگرێ و ڕەنگە بە دەیان كتێب مافی خۆی نەدرێتێ.  كەواتە دەكرێت شارە زیرەكەكان وا پێناسە بكرێ كە ئەو شارانەن سیستمی پێشكەوتوی لە هەموو بوارەكانی پەیوەست بە ژیانی مرۆڤ هەیەو پشتبەستووە بە ژێرخانی پتەوی پەیوەندی، وا داڕێژراوە تەكنۆلۆجیای زانیاری و پەیوەندی رۆڵی سەرەكی تێدا دەبینن كە ئەركی كاركردن لە سەر سێ ئاكتی سەرەكی (تەكنۆلۆجی، كۆمەڵایەتی، ژینگەیی) دەبینێ‌. بەشێوەیەكی تر دەتوانرێت بوترێت ئەو كۆمەڵگاو ئاوەدانییانەن كە سێ بەش یا بناغەی سەرەكی هەیە بناغەیەكی تەكنیكی و مەعریفی و زانیاری و بناغەیەكی كۆمەڵایەتی و بناغەیەكی ژینگەیی، تیایدا جوڵەی هاوڵاتی و هەموو پێكهاتەو بەش و لق و دامەزراوەكانی  حكومەت و كۆمپانیاكان كارلێك و پەیوەندی راستەخۆیان  لەڕێگەی ئینتەرنێت و لەڕێگەی سێنسەرو ئامێرە  هەستیارەكان  و جی پی ئێس  دەبێت و هەموو پێكهاتە و جولەكانی تاك  دەكاتە پێكهاتەی رەقەمی و شیكاری و چارەسەری فەرمانەكان دەكات و بە ئەنجامی دەگەیەنێت. هەموو پێكهاتەكانی شار دەبنە یەكەیەكی بەستراو بەیەكەوەو لەرێگەی نێتۆركەوە یەكتری تەواو دەكەن، هاوڵاتی لەرێگەی مۆبایلەكەیەوە ئەتوانێت پەیوەندی بەردوامی بە دەزگاكانی حكومیەوە هەبێت بۆ راییكردنی كارەكانی و راپەراندنی ئەركەكان و پەیوەندی لەگەڵ دەوروبەردا هەبێت بۆ هەر پرسێك  سەرەڕای پەیوەندی هەموو دەزگا حكومییەكان بە یەكەوەو بە هاوڵاتییەوە، ئەم پێناسەیە بۆ شاری زیرەك بەردەوام لە گۆڕاندایە بەهۆی بەردەوامی بەرەوپێشچونی خێراو بەردەوامی پێشكەوتنی تەكنۆلۆجیاو نەوەستانی لە خاڵێك بەتایبەت لەم دواییەدا كە ژیری دەستكرد رۆژانە شتی نوێ دێنێتە كایەوە. كەواتە هەر پێناسەیەك بۆ شاری زیرەك و دواڕۆژی شار بەگشتی ناكرێت جێگیر بێت و هەر لێكۆڵەرێك هەڵە دەكات ئەگەر پێناسەی جێگیر بدات لەو بوارە، هەروەهاش بۆ هەموو خاڵەكانی خەسڵەت و شێوەو پێكهاتەو سیمای گشتی شار كە لە خوارەوە دیاری دەكرێت بە جێگیری نامێنێت و بەردەوام لە گۆڕاندایە، لەوەتەی پەیدابونیانەوە شارە زیرەكەكان بە چەند قۆناغێكدا تێپەڕین كە لە دوو ڕەوتی سەرەكی خۆی بینییەوە: ڕەوتی یەكەم  لەم ڕەوتە شار پشت دەبەستێت بە هۆكارەكانی ئاسانكاری دیجتاڵی لەڕێگەی تەكنۆجیای زانیاری و پەیوەندی information and communication technologies ICT بۆ چاككردن و ڕاپەڕاندنی  ئەركەكانی شارو باشتربوونی  خزمەتگوزاییەكانی شارو جۆری  گواستنەوەو كاریگەربوون و جیگیربوونی لە خزمەتی هاوڵاتی. ئەمەش بەمەبەستی باشتركردنی جۆری ژیانیان. رەوتی دووەم: خۆی لە پەرەپێدانی زیرەك ( النمو الژكی ) دەبینێتەوە. Smart Growth Principles كە هەوڵدەدات كۆنترۆڵی بەرەوپێشچون و گەورەبونی شار بكات بە رێگەی زیرەك. لە رێگەی كۆمەڵێك پرەنسیپ بۆ بەكارهێنانی زەوی و پەرەپێدانی بە باشترین شێوەو پارێزگاریكردن لە ژینگەی سروشتی و پاشەكەوتی تێچوو بە درێژا. لێرەوە پرەنسیپەكانی بەكارهێنانی زیرەك جەخت لە پەرەپێدانی (ژینگەیی، ئابوری و بەرپرسیارێتی پتەوكردنی پەیوەندی كۆمەڵایەتی) دەكاتەوە. ئامانجەكانی شاری زیرەك: ئامانجەكانی شاری زیرەك زۆرن گرنگترینیان ئاسانكاری پێشكەشكردنی خزمەتگوزارییە سەرەكییەكان و دابینكردنی ماف و ئازادییەكان بەشێوەی گونجاو و زیادكردنی توانای پێشكەشكردنی خزمەتی زیاتر. 1-    گەیشتن بە باشترین جۆری ژینگەو پاشان ژیانی گونجاو بۆ دانیشتوان. 2- پەرەپێدانی بواری ئابوری و ئاسانكاری لە سەركەوتنی تاك لەو بوارەو پەرەپێدان و برەودان بە پرۆژەی وەبەرهێنان و هاندانی زیاتری بەرهەمهێنان. 2-    پەرەپێدان و گەیشتن بە كۆمەڵگەی دوورمەودا (المستدام) بەهەموو تایبەتمەندییەكانی شاری دوورمەودا (sustainable city) لەبواری ئابوری و ژینگەو كۆمەڵایەتی.  4- سودوەرگرتن لەبواری پێشكەوتنە تەكنۆلۆجییەكانی زانیاری و گەیاندن بۆ پێشخستنی هەموو بوارەكانی ژیانی تاك و پیشەسازی و زانست بەگشتی .  5- فەراهەمكردنی پەیوەندی توندوتۆڵی كۆمەڵایەتی لەنێو دانیشتوان. 6- كەمكردنەوەی بەكارهێنانی وزە پیسەكان و پاشان كەمكردنەوەی دەردانی گازی دووەم ئۆكسیدی كاربۆن. 7- گەیشتن بەشارێكی دیزاینكراوی بێكەموكوڕی و پڕخزمەتگوزاری كە هەموو بستێكی زەوی بەشێوەی گونجاو بەكاهێنرابێت و هاوڵاتی هیچ ئاستەنگی لەشوێنی ژیان و شوێنی كارو هاتوچۆ نەمێنێت هەروەها هەموو پێویستییەكانی ئیداری و مامەڵەی دەزگاكان و خزمەتگوزارییەكان  بە ئاسانترین شێوە دابین بێت. 8- گەیشتن بە بەرزترین ئاستی ئاسایش بۆ دانیشتوان لەرێگەی خیرایی گەیاندنی داتا لە بارەی هەموو جۆرە مەترسییەكان وەك مەترسی لە پێكهاتەی بیناكەو دەوروبەری و مەترسی دزی و رووداوی تیرۆر. 9- پارێزگاری لە سامانی سروشتی ژێر زەوی و سەر زەوی و سەرچاوە سروشتییەكانی وزە.  خەسڵەتەكانی شاری زیرەك: هەموو خەسڵەت و ئاكارەكانی شاری زیرەك پەیوەستە بە بیرۆكەو بیردۆزەكانی پەرەپێدانی شارستانی دوور مەودا (المستدام )و بەردەوام sustainable city وەك گواستنەوەو ئابوری و سامانی سروشتی و جۆری ژیان و پەیوەندی نێوانیان:... یەكەم - ئابوری زیرەك: smart economy ئابورییەكی هاندەرە بۆ داهێنان و پێشكەوتنی بەرهەمی باش و پێشبڕكێی پەرەپێدانی باشترین رێچكەكان بە بەكارهێنانی تازەترین و پێشكەوتوترین ئامێرو بەرنامەی تەكنۆلۆجی. دووەم- ژینگەی زیرەك: smart environment  ئەو ژینگە سروشتی و شارستانییەیە كە گوزارشت لە  ژینگەی مادی شار دەكات و لەرێگەیەوە هەموو چالاكییەكان ئەنجام ئەدات. سێیەم- حكومەتی زیرەكی ئەلكترۆنی: smart electronic gov. پێشخستنی كاری حكومەت لەرێگەی بەكارهێنانی ئامرازی ئەلكترۆنی لە رێگەی: أ‌-    زانیاری: فەراهه‌مكردنی زانیاری تەواو لەبارەی ژمارەو جۆری هەموو چالاكی و زانیارییەكانی  پەیوەست بەدانیشتووان. ب- پەیوەندی: توانای گۆڕینەوەی زانیاری و پەیوەستبوون بە یەكتری لەنێوان دانیشتوان خۆی و حكومەت و دانیشتوان. ج- مامەڵەی ئەلكترۆنی: لەرێگەی ئەنجامدانی مامەڵەكان بەرێگە ئەلكترۆنییەكان. چوارەم- مرۆڤی زیرەك یا هاوڵاتی زیرەك: smart people  هاوڵاتی كاراكتەرو مەبەستی سەرەكیەو رۆڵی یەكلاكەرەوەی هەیە لە شاردا وە سەرچاوەی سەرەكی داتاكانن و بەرپرسن لە گەیاندنی شار بە شاری زیرەك و داهێنانەكانی تەكنۆلۆجیا لە چارەسەری كێشەكان بۆ بەكارهێنانی بە باشترین شێوەی حكومەت و ئامێرەكان و كارتەكان و هەروەها بازرگانی و هەموو چالاكییەكان. لە لایەكی تر ڕاهێنانی تاك بۆ بەكارهێنان و وەرگرتنی تەكنۆنۆجیای زیرەك لە لایەن حكومەتەوە.  پێنجەم- ژیانی زیرەك: smart life  ئەنجامدانی خزمەتگوزاری گشتی و پەیوەندی و هەموو چالاكیەكانی پەیوەست بە دانیشتوان بە رێكاری زیرەك لەبوارەكانی خوارەوە: 1-    تۆڕی دابەشكردنی ئاو: smart water network بەكارهێنانی ئاو بەشێوەی  تەندروست و دوبارە پاككردنەوەو چارەسەركردنی و ریسایكلكردنی لە رێگەی چاودێری زیرەكەوە. چاودێری كۆگاكانی ئاو و ئاستی ئاو لە ناویداو ئاشكراكردنی لێچوون و جۆر و پاكی ئاوەكە بە بەستنی سینسەر sensor بۆ هەر مەبەستیك لەوانە، هەروەها لەرێگەی شیكردنەوەی داتاكان زانینی ئاوی پێویست بۆ دانیشتوانی ناوچەكەو هێندی ئاوی خەرجكراو، هەروەها چاككردنەوەی كەموكوڕییەكان بەشێوەی ئالی. 2-    تۆڕی دابەشكردنی وزە یا كارەبا: energy or electricity distribution   بە هەمان شێوە تۆڕی كارەباو ئامیرە ئەلكترۆنییە هەستیارەكان، سینسەرەكان دەوری كاریگەریان هەیە لەبەكارهێنانی زیرەك وەك رووناكییەكان و ئامیرە كارەبایەكان لە شوێنە گشتییەكان و چاودێری هێڵەكانی گواستنەوەی كارەباو پچڕان و تێكچوونەكان و چاككردنەوەیان و شیكرنەوەی داتاكانی هێندی پێویست بۆ دانیشتوان و بەكاربەران لە ناوچەی مەبەست. ئەمەش وا دەكات بە كارهێنان بۆ كەمترین ئاست دابەزێت لەكاتێكدا لە شارە زیرەكەكان زیاتر وزەی نوێبووەوە بە كاردەهێنرێت وەك وزەی خۆرو ئاو و با..  3- تۆڕی پاشەڕۆی زیرەك: ( smart waste network ) لەگەڵ گەورەبونی شارو زیادبوونی دانیشتوان تێكڕای پاشەڕۆو خاشاكەكان لە زیابوندایە ئەمەش كاركردن لەسەر چارەسەركردنی ئالۆز ئەكات بۆیە پێویستی بە ئیدارەیەكی زیرەك هەبوو بۆ دوو تەوەری گرنگ یەكەم بۆ كەمكردنەوەی و دووەم بۆ سودوەرگرتن لێی وەك وزەیەك یا وەك داهات. ئەوەش لەرێگەی جۆری كۆكردنەوەی و جیاكردنەوەی و شێوەی گواستنەوەو پاشان ریسایكلكردنی. ئەمەش لەرێگەی ئامێرە هەستیارەكان و سینسەرەكان بۆ پەیوەندییەكان وەك هەبوونی پەیوەندی نیوان حاوییەكانی خاشاك و ناوەندەكەیان زانینی كامیان پڕبووە بۆ ئەوەی كۆكەرەوەكە یەك ئاست بڕوات بۆ ئەو شوێنە نەك گەڕانی هەموو حاویەكان كە لێرەدا (كات، تێچوو، پیسبوونی ژینگە بەهۆی ئۆتۆمبیلی حاویە، هێزی بەكارهاتوو) كەمئەبێتەوە، هەروەها جیاكردنەوەی هونەریی هەموو پێكهاتەكان بۆ بەدەستهێنانی زۆرترین سود.  شەشەم- جوڵەی زیرەك: intelligent movement كە خزمەتگوزاری گواستنەوەو پەیوەندی دەگرێتەوە لەگەڵ كەمبونەوەی پیسبونی ژینگە لە رێگەی كەمكردنەوەی وزەی بەكارهاتوو لە دروستكردن: أ‌-    گواستنەوەی زیرەك: بەكارهێنانی ئامێرەكانی ئاماژە بەخش و سێنسەرەكان و كۆمپیوتەرو ئامێرەكانی پەیوەندی پێشكەوتوو بۆ بواری گواستنەوە لە میترۆ و شەمەندەفەرو ئۆتۆمبیلەكان بەشێوەیەك كە پەیوەندی راستەخۆ لە نێوان هەمواندا هەبێت و ئاماژە بە یەكتری بدەن لە بەكارهێنانی رێگەكان و وێستگەكان و گۆڕینەوەی زانیاری لەبارەی قەرەباڵغی لە شەقامەكان و ژمارەی  بەكاربەر لە شوێنەكانی وەك وێستگەكان و پێشبینیكردنی كات و ژمارەی بەكاربەر لە هەر شەقامێك  و كاتی قەرەباڵغی لەهەر شوێنێك بۆ دابینكردنی خزمەتگوزاری گواستنەوە لە كات و شوێنی گونجاو، ئەوەش بە ئیدارەدانی ستراتیجی گونجاو و ئامێری گونجاو بۆ گەیشتن بە باشترین خزمەتگوزاری و سەلامەتی گشتی و پاشان دەستەبەركردنی كەمكردنەوەی تێچوی گشتی و ژینگەی پاك و سەلامەتی و گلدانەوەی كات. ب‌-    وێستگەی چاوەڕوانی زیرەكی گشتی: دامەزراندنی وێستگەی چاوەڕوانی كە داتاكانی بدات بە ئیدارەو هۆیەكانی گواستنەوە لەبارەی رێژەی قەرەباڵغی لەوێستگەكە بۆ كارئاسانی ئیدارەو زوو دابینكردنی ماشێنی گواستنەوەو كەمكردنەوەی چاوەڕوانی.  ج- گەراجی زیرەك: دابینكردنی گەراجی زیرەكی ماشێن و بایسكل بۆ هاندانی بەكارهێنانی، لە رێگەی دیزاینی شارستانی  شار بە رەچاوكردنی (ئاسانی گەیشتن، نزیكی، زۆری ناوچەی سەوزایی و كاتبەسەربردن) وێستگەكان داتای بەردەوام  دەبەخشن لەبارەی جێگەی بۆش و بەردەوام نوێكردنەوەی زانیارییەكانی و دیاریكردنی نزیكترین وێستگە، لەگەڵ دیاریكردنی شوێنی بۆش بۆ كەسانی خاوەن پێداویستی تایبەت.  بە گشتی  لایەنی ئەرێنی گواستنەوەی زیرەك خۆی لە خاڵەكانی خوارەوە دەبینێتەوە: 1- بەرزكردنەوەی ئاستی سەلامەتی هاتوچۆو كەمكردنەوی ژمارەو توندی روداوەكان و تێچووەكەی و كەمكردنەوەی ژمارەی گیان لە دەستدان. 3-    دابەزاندنی رێژەی وزەی بەكارهاتوو و سنوردانان بۆ پیسبوونی ژینگە. 3- باشكردنی ئاستی بەكارهێنانی رێگەوبان و گونجاندنی لەگەڵ گۆڕانكارییە خێراكان لە سیستمی هاتوچۆ. 4-    گلدانەوە لە تێچوی وەبەرهێنان لە بواری رێگەوبان و گەورەكردنی.  5-    زیادكردنی خێرایی  و كەمكردنەوەی وەستانەكان و پاشان پاشەكەوتی كات. 6-    زیادكردنی خێرایی لە ئەنجامدانی كارو ئەركی گشتی لە هەموو بوارەكاندا. 7- زیادكرنی گونجاوی جۆری ماشێنیەكان بۆ بەخشینی هەرچی زیاتری ئارامی و ئیسراحەت و متمانەو ئاسایش بۆ سەرنشین و كەمردنەوەی كاتی سەفەرەكە. 8- كەمكردنەوەی رێژەی بەكارهێنانی ماشێنە تایبەتەكان بە بەكارهێنانی هۆیەكانی گواستنەوەی گشتی و پەرەپێدانی و گەورەكردنەوەی، لەوێشەوە كەمكردنەوەی دەردانی گازە پیسەكان  لە ئاگزۆزی ئۆتۆمبیل لە كاتی قەرەباڵغی.  9- كەمكردنەوەی پیسبوونی دەنگ و ژاوەژاو .  10- رێكخستن و تەواوكاری و هەماهەنگی لە پێویستییەكانی  وەبەرهێنانی تۆڕەكان و ئیدارەدانی سیستمەكە.  11- پەرەپێدانی بواری ئابوری گشتی.  ئەدگارو شێوەی شاری زیرەك: شاری زیرەك هەوڵدەدات بەهەموو شێوەیەك لە شاری سوننەتی نەچێت و بەدەر بێت لە كەموكوڕی هەروا شێوەی گشتی و خزمەتگوزاری و هەبوونی ژێرخانی تەواوی تەكنۆلۆجی وتۆڕی پەیوەندی زیرك:    1-    بۆ ئەوەی خزمەگوزارییە تەكنۆلۆجییەكان مەبەست بپێكێت پێویستە لە هەموو بوارەكان شار دیزاینكراو بێت چونكە هەموو بستێكی شارەكەو خزمەتگوزارییەكانی بەداتاو رەقەم و ژمارەو جی پی ئێس پێكەوە بەستراوە. 2-    هێڵی ڕاست، گۆشە، كەوانە لە هەر شوێنێكی شۆستەو شەقام و گۆڕەپانی شارو شوێنی سەوزایی و وێستگەكانی چاوەڕوانی و گەراجی ئۆتۆمبیل و بایسكل و دەزگا حكومییەكان ئاشكراو زانراو بێت، هەروەها ڕاستە شەقام و شوێن و رێڕەوی بەكارهێانی بایسكل و پیادە پێویستە لەبواری دیزایندا داڕێژراو بێت بەشێوەیەك كە تێگەیشتنی خێراو ئاسان بێت بۆ هاوڵاتی و میوانەكان و هەموویان دەبەسترێتەوە بە داتای گشتی ئیدارەو پاشان بە كارهێنانی داتاكان و گەیاندنی بە هەمووان.  3-    بیناو خانووە زیرەكەكان پێكهاتەی سەرەكی شارن كە هەموو باڵەخانەیەك یەكەیەكی سەربەستی زیرەكە بە خۆی جگە لە پەیوەندییە تەكنیكییەكانی بە شوێنە پێویستەكان وەك ئیدارەی شارەكە بە گشتی و هەموو دامەزراوە خزمەتگوزارییەكان كە بۆ ژیانی رۆژانە پێویستە بۆ گەیاندن و گۆڕینەوەی زانیاری نێوان ئیدارەی شارو باڵەخانە یا خانووەكەو دیاریكردنی كەموكوڕی و پێویستی بیناكە و گەیاندنی پەیامەكانی ئیدارەی شار بە بیناكە. 4-    دابینكردنی زانیاری هەموو پنت و بستێكی شەقام و شوێنێكی شارو بەستنەوەی بە جی پی ئێس بۆ زانیاری گشتی  و بەستنەوەی بە هۆیەكانی گواستنەوەو ئۆتۆمبیلەكان .  5-    بەكارهێنانی داتای گشتی و جی پی ئێس لە كاتی بەكارهێنانی هۆیەكانی گواستنەوەو ئۆتۆمبیلی تایبەت . 6-    بەكارهێنانی داتای گشتی بۆ رێگری لە رووداوی نەخوازراو وەك دزی و تیرۆرو رووداوی هاتوچۆ. 7- نەهێشتن یا كەمكردنەوەی رۆتین لە دەزگاكان و مامەڵەی هاوڵاتی و ئاسانی و رێكی جێبەجێكردنی.  7-    هەبوونی سەنتەری لێكۆڵینەوە بۆ زانیارییەكان و شیكردنەوەیان و چارەسەركردنی پێویستی و كەموكوڕی شارو رووداوەكان و كارەساتە سروشتییەكان وەك لافاو و رەشەباو زەمینلەرزەو ژینگەی شار لە پیسبوونی هەواو زەوی و ئاو و سامانی سروشتی ژێرزەوی و سەر زەوی و ئاوی ژێر زەوی و چۆنییەتی بەكارهێنانی سودوەرگرتن لە  رێژەی ئاوی باران. 8-    هەبوونی ئامێری زیرەكی هەستیارو سینسەرەكان لە شوێنی پێویست وەك ئامێری هەستیاری بۆ ئاگركەوتنەوەو رووداو و ئاگاداركردنەوەی گشت لە قەرەباڵغی و  چاكسازی شەقامەكان و .....هتد داهاتووی نزیك:  وەك  لە سەرەتاوە ئاماژەمان پێدا، بەهۆی پێشكەوتنە خیراكانی هەموو كایەكانی زانست لەناویاندا تەكنۆلۆجیای زانیاری و ئامێرە دیجیتالییەكان پێشبینیكردنی دوارۆژی شارەكان زۆر ئەستەمە، هەموو لێكۆلینەوەكان هیچ بژارەدەیەكیان نییە جگە لە بەكارهێنانی بێئەندازەو بێ ئامانی تەكنۆلۆجیا لە هەموو رەهەندەكانی ئیدارەی شاردا بۆ دوارۆژی شارەكان.  ئەگەر تێبینی وێنەو دیمەنی شارەكانی كۆتایی سەدەی نۆزدەو سەرەتای سەدەی بیست بكەین لە ناڕێكی و دواكەوتویی و بێ خزمەتگوزاری و بەراوردی بكەین لەگەڵ شارەكانی ئێسادا جیاوازی زۆر دەبینین.. ئەم جیاوازییە بۆ چەند دەیەی داهاتوو زۆر گەورەتر ئەبێت بەشێوەیەك كە هیچ خەسڵەتێكی شارەكانی ئەم سەردەمەی تیا نامێنێت و زۆر بەرەو پێشەوە ئەڕوات، لەبواری داڕشتندا پلاندانانی شار هەنگاوی گەورە ئەنێت، جادە و بانەكان و باڵەخانەكان و پێكهاتەكانی شارو شوێنی نیشتەجێبوون رێكی و جوانی و وەبەرهێنانی بۆشاییەكان بازدانی گەورەی دەبێت و جۆری دابەشكردنی زۆنەكان بەدیزاینی نوێ و رەنگە وا داڕێژرێت كە ئەو شوێنانەی  هاوڵاتی رۆژانە پێویستی ئەبێت نزیك بن و دابەشكردنەكانی زۆنەكان بەشێوەیەك بێت كە ماشێنی گواستنەوەی پێویست نەبێت و رێخوشكرێت بۆ پیادەڕۆیی و بایسكلەكان، هۆیەكانی گواستنەوەو پەیوەندییەكان ئامێری زۆر پێشكەوتوو ئەبن، لەبواری تەكنۆلۆجیادا رێژەی زۆری ئۆتۆمبیل و ماشێنەكانی تر بێ شوڤێر ئەبێت و هەموو داتاكانی تیا تۆماركراو ئەبێت و سەرنشین بە یەك كلیكی سەر شاشەیەك بۆ شوێنی مەبەست  كوێی بوێت دیاری دەكات و ئەیگەێنێت، تۆتۆمبیلە زیرەكە فڕیوەكان ئاسمانی شار پڕدەكەن و هەموو میترۆ و شەمەندەفەرەكان زیرەك و خێرا دەبن، بەهۆی پەیدابوونی وزەی پاك و نەمانی وزەی سوننەتیی ژینگەی شار پاك ئەبێت، هەموو مامەڵەكانی هاوڵاتی لە دەزگای حكومی سەردانی پزیشك و بازاڕكردن و.... هتد لەڕێی مۆبایل و كۆمپیوتەرەكەیەوە ئەبێت و باشترین خزمەتی بۆ فەراهەم ئەبێت. وا دیارە هەر ئێستا ئاماژەكانی ئەم جۆرە شارە دەستی پێكردووەو رۆژانە گۆڕانكای گەورەی  بۆ پێشەوەو پۆزەتیڤانە  روودەدات. بەڵام لایەنی نێگەتیفی ژیان بەردەوامدەبێت وەك كەمبونەوەی جوڵەو زۆربوونی نەخۆشی و بێكاری و ونبوونی خودو هەستی نامۆیی زیاتر ئەبێت كە دەكرێت ئەمانەش كاری لە سەر بكرێت و كەمبكرێتەوە.. بە دڵنیایی ئەم پێشكەوتنانە لە شوێنێك بۆ شوێنێكی تر جیاوازی دەبێت و ناوچە پڕقەیران و كێشەكانی دنیا كەمتر لە وڵاتانی پێشكەوتو سودمەند ئەبێت. هەموو پێشبینییەكان بۆ ئەوەیە كە گۆی زەوی بە گشتی لە چەند ساڵی داهاتوو پێشكەوتنی گەورە دەبینیێت و سیستمەكان بەردەوام لە گۆڕاندان بەرەو باشتر وەك سیستمی (5 جی) كە ئێستا لە زۆر شوێن كەوتۆتە كارو گۆڕانكاری گەورەی دروست كردووە، مرۆڤ بەگشتی لە هەموو بوارەكانی ژیان  رۆڵی كەمتر ئەبێت، ئەم پێشكەوتنانە بەدڵنیایی ئیدرەدانی شارەكانیش دەگرێتەوە، وەك چاوەڕوان دەكرێت رۆبۆتەكان لەرێگەی ژیری دەستكردەوە زۆربەی ئەركەكان بگرنە دەست، هەموو بوارەكانی ئیدارەی شارەكان بە سیستمێكی هەمە لایەنی پەیوەندی راستەوخۆو توندوتۆڵ دەبەن بەڕێوە، ژیری دەستكردیش خاوەنی دوو تایبەتمەندی نامرۆیی تایبەت بە خۆیەتی كە ئەوانیش توانای پەیوەندی كردن و خۆ نوێكردنەوەن، بۆیە دەكرێت پشتی پێ ببەسترێت، مێژووی مرۆڤایەتی ئەوەمان پێ دەڵێت ئەگەر لە سەرەتاوە هەر پێشوەچونێكی زانست رێگری یا ناحەزو دوژمنی هەبووبێت  بەهۆی لە دەستدانی كار یا پەسەندنەبوونی لە لایەن رێسای ئاینەكان لە كۆتاییدا هەر خۆی سەپاندووەو بەردەوام بووەو لە بەرژەوەندی مرۆڤ و كەمكركردنەوەی (ماندوویی، مەترسی ئاسایش، نەخۆشی، زووپیربوون) بووەو بە قازانجی مرۆڤ شكاوەتەوە، بەپێی ئامارەكان تێكڕای تەمەنی مرۆڤ لەسەر ئاستی جیهان لە چلەكانی سەدەی رابردوو 45 ساڵ بووە كەچی لەم ساڵانەی دوایی تێكڕای تەمەن گەیشتۆتە حەفتا ساڵ، ئەمە بەهۆی پێشكەوتنی بواری پزیشكیی و كەمبونەوەی جۆرو مەترسی نەخۆشییەكانە. لەبواری رەهەندێكی گرنگی شار ئەویش هاتوچۆیە پێشكەوتنەكان ئەنجامی نزیك لەوە دەدەن بەدەستەوە ڕۆبۆتەكان و زیرەكی دەستكرد رۆڵی گرنگیان لە جوڵەدا ئەبێت كە بواری هەڵەو بەكارهێنانی ناڕێك و ڕۆڵی میزاجی كەسی نامێنێت ئەمەش كاریگەری گەورەی دەبێت لە كەمكردنەوەی رووداو و پاشان مردن.. بۆنمونە زۆرێك لە شوفێرەكان ئاگاداری یاساكانی هاتوچۆ نین و زۆرینەیان هەڵە دەكەن، كاتێك دوو بارهەڵگر یا تۆتۆمبیل لە هەمانكاتدا دەگەنە دووڕیانێك، ئەوا رەنگە لە هەڵسەنگاندنی مەبەستی یەكتردا توشی هەڵە ببن و بە یەكدا بكێشن بەڵام ئۆتۆمبیلی سەربەخۆی بێ شوفێری داهاتوو دەتوانن پێكەوە لە پەیوەندیدا بن كە دەگەنە رێگەیەكی یەكتر بڕی هاوبەش وە لە راستیدا دوو یەكەی لێكجیا نین بەڵكو بەشێكن لە سیستمێكی هاوبەش، بەم پێیە ئەگەری هەڵسەنگاندنی هەڵەو پێكدادان زۆر كەم دەبێتەوە، ئەگەر لایەنی پەیوەندیدار بڕیار بدات ماددەیەك لە یاساكاندا بگۆڕێت ئەوكات هەموو ئامێرە گوێزەرەوە سەربەخۆكان لە یەك كاتدا نوێ دەبنەوەو پێكەوە وەریدەگرن و پێڕەوی دەكەن، بەو پێیە رێژەی رووداو و پاشانیش رێژەی مردن دەچێتە كەمترین ئاست، لەئێستادا ساڵانە 1.25 ملیۆن كەس بەهۆی رووداوەكانی هاتوچۆوە گیان لە دەستدەدن كە زیاد لە 95%ی ئەم رووداوانە بەهۆی هەڵە مرۆییەكانەوە روودەدەن، یەكێك لەكاتی سەرخۆشیدا شوفێری دەكات، یەكێك لە كاتی شوفێریدا مۆبایل بەكارئەهێنێت، یەكێكی دی خەو ئەیباتەوە، یەكێك خەیاڵ ئەیباتەوە.... تا دوایی، بەڕێوەبەرێتی هاتوچۆی شارێگەكانی ئەمریكا ئەڵێت لە ساڵی 2013 هۆكاری 31%ی رووداوی هاتوچۆی كوشندە بۆ خوادنەوەی مادەی هۆشبەرو 30% بۆ خێرایی نایاسایی و 21%ی بۆ نەبوونی تەركیز لە كاتی شوفێریدا روویانداوە، بارهەڵگرو ئۆتۆمبیلە خۆئاژۆكان بەهیچ شێوەیەك ئەو هەڵانە ناكەن، بەڵام ئەوانیش كێشەی خۆیان هەیە كە وا دەكات پێش بە هەندێ رووداوو نەگیرێت، لەگەڵ ئەمانەشدا چاوەڕوان دەكرێت رێژەی مردن و زیانەكان بەڕێژەی 90% كەمبكاتەوە، بە واتایەكی دیكە بەهۆی سودوەرگرتن لە ئامێرە گوێزەرەوە سەربەخۆكان بە نزیكەی ساڵانە ژیانی یەك ملیۆن كەس ڕزگار دەكرێت.  ئەم روونكردنەوەیە لە بواری پپێشكەوتنی ئۆتۆمبیل دەكرێت وەك نمونەیەك لێی تێ بگەین بۆ سەرجەم پێشكەوتنی هەموو بوارەكانی ئیدارەی شار وەك كەمكردنەوەی قوربانی لە بەكارهێنانی ئاو و كارەباو پێشكەوتنی بواری تەندروستی بەگشتی و چارەسەری هەموو نەخۆشییەكان و دوورخستنەوەی پیربوون، هەروەها سودوەرگرتن بۆ بواری تەلارسازی و  بیناسازی لە شارو جۆری مەوادی بیناو ئامێر لە خانوو و باڵەخانەكان و چۆنیەتی دیزانكردنی شۆستەو شەقام و جێبەجێكردنی پرۆژەكان، بە هەمان شێوە لەبواری پەروەردەو بەرزكردنەوەی ئاستی فێربوون و زیادكردنی بەروبوومی پیشەسازی و كشتوكاڵ و بازرگانی و باشكردنی جۆرو بڕی بەرهەم و بڕی تێچوو بەگشتی لە هەموو بوارەكاندا.  سةرضاوة: التنمية المستديمة ..د .عثمان محمد غنيم ود ماجدة ابوزنط الطبعة الثانية 2014 دار صفاء للنشر . المدن الذكية المستدامة ..أ د. نادية خليفة الزاوي وأ د.فاطمة نصر الاهدب بحث مقدم الى المؤتمر الهندسي في جامعة الزاوية  ليبيا . مجلة العلوم والتقنية العدد 111  السنة 28 المدن والمباني الذكية أ . عبدااله محمد عقيل المدن الذكية . أ.د. عثمان محمد غنيم ..دارالحامد للنشر والتوزيع. الاردن 2019 بيست طؤرِانكاريية طةورةكةي جيهان تا سالَي 2050 وةرطيَرشاني مةستي محةمةد و تارا عةبدوللا. دةزطاي ئايديا 2023 . 21 وانة بؤ سةدةي 21 . يوظال نوح هةراري . و, ئاري رةشيد دةزطاي رؤشنبيري جةمال عيرفان 2020 . Smart cities hand book :Juan Carlos Augusto Department of Computer Science Middlesex University London, Uk .2021

  رێبوار کەریم وەلی زۆر بە کورتی. ئیشی سەرۆک بافڵ ئەگەر کۆتاییشی نەهاتبێ، ئەوا بۆ ماوەیەک دەبێ پشوو بدات و لە واجیهەدا نەمێنێ. * پەیوەندییەکانی ئێران و پارتی بەرەو ئاساییبونەوە دەچن. ئێران پارتیی لە کەشکەلانی فەلەک هێنایەوە خوارێ و ئەوەش بێ هاوکاریی سەرۆک بافڵ مەیسەر نەدەبوو. * لێرە بەدواوە مانەوەی سەرۆک بافڵ مەترسیی نفوز و پەلاماری تورکیا بۆ زۆنی سەوز  زیاد دەکات و ئێرانیش نایەوێ تورکیا ئەو بەهانەیەی هەبێ. * قوباد تالەبانی کە لە بنەڕەتدا بۆ شوێنی مام جەلال ئامادە کراوە، دەکرێتە واجیهەی یەکێتی و مامی بچووک لە سکرتاریەتی مامەوە، بە دوو ئاراستەدا، هەم هەوڵ دەدا ببێ بە جێگرەوەیەکی متمانە پێکراو لای ئێران و هەمیش پەیوەندییەکان لەگەڵ تورکیا و پارتیدا نەک هەر ئاسایی بکاتەوە، بگرە بیگەیەنێتە ئاستی متمانەی موتەقابیل. *  ئەوانە هەمووی زانیارین. چاوەڕوان دەکرێ، لە داهاتوویەکی نزیکدا، لە تاران بخرێنە سەر مێزی دانوستان؛ چونکە نە ئێران پێویستیی بەو هەموو تەسعیدەیە و نە تورکیاش حەز دەکات ئەو جۆرە پەیوەندییەی لەگەڵ یەکێتیدا هەبێ. * قوباد تاڵەبانی کەسێکی متمانەپێکراوە لای تورک و رۆژئاواییەکان، تەنها دەمێنێتەوە ئەوەی کە ئێرانییەکانیش بگەنە ئەو قەناعەتەی کە توانای ئیدارەدانی یەکێتیی هەیە.

رێبوار کەریم وەلی زۆر بە کورتی. ئیشی سەرۆک بافڵ ئەگەر کۆتاییشی نەهاتبێ، ئەوا بۆ ماوەیەک دەبێ پشوو بدات و لە واجیهەدا نەمێنێ. * پەیوەندییەکانی ئێران و پارتی بەرەو ئاساییبونەوە دەچن. ئێران پارتیی لە کەشکەلانی فەلەک هێنایەوە خوارێ و ئەوەش بێ هاوکاریی سەرۆک بافڵ مەیسەر نەدەبوو. * لێرە بەدواوە مانەوەی سەرۆک بافڵ مەترسیی نفوز و پەلاماری تورکیا بۆ زۆنی سەوز زیاد دەکات و ئێرانیش نایەوێ تورکیا ئەو بەهانەیەی هەبێ. * قوباد تالەبانی کە لە بنەڕەتدا بۆ شوێنی مام جەلال ئامادە کراوە، دەکرێتە واجیهەی یەکێتی و مامی بچووک لە سکرتاریەتی مامەوە، بە دوو ئاراستەدا، هەم هەوڵ دەدا ببێ بە جێگرەوەیەکی متمانە پێکراو لای ئێران و هەمیش پەیوەندییەکان لەگەڵ تورکیا و پارتیدا نەک هەر ئاسایی بکاتەوە، بگرە بیگەیەنێتە ئاستی متمانەی موتەقابیل. * ئەوانە هەمووی زانیارین. چاوەڕوان دەکرێ، لە داهاتوویەکی نزیکدا، لە تاران بخرێنە سەر مێزی دانوستان؛ چونکە نە ئێران پێویستیی بەو هەموو تەسعیدەیە و نە تورکیاش حەز دەکات ئەو جۆرە پەیوەندییەی لەگەڵ یەکێتیدا هەبێ. * قوباد تاڵەبانی کەسێکی متمانەپێکراوە لای تورک و رۆژئاواییەکان، تەنها دەمێنێتەوە ئەوەی کە ئێرانییەکانیش بگەنە ئەو قەناعەتەی کە توانای ئیدارەدانی یەکێتیی هەیە.

د. یاسین تەها ڕۆژی 19ی ئەم مانگە (نیسانی 2024) موقتەدا سەدر لە یەپامێكدا كە بەناوی "خودای محەمەدو عەلی" دەستیپێكردووە، پشتئەستور بەوە ناوی ناوە "زۆرینەی نیشتمانی میانڕەو"، داوا دەكات بە یاسایەك، 18ی هەموو مانگێكی حاجیان (ذي الحجة)، بكرێتە پشووی فەرمی، ئەمەش هاوتای "ڕۆژی غەدیرە". موقتەدا سەدر لە داواكەیدا هانی باڵە سیاسییەكەی دەدات (ڕەوتی نیشتمانی شیعی) كە هەموو رێگایەكی ئاشتیانەوە یاسایی بگرنەبەر بۆ تێپەڕاندنی پشووی "غەدیر" لە پەرلەمان، بە دوای ئەوەشدا "موحسین مەندەلاوی" سەرۆكی ئێستای "ئەنجومەنی نوێنەران"، پرۆژە یاسایەكی لەوبارەیەوە لە پەرلەمانتارێكی نزیك لە سەدرییەكانەوە وەرگرت و خستییە ڕێكاری یاسایی، ئەمەش بووەتە هەوێنی مشتومڕێكی قووڵ لەنێو چالاكانی هەردوو پێكهاتەی شیعەو سوننە لە عێراق پاش ساڵانێك لە ئۆقرەیی و ئاشتەوایی كۆمەڵگایی. سەرچاوە متمانەدارەكانی هەردوو ئایینزای شیعەو سوننە لەوەدا كۆكن؛ پاش حەجی ماڵئاوایی (١٠ك/٦٣٢ز)، پەیامهێن لە ناوچەیەك كە پێی دەوترێت "غەدیری خوم"، وتاری داوە بۆ حاجیان و جەختی لەوەكردووەتەوە: ئەو مەولای هەركەس بێت ئەوە عەلیش بە هەمانشێوە (من كنت مولاه فعلي مولاه)، بەڵام لەبارەی ماناو ڕاڤەی ئەم فەرموودەیە ناكۆكی و ناجۆری و دژیەكی زۆریشیان هەیە. سەرچاوە و گێڕانەوە شیعییەكان ئەم پێشهاتەی "غەدیر"و فەرموودەكە بە بناغەو سەرچاوەی تیۆریای "ویلایەت" دادەنێن كە تێیدا "عەلی كوڕی ئەبو تالیب"ی ئامۆزاو زاواو كەسی نزیكی پێغەمبەر كرابێتە دەمڕاست و پێشەواو جێگرەوە لە پاش ئەو، بەڵام دواتر "غەدری لێكراوە". بەلای سوننەكانیشەوە فەرمووەدەكە جگە لە سەلماندنی خۆشەویستی "عەلی" هیچ ئاماژەیەكی لەوچەشنەی تێدا نییە شیعە دەیڵێن و جێنیشینی (خیلافەت) بەجێهیڵراوە بۆ شورا، ئەوەشی لە "سەقیفەی بەنی ساعیدە" ڕوویدا لە پاش ئۆغری پەیامهێن لە دانانی ئەبوبەكر بە جێنشین، هیچ خەوشوخاڵێكی تێدا نییەو ئەوە هەق و ڕاستییە شەرعییەكەشە. بەپێچەوانەی گێڕانەوە شیعییەكان لە بیروباوەڕی باوی سوننەدا "باشترین كەس لە پاش پەیامهێن ئەبوبەكر پاشان عومەرە"، بەڵام لە بەراورد لەنێوان "عوسمان و عەلی" دەرفەت و بوارێكی بچوكی تێدایە جێگۆڕكێیان پێ بكرێت ئەویش لە فەزڵ و چاكەدا نەك ڕیزبەندی خیلافەت، ئەمەش كۆڕای قوتابخانە سوننەكانی لەسەرەو بەلای ئەوانە هیچ كات "عەلی" لەپێشر نییە لە ئەبوبەكر (الصدیق)و عومەر (الفاروق)، ئەمەش خاڵی بەریەككەوتنە لەگەڵ "غەدیر". هەندێك لێكدانەوە هەنگاوەكەی سەدر دەخنە چوارچێوەی "مزایدة"كردن بەسەر ڕكابەرە شیعەكانی لەنێو چوارچێوەی هاوئاهەنگی لەسەر پابەندی بە سروت و پرسە شیعییەكان، هەندێكی تر دەیگێڕنەوە بۆ كاریگەریی دوورەپەرێزی و دابڕان و نەخوێندنەوەی لێكەوتەی پێداگرییەكە لەسەر بە پشووكردنی غەدیر، لەبەرامبەریشدا هیچ لە شیعە ڕكابەرەكانی تائێستا بە "بەڵێ" یان "نەخێر" لەسەر ئاستی فەرمی و ئاشكرا وەڵامیان نەداوەتەوە، بەڵام باوەڕێك هەیە تێپەڕاندنی یاسای "بەرەنگاربوونەوەی لەشفرۆشی و لادانە سێكسییەكان" لەلایەن چوارچێوەی شیعییەوە وەڵامی "مزایدة"ی سەدر بێت، ئەوەش هەیە ئەم یاسایەی تر لەبارەی لەشفرۆشی كۆدەنگی ئیسلامی و كۆمەڵگایی زیاتری لەسەرە. كێشەی بەجەژن و بە پشووكردنی "غەدیر" تەنیا لەوە نییە بۆنەیەكی جێگە مشتومڕو ناكۆكییە لەنێوان دوو پێكهاتە مەزهەبییە سەرەكییەكەی عێراق بەڵكو دوو ئاڵۆزی گەورەی تێدایە: - بە فەرمیكردنی شرۆڤەی شیعی بۆ "غەدیر" لەسەر ئاستی دەوڵەت، دژی چیرۆك و ڕیوایەتی سوننەكانە بۆ عەقیدەو مێژووی پاش سەردەمی پەیامهێن. - لێشاوێك فەتوای موعتەبەری سەرچاوە دێرین و نوێیەكانی شیعە بەردەستن لەسەر ئەوەی هەركەس بڕوای بە ویلایەتی عەلی نەبێت كە سەرچاوەكەی "غەدیر"ه‌، ئەوە لەبەرەی بێبڕوایانەو یان لانیكەم باوەڕەكەی مۆڵەقەو بەر سۆزو بەخشینی خودا ناكەوێت، بەم پێیەش ئەگەر سوننەكان بە "غەدیر" ڕازیبن بە جۆرێك لە جۆرەكان دەشێت وەها لێكبدرێتەوە كە دەچنە ژێرباری تەكفیركردنی خۆیان! لەم كێشمەكێشە كراوە ئاڵۆزەدا چارەسەرێكی سێیەم هەیە كە "غەدیر" لە پارێزگا شیعەكان بكرێتە ئاهەنگ و پشوو لە ڕێگای ئەنجومەن خۆجێییەكانەوە، بەبێ ئەوەی لەسەر ئاستی دەوڵەت بگشتێنرێت، بەڵام هەندێك لە شیعەكانی تر دەڵێن: چما ئێمە بۆ "نەورۆز"و سەری ساڵی زاینی و بۆنە ئیسلامییەكانی تر پشوومان قبوڵە بەڵام كە نۆرە هاتوەتە سەر بۆنەكەی ئێمە لە زۆر لاوە ڤیتۆ بەرزكراوەتەوە! مشتومڕی غەدیر كە ئێستا ناوەندی میدیایی و سیاسی عێراقی پێوە سەرقاڵە، یەكێكە لە دەرهاویشتەو قەیرانەكانی نەبوونی دیدگا بۆ بەرێوەبردنی وڵاتی فرەچەشن و فرەپێكهاتە، چونكە ئەگەر ئەمە تێپەڕێت چەندین بۆنەو ڕۆژی تری پڕ ئیشكال هەیە دەشێت ببنە هۆكاری پێكدادان و بەریەككەوتن لەنێوان پێكهاتە جیاوازەكان، ئەمەش پێویستی بە عەقڵ و سەلیقە و بەرنامەی جیاكردنەوەی سایدەكانە بەجۆرێك هەر پێكهاتەو بازنەیەكی كلتوری و ڕۆشنبیری لە عێراقدا مافی پابەندییان بە باوەڕو سروتی خۆیانەوە هەبێت لە فەزای تایبەتدا، بەبێ ئەوەی هەوڵبدەن بیگشتێنن بەسەر هەموویداو بیكەنە پشوویەكی فەرمی و گشتی بە تۆپزی.

د. عه‌بدولقادر ساڵح * کاتێک دادگایەکى دیاریکراو بڕیارێک لە دۆسیەیەک دەدات ئەوا لەگەڵ دەرکردنى بڕیارەکەى ولایەتى بەسەر بڕیارەکەدا نامێنێ و ناتوانێت گۆڕانکارى تیا بکات. * ئەگەرهاتوو هەڵەیەکى ماددى پەتى (خطأ مادی بحت) لە نوسین یان ژمیریارى رویدابوو، ئەوا دادگا دەتوانێت لەسەر بنەماى داواکارى هەردوو لایەنى داواکە یان لایەکیان، هەڵەکە راست بکاتەوە ئەویش بەو مەرجە لایەنەکانى داواکە بانگهێشت بکاتەوە بۆ گوێگرتن لە وتەکانیان لەوبارەیەوە دواتر بڕیارى راستکردنەوە بدات، ئەمەش بە رەچاوکردن رێکارەکانى هاتوو لە ماددەى (167)ی یاساى دادبینى شارستانى . * بەگوێرەى مادەى (45) لە پەیرەوى دادگاى باڵا فیدراڵى ژمارە (1)ى ساڵى 2022، دادگاکە دەتوانیت دەست هەڵبگرێت لە بنەمایەکى (مبدأ) پێشترى کە بریارى لێداوە لە یەکێک لە بڕیارەکانیدا، بەو مەرجە کاریگەرى نەکاتە سەر سەقامگیرى پێگە یاساییەکان و مافە بەدەستهاتووەكان. بەو مانایەى ئەم دەستلێهەڵگرتنە لە خودى ئەو بریارەدا نییە کە دەرچووە، بەڵکو لە بڕیارێکى دیکەدایە. * بڕیارەکانى دادگاى باڵاى فیدراڵى کۆتایى و پابەندکارن (بات و ملزم)و رێگەپێدراو نییە بەرێگەى راستکردنەوەى بریارى پێداچوونەوە (تصحیح القرار التمییزى) تانەیان لێ بدرێت. * دادگا بێ هەبوونی پاڵپشتی یاسایی ناتوانێت دەستبەرێت بۆ رێکارێک یا راستکردنەوەیەک لە بڕیارەکانی یان هەر کارێکی دیکە.

سه‌ردار عه‌زیز لەم دواییانەدا هەوڵێک هەبووە بۆ نزیککردنەوەی باشورو ڕۆژئاڤا. بەڵام هەوڵەکە شکستی هێنا، سەرباری هەوڵی ئەمریکاو فەرەنسا. بۆ من سەرباری ڕێگریی و هۆکاری ئێستایی، لە پشت بێ توانایی کوردەوە بۆ پێکەوەبون هۆکاری قوڵتر هەیە کە دەبێت قسە لە سەر بکەین. لە ساڵی ٢٠١٨ لێکۆڵەری ئەمریکی ئامی چاو، کتێبێکی نوسی بە ناوی Political Tribes: Group Instinct and the Fate of Nations خێڵی سیاسی: غەریزەی گروپی و چارەنوسی گەلان. تێزەکەی ئامی لە سەر ئەو بنەمایە بونیادنراوە کە گەلان، زیاتر خێڵەکین نەک نەتەوە. ئامانجی ئەو ئەوەیە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکی دان بە خێڵکەێتی سیاسیدا بنێت بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ ئەوانیتردا. ئەوەی دەتوانین لە کتێبەکەی ئامیەوە فێربین لە ڕوانگەی بتوانایی پێکەوەبوونی کوردی و کورد، زاڵی غەریزەی تیرەگەرێتی و نەبوونی ئاگایی نەتەوەیی. لێرەدا مەبەستم لە ئاگایی نەتەوەیی ئەو هاشوهوشە نیە کە لەوبارەوە لە ئارادایە. بەڵکو نەتەوەو خێڵ وەک دوو یەکەی بەرامبەر یەکتر دادەنێم، یەکەمیان، کە خێڵە، لەسەر بنەمای غەریزە بونیاد دەنرێت. ئەم گروپچێتییە غەریزەییە، لە کۆنترین خەسڵەتەکانی کۆمەڵگا مرۆییەکانە. لەبەرامبەر ئەمەدا نەتەوە هەیە، کە داهێنراوێکی مۆدێرنەیە لەسەر بنەمای دروستکردنی هاوبەشی دەستکرد، لەنێوان خەڵکانێکدا کە لەڕێگای دەزگاو ئاگایی و ناوەندەکانەوە، ئەو هاوبەشییە دەکەنە پرسێکی ڕۆژانەی ناوەکیی کراو، لەپێناو پرۆسەیەکی سیاسی گشتیدا. لە ناو کورددا، نەتەوە وەک چەمکێک هاتووە، بەڵام خزێنراوەتە ناو جوغزی خێڵەوە. دەکرێت لێرەدا چەمکی خێڵنەتەوەی بۆ دابنێین. خێڵنەتەوە ئەو خەڵکانەن کە چەمک و زاراوە نەتەوەییەکان بەکاردەبەن بە غەریزەو خواستی خێڵەکی. خێلە سیاسییە کوردییەکان کە بە هەڵە پێیان دەگوترێت پارتی سیاسی، وەک هەر خێڵێکی سیاسی تری ناو مێژوی درێژی مرۆڤایەتی لەسەر بنەمای دژایەتی و بوغز بۆ خێلەکەی تر کار دەکات. بوونی ئەم پاشخانەیە کە وەهایکردوە، بۆ نمونە، تورکیا زۆر بە ئاسانی ڕێگریی بکات لە نزیکبونەوەی باشورو ڕۆژئاڤا، بەڵام ئەمریکاو فەرەنسا شکست بخۆن لە هەوڵی نزیکبونەوەیان. بەو مانایە، چونکە لە هەناو هابیتۆسی کوردیدا، ئامادەیی هەیە بۆ پەرتی، دژبون، بوغز، هەر هەوڵێک بۆ پەرتکردن بە ئاسانی سەرکەوتوو دەبێت، بەڵام هەر هەوڵێک بۆ نزیکبونەوە و تێکەڵبون شکست دەهێنێت. خێڵنەتەوە، دۆخێکی ئاڵۆزە کە نە وەک خێڵی تەقیلیدی ماوەو نەبووە بە نەتەوە، بۆیە لە دۆخێکی دەبڵ سەقەتدا دەژی. چۆن پێکەوەبیت؟ تەنها بە ئەوە نابێت کە شیعر هەڵدەیت و ئاخ هەڵکێشیت و دروشم و دەربڕینی ئایدیالیانە بڵێیت. بەڵکو پرۆسەیەکی ئاڵۆزە پێویستی بە هەموو بنەما ماددی و مەعنەوی و ئاگایی و دەزگاییەکان هەیە بۆ لێکنزیکبونەوە. لە ڕاستیدا تێزی ئەوەی کە نەتەوە بونێکی خەیاڵکراوەو ئەم خەیاڵەش بەرهەمی تەکنەلۆجیای وەک چاپخانەو ڕۆژنامەیە، مانای ئەوەیە کە نەتەوەی پرسێکی تەکنەلۆجییە. بەو مانایە نە سروشتییە، نە هەمیشەییە، نە تایبەتە. لە هەمانکاتدا تەکنەلۆجیا بریتییە لە چۆنێتی بەکارهێنانی، چونکە تەکنەلۆجیا دەکرێت بەرهەمهێنی خێڵکەیی بێت جارێکی تر، وەک ئەمڕۆ لە سیاسەتی شوناسی چەپدا دەیبینین.

مەریوان وریا قانع   لەم ھەفتەیەدا دوو رووداومان بینی کە بە ھەموو جیاوازییەکانیانەوە لە یەک خاڵدا ھاوبەشن، خاڵی نەمانی شتێک بەناوی ”سەروەریی نیشتیمانیی“ یان ”نەتەوەیی“ەوە لە عێراق و ھەرێمدا. ماوەیک لەمەوپێش لە پەیوەندییدا بە ھێرشەکەی ئێرانەوە بۆسەر ھەولێر لە مانگی یەکی ئەمساڵدا،لە وتارێکم بەناوی ”کێن ئەوانەی باس لە سەروەری دەکەن؟“ نووسیی. لەو وتارەدا باسم لەوەکرد ماوی سێ دەیەیەک دەبێت شتێک لەم ناوچەیەدا بەناوی پرنسیپی ”سەروەریی نەتەوەیی“ یان ”نیشتیمانیی“ە.وە نەماوە. ئەودەم ئێران ھێرشیکردوە سەر ھەولێری پایتەختی ھەرێم. لەم ھەفتەیەشدا دوو ڕووداوی تر ڕوویاندا کە ڕاستی ئەم بۆچوونە لە ئاستێکی تردا، دەسەلمێنن. یەکەمیان رازاندنەوەی قەڵای ھەولێربوو بە ئاڵای تورکیا و نمایشکردنی سیمای قەڵاکە وەک بەشێک لە سەرزەیمن و خەیاڵی سیاسیی ھێزە ناسیۆنالیستیی و ئیسلامییەکانی، تورکیا. دووھەمیشیان ئەو ھێرشەیە کە ئەمڕۆکە کراوەتە سەر کێڵگەی کۆڕمۆر لە گەرمیان. یەکەمیان وڵاتەکەی بردە ناو خەیاڵە ئیمپراتۆرییەکەی تورکیای ئەردۆغانەوە و دووھەمیشیانە دەیبات ناو خەیاڵی ئیمپراتۆریەتانەی ئایەتوڵاکانی ئێرانەوە. لە سێ دەیەی ڕابردوودا شتێک لەم ناوچەیەدا بوونی نەماوە بکرێت ناوی دیاردە یان ڕووداوی ”ناوخۆیی“ لێبنێین، ناوخۆ بە بەردەوامیی بووە بە بەشێک لە ”دەرەخۆ“ و ناوەوەی زۆرێک لە وڵاتانی ناوچەکە بووە بە گۆڕەپانی ململانێی چەندان زلھێزی ناوچەیی و نێودەوڵەتیی ناکۆک و دژبەیەک. کەم ڕووداو ھەیە دەستی ئەم یان ئەو ھێزی ناوچەیی و جیھانیی تێدانەبێت و ناوچەکەش قاندراوە بە ھێزی پرۆکسی ئەو لایەنە جیاوازانە. لە ئێستادا لانیکەم تورکیا و ئێران و سعودیە و ئیمارات و قەتەر ھەڵگری خەون و تەماحی ئیمپراتۆریانەن و زۆرجاریش وەک ئیمپراتۆریەتە کۆنەکان مامەڵەی ناوچەکە دەکەن. ئەوەی لە ھەرێمە لاواز و بەشبەشبوو و پارچەپارچەبووەکەی ئێمەدا ڕووئەدات، دابەشبوونێکی تەواوە بەسەر لایەنە جیاوازەکانی ئەم ھێزە ناوچەییە پڕ تەماحی ئیمپراتۆریانەدا. ئەم دابەشبوونەش رەچەتەی تیاچوون و لەناوچونێکی یەکجارەکییە. ئەوەی لەم ناوچەیەدا ڕووئەدات گەڕانەوەیە بۆ ئەو فەوزا ناوەکیی و دەرەکیی و ناوچەیی و جیھانییەی کە دەمانباتەوە بۆ بەر لە سەدەی ھەژدەھەم و بۆ ڕۆژگاری بەر لە دروستبوون و وەگەڕخستن و کارکردن بە چەمکی سەرەوەیی نەتەوەیی و نیشتیمانیی. دەمانباتەوە بۆ ئەو دۆخەی کە فەیلەسوفی سیاسیی تۆماس ھۆبز بە جەنگی گشت بەرامبەر بە گشت ناویدەناێت. لە ئێستادا مەترسی ھەرەسەرەکیی لەسەر ژیانی ملیۆنەھا مۆرڤی ئەم ناوچەیە لەوەدایە ئەم میلەتانە لەپاڵ ئەم جۆرە لە حوکمرانیی خاوەن تەماحی ئیمپراتۆریانەی پڕچەک و تەکنۆلۆژیای وێرانکردندا دەژین. ئەم ھێزانە خاوەنی ئۆقیانوسێک لە تەکنۆلۆژیای کوشتن و وێرانکاریی ھەمەجۆرن، کە وایکردوە بتوانن بە ئاسانی بکوژن و وێرانبکەن. دۆخەکە لە ھەرێمی کوردستاندا بە ئاستێک گەیشتوە، ھیچ رووداێک لەناویدا ڕوونادات گەر بەناو خواست و خەون و تەماح و ویستیی ئیمپراتۆریانەی ئەم یان ئەو وڵاتی ئیقلیمیی یان جیھانیدا تێنەپەڕێت. دابەشبوون بەسەر ئەم ھێزە ناکۆکانەدا بە ئەندازەی پەلامارەکانی ئەنفال مەترسیدارە. ئەنفالێکیتر لە ژێر ناو و ناونیشانێکی دیکەدا.

رێبوار کەریم وەلی بەدەر لە هاوکێشە ئیقلیمییەکان کە رێگرن لەوەی عێراق لە رووی بەرهەمهێنانی غازەوە بگاتە ئاستی دابینکردنی پێویستیی ناوخۆیی و دواتر هەناردەکردنی بۆ بازاڕەکانی جیهان، کێڵگەی غازی کۆرمۆر وەک پاژنەی ئاشیلی هەر دوو حکومەتەکەی هەولێر و بەغدای لێهاتووە. * هەڵکەوتە جوگرافییەکەی کۆرمۆر لە ناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەکێتیدایە، پارتی و حکومەت دەسەڵاتێکی ئەوتۆیان بەسەر ناوچەکەوە نییە. بۆیە پارتی بە ملیۆنەها دۆلاری خەرج کرد تا لە رێگەی کڕینی کەسایەتی و عەشیرەتەکانی ناوچەکە و دروستکردنی هێزی چەکداری بۆیان، پەرە بە نفوزی سەربازی و جەماوەریی خۆی بدات. * بۆ بەغداش بەهەمان شێوەیە کە ناوچەکە بە تەواوەتی لە ژێر کۆنتڕۆڵی هێزە ئیتیحادییەکاندا نیە و میلیشیا چەکدارەکانی شیعە لە ناوچەی نێوان دەسەڵاتەکان جێگیرن و خۆسەرن. * هەڵگریسانی شەڕی ئۆکراین، جەنگ و ئەمنیەتی وزەی بردە قۆناغێکی نوێوە. بۆیە سەرنجی رۆژئاوا کەوتەسەر ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست کە هێشتا رووس و ئێرانییەکان نەیانتوانیوە کۆنتڕۆڵی بکەن. * ئەگەر ئێران دەستی هەبێ لەو هێرشانەدا، دەستتێداهەبوونی راستەوخۆ نییە. تەنانەت ئەنجامدانی ناڕاستەوخۆش لە رێگەی میلیشیا شیعەکانەوە، ناکرێت ئەگەر دەستێکی ناوخۆیی وەک یەکێتیی نیشتیمانی پاڵپشتی نەبێ. * لەگەڵ بڵاوبوونەوەی هەر هەواڵێک سەبارەت بە پەرەپێدان و بەرزکردنەوەی ئاستی بەرهەمی کێڵگەکە، ئێران تەنگاو دەبێ، حکومەتەکەی پارتی لووتبەرزتر و یەکێتیش سەرکزتر دەبێ. دەرچوون لەو حاڵەتەش رەوانەکردنی چەند درۆنێکە و، ئینجا دوبارەکردنەوەی ئەو قسەیەی کە “مەگەر بۆڕیی غاز بە سەرلاشەی مندا تێپەڕ بێت”. * ئاراستەی سیاسەتی ئێران و یەکێتی یەکە. بۆیەش دوای کوژرانی تەمومژاویی ئاکام عومەری فەرماندەی هێزی کۆماندۆ و هاوکات هێزی درۆنیی یەکێتی، بۆ ماوەیەکی زۆر هێرشە درۆنییەکان وەستان. پێدەچێ کوژرانی ئاکام تەسفییەیەک بووبێ یان رووداوێکی چاوەڕواننەکراو، بەڵام لە هەردوو حاڵەتدا دەرکەوت کە یەکێتی و سەرۆکی یەکێتی خاوەنی هێزی درۆنین و دیار نییە ئەو درۆنانە لە کوێ دابین دەکەن. * لە هەموو ئەو هێرشە درۆنیانەدا، یەکەم کەس کە بەیاننامە دەردەکات و سەرکۆنەی رووداوەکە دەکات، قوباد تاڵەبانیی جێگری سەرۆکی حکومەتە.!بەڵان بەیاننامەی سەرۆکوەزیرانی کاربەڕێکەر بەس ماوە ئەوەی تێدا بنوسرێ کە یەکێتی لەو هێرشە بەرپرسیارە.! * پوختەی کەلام ئەوەیە کە سەرۆکی یەکێتی بە هاوکاریی میلیشیاکان، کەرتی وزە و ژێرخانی ئابوریی کوردستانی بۆ تەسفیە حیساباتی سیاسیی خۆی لەگەڵ پارتیدا کردۆتە ئامانج. لەوە واوەتریش بۆ تەسفییە حیساباتی ناوخۆی یەکێتیش(لەگەڵ هەولێرییەکان) بەکاری دێنێت. هاوکات بەدوریش نازاندرێ کە پەیامێکی راستەوخۆ بێت لەلایەن سەرۆکی یەکێتییەوە بۆ ئیماراتییەکان کە لەماوەی رابردوودا دەستیان بەسەر پارەکانی کۆمپانیایەکی نزیک لە سەرۆکی یەکێتیدا گرتووە کە نزیکەی 350 ملیۆن دۆلارە.

د. سەردار عەزیز چەند هەفتەی ڕابوردوو سودانی سەرۆک وەزیرانی عێراق نزیکەی پەنجا ڕێکەوتنی لە گەڵ تورکیا و ئەمریکادا واژۆکرد. ئەم هەموو ڕێکەوتن و لێکگەیشتنانە ئینتیباعێکی وەهایان دروستکردبوو کە عێراق بەرەو دۆخێکی تر دەچێت و بەڕوی گەشە و بازاڕ و کۆمپانیا بیانیەکاندا دەکرێتەوە. یەکێک لەو بوارانەی کە لە واشنتۆن قسەی لە سەر کرابوو غاز بوو. ئەمریکاییەکان بە سودانیان گوتبو کە ڕەنگە ڕێگەپێدانەکەی کڕینی غازی ئێرانی نوێ نەکەنەوە. ماوە ماوە ئەمریکا ڕێگە بە حکومەتی عێراقی دەدات کە سەرباری ئابلۆقە لە سەر ئێران غازی ئێرانی بکڕێت بۆ بەرهەمهێنانی کارەبا لە وڵاتدا. ئەمریکاییەکان فشار دەکەن کە ئەمە کۆتایی بێت، بەڵام عێراق هەمیشە دەڵێت ئێمە پێویستمان بە چەندین ساڵە بۆ کۆتایی هێنان بەو غازە. خودی ئابلۆقەکە غازەکەی لە سەرچاوەیەکی وزەوە کردوە بە یەکەیەکی جیوپۆلەتیکی نێوان ئێران و ئەمریکا. ئەم پاشخانە چیمان پێدەڵێت؟ ئەگەر بەراوردێک بکەین لە نێوان ئەو جێگایەی کە لێدراوە لە کێڵگەکە، لە گەڵ لێدانی جاری پێشوو کە ساڵی ڕابوردوو ڕویدا، سەرە داوێکی گرنگمان بۆ دەردەکەوێت. هێرشە درۆنییەکە بۆ هەمان  ئەو بەشە نوێیەی کۆمپانیاکەیە کە دەخوازرێت دروست بکرێت، بەم پێیە، پەیامەکە ئەوەیە کە دانا گاز نابێت ئاستی وەربەرهێنانی زیاد بکات. نابێت عێراق ببێت بە خاوەن غازی زیاتر. ئەمریکا ناتوانێت وەیڤەرەکەی نوى نەکاتەوە، بە تایبەتی لە کاتی هاویندا کە کارەبا بۆ سپلیت زۆر پێویستە. نەمانی کارەبا لە تەموزدا سودانی دەکاتە قەرەبروت. لە ڕۆژانی ڕابوردودا کارم لە سەر هاتنەکەی ئەردۆگان دەکرد. ئەوەی نوێ بوو، بێدەنگی ئێران بوو. بەڵام ئێستا گەر کەسێک ژیربێت ئاماژەیەکی بەسە.

د. ئارام ره‌فعه‌ت لە رێگەی ئەم پەیامەوە دەمەوێت ئەوەتان بیر بخەمەوە کە، رەجەب تەیب ئەردۆغان رۆڵی سەرەکی هەبوو لە لەباربردنی ریفراندۆمی ٢٥ی ئەیلولی ٢٠١٧و لەدەستدانی نیوەی خاکی کوردستان و راگرتنی هەناردەی نەوت و بەشێکی زۆری دەسکەوتە ئابوری و سیاسی و سەروەرییەکانی هەرێم. فەرموون ئەوە مێژوو: * ١٥ی ئەیلولی ٢٠١٧ ئەردۆغان پەیامێکی هەڕەشەئامێزی بۆ بارزانی ناردو داوای پاشگەزبوونەوەی ریفراندۆمی لێکرد. داوای کرد ئەنجوومەنی ئاسایشی تورکەکان لە ٢٢ی ئەیلول لەمەڕ ئەو پرسە کۆبێتەوە. * ٢٢ی ئەیلولی ٢٠١٧ ئەردۆغان سەرۆکایەتی ئەنجومەنی ئاسایشی وڵاتەکەی کرد.ئەردۆغان رایگەیاند: - ریفراندۆم هەنگاوێکی ناشەرعییە - مەترسییە بۆ سەر ئاسایشی نیشتیمانی تورکەکان - ئەمە دوا ئینزارە بۆ بارزانی - هەڕەشەی بەکارهێنانی هەموو رێوشوێنێکی دیبلۆماسی و ئابوری و سەربازی کرد ئەگەر ریفراندۆم ئەنجام بدرێت. * ٢٥ی ئەیلولی ٢٠١٧ (رۆژی ریفراندۆم) - ئەردۆغان هێزێکی سەربازی عێراقییەکانی هێنایە باکوری کوردستان، بۆ لێدان لەپشتەوە لە هەرێم. - هەر ئەو هێزەی عێراقییەکان لەگەڵ سوپای تورکەکاندا مانۆرێکی هاوبەشییان لەسەر سنور کرد. - عەلی یڵدریمی سەرۆک وەزیران هەڕەشەی گرتنەبەری رێکارە سەربازی و دیبلۆماسی و ئابوری و سیاسی دژی هەرێم کرد. * ٢٦ی ئەیلولی ٢٠١٧ لەم رۆژەداو بەر لە بەغدا و تاران، ئەردۆغان: - ریفراندۆمی بە خیانەت و مەسعود بارزانی بە خیانەتکار وەسف کرد. - هەڕەشەی بەکارهێنانی هێزی سەربازی کرد. - هەڕەشەی راگرتنی هەناردەی نەوتی کرد - هەڕەشەی گەمارۆی ئابوری و کوشتن لە برسان لە خەڵکی هەرێم کرد. جگە لەوە: - بەهاندانی ئەردۆغان، حەیدەر عەبادی داوای تەسلیمکردنی فڕۆکەخانەکانی هەرێمی کرد. - عەبادی هەڕەشەی کرد ئەگەر فڕۆکەخانەکان تەسلیم نەکەن گەمارۆی ئاسمانی دەخەنە سەر هەرێم. * ٢٧ی ئەیلولی ٢٠١٧ - ئەردۆغان هەڕەشەی لە ئیسرائیل کرد کە پەیوەندییەکانی لەگەڵدا دەپچڕێنێت ئەگەر پشتیوانی ریفراندۆم بکات. - هەڕەشەی راگرتنی هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کرد. * ٢٨ی ئەیلولی ٢٠١٧ - ئەردۆغان بۆ دژایەتی ریفراندۆم دیداری لەگەڵ پۆتیندا کردو لە کۆشکەکەی خۆی پێشوازی لێکرد. - هەڕەشەی گرتنەوەی بۆری نەوتی هەرێمی کرد. - تەوهینی بە بارزانی کردو پێی گوت تۆ سەرۆکی عەشیرەتی نەک سەرۆکی دەوڵەت. * ٣٠ی ئەیلول - ئەردۆغان هەڕەشەی راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێمی کرد. - هەڕەشەی مردن لە برسانی لە هەرێم کرد. - هێزەکانی داگیرکەری عێراقی هێنایە سەر سنوری باشور لە ناو خاکی تورکیاوە. - مانۆڕی سەربازی هاوبەشی لەگەڵ سوپای داگیرکەری عێراقیدا کرد. - بەهاندانی تورکەکان، وەزیری بەرگری عێراقییەکان گوتی بڕیارمان داوە سنورەکانی هەرێم کۆنترۆڵ بکەین. * ١ی ئۆکتۆبەری ٢٠١٧ لەمەڕ ریفراندۆم ئەردۆگان کۆبوونەوەی بە پەرلەمانتارەکانی کردو پێی راگەیاندن: - هەوڵی دروستکردنی بەرەیەک دژی ریفراندۆم دەدات. - بۆ ئەو مەبەستە ٤ی ئۆکتۆبەر دەچێتە تاران. * ٢ی ئۆکتۆبەری ٢٠١٧ - ئەردۆغان وەزیری بەرگرییەکەی، خولوسی ئاکار، دەنێرێتە ئێران و بۆ ئۆپەراسیۆنی سەربازی هاوبەش دژی هەرێم. - وەک ئاماژەیه‌ک بۆ سوربوونی ئەردۆغان لەسەر لێدانی ریفراندۆم و هەرێم، خولوسی یەکەم وەزیری بەرگری تورکیایە کە دوای روخانی شا سەردانی ئێران بکات. * ٣ی ئۆکتۆبەری ٢٠١٧ - وەزیری دەرەوەی تورکەکان داوای لە عێراق کرد بەهاوکاری تورکەکان سەرجەم سنورەکانی هەرێم کۆنترۆڵ بکەن. - ئەردۆغان هەڕەشەی کرد کە گەمارۆی زیاترو توندتر دەخەنە سەر هەرێم. * ٤ی ئۆکتۆبەر ٢٠١٧ بۆ دروستکردنی بەرەیەک دژی ریفراندۆم ئەردۆغان سەردانی ئێرانی کرد: - چاوی بە رۆحانی و خامنەئی کەوت. - ئەردۆغان داوای کاری هاوبەشی دژی ریفراندۆم لە ئێرانییەکان کرد. - ئەردۆغان داوای مانۆڕی سەربازی و گەمارۆی ئابوری هاوبەشی دژی هەرێم لە ئێرانییەکان کرد. - ئەردۆغان پێشنیاری پلانی هاوبەشی لەگەڵ عێراقییەکان و ئێرانییەکان بۆ راگردتنی هەناردەکردنی نەوتی هەرێم کرد. - لە کۆنگرە رۆژنامەوانییەکانی ئەردۆغان و ئێرانییەکاندا: - رۆحانی نەرمی نواندو رایگەیاند دژی ریفراندۆمین بەڵام کوردەکان ئازار نادەین. - خامنەئی هەمان هەڵوێستی دوژمنکارانەی ئەردۆغانی هەبوو. * ٥ی ئۆکتۆبەر ٢٠١٧ - ئەردۆغان گوتی تەنها رێگەیەک لەبەردەمماندا بێت رێگرییە لەو کارە، واتە ریفراندۆم، ئەگینا سەر دەگرێت. * ٧ی ئۆکتۆبەر ٢٠١٧ - ئەردۆغان دژی ریفراندۆم پەیوەندی بە ماکرۆن سەرۆکی فەرەنسا دەکات. * ١١ی ئۆکتۆبەری ٢٠١٧ - باخچەلی هاوپەیمانی ئەردۆغان رایگەیان ٥٠٠٠ گورگە بۆرە ئامادەن بچنە کەرکوک. - هەواڵەکان رایانگەیاند کە تورکەکان هەزاران پارچە چەکییان بۆ تورکمانەکانی کەرکوک ناردووە. * ١٦ی ئۆکتۆبەر - تورکیا رایگەیاند کە هاوکاری عێراق بووە لە ئۆپەراسیۆنی گرتنەوەی کەرکوکدا. * ١٨ی ئۆکتۆبەری ٢٠١٧، - ئەردۆغان هەڕەشەی لە عێراق کرد ئەگەر هاوکاری هەرێم بن، سنوری نێوان هەرێم و تورکیا دادەخەن. - ئەردۆغان رایگەیاند کە چاوشئۆغلۆ دەنێرێتە بەغدا تا عەبادی بانگهێشت بکات بۆ بەغدا بۆ دانانی رێوشوێنی داهاتوو دژی هەرێم. * ١٩ی ئۆکتۆبەری ٢٠١٧ - ئەردۆغان هەڕەشەی لە بارزانی کرد کە: - لەبەردەم مێژوودا بەرپرسی. - هیچ مافێکت بە کەرکوکەوە نییە. - چیتر مامەڵە لەگەڵ هەرێمدا ناکەم و راستەوخۆ مامەڵە لەگەڵ بەغدا دەکەم. هەڕەشەی داخستنی سنوری کرد. * ٢٥ی ئۆکتۆبەری ٢٠١٧ ئەردۆغان عەبادی سەرۆک وەزیرانی شیعەکانی بانگهێشتی ئەنقەرە کرد. لەم دیدارەدا: ئەردۆغان دژایەتی خۆی بۆ سەربەخۆیی باشور دووپاتکردەوە. بەرنامەی کاری داهاتوویان بۆ ئیحتیواکردنی زیاتری هەرێم داڕشت. * بەکورتی ئەوەی بەسەر هەرێم هات ئەنجامی ئەم کەمپینە فراوانەی ئەردۆغان بوو دژی ریفراندۆم و هەرێم، لەوانەش: - هەڵپەساردن و ئیلغاکردنی ریفراندۆم و ئەنجامەکانی. - لەدەست دانی نیوەی خاکی کوردستان. - راگرتنی هەناردەکردنی نەوتی هەرێم. - رادەستکردنەوەی زۆرێک لەدەسەڵاتەکان بە بەغدا. - لاوازکردنی هەرێم و پێگە ئابوری و سیاسییەکەی بەهۆی بڕینی موچەوە. * رایەدارانی پارتی لەکاتێکدا لەم سەردانەیدا بۆ بەغدا، ئەردۆغان دەیان رێککەوتتنامەو چەندین پرۆتۆکۆڵی لەگەڵ بەغدادا واژۆ کرد، هیچ رێککەوتتنامەو پرۆتۆکۆڵیکی لەگەڵ هەرێمدا واژۆ نەکردووە. ئەمەش رەنگدانەوەی بڕیارەی لە ١٩ی ئۆکتۆبەری ٢٠١٧ی ئەردۆغانە کە لەسەرەوە ئاماژەم پێدا. لەبری رێککەوتن و پرۆتۆکۆڵ، ئاماژەکان بۆ ئەوەن کە ئەردۆغان لە سەردانی هەولێریدا فشاری خستبێتە سەر ئێوە بۆ ملدان بە رێککەوتتنامە ئەمنی و ئابورییەکانی ئەنقەرەو بەغداو هاریکاریکاریکردنی لە هێرشی چاوەڕوانکراوی بۆ سەر باشوری کوردستان و پلانەکانی بەرامبەر شەنگال. بەشێکی زۆری رێککەوتننامەی ٢٢ی نیسانی نێوان ئەنقەرەو بەغدا لە درێژماوەدا دژی ئاسایشی نەتەوەیی کوردن. لەوانەش ئەوەی کە ناونراوە هێڵی گەشە، کە دوو ئامانجی مەترسیداری لە پشتەوەیە: یەکەمیان، خنکاندنی هەرێم لەرێگای دروستکردنی ئالتەرناتیڤێک بۆ دەروازەی برایم خەلیل و دووەمیش کە زۆر مەترسیدارترە، دابڕینی رۆژاڤاو باشورە. بەو ئومێدەی کە بۆ ملدان و نەدان بە خواستی تورکەکان لەو پلانە جەهەننەمییەی بۆ دوارۆژی باشوری هەیە، ئەو جەردەی لە مەڕ هەڵوێستەکانی ئەردۆغان بەرامبەر ریفراندۆم لەسەرەوە ئاماژەم پێداوە بخەنە بەرچاو. جەردەیەک تەنها بەشێکە لە خەرواری هەڵوێستی تورکەکان لەمەڕ ریفراندۆم و لەدەستدانی نیوەی خاکی کوردستان و وەستاندنی هەناردەی نەوت و زۆرێک لە دەسەڵاتەکانی تری هەرێم.

  رێبوار کەریم وەلی تا ئەم دەققەیە، رێکارە قانونییەکان بە ئاراستەی ئەنجامدانی هەڵبژاردنەکانە لە وادەی دیاریکراوی خۆی لە 10ی حوزەیران. لەسەر ئاستی ناوخۆیی، ئیقلیمی و نێودەوڵەتی کۆمەڵێک هەوڵ هەیە بە ئاراستەی دواخستنی هەڵبژاردن بۆ بەشداریکردنی پارتی. * دانوستانەکان بەو ئاراستەیەدان کە پارتی بە بەدەستهێنانی کات، لەسەر چەند ئاستێک بێتە پێشەوە. گرنگترینیان ئەمانەن: 1- ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکان لەگەڵ کوڕانی تاڵەبانی. 2-رێککەوتن لەگەڵ کوڕانی تاڵەبانی بۆ یەکلاکردنەوەی پۆستی پارێزگاری کەرکوک. 3-دەستبەرداربوون لە یەکێک لە پۆستەکانی سەرۆکی حکومەت یان سەرۆکی هەرێم بۆ کوڕانی تاڵەبانی. 4-درێژکردنەوەی تەمەنی کۆمیسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەکانی بەغدا بۆ دوای وادەی درێژکراوەی هەڵبژاردنەکانی کوردستان. * پارتی تا راددەیەکی زۆر نەرمیی نواندووە. چاوەڕێ دەکرێ هەفتەی داهاتو، سەرۆکی هەرێمی کوردستانیش، سەردانی تاران بکات و لەوێ گرێکوێرەی هەڵبژاردنی داهاتووی کوردستان بکرێتەوە.  هەنگاوی دواتریش کۆبوونەوەی بەرفراوانی هێز و لایەنە سیاسییەکانی کوردستان دەبێ بۆ بڕیاردان لە دواخستنی هەڵبژاردنەکان.

سه‌ردار عه‌زیز دوێنێ شەو ساتەوەختێکی ناوازە بوو لە ناوچەکە. لە سی ساڵی ڕابردوودا ئێران هەوڵیداوە ڕاستەوخۆ نەبێت بەشێک لە جەنگەکان، بەڵام ناچارکرا، بە بەشداریی. ئێرانییەکان یەکێک لە هۆکارەکانی دواکەوتنی ئامانجەکانیان ئەوەبوو کە چۆن زەمینەی تۆڵەتەکی سنوردار بدۆزنەوەو کۆتایی بە دڵەڕاوکێ ستراتیژییەکەیان بهێنن. ئێران خێرا پاش هێرشەکان ئەوەیان ڕاگەیاند کە کۆتایی هات. لە هەمانکاتدا ئەمریکا دەخوازێت کە کۆتایی پێ بهێنرێت، بەوەی کە بایدن داوای لە نەتانیاهۆ کردوە کە وەڵام نەداوە. لە بەر بنەمای ئەم پێودانگە. دەکرێ هەڵوێست و دۆخی هەر سێ ئەکتەرە سەرەکییەکەو ئەکتەرە ناوەنجییەکان هەڵبسەنگێنین. سێ ئەکتەرە سەرەکییەکان بریتین لە ئێران و ئیسرائیل و ئەمریکا. ئیسرائیل ئامانجی نەتانیاهو ئەوەبوو کە ئێران بهێنێتە ناو جەنگەکەوە. هەروەها ئەمریکاش بکات بە بەشێک لە شەڕەکە. ئیسرائیل وەک مناڵێکی نازکێشراوی، بێزاری ئەمریکییە. ئەمریکا ناتوانێت پشتیوانی ئیسرائیل نەکات، بەڵام حەز ناکات ئیسرائیل دۆخەکە زیاتر ئاڵۆز بکات. ئامانجێکی تری ئیسرائیل ئەوەبوو کە وڵاتانی ناوچەکە لە جەنگەکە بەرامبەر ئێران تێوەبگلێنێت. دوێنێ شەو ئوردن شەوێکی پڕ لە ترسی بەڕێوەبرد. وڵاتانی کەنداو بە چاوی خۆیان بینیان کە توانای ئێران چەندەو ئەگەر هەمان تەکنەلۆجیای ئیسرائیلیان نەبێت، ئەوا لە ڕەحمەتی ئێراندا دەبن. ئیسرائیل ناتوانێت وەڵام نەداتەوە، چونکە ئەوان وەها بیر دەکەنەوە، وەڵام نەدانەوە وەک لاوازی دەبینرێت، لاوازیش سەر دەبڕدرێت نەک ڕێزی دەگیرێت. دۆخی کوردستان لە عێراق بەڵگەیەکی ڕونی ئەم بیرکردنەوەیە. ئیسرائیل وەڵام دەداتەوە. چاوەڕوانکراو بوو هەندێک ڕۆکێت بگاتە ناو خاکی ئیسرائیل بۆ دروستکردنی بەڵگە بۆ هێرشکردنە سەر ئێران، بەڵام زۆرینەی نەگەشتە سەر ئیسرائیل. ئێران ئێران ناچاربوو. ئێستا بەهیوایە، دۆخەکە بگەڕێتەوە سەر دۆخی جارانی. لە هەمانکاتدا ئێران ئەوەی بۆ دەرکەوت کە سەرباری زۆری چەک و تەقەمەنی هێشتا لاوازە بەرامبەر تەکنەلۆجیای ئیسرائیل و ڕۆژئاوا. ئەمە لە هەمانکاتدا کێشەیە بۆ حیزبوڵا، کە سەرباری چەک و تەقەمەنی توانای زیان گەیاندنی بە ئیسرائیل سنوردارە. ئێران بە ئاستێکی زۆر زیاتر لەوەی چاوەڕوان دەکرا وەڵامی دایەوە، هەرچەندە ئەم هەوڵانە شکستی هێنا، بەڵام کۆمەڵێک شتی دەرخست، هەبونی خەزێنەی زۆری درۆن و ڕۆکێت. ئێران ئێستا چاوەڕێی ئیسرائیلە. هەرچەندە ئەوەی بە ئەمریکاییەکان گەیاندوە کە کۆتایی بە هێرشەکەی هێناوە. ئێران بۆ دەرکەوت سەرباری ئەوەی لە غەزە دەگوزرێت، ئیسرائیل تەنها نیە، نەک ڕۆژئاوا بەڵکو وڵاتانی عەرەبیش لە گەڵدایە. ئەمریکا دوو ئەمریکا هەیە. یەکەم، ئیدارەی بایدن کە سیاسەتی کورت خایەنی هەیە. بەڵام ئەمریکا وەک وڵات خاوەن ستراتیژی درێژخایەنی خۆیەتی. بایدن دەخوازێت لەوە زیاتر گەورە نەبێت، هەر زوو کۆتایی پێ بهێنرێت. ئەمریکای دەوڵەت دەخوازێت ئێران لاوازبێت بەڵام نەکەوێت، چونکە زیاتر پشێویی دروست دەکات. بەڵام ڕێگری لە کەوتنی ناکات. دەرئەنجامەکان ئێران و ئیسرائیل ڕاستەوخۆ ڕوبەڕووبوونەوە. غەزە جۆرێک دادەپۆشرێت. نەدەبوو بۆ ئیسرائیل پاش غەزە ئێران بە بێ لێدان بەجێبهێڵێت. ئیسرائیل هاتەوەوە ناو هاوپەیمانی ناوچەکەو نێودەوڵەتی لە ڕێگای ناچارکردن و هێزەوە. ئیسرائیل وەڵامی دەبێت و ڕەنگە ئەم دۆخە بەکاربهێنێت بۆ هێرشکردنە سەر بنکە ئەتۆمییەکان.