بارام سوبحی له‌ماوه‌ی زیاتر له‌ چوار ساڵی ته‌مه‌نی كابینه‌ی نۆیه‌می حكومه‌تی هه‌رێمدا، وه‌زاره‌تی كاروباری شه‌هیدان و ئه‌نفالكراوان، له‌ چه‌ند وێستگه‌یه‌كدا كه‌مته‌رخه‌می گه‌وره‌ی به‌رامبه‌ر به‌ پرسی ئه‌نفال نواندوه‌، لێره‌دا هه‌ندێكیان وه‌كو نموونه‌ باس ده‌كه‌ین: 1. له‌ هاوینی (2019)دا ده‌ست به‌ هه‌ڵدانه‌وه‌ی گۆڕێكی به‌كۆمه‌ڵ له‌ سه‌ماوه‌ كرا كه‌ روفاتی (171) ئه‌نفالكراوی تێدابوو، دوای ته‌واوبوونی هه‌ڵدانه‌وه‌ی گۆڕه‌كه‌، له‌ مانگی شوباتی (2020)ه‌وه‌ ئه‌و روفاتانه‌ له‌ دادپزیشكی به‌غدان و تائێستا نه‌هێنراونه‌ته‌وه‌ بۆ هه‌رێم. ئه‌وه‌ له‌كاتێكدا له‌دوای روخانی رژێمی به‌عسه‌وه‌ تائێستا روفاتی ته‌نها (1669) ئه‌نفالكراو هێنراوه‌ته‌وه‌ بۆ كوردستان (838 روفات بۆ چه‌مچه‌ماڵ، 392 روفات بۆ گۆڕستانی دێ‌ بنه‌ له‌ رزگاری، 358 روفات بۆ دوكان، 81 روفات بۆ تۆپزاوا)، واته‌ روفاتی كه‌متر له‌ (1%) قوربانیانی ئه‌نفال هێنراوه‌ته‌وه‌. له‌كاتێكدا زیاتر له‌ (300) گۆڕی به‌كۆمه‌ڵ له‌ عێراقدا دۆزراونه‌ته‌وه‌. 2. له‌ مانگی ئه‌یلولی (2020) به‌ فڕۆكه‌یه‌كی تایبه‌ت له‌ ئه‌مه‌ریكاوه‌ شه‌ش ملیۆن به‌ڵگه‌نامه‌ی به‌عس كه‌ پێكهاتبوو له‌ (11) ملیۆن لاپه‌ڕه‌ كه‌ له‌ (6420) سندوقدا پۆلێنكرابوو، راده‌ستی حكومه‌تی عێراق كرایه‌وه‌. ئه‌و به‌ڵگانه‌ كۆی تۆماره‌كانی به‌عسه‌ له‌ماوه‌ی ساڵانی (1968 - 2003). ئه‌و به‌ڵگانه‌ له‌ ده‌می روخانی رژێمی به‌عسدا، له‌لایه‌ن ده‌زگای یاده‌وه‌ری عێراق كه‌ نوسه‌رو لێكۆڵه‌ر كه‌نعان مه‌كیه‌ به‌ڕێوه‌ی ده‌بات، ده‌ستی به‌سه‌ردا گیرا. له‌ ساڵی (2007) دوای تێكچونی ره‌وشی ئه‌منی به‌غداو به‌مه‌به‌ستی پاراستنی، ره‌وانه‌ی زانكۆی (ستانفۆرد) له‌ ویلایه‌تی كالیفۆرنیا كرا. تائێستا حكومه‌تی هه‌رێم یان وه‌زاره‌تی شه‌هیدان به‌ فه‌رمی داوای وه‌رگرتنی كۆپیه‌ك له‌و به‌ڵگه‌نامانه‌یان نه‌كردوه‌ كه‌ بێگومان زانیاری به‌نرخیان تێدایه‌، به‌نده‌ تائێستا سێ‌ كتێبم بینیوه‌ له‌باره‌ی ئه‌و به‌ڵگانه‌وه‌ كه‌ له‌ زمانی ئینگلیزییه‌وه‌ ته‌رجه‌مه‌ی عه‌ره‌بی كراون. 3. پارله‌مانی فه‌ره‌نسا له‌ (27/11/2021) ره‌تیكرده‌وه‌ تاوانی ئه‌نفال به‌ جینۆساید بناسێنێت. كه‌چی وه‌زاره‌تی شه‌هیدان به‌ نوسراوی ژماره‌ (197 له‌ 7/11/2022) داوای له‌ ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران كردوه‌ ره‌زامه‌ندی ده‌رببڕێت له‌سه‌ر خه‌رجكردنی بڕی (378.600) یۆرۆ به‌ چوار قۆناغ بۆ گرێبه‌ستی نێوان وه‌زاره‌ت و ده‌زگای دانپێدانانی كۆمه‌ڵكوژی كوردو ده‌زگای (KG lobby Center) به‌مه‌به‌ستی كاركردن بۆ دانپێدانانی كۆمه‌ڵكوژی كورد له‌سه‌ر ئاستی نێوده‌وڵه‌تی، به‌ڵام له‌وكاته‌وه‌ تائێستا هیچ كارو چالاكییه‌كی وه‌زاره‌تی شه‌هیدان و ئه‌و دوو ده‌زگایه‌ تایبه‌ت به‌ پرسی ناساندنی جینۆسایدی كورد له‌سه‌ر ئاستی نێوده‌وڵه‌تی بڵاونه‌كراوه‌ته‌وه‌. جگه‌له‌وه‌ی ئه‌و دوو ده‌زگایه‌ نه‌ ماڵپه‌ڕێكی فه‌رمییان هه‌یه‌ نه‌ په‌یجێك له‌ فه‌یسبووك! 4. وه‌زاره‌تی شه‌هیدان به‌ نوسراوی ژماره‌ (91 له‌ 16/6/2022)و وه‌زیری هه‌رێم بۆ كاروباری پارله‌مان به‌ نوسراوی ژماره‌ (10297 له‌ 18/7/2022)، ره‌تیانكرده‌وه‌ چه‌مچه‌ماڵ به‌ پایته‌ختی شه‌هیدان و ئه‌نفالكراوان بناسێنن، له‌كاتێكدا سنوری چه‌مچه‌ماڵ به‌ هه‌ر سێ‌ قۆناغی (2 و 3 و 4)ی ئه‌نفال كه‌وتوه‌، ته‌نها سه‌د گوندی سنوره‌كه‌ پێنج هه‌زار ئه‌نفالكراویان هه‌یه‌. هه‌ر له‌م سنوره‌ (3200) وارسی شه‌هید هه‌یه‌. 5. له‌ هه‌رێمی كوردستان ده‌ كه‌س هه‌ن رزگاربووی گۆڕه‌ به‌كۆمه‌ڵه‌كانن، له‌بری دابینكردنی ژیانێكی شایسته‌ بۆیان و به‌گه‌ڕخستنیان له‌ ناوه‌نده‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌كاندا بۆ ناساندنی پرسی ئه‌نفال، كه‌چی سه‌رۆكایه‌تی دیوانی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران به‌ نوسراوی ژماره‌ (11957 له‌ 30/9/2021) كه‌ ئاڕاسته‌ی وه‌زاره‌تی كارو كاروباری كۆمه‌ڵایه‌تی كردوه‌، ره‌زامه‌ندی داوه‌ له‌سه‌ر خه‌رجكردنی مینحه‌یه‌كی تایبه‌ت به‌ بڕی یه‌ك ملیۆن و دوو سه‌د هه‌زار دینار به‌ دوو مانگ جارێك بۆیان خه‌رج بكرێت! ئه‌مه‌ سه‌ربرده‌یه‌كی پوختی كارو چالاكییه‌كانی كابینه‌ی نۆیه‌می حكومه‌تی هه‌رێمه‌ به‌ سه‌رۆكایه‌تی دیوان و وه‌زاره‌ته‌كانی شه‌هیدان و كاروباری پارله‌مان و كاروباری كۆمه‌ڵایه‌تییه‌وه‌ له‌باره‌ی پرسی ئه‌نفاله‌وه‌.

عەلی مەحمود محەمەد ئۆپەراسیۆنی ئەنفال بە بەشداری سوپای عێراق‌و هێزە تایبەتەكان‌و ئەمن‌و ئیستخبارات‌و... بە هاوكاری زیاتر لە 366 فەوجی جاش‌و دەیان مەفرەزە خاسەی جاشی كورد ئەنجامدران. هاشم سوڵتان لەوتەیەكی بەرگریدا لە پرۆسەی دادگایی ئەنفالدا ژمارەی جاشەكانی بە 250000 كەس دیاریكردووە. لەسەرجەم ئۆپەراسیۆنەكاندا دیدەرەكان شایەدی ئەوە دەدەن، جاشەكان لەهەموو ئۆپەراسیۆنەكان پێش سوپا كەوتوون، زۆرینەی خەڵكەكە بە چاوساغی‌و درۆی ئەوان دەستگیركراون، بەپێی بەڵگەنامەكان هیچ فەوج‌و مەفرەزەی تایبەتی جاش نییە، بەشداری چەند پرۆسەیەكی ئەنفالیان نەكردبێت، لەماوەی ئەنفالدا بەشدار نەبوبێت، یاخود هاوكات لەگەڵ بەشداری لەوكات‌و شوێنەدا ئەركیان پێ نەسپێردرابێت. بۆچی جاشەكان هەموو تاوانباری بەشداری ئەنفالن؟ لە رێكەوتی 8-9-1987 بە نوسراوی ژمارە 5731ی بیرۆی باكوری پارتی بەعسی عەرەبی سۆسیالستی، بڕیاردرا تەنها 50%ی پێكهاتەی فەوجە خەفیفەكان لە بارەگا جێگیرەكانیان‌و رەبایەكان بمێننەوە، ئەوی دی بەكاربهێنرێن بۆ پەلاماری گوندە قەدەغەكراوەكان، بۆ ئەوەی پەلاماری پێشمەرگەو دانیشتوانە سڤیلەكەی بدەن، لە هێرشەكاندا پێش سوپا كەوتن، بەشداریانكرد لە پەلاماری هاوڵاتیانی سڤیلی لادێنشین، خانووی هاوڵاتیانیان روخاند، مزگەوت‌و قوتابخانەو نەخۆشخانەیان وێران كرد، لە تاڵانیش دەستیان نەپاراست، بڕیاری 4008یش لەوبارەوە ئازادیانی كرد لە تاڵانكردن. واتا بەردەوام چارەكی كۆی ژمارەی فەوجە خەفیفەكان لەماوەی ئەو 364 رۆژەدا لەئەركدا بوون لەپانتایی جوگرافیای كوردستان، وێڕای چارەكێكی زیاتری دیكەیان بەردەوام لەبارەگاو رەبایەكاندا پارێزگاری حكومەتیان دەكردو رێگاگانیان دەپاراست‌و بۆسەیان دادەنایەوە لەسەر رێگاكان بۆ پێشمەرگەو هاوڵاتیان، دەیان‌و سەدان تاوانی جەرگبڕیان لەو بۆسانە ئەنجامدا. لە تەواوی پرۆسەی ئەنفالەكان‌و قۆڵەكانیەوە، سەرەتا جاشەكان چونەتە گوندەكان‌و هەڵەت‌و شیو دۆڵ‌و ناو ئەشكەوتەكان‌و سەر چیاكان دواتر سوپا، بەمەش دەردەكەوێت تەواوی فەوجە جاشەكان لە پرۆسەی ئەنفالدا لانی كەم چەندینجار بەشدارییان كردووە لە تاوانەكەو هاوپشكن لە تاواندا تۆمەتبارن بە ئەنجامدانی جینۆساید، ناویان لە لیستی تۆمەتبارانی ئەنفال نوسرابێت یان نا. تەنانەت منداڵانیان چەكدار دەكرد بۆ موچەكانیان، لەو ئاستەدا ژمارەیەكی زۆریشیانیان بە كوشتدا، ئەمەش تاوانێكی دیكەیانە لەپاڵ تاوانی بەشداری لە تاوانی جینۆسایدی ئەنفال. پشكی جاش لە جێبەجێكردنی بڕیاری 4008دا   لە ئۆپەراسیۆنی ئەنفالدا زۆربەی دەستكەوتەكان كە بەدەست دەهێنران لە سەروەت‌و سامان بۆ فەوجی جاشەكان‌و هێزەكانی حكومەتی عێراقی بوون بەپێی بڕیارەكە، هێزەكان عێراق بەتەواوی دەستكراوە كران بۆ فەرهودو تاڵانی، بەتایبەت فەوجەكانی جاش. خاڵی حەوت لە بڕیاری 4008، جاشەكانی سەرپشككرد لە تاڵانكردن "هەموو ئەو شتومەكانەی كەوا فەوجەكانی بەرگری نیشتمانی جەنگاوەرەكانیان دەستیاندەكەوێت بۆ خۆیان دەبێت، تەنها چەكە قورسەكان‌و چەكی پشتیوانی‌و چەكی مام ناوەندی نەبێت چەكە سوكەكان بۆ خۆیان دەبێت، ئێمەی لێ ئاگادار بكەنەوەو تەنها ژمارەكانیان تۆمار بكەن. پێویستە لەسەر فەرماندەی جحافلەكان چالاك بن‌و‌و بۆ ئاگاداركردنەوەی هەموو موستەشارەكان‌و فەرماندەی سرییەكان‌و  مەفرەزەكانیان، وە بە وردی ئێمە ئاگادار بكرێینەوە لە چالاكییەكانی فەوجەكانی بەرگری نیشتمانی". لە ئۆپەراسیۆنی ئەنفالی یەك 70 فەوجی جاش جگە لە مەفرەزە خاسەكان بەشداربوون، ئەنفالی دوو 77 فەوجی جاش، ئەنفالی سێ 70 فەوجی جاش، ئەنفالی چوار 55  فەوجی جاش، ئەنفالی 5و 6و 7 چل‌و پێنج فەوجی جاش  بەشدارییان كرد. هەرچەندە ئەنفالی 1و دوو و چوارو هەشت بە ئۆپەراسیۆنی سوپا ناوزەد كراوە، سێ‌و پێنج‌و شەش‌و حەوت  بە ئۆپەراسیۆنی جاش‌و هێزە ناوچەییەكان، بەڵام لە ئەنفالی هەشتدا لانی كەم 163 فەوجی جاشی خەفیفە كۆی گشتی 65,375 جاش  بەشداری ئۆپەراسیۆنەكەیان كردووە. بەپێی بەڵگەنامەیەك بە واژۆی سەركردەی ئۆپەراسیۆن لیوا روكن یوسف محەمەد ئەلزەرب، فەرماندەی لەشكری پێنج لەجۆری (ئەوپەڕێ‌ نهێنی‌و تایبەت) بە ژمارە (ح2  2422) لە (25 ك. 1. 1988) بۆ فەرماندەیی گشتی سوپای ناردووە، دیاریكردووە لەو شاڵاوە 13553 كەس دەستگیركراون، كە "893 كەسیان تێكدەرن" پێشمەرگە"، 737 كەسیان تێكدەری خۆ بەدەستەوەدەر، 1489 پیاو، 3373 ژن، 6964 منداڵ" بوون. هاوكات لە راپۆرتەكە ستایشی رۆڵی فەوجە خەفیفەكانی كردووە كە لە هەموو قۆڵەكانەوە پێش كەرتەكانی سوپا كەوتوون، بەشداری روخاندنی لادێكان‌و تاڵانیەكانیان كردووە. جاشەكان سەرباری ئەوەی راستەوخۆ لە كردە سەربازییەكان پێش سوپا كەوتون‌و  بەهۆی شارەزایی‌و پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكانیانەوە هۆكاری گرتنی زۆرینەی خەڵك بوون، هاوكات لەرێگای ئەوانیشەوە خەڵكێكی زۆر تەسلیم بوونەتەوە كە زۆرینەیان پیاوی گەنج‌و زۆریان چەكدار بوون، واتا لە كاتی ئۆپەراسیۆنی ئەنفال‌و كاتی ئاساییدا رۆڵی خۆیان لە ئەنفالكردنی خەڵكدا گێڕاوە. جاری واش رێككەوتووە لە پرۆسەی ئەنفالدا جاشەكان رۆڵی پۆزەتیفیان گێڕاوە وەك لە ئامریەی سەربازگەی تەق تەق بە هاوكاری جاشەكان هەندێكیان ئازادكراون لە چەمچەماڵ‌و دوزیش جاشەكان هەندێكی دیكەیان ئازادكردووە، تاك‌و تەرا لێرەو لەوێش جاشەكان ژن‌و منداڵیان لەزۆر جێگا بەهۆی خزمایەتیەوە بەرداوە . دادگاییكردن لە پرۆسەی دادگاییەكەی دۆسییەی ئەنفال حەوت تۆمەتبار وەك تۆمەتباری سەرەكی دادگاییكران، وە 42 تۆمەتباریش لە هەنگاوی یەكەمدا دیاریكرابوون بۆ دادگاییكردن لێ ئامادە نەبوون وەك لە دوو نامەی دادگای باڵای تاوانەكاندا ناویان هاتووە "بەپێی نووسراوی ف2  1445 رێكەوتی 18-12-2005ی دادگای باڵای تاوانەكان، بڕیاری گرتن بۆ 24 كەس دەرچوو، كە بریتی بوون لە" نزار خەزرەجی، یونس ئەلدرب، ئەیاد خەلیل زەكی 89-اللوائ الركن (ایاد خلیل زكی) قائد ق ق جح /د و /, رەمزی مەحمود 92-اللوائ الركن (رمزی محمود عبداللە) قائد فق مش /33، سەعید مەحمود باریكە، قاسم دڕەیی  216- قاسم رشید درەیی، معتەسەم بەرزنجی، یاسین رەئوف، تەحسین شاوەیس، قاسم ئاغای كۆیە، بایز عەبدالڕەحمان، عەلی ئەحمەد رەشید، نیعمە فارس 86-الفریق الركن (نعمە فارس حسین) معاون رئیس اركان الجیش للتدریب، حەمید شەعبان، نەجم عەبدوڵا دوری، عیسمەت سابیر 94-اللوائ الركن (عصمت صابر عمر) قائد فق /4، عەدنان جەباری 179-سعید عدنان جباری، جیهان موسا، رەفعەت گلی شمال رفعت كلی امر سریە، عوسمان شێخ سەعید، شێرزاد ساڵەح، تۆفیق جەبار قارەمان 159-توفیق جبار قارمان، حوسێن شێخ سەعید، حەسیب حەمە ئینجە".   هەروەها "لە رێكەوتی 21-12-2005، بەپێی نوسراوی دادگای باڵای تاوانەكان  ژمارە ف2 1474، داوای ناوی سیانی‌و ناونیشانی 18 تاوانبار دەكات كە بریتین لە"سەعید مەحمود باریكە، عەدنان جەباری، شێخ رەئوف، شێخ جەعفەر 164-جعفر عبدالكریم البرزنجی محافز السلیمانیە، شێخ رەمەزان، قاسم دڕەیی، جیهان موسا، معتەسەم بەرزنجی، رەفعەت گلی، یاسین رەئوف، غەسان شێخ سەعید، تەحسین شاوەیس 409-تحسین شاویس سعید، شێرزاد ساڵەح، قاسم ئاغای كۆیە  115-المستشار (قاسم فارس تاهر مصتفی اغا) ف د و /، تۆفیق جەبار قارەمان، بایز عەبدالڕەحمان، حوسێن شێخ سەعید، عەلی ئەحمەد رەشید، حوسێن حەمە ئینجە". -نزار خەزرەجی، كە بەوتەی خۆی راستەوخۆ فەرماندەیی ئەنفالەكانی 1، 2، 4، 8ی كردووە ناوی لە لیستەكەدا نییە، وە 25 كەس لەكۆی 42 كەسە داواكراوەكە ناویان لە لیستی تۆمەتباران نییە كە 21یان كوردن‌و راستەوخۆش كەسوكاری قوربانیان لەمانەو زۆری دیكە سكاڵایان لەدژیان  تۆماركردووە، كاتی خۆی پێش دادگای باڵای تاوانەكان لیستەكەیانم بڵاوكردەوە. زۆرینەی تاوانبارانی ئەنفال كوردن لیستی 423 كەسەكەی تۆمەتبارانی دووەمی ئەنفال بەتایبەت كوردە جاشەكان لەسەر بنچینەی ئەو بەڵگەنامانەی دەستكەوتن لە بەشداریان لە پرۆسەكە نموونە 163یان لە ئەنفالی 8، 77یان لە ئەنفالی یەك‌و دوو كە نیشانەی ئازایەتیان وەرگرت، وە هەندێك بڕیاری دیكەی وەرگرتنی نیشانەی ئازایەتی دیاریكراون، وەك بینیمان 21 كەس كە راستەوخۆ كەسوكاری قوربانیان سكاڵایان لەسەریان تۆماركردووە، ناویان لە لیستەكە هەر نییە، سەرباری زۆر ناوی دیكە سكاڵایان لەسەر تۆمار كراوە، بەڵام دواتر بە هۆكاری نەزانراو ناویان نەچۆتە لیستەكەوە. وە كەسانێكی زۆریش هەن لەمیانی پرۆسەی ئەنفالدا تاوانی قێزەونیان ئەنجامداوە كەچی بەهۆی نەبوونی هۆشیارییەوە كەسوكاری قوربانیان سكاڵایان لەدژیان تۆمار نەكردووە. ئەگەر كوردەكان تەنها ئەو 258 كەسە بن لە كۆی لیستە 423 كەسییەكە، ئەوا 60,9%ی تۆمەتباران دیاریدەكەن، كە زۆری دیكە لە لیستەكەدا هەن، وێرای لیستە 21 كەسییە داواكراوییەكەی خولی یەكەم‌و ئەوانەی سكاڵایان لەسەر تۆماركراوە لەلایەن قوربانیانەوە نەخرانە هیچ لیستێكەوەو ئەوانەشی سكاڵایان لەدژیان هەر تۆمار نەكرا. كەواتە ئەگەر ئەنفال بڕیارەكەی لەلایەن ئەنجومەنی سەركردایەتی شۆڕشەوە درابێت، ئەوا جێبەجێكارەكەی بەشێوەی گشتی جاشی  كوردن، ئێستا هەموو لەسزا نەك رزگاریان بووە، بگرە كەوتوونەتە بەر پاداشتی دەسەڵاتی كوردی. بۆچی دادگایی ناكرێن؟ بە بەهانەی لێبوردنی گشتی بەرەی كوردستانییەوە تۆمەتبارانی ئەنفال هەموو لەسزاو لێپرسینەوەو بەرپرسیارێتی رزگاریان بووە، لێبوردن ئەوانەشی گرتەوەوە تا دوای 2003 لە بەغدا بوون، لەكاتێكدا تاوانی ئەوان گلانە بە تاوانی جینۆسایدو تاوانی جەنگ‌و تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی، لێبوردن ئەو جۆرە تاوانانە ناگرێتەوە، گوایە رێگا دراوە لە رێگای مافە كەسییەكانەوە قوربانیان سكاڵا تۆمار بكەن، بەڵام ئەمە راست نییە هەموو دەزگاكانی حكومەت لەبەردەم سكاڵای كەسوكاری قوربانیان داخراوە، بەفەرمی سكاڵامان لە داواكاری گشتی رەتكراوەتەوە، دەسەڵاتی باڵای كوردستان فەرمانیان داوە ئەم كەیسە نەجوڵێنرێت، هیچ  سكاڵایەك لەدژی تاوانبارانی ئەنفال نەجوڵێنرێت.   

ئارام سەعید گەر سەرنج بدەین زۆربەی قوربانیانی دوو سەدەی رابردوی جیهان دەرئەنجامی هەڵەی ستراتیژی سەرکردەکان بوون، ناپلیۆن هێرشی کردەسەر روسیا بەنیازی ئەوەی داگیری بکات، بەڵام خراپ دۆڕرا، ژمارەیکی زۆریش قوربانی دا. هێتلەر پێی وابوو هەمان هەڵە دوبارە ناکاتەوەو روسیا داگیر دەکات، بەهەمان شێوە تێکشکا، ژاپۆن هێرشی کردەسەر بەندەری پێرڵ هاربەر بێ ئەوەی حساب بۆ توڕەبوون و توانای سەربازی ئەمریکا بکات، دواتر ژاپۆن وێران بوو.  هەروەها پەلاماری ئەمریکا بۆ ڤێتنام، یەکێتی سۆڤیەت بۆ ئەفگانستان، دواترو دواتر چەندین بڕیاری لەوجۆرە کە کارەساتی گەورەی لێکەوتۆتەوە روویاندا. لە وڵاتانی خۆرهەڵاتی ناوەراستیشدا نمونە زۆرن، کە هەڵەی ستراتیژی بوون، لەوانە گرتنی کوەیت لەلایەن سەدامەوە..هتد. لە کوردستانیش چەندین جۆر هەڵەی ستراتیژی لەوجۆرە کراون ئەگەر ورد بیانخوێنینەوە، شەڕی ناوخۆ، شەڕی چەندین ساڵەی نێوان حزبە کوردییەکان، رێکكەوتن لەگەڵ رژێمە داگیرکەرەکان بۆ لەناوبردنی هێزێکی کوردی تر، ٣١ی ئاب، ئەنجامدانی ریفراندۆم، پشتبەستنی زیاد لە پێویست بەئەکتەرە دەرەکییەکان، فەرامۆشکردنی دامەزراوەسازی و حوکمڕانیی، دووبەرەکی و دابەشبوونی هێزەکان، ئەوەی ناونرا ئابوری سەربەخۆ! ..هتد.  گەر سەرنجی ئەو نمونە مێژوییانە بدەین ئەوا بۆمان دەردەکەوێت ئەوانەی بڕیاری شەڕو ئاشتی دەدەن سەرکردە سیاسییەکانن ئەوانەی بڕیاڕبەدەستن ئەنجامیانداوە، کە ئەویش لەوە سەرچاوەی گرتووە کە سەرکردەکان گوێ ناگرن لەوانەی بیرکردنەوەیان پێچەوانەی خۆیان بووە، ئەوان ئەو زانیاریانەیان پێخۆشە کە بەرگری لە بۆچونی خۆیان دەکات، بۆئەوەی ئەو بریارە بدەن کە دەیانەوێت. بۆ نمونە هێتلەر، فەرماندەی سەربازی هەبووە کە پێیوتوە شەڕی روسیا هەڵەیە نابێت بکرێت، ناپلیۆن بەهەمان شێوە، شای ئێران تەنانەت ساواک پێیوتوە کە خەڵک ناڕازیەو بارودۆخ خراپە بەڵام گوێی نەگرت. بارزانیش لە ئاستی ناوخۆو نێودەوڵەتی پێیانووت کە ئەنجامدانی ریفراندۆم کارەساتی لێدەکەوێتەوە، بەڵام تەنها گوێی لەوانە گرت کە لەگەڵ بۆچونیی خۆی یەکدەگرنەوە.  گرنگە ئەوە بزانیین لەپشت هەموو سەرکردەیەک کە ڕاویژ ناکات و بڕیاری هەڵە دەدات ستافی شەرمن و بێ هەڵوێست هەیە کە وادەکەن بکەوێتە هەڵەوەو ئەویش خۆی حەزی بەوجۆرە کەسانەیە کە بڕیارە هەڵەکانی پشتڕاستدەکەنەوە.  لەو سیفەتانەی ئەو سەرکردانە هەیانە ئەوەیە زانیارییەکان پشتگوێدەخەن، پشتدەبەستن بە پێشبینی خۆیان، تواناکانی لایەنی بەرامبەر بە کەم مەزەندە دەکەن، دواترینیشیان ڕای جیاوازو گفتوگۆو راوێژ دەخنکێنن. ئەم دیاردەیەش، هەندێجار لایەنەکانی نەیاری دەسەڵاتیش لێی بێبەری نین و رەنگی داوەتەوەو سەرتاپای پێکهاتەی حزب و سەرکردە لە کوردستاندا جێی ئەوەیە لێکۆڵینەوەو شیکردنەوەی وردیان لەسەر بکرێت کە ئایا تاچەند لە بڕیارەکانیاندا رەچاوی ئەوخاڵانە دەکەن کە پێویستە بۆ ئەوەی بڕیارێکی ستراتیژی بدەن. لە کۆتاییدا ئەو حزب و سەرکردانەی زانیاری دامەزراوەکانیان باش هەلدەسەنگێنن و قبوڵی جیاوازی بۆچونەکان دەکەن، وانەکانی مێژوو پشتگوی ناخەن، ئەو تەمومژەی لەبەردەمیاندایە تەواو روون دەبێتەوەو ئەوکاتە بڕیار دەدەن و دەگەن بەبریاری دروست، کەمتر هەڵەی ستراتیژی دەکەن. مێژوو پڕە لە نموونەی ئەو سەرکردانەی کە هەڵەی ستراتیژی زۆریان کردووە، کە لە ئەنجامدا کارەساتیان بۆ نەتەوەکانیان و جیهان بەگشتی بەدوای خۆیدا هێناوە. گوێنەگرتن لە دیدگا جیاوازەکان، پشتگوێخستنی زانیاریەکان، پشتبەستن بە تەنها پێشبینییەکانی خۆیان و سەرکوتکردنی بیروڕای جیاواز، تایبەتمەندی باوی ئەو سەرکردانەن کە مەیلیان بۆ هەڵەی ستراتیژی هەیە. * تێبینی: بۆ ئەم نوسینە سودێکی زۆرم لە کتێبی "چاوبەستەگی، هەڵەو شەڕەکان: ئەمریکاو چین دەتوانن چی فێرببن" بینیوە کە لە نوسینی هەرسێ نوسەر (داڤید سی کۆمپێرت، هانز بێندیاک، بانی لین) کە باسی وردی هەڵە ستراتیژیبەکانی مێژوو دەکات و لەوێوە تیشک دەخاتە سەر ئەوەی ئەمریکاو چین ئەتوانن چی فێربن لە وانەکانی مێژوو.

شادمان مەلا حەسەن لەوانیە لە ڕاستی دوور نەکەومەوە بلێم دەیان ناونیشان لە کتێب و بابەتی لێکۆلینەوە بەناوی کێشەی کورد هەبێت، دیارترین نموونە کتێبەکەی (میکائیل،س ،لازارێف)ە ،بەناوی کێشەی کورد. تاکو ئەزموونی خۆبەڕێوەبەریمان نەبوو جۆرێک سۆز و عاتیفەمان هەبوو لە لایەن کۆمەڵگای نێودەوڵەتیەوە، لەسەر ئەوەی میللەتێکی مەزڵومین، بەلام ئەزموونی خۆبەڕێوەبەری ئەم دەستەواژەی خەریکە هەلدەگێڕتەوە و دەبێت بە کوردی کێشە،واتە کورد بۆتە کێشە هەم بۆخۆی هەم بۆ دەوروبەری (کەدەلێم کورد بۆتە کێشە بۆ خۆی مەبەستم  زیاتر ئەو دەستە سیاسیە سیخناخەیە لە گەندەلی و خراپی)،ماوەیەکی دوور و درێژە هەرچی فاکتەری سیاسی و ئابوری و جیۆپۆلۆتیکی و دیبلۆماسی و پشتیوانی گەورە هەیە بۆ کورد ڕەخسا و خرایە بەردەمی، نەیتوانی ئیدارەیەکی کەمێک رێک و پێک و شەفاف کە ڕووی ناوخۆ و دەرەوەی هەبێت دروست بکات، ئەزموونی دیمۆکراسی کرا بەنموونەیەکی زۆر ناشیرن. هەرچی سێکتەری بەڕێوەبردن و پەروەردە وکۆمەلایەتی وسیاسی و سەربازی و ئابووری هەیە ،هەموویان بەسەریەکدا ترشاند، لەدوای سی ساڵ ئێستاش نازانرێ کێشەچیە. ئێستا کاتی ئەوەیە بپرسین کورد بۆ قسە بەیەک دەلێ بۆ ناتوانێ قسە لەگەل یەک بکات، بۆ ڕق دەبەخشێتەوە نازانێ خۆشەویستی ببەخشێتەوە ،یان بۆ ناتوانێ ڕای جیاواز و بیرکردنەوەی جیاواز بکەنە بنەمای گفتووگۆ و لێک گەیشتن، یاخود بۆ قسە لەسەر ئەنجام دەکەن و تۆمەت دەبەخشنەوە، بەلام ناتوانن قسە لەسەر هۆکاری کێشەکان بکەن، ئێستا کەس نازانێ هۆکاری لێک جودابوونەوەی مەسروربارزانی سەرۆک حکومەت و قوباد تاڵەبانی جێگری لەسەر چیە، بۆ نایەن لە بەردەمی ڕای گشتی ڕووبەڕوو باس لەکێشەکانیان بکەن بە بەڵگەو دیکۆمێنتەوە. تاکو بسەڵمێنرێ کێ خەتابارە، ئەگەر کێشەکە پەیوەندی بە پلە و پۆست و بەرژەوەندی کەسی و حزبی و بنەمالەیەوەنیە،ئەم کێشانە و دەیان بابەت و کێشەی تر ئەگەر بخەینە ڕوو تەواو نابێت ، بەلام ئەنجام هەمووی ئەوەمان پێدەلێ کورد ئێستا ئەوەندی بووە بەکێشە، کێشەی کورد خەریکە نەمینێ ،لەسەر ئاستی ناوخۆ و دەرەوە. هۆکاری سەرەکیش ئەوەیە ئەو دەستەیەی بڕیار بەدەستن سیاسەت و بەڕێوەبردنی هەرێمی کوردستان و کوردی عێراق کەسانێکی نانیشتمانی و لاوازن لە پاشخانی مەعریفی و سیاسی و ستراتیجی نیشتانی. بۆیە بیریان زۆر تەسک و کورت بینە. ئەمەش هۆکاری سەرەکی کێشەکانە.

عەدالەت عەبدوڵڵا لە دەرەوەی ئەوەی لە کوێدا کراوەتە ئامانج، بەڕێز مەزڵوم عەبدی خۆیشی ئەزانێت کە داواکراوی نمرە یەکە لای میتی تورکی، جا بە مردوویی بێ، یان زیندوویی!، بۆیە دەبێ هەم خۆی بپارێزێ و جموجوڵەکانی سنوردار بکات بەتایبەتی کە لەمساڵدا کۆمەڵێک هەڤاڵیان بە درۆن کرانە ئامانج و شەهیدبوون، هەم بەهۆی بەڕێزییەوە کێشەی ئەمنی بۆ باشوریش دروست نەبێت.  لەولاوە، لەسەر یەکێتییش پێویستە پاڵپشتیکردنی لەهەر پارچەیەکی کوردستان لەسەر بنەمای دیدێکی ستراتیژی و خوێندنەوەی تەرازووی هێزو هاوکێشە ئاڵۆزو هەستیارەکانی ناوچەکەو تەقدیرکردنی ئەنجامی هەڵوێستەکان بێت لەسەر ئاسایش و ئارامیی خەڵک و هەرێم. هەرچی حکومەتی هەرێم-ە، ئەوا پێویستە لە جیاتی تێوەگلانی زیاتر لەململانێی نێوان یەکێتی و پارتی و پاساودانی ئاشکرای دەستدرێژیی درۆنی تورکی بۆسەر فڕۆکەخانەی مەدەنیی سلێمانی، لەگەڵ هێزە سیاسییەکانی ناو حکومەتەکە پلانێکی هەبێت بۆ کۆتایهێنان بەو دەستدرێژییانە، ئەمەش بەوە دەبێت کە کاربەدەستانی ناوی ئەوپەڕی پیشەییانەو دوور لە گیانی حزبایەتی ڕەفتار بکەن، ڕاگەیەنراوەکەی وتەبێژی حکومەت، بەداخەوە، ئەو مەرجانەی تیا نەبوو، بۆیە زیانی لە کارکردنی حکومەتیش دا وەک یەک تیمی دەسەڵاتی جێبەجێکردن، ئەمەش وا دەکات متمانەی نێوان هێزە سیاسییەکان کەمتر ببێتەوە، بەتایبەتی یەکێتی و پارتی، بگرە ئێستا لە ڕابردوو بە گومانتر بن لە یەکتر، ئەوەش کەم وزۆر دەبێتە هۆکاری ناسەقامگیرییەکی سیاسی و ڕەنگە ئەمنیی زیاتریش لە هەرێمدا، ئەگەر گفتوگۆو دانوستانی خێراو حاسم-یش نەکرێت، مومکینە تەنانەت ببێتە هۆی دروست بوونی کێشە بۆ هەڵبژاردنی داهاتووش.

گەرمیان خالد گڕاوی بەرتیل کردەیەکی تاوانکاری و گەندەڵییە کاتێک لایەنێک دەیدات بە لایەنێکی دیکە، تاوەکو کاریگەری دروستبکات لەسەر پرۆسەی دروستکردنی بڕیار، لەبەرژەوەندی خۆی و بەمەستی بەدەستھێنانی بەرژەوەندی تایبەت، ئەمەش کاردەکاتە سەر کرداری دروستکردنی بڕیار تاوەکو لە ڕێڕەوی یاسای و ڕاستەکەی خۆی لابدات، بەڵام ھەردوو لایەن بەرتیلدەرو بەرتیلوەرگر ڕێگردەبن لەوەی پڕۆسەی دروستکردنی بڕیار بە ڕێڕەوە یاساییەکەی خۆیدا تێپەڕێت، ئەمەش کردەیەکی تاوانکارییەو لەیاساکانی زۆربەی وڵاتان بەتایبەت وڵاتە دیموکراسیەکان سزای توندی بۆ دانراوە. بەرتیل زیان و کاریگەری نەرێنی زۆری هەیە، سەرەکیترینیان داڕمانی پایەکانی دەوڵەت و نەهێشتنی متمانە لەنێوان خەڵک و دەسەڵات، زیان گەیاندنە بە خزمەتگوزارییە سەرەتاییەکان، بەوپێیەی بەرتیل کاردەکە سەر کەرتە گرنگ و هەستیارەکانی ناو کۆمەڵگا بە کەرتی گشتی و تایبەتیشەوە لەوانە کەرتی خۆراک، تەندروستی، نێشتەجێبوون و ھتر.. لە یاساو دەستوری فیدڕاڵی ئەمریکادا بەرتیل سزای قورسی بۆدانراوە، لەژێر ناونیشانی بەرتیلدان بە بەرپرسانی گشتی و شایەدحاڵان، بەپێی مادەی (١٨) بڕگەی (٢٠١) لەیاساکەدا ھاتووە ھەرکەسێک ھەرشتێک بدات یان پێشکەش بکات یان بەڵێن بدات بە بەرپرسێکی گشتی بەمەبەستی بەدەستھێنای بەرژەوەندیێکی کەسی، کاریگەری لەسەر ھەر کردەیەکی فەرمی ھەبێت وەک ساختەکاری دژی وڵاتی ئەمریکا وێنا کراوە. یەکێک لە کەیسە ھەرە دیارەکانی بەرتیلدان لە وڵاتی ئەمریکا کە وەک سکانداڵێکی گەورە لە ساڵی ٢٠١٩ لە جیھاندا دەنگی دایەوە، بریتی بوو لە: پلانێکی تاوانکاری ڕێکخراو بۆ دروستکردنی کاریگەری لەسەر وەرگرتنی چەند خوێندکارێک لە چەند زانکۆیەکی باڵای ئەمریکا بۆ خوێندنی بەکالۆریۆس، کەتێیدا دایک و باوکی کۆمەڵێک خوێندکار ھەستابوون بە پێدانی زیاتر لە بیست و پێنج ملیۆن دۆلار بە کەسێک بەناوی ( ویلیام ریک سینگەر) کە ڕێکخەری پلانەکە بوو، ویلیام: بەشێک لەو پارەی بەکارھێنا بۆ ساختەکاری لە نمرەی تاقیکردنەوەی خوێندکارەکان و بەخشینی بە بەرپرسانی کۆلێژەکە، ژمارەی ئەو کەسانەی کە لە بەڵگەنامەکانی FBI ناویان ھاتووە بەلایەنی کەمەوە (٥٣) کەس بوون دوای ئاشکرابوونی تاوانەکە سەرجەمیان سزای تونددران بە تایبەت ڕێکخەری پلانەکە، بە شەست و پێنج ساڵ زیندانی و یەک ملیۆن و دووسەد و پەنجا ھەزار دۆلار سزادرا. تازەترین کەیسی بەرتیلدانیش لە ئەمریکا تۆمەتبارکردنی دۆناڵد ترەمپە وەک: یەکەمین سەرۆکی ئەمریکا لە مێژوودا تۆمەتبارکرا بە پێدانی بڕی 130 ھەزار دۆلار بە ئەکتەرێک لە پێناو بێدەنگکردنی لە بوونی پەیوەندی ناشەرعی نێوانیان، ئەم کەیسەش ترەمپی ناچاری بەردەم دادگا کردو ئێستا ڕێڕەوی یاسایی خۆی وەرگرتوە. بەپێی ڕاپۆرتێکی سندوقی دراوی نێودەوڵەتی لە ساڵی ٢٠١٦دا تێکڕای پارەی تێچوو بۆ بەرتیل دەگاتە ١ ترلیۆن و نیو بۆ ٢ ترلیۆن دۆلار، كە ئەم بڕە پارەیە نزیكەی 2%ی تێكڕای داھاتی جیهانە، پشکی ھەرە زۆری ئەم دیاردەیەش بەر وڵاتانی تازەپێگەشتوو یان وڵاتانی جیھانی سێیەم دەکەوێت، کە ڕێژەی گەندەڵی لە وڵاتانە لە ئاستێکی بەرزدایەو یاسا کارپێکراوەکانی دەوڵەت وەک پێویست پڕاکتیز ناکرێت یان لەو وڵاتانەدا و دەسەڵاتی چاودێری شەفافیەت ڕۆڵێکی لاوازیان ھەیە و ھەندێکجار خۆشیان بەشێکن لە گەندەڵی. ڕێگاکان زۆرن بۆ چارەسەرو بنبڕکردنی بەرتیل، ئەمانەی خوارەوە بەشێکە لە رێگا چارەسەرەکان: 1ـ بڵاوکردنەوەی هۆشیاری لەنێو تاکەکانی کۆمەڵگا لەسەر مەترسی و لێکەوتە نەرێنیەکانی بەرتیل و ھەڵدان بۆ گەیشتن بە پرەنسیپی دادپەروەری و دیموکراسی و دەرفەتی یەکسان لەنێوان تاکەکانی کۆمەڵگادا. 2ـ دەرکردنی بڕیاری قەدەغەکردنی مامەڵەکردن لەگەڵ بەرتیلدان بە هەر شێوەیەک بێت، و سەپاندنی زۆرترین سزا بەسەر ئەو کەسانەی کە تاوانبارن بە مامەڵەکردن لەگەڵیدا. 3ـ دانانی کەسی گونجاو لە شوێنی گونجاو، لە ھەمان کاتداسەرپەرشتی کاریگەرو توند لەسەریان. 4ـ ئازادی ڕۆژنامەگەری و دەربڕینی بیروڕا بەهۆی ڕۆڵی لە ئاشکراکردنی بەرتیلخۆر و بەرتیلدەر. 5ـ گەیشتن بە پرەنسیپی سەربەخۆیی لە دەسەڵاتی دادوەری، و دابینکردنی کەشێکی گونجاو بۆ دادوەر تا بە دادپەروەرانە حوکم بدات، بەبێ لایەنگری هیچ لایەنێک. 6ـ دامەزراندنی دەزگایەکی سەربەخۆی تایبەتمەند لە دۆزینەوەی بەرتیل لە دامەزراوە حکومی و تایبەتەکاندا. 7ـ بەھێزکردنی دەسەڵاتی چاودێری. 8ـ باشترکردنی دۆخی ئابووری و باری ژیانی فەرمانبەران. 9ـ پەرەپێدانی سیستەمی ئابوری و پاڵپشتیکردنی پڕۆژەو بیرۆکەی نوێ بە ئامانجی باشترکردنی ئاستی ژیانی تاکەکان بەگشتی.

یاسین تەها  پێشەكی گەیشتنی ڕاستەوخۆ بە توركیا بەبێ گوزەركردن بە هەرێمی كوردستان و دەروازەی ئیبراهیم خەلیل، ساڵانێكە بووەتە خەونێكی عێراقی. لە كابینەی حەیدەر عەبادی (2014_2018) حكومەتی عێراق هەوڵی زۆری دا دەروازەیەكی سنوریی تایبەت بەخۆی لەگەڵ توركیادا بكاتەوە (ئۆڤاكۆی)، بەڵام سەری نەگرت؛ لەم ساڵەی دوایشدا پڕۆژەیەكی تری هاوشێوە بەڵام گەورەتر لەچوارچێوەی پەلكێشانی چین بەرەو ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ هەمان مەبەست سەریهەڵدا كە ناو نراوە "كەناڵی وشك" یان "ڕێگه‌ی پەرەپێدان" كە درێژییەكەی نزیكەی 1200كم دەبێت. ئامانج لەم ڕێگه‌یەیش بەستنەوەی كەنداوی عەرەبی و بەسرەو عێراقە بە توركیاو لەوێیشەوە ئەوروپا. ئەم بابەتە لەسەر لەمپەرەكانی بەردەم پڕۆژە نوێیەكەو پەیوەندیی بە هەرێمی كوردستانەوە هەڵوێستە دەكات.  پڕۆژەی هەڵپەسێردراوی دەروازەی "ئۆڤاکۆی"   گرنگیدانی زۆر بە كردنەوەی دەروازەیەكی نوێ لەگەڵ عێراق لای گوندی "ئۆڤاکۆی"ی توركیا، بەشێك بوو لە تۆڵەی توركیا لە ڕیفراندۆمی 2017. لە پاش كۆتاییهاتنی ئەم پرۆسەیە، تورکیا بیری لە چەندان ڕێگەی جۆراوجۆر كردەوە بۆ سزادانی هەرێمی كوردستان، كە یەكێك لەوانە بەرتەسککردنەوەی بازرگانیی نەوت و داخستنی ئاسمان بوو بەڕووی هەرێم، لەگەڵ بانگەشەكردن بۆ كردنەوەی دەروازەیەکی نوێی سنوری بۆ ناو عێراق کە ڕێگە بە تورکیا بدات باکوری عێراق و حكومەتی هەرێم بەدەر بکات و پەراوێزیان بخات([1]). بەگوێرەی نەخشەكان ئەم دەروازە گریمانكراوە، 12كم لە شاری "سلۆپی"ی توركیاوە دوورەو 51كم لە ئیبراهیم خەلیل. ئەو سێگۆشە سنورییەیشی كە دەروازەكە لەخۆدەگرێت، نزیكترین خاڵی بەیەكگەیشتنی سنورەكانی توركیایە (شڕناخ) لەگەڵ سنوری پارێزگای نەینەوا كە بەشێكە لە عێراقی فیدراڵ و، بەهۆی ڕووبەری گەیەنەری هەردوولا، بە سنوری پارێزگای دهۆكدا گوزەر دەكات. دەوڵەتی توركیا لە 2017 داوای لە عێراق كرد هێزە فیدراڵییەكان لەو ناوبڕە كوردییە بڵاو بكاتەوە، چونكە گەیشتن بە ڕەبیعە لەلای توركیاوە، دورییەكەی 100كم دەبێت و ئەمەیش تێچوون و ئەركی پاراستنی زیاترو قورستر دەكات([2]). هێزە عێراقییەكان لە ئۆكتۆبەری 2017و لەسەردەمی حەیدەر عەبادیی سەرۆك وەزیراندا هێرشێكی خوێناوییان كرد بۆ كۆنترۆڵكردنی سحێلاو مەحمودیە، بەڵام بەبێ بەدیهاتنی ئامانجەكەو پاش بەرەنگاربوونەوەیەكی چەكداریی توند لەنێوان پێشمەرگەی هەرێم و "ڕۆژ" لەلایەك و هێزە عێراقییەكان لەلایەكی تر، شەڕەكە كۆتایی هات([3]). هاندەری عێراق بۆ گەیشتن بەم ڕێڕەوە جگە لە كەنارخستنی هەرێمی كوردستان و تۆڵەكردنەوەی ڕیفراندۆم، هەمەچەشنكردنی سەرچاوەكانی ئابوری بوو لەڕێگه‌ی زیادكردنی قەبارەی ئاڵوگۆڕ لەگەڵ دراوسێكان، بەڵام لە دیوی توركیاوە گەورەتر لە ئابوری تەماشای پڕۆژەكە دەكراو، بەگوێرەی توێژینەوە توركییەكان سودەكانی زۆر زیاترن، لەوانەیش: دروستکردنی بەدیلێک بۆ دەروازەی سنوریی ئیبراهیم خەلیل (خابور)، کەمکردنەوەی تێچووی گواستنەوەی شمەك، بەهێزکردنی دەسەڵاتی حكومەتی ناوەندیی عێراق لە ناوچەکەدا، كە ئەمەیش لە بەرژەوەندیی توركیایە كە ساڵانێكە گیرۆدەی كێشەی كوردە لە ناوخۆی وڵاتەكەی([4]). ئەگەر ئەم دەروازەیە سەری بگرتایە، ئەوا کۆمپانیا تورکییەکان دەیانتوانی بگەنە ناوەڕاست و باشوری عێراق. جگە لەوەیش توركەكان بیریان لەوە دەكردەوە ئەگەر کونسوڵخانە لە موسڵ بکرێتەوەو ناوچەیەکی بازرگانیی سەلامەت دابمەزرێت، چالاکییە بازرگانییەکانی تورکیا لە ناوچەکە زیاتر دەبن و دەرفەتێکی نوێ لەدایکدەبێت بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی لێشاوی پەلكێشانی شیعە؛ لەچوارچێوە سیاسییەكەیشدا، دەبووە كارتێكی گوشار بۆ سەر حكومەتی هەرێمی کوردستان. بەم شێوەیە تورکیا لەڕووی ئاسایش و ئابورییەوە قازانجی دەكرد([5]). بەڵام سەرباری پەرۆشی عێراق بۆ ئەم پڕۆژەیە، هۆكارێك كە بووە مایەی نیگەرانی و سەرچاوەی دڵەخورتێ بۆ هێزە شیعە حوكمڕانەكان، خەونە فراوانخوازییەكانی توركیایە؛ چونكە عێراق له‌وه‌ ده‌ترسێ توركیا پەرەپێدان و كارتی جموجۆڵی بازرگانی بقۆزێتەوە بۆ بوژاندنەوەی پڕۆژە عوسمانییەكەی لە ناوچە توركماننشینەكانی تەلەعفەر كە لەسەر ڕێگه‌ی دەروازەكەیە؛ هەروەها بە پاساوی پاراستنی كاروانە بازرگانییەكانیش هێزی ئەمنی و سەربازیی زیاتر بهێنێتە ناو خاكی عێراقەوە؛ بەتایبەت كە بنكە سەربازییەكانی تری دوور نین لە ناوچەكەو، ئەوكاتیش جه‌نگی پەكەكەو توركیا لە هەرێمی كوردستانەوە دەگوازرایەوە بۆ ناوچەكانی پارێزگای نەینەواو سەرئێشەیەكی تری ئەمنی بۆ عێراق دروست دەبوو([6]). پڕۆژە نوێیەكەی "ڕێگه‌ی پەرەپێدان"و "كەناڵی وشك"  لە سەردانی سەرۆك وەزیرانی عێراق، محەمەد شیاع سودانی بۆ توركیا (21 ماسی 2023)، ڕه‌جه‌ب ته‌ییب ئه‌ردۆغان، سەرۆک کۆماری تورکیا، لەبارەی ئەنجامی كۆبونەوەكانی هەردوولاوە ڕایگەیاند: لە چەند ڕۆژی داهاتوودا سەبارەت بە بەستنەوەی تورکیا بە کەنداو لە ڕێگەی عێراقەوە موژدەی نوێ دەدەن. بە قسەی ئەردۆغان ئەم پڕۆژەی بەستنەوەیە "هه‌ستیارترین هه‌نگاوە" كە گەیاندنی وشكانی و ئاسنین لەخۆ دەگرێت و به‌سره‌ به‌ توركیاوه‌ ده‌به‌ستێته‌وه([7]). ئەم لێدوانانەی ئەردۆغان كە زیاتر مۆركی هەڵمەتی هەڵبژاردن بەسەریدا زاڵە، لە دیوە عێراقییەكەیشییەوە هەر هەمان شتەو پڕۆژەكە بە یەكێك لە دەسکەوتە گرنگەکانی عێراق و تورکیا لە سەردانەکەی محەمەد شیاع سودانی لێكدراوەتەوەو، لە وێناكردنە عێراقییەكاندا ڕێگه‌كە (پەرەپێدان _ كەناڵی وشك)، بەهاكەی یەكسانە بە زێڕ بە درێژاییی سەدان كیلۆمەتر؛ چونكە مەودای نێوان وڵاتان لە بواری گواستنەوەو وزەدا نزیكدەكاتەوە([8]). بەر لەوەیش كه‌ سودانی گەشتی توركیا بكات (21 مارسی 2023) لە وتارێكدا باسی لەوە كردبوو كە "ڕێگه‌ی پەرەپێدان" لە ڕێگه‌یەکی خێراو هێڵی شەمەندەفەر پێکدێت و بە دیوانییەو نەجەف و کەربەلاو بەغداو موسڵدا تێدەپەڕێت و تا سنوری تورکیا درێژدەبێتەوە؛ پاشان لەڕێگەی ئەستەنبوڵەوە ڕێگە بۆ بەندەری مێرسین و ئەوروپا دەكاتەوە. سودانی گرنگیی پڕۆژەكەیشی بەوە دیاریكردووە، قەبارەی ئاڵوگۆڕی نێوان عێراق و توركیا گەیشتووەتە نزیکەی 20 ملیار دۆلار، کە زیاتر بریتین لە بەرهەمە کیمیایییەکان، تۆو، دانەوێڵە، مۆبیلیات و دەرمان و پێداویستیی پزیشکی؛ لە بەرامبەریشدا هەناردەی عێراق بۆ تورکیا لە نەوتدا چڕ بووەتەوە([9]). گرنگیی پڕۆژە نوێیەكە بۆ عێراق و توركیا لە مانگی کانونی دووەمی ٢٠٢٢ لە شاری بەسرە کۆنفڕانسی "بەندەری فاوی گەورەو کەناڵی وشک" بەڕێوەچوو. فەرحان ئەلفەرتوسی، بەڕێوەبەری گشتیی کۆمپانیای بەندەرەکانی عێراق، ڕێڕەوە پێشنیاركراوەكەی بە "ڕێگه‌ی ئاوریشمی" عێراق ناوبردو بە گرنگترین پڕۆژەی ئابوری و ستراتیژیی ناوچەکەی دایە قەڵەم. فەرتوسی جەختی لەوە کردەوە کە ئەم دوو پڕۆژەیە نەخشەی ئابوریی جیهانی دەگۆڕن. بەمەیش کاتەکانی ترانزێت بۆ ئەو کەشتییانە كەمدەكاتەوە كە لە ڕێڕەوی ئاوی ڕۆژاوای ئاسیاو دەریای سورەوە گەشت دەکەن بە تێكڕای ٢٠ بۆ ٢٥ ڕۆژ؛ ئەمەیش دەبێتە هۆی كەمبوونەوەی تێچوون بە قەبارەی ملیۆنان دۆلار([10]). عێراق خوازیارە لەم ڕێگه‌یەوە ببێتە ناوەندێكی گواستنەوە لەنێوان ئاسیاو ئەوروپا. پاش ئەوەی بەندەری گەورەی فاو لە شاری بەسرە تەواو دەبێت، پەیوەست دەكرێتەوە به‌ بەندەرەكانی توركیاوە؛ ئەمەیش بەلای هەندێ شرۆڤەكاری عێراقییەوە هیچی كەمتر نییە لە سامانی نەوت. ئەردۆغان لە نێوه‌ندی بانگەشەكردن بۆ پڕۆژەكە جەختی لەوە كردووەتەوە "ملیۆنان کەس لە ناوچە بەرفراوانەکان لە ئەوروپاوە تا کەنداو، سودمەند دەبن لەو بەها زیادەیەی کە لەگەڵ دروستکردنی ئەم ڕێگه‌یەدا سەرهەڵدەدات. هەروەها ئاماژەی بەوەیشكردووە ئەم پڕۆژەیە دەبێتە هۆی بەرزکردنەوەی هاوکارییە ناوچەییەکان، پەرەپێدانی بازرگانی و بەهێزکردنی پەیوەندییە مرۆییەکان و گوتی، "ڕێگه‌ی گەشەپێدان، ڕێگه‌ی ئاوریشمی نوێیە بۆ ناوچەكەمان"([11]). بەگوێرەی ئەو خەمڵاندنانەی هەن، لە حاڵەتی تەواوبوونی پڕۆژەكەدا ئەو کەشتییانەی كە لە بەندەری شەنگەهای چینەوە بارکراون بۆ بەندەری ڕۆتەردام و نزیکەی ٣٣ ڕۆژیان پێویستە، بە گۆڕینی ڕێگه‌كە تەنیا ١٥ ڕۆژیان پێویسته‌؛ بە مەرجێك لە شەنگەهایەوە بچنە بەندەری گوادار لە پاکستان، پاشان بۆ بەندەری گەورەی فاو، لەوێیشەوە لە ڕێگەی کەناڵی وشکەوە بۆ بەندەرەکانی دەریای ناوەڕاست لە سوریاو تورکیا تا دەگەنە بەندەری ڕۆتەردام لە باشوری هۆڵەندا. ئەمەیش بەو مانایە دێت کە گواستنەوە لە ڕێگەی عێراقەوە، کەمبوونەوەی بەرچاو لە تێچووی گواستنەوەی کاڵاکان تا زیاتر لە نیوە دابیندەکات"([12]). بنەماكانی ئەم پڕۆژەیە كاتێك گەڵاڵە بوون كە چین لە 2013 ڕێڕەوی ئابوریی چین و پاکستان (CPEC)ی ڕاگەیاند وەك بەشێک لە دەستپێشخەریی "پشتێنەو ڕێگه‌وبان" کە بەهاكەی چەندەها تریلیۆن دۆلارەو پارێزگای شینجیانگ لە باکوری ڕۆژاوای چین، بە بەندەری گواداری پاکستان لەسەر زەریای هیندی دەبەستێتەوە. ئەم بەندەرەیش تەنیا 400کم لە گەرووی هورمزەوە دورە كە لە بەشی باشوری سنورە ئاوییەكانی عێراقە([13]). هەنگاوەكانی پڕۆژەكەو نەخەشە عێراقییەكەی بەگوێرەی ڕاگەیەنراوە فەرمییەكان، توركیا وەزیرەكانی خۆی ڕاسپاردووە كار لەسەر پڕۆژەكە بكەن([14]). لە دیوی عێراقیشەوە کۆمپانیای گشتیی هێڵی ئاسنی عێراق، دەستپێکردنی دانوستانەکانی لەگەڵ کۆمپانیای "یابی مەرکەزی"ی تورکیی ڕاگەیاندووە، بە ئامانجی وەبەرهێنان لە پڕۆژەی بەستنەوەی هێڵی ئاسنین لە فاوەوە تا تورکیا لە ڕێگەی "کەناڵی وشک_ ڕێگه‌ی پەرەپێدان". كۆمپانیا توركییەكەیش خواستی خۆی خستووه‌تەڕوو بۆ لێکۆڵینەوە لە جێبەجێکردنی پڕۆژە بازرگانییەکانی هێڵی ئاسنی عێراق و درێژەدان بەو کۆبوونەوانە([15]). بەگوێرەی پلانەكانی وەزارەتی گواستنەوەی عێراقیش، وردەکارییەکانی پڕۆژەكە بریتییە لە ڕێگه‌ی زەمینی و هێڵی ئاسنی خێرا بۆ گەشتیاران و کاڵاکان لە بەندەری گەورەی فاوەوە بۆ تورکیا؛ لەوێش بە تۆڕی ڕێگه‌ی ئەوروپییەوە بەستراوەتەوە. لە قۆناغی یەكەمیشدا توانای دەگاتە 3.5 ملیۆن کۆنتێنەرو 22 ملیۆن تۆن کەلوپەل؛ لە قۆناغی دووەمدا بەرزدەبێتەوە بۆ 7.5 ملیۆن کۆنتێنەرو 33 ملیۆن تۆن کاڵا. لەبارەی هێڵی ئاسنەكەیش شەمەندەفەرێکی نەفەرهەڵگری خێرای دەبێت بە خێراییی 300 کم لە کاتژمێرێکدا، بە توانای 13.8 ملیۆن سەرنشینی ساڵانە. هەروەها شەمەندەفەری دووەمیش تایبەت دەبێت بە بارو گواستنەوەی شمەك بە خێراییی 130_140كم لە یەك كاتژمێرو، بە نزیکەی 9 پارێزگادا تێدەپەڕێت و كۆی درێژیی ڕێگه‌كەیش دەگاتە 1190 كم([16]). ئەو پارێزگایانەیشی پێیدا دەڕوات، لە بەندەری فاوەوە دەستپێدەکات تا دەگاتە شاری بەسرە تا ناسریە، پاشان سەماوەو نەجەف بەرەو ڕۆژاوای شاری کەربەلا، پاشان دەچێتە ناوچەی ئەبوغرێب لە بەغدا، پاشان لەڕووی باکورەوە بۆ سامەڕا، پاشان بۆ تکریت، پاشان بێجی بۆ موسڵ، پاشان ڕۆژاوای نەینەوا تا سنوری سوریا لە شاری ڕەبیعە، پاشان لە سنوری عێراق و تورکیا کۆتایی دێت([17]). ئەوەیشی جێگەی سەرنجە هیچ لەم ڕێگه‌یانە هەرێمی كوردستانی تێدا نییە! لەمپەرەكانی بەردەم "ڕێگه‌ی پەرەپێدان"و ئەگەرەكانی سەركەوتن  لە کاتێکدا کەناڵی وشک و بەندەری گەورەی فاو دەرفەت بۆ عێراق دەڕەخسێنن کە پێگەی جیۆپۆلیتیکیی خۆی بەرزبکاتەوە، بەڵام تەحەددای ناوخۆیی وەک خراپ بەڕێوەبردن و دابەشبوونە سیاسییەكان و تەحەددا دەرەکییەكانی وەک کێبڕکێی وەبەرهێنان لەنێوان چین و ئەمریکا، ئاستەنگن لە بەردەم سەركەوتن([18]). لەسەر ئاستە ناوخۆیییەكەیش بەگوێرەی ئەو توێژینەوانەی كراون([19]) سەرکەوتنی پڕۆژەکە پەیوەستە بە کۆمەڵێک هۆکاری جیۆپۆلیتیکییەوە. ڕاستە دەرفەت هەیە بۆ ئێران کە لە ڕێگەی هێڵی ئاسنینێکەوە کە لە بەسرە تا سنورەکانی درێژدەبێتەوە، سود لەم پڕۆژەیە وەربگرێت، بەڵام ڕەنگە ئێران وەک زلهێزێکی ناوچەیی، هەست بکات کە لە ڕێگەی ڕێڕەوە نوێیەكەیەوە گۆشەگیر دەبێت. ئەگەریش سەرکردەکانی ئێران هەست بکەن کە بەرژەوەندییەکانی ئێران لە مەترسیدایە، دەتوانن لەڕێگەی نفوزی ئێران لە عێراق و کەنداو هەوڵی تێکدانی پڕۆژەکە بدەن. هەر لەم نێوه‌یشدا هەندێك پەرلەمانتاری شیعە نیگەرانی و دڵەخورتێی ئەوەیان هەیە توركیا زیاتر كەڵك لە پڕۆژەكە وەربگرێت و، باس لەوە دەكەن "کەناڵی وشک سودێکی کەم بە عێراق دەگەیەنێت"، كە بەپێی پێشبینیی ئەوان ڕێژەكەی 25% زیاتر نابێت([20]). بەهۆی ئەوەیشی پێشبینی دەکرێت فاو پێش "بەندەری جەبەل عەلی"ی دوبەی بکەوێت- کە لە ئێستادا گەورەترین بەندەری کۆنتێنەرە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا-، ئه‌گه‌ری ڕێگریی ئیماراتییەكان دور نییە. لەسەر ئاستی ناوخۆش ئەو ناسەقامگیرییە سیاسی و تەناهییەی لە عێراق هەیە، ڕەنگە پڕۆژەکە بخاتە مەترسییەوە. هەرچەندیشە ئێستا دۆخی ئەمنی، ئۆقرەییی زیاتری بەخۆیەوە بینیوە، بەڵام هێشتا داعش چالاكیی هەیە، پەكەكە لە ناوچەكەدا هەن كە نەیاری توركیان؛ جگە لەم گروپانە، ڕەنگە میلیشیاکانی لایەنگری ئێران بەربەست بخەنە بەردەم دروستکردنی ئەو ڕێگه‌یە بۆ ڕێگریکردن لە گەیشتن بە تورکیا، بەتایبەت كە کێبڕکێی نێوان ئێران و تورکیا لە باکوری عێراق لە موسڵ، تا دێت بەرەو هەڵکشان دەچێت.   پەیوەندیی پڕۆژەكە بە كوردستانەوە لەو نەخشە فەرمییانەی كە ڕاگەیەنراون، هەرێمی كوردستان لە دەرەوەی ڕێگه‌ی "کەناڵی وشک"ه‌ كە ڕێڕەوێکی گرنگە بۆ گواستنەوەی نەوت و غازی عێراق بۆ ئەوروپا؛ بەڵام بەگوێرەی دەرەنجامەكانی کۆنفڕانسی بەندەری فاوی گەورە کە لە کۆتاییی ساڵی ڕابردوودا لە بەسرە بەڕێوەچوو، "دەرفەتی پەیوەندیکردن لە ڕێگەی هەرێمی کوردستانەوە واقعیترە وەک لە ڕێگەی سوریا"، بەتایبەت كە لەو وڵاتە زیاتر لە گروپێكی باڵادەست لە باكوریدا هەن و بە دۆخێكی نائارامدا گوزەردەكات. لەگەڵ ئەوەیشدا بۆ ئەوەی ئەوروپا سود لە سەرچاوە وزەی عێراق وەربگرێت، سەرەتا دەبێت کێشە كەڵەكەبووەكانی نێوان حكومەتی ناوەندی لە بەغداو حكومەتی هەرێمی کوردستان چارەسەر بکرێن و لەم نێوه‌نده‌یشدا لێکنزیکبوونەوەی نێوان هەولێرو بەغدا دەبێتە هۆی ئەوەی عێراق لە ڕێگەی وەبەرهێنانەوە لە کوردستان بەرهەمهێنانی وزە زیاد بکات؛ چونكە ھەرێمی کوردستان یەدەگی سەلمێنراوی غازی زیاتر لە ٢٥ ترلیۆن پێ سێجایە. ئەمەیش یەکسانە بە ٢٠%ی کۆی یەدەگی سەلمێنراوی غاز لە عێراق؛ كەچی عێراق کە لە ئێستادا لەنێوان 30 بۆ 40%ی پێویستیی غازی خۆی لە ئێرانەوە هاوردە دەکات([21])، بە گوێرەی لێدوانەكانی سودانی ساڵانە زیاتر لە 7 ملیار دۆلار لە پای غاز دەداتە ئێران. كۆبەند گۆڕانكارییە هەرێمایەتی و نێودەوڵەتییەكانی ناوچەكە تیژو خێراو گەورەن، بەتایبەت پاش پەلكێشانی چین وەك زەبەلاحێكی ئابوریی گەورە بەرەو ناوچەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. عێراق بەهۆی پێگە جوگرافییەكەیەوە یەكێكە لەو وڵاتانەی لە هەوڵدایە لە ڕێگه‌ی كەناڵی وشكەوە ڕۆڵێكی گەورە لە كورتكردنەوەی ڕێگه‌ی بازرگانیی ڕۆژهەڵات و ڕۆژاوا بگێڕێت لە ڕێگه‌ی پەیوەستكردنی بەندەری فاو و لەوێیشەوە بۆ توركیاو دوایی بۆ ئەوروپا. ئەم پڕۆژەیە كە خاڵی سەركەوتنی زۆرەو لەمپەری زۆریشی لەبەردەمە، بەهەر هۆكارێكیش بووە پڕۆژەكە لە دیزاینە بەرایییەكانیدا هەرێمی كوردستانی هەڵاواردە كردووەو بۆ ئەوەی بە هەرێمدا گوزەر نەكات بە سوریادا دەڕوات. بەهۆی گرنگیی ڕێگه‌كەو بەهۆی ئەوەی سەدەی داهاتوو پێگەی نەوت ڕوو لە لاوازییەو سەردەم سەردەمی غازو ڕێگه بازرگانییەكانە، پێویستە هەرێمی كوردستان لەسەر هەموو ئاستەكان كار بكات بۆ ئەوەی ببێتە بەشێك لەم پڕۆژە گەورەیە؛ بەو پێیەی تێپەڕین بە خاكی هەرێمدا ئاسانترو ڕەخساوترە بە بەراورد بەوەی ڕێگه‌كە لە سوریاوە بچێتە ناو توركیا. ئەركی دەسەڵاتدارانی هەرێمە دەرفەتی نزیكبوونەوەی هەولێرو بەغدا بقۆزنەوە بۆ دڵنیاییدان بە عێراق و توركیاو، بە هەر جۆرێك بووە نەهێڵن هەرێم لەو دەرفەتە بێبەش ببێت؛ ئەگەرنا وەك گیرفانێكی فەرامۆشكراوی لێدێت لە عێراق، بەتایبەت پاش ئەوەی بە بڕیاری دادگه‌ی فیدراڵی و دادگه‌ی بازرگانیی نێودەوڵەتی لە پاریس، كارتی فرۆشتنی نەوتی بەسەربەخۆ لەدەستدا. ([1])  https://bit.ly/2RQjL03 ([2])  https://bit.ly/3zwTwQj ([3])  https://bit.ly/40QkFKk ([4]) https://bit.ly/415hKx1 ([5]) https://bit.ly/415hKx1 ([6])  https://bit.ly/3zwTwQj ([7])  https://bit.ly/3GiQ93w ([8])  https://bit.ly/3ZF2KVj ([9])  https://bit.ly/40IeJCW ([10])  https://bit.ly/3zhNVx5 ([11])  https://bit.ly/439YtvU ([12])  https://bit.ly/43a1QTA ([13])  https://bit.ly/3zhNVx5 ([14])  https://bit.ly/3GiQ93w ([15]) https://bit.ly/3nR4D4g ([16])  https://bit.ly/3K8OP4h ([17])  https://bit.ly/40ZM2B6 ([18])  https://bit.ly/3zhNVx5 ([19])  https://bit.ly/3zhNVx5 ([20])  https://bit.ly/3zzBwVG ([21])  https://bit.ly/3zhNVx5 ئه‌م بابه‌ته‌ له‌ (خانه‌ی هزری كوردستان) وه‌رگیراوه‌

                  ئاسۆ حاجی رێککەوتنی نێوان هەولێر و بەغدا، وەڵامی کۆمەڵێک پرسیاری دایەوە و کۆمەڵێک گومانی ڕەواندەوە، کە بۆ ماوەی دە ساڵە، بە مەبەستی دژایەتی کردنی قەوارەی دەستوری کوردستان، کراوەتە بەشێکی کاریگەری گوتار و ئەجێندای میدیایی، لە هەموویان گرنگتر وەڵامی ئەو سێ پرسیارە درایەوە و لە رێگەیەوە رووی راستەقینەی ئەو لایەنە سیاسیە پتر ئاشکرا بوو کە میدیای فەرمی و سێبەری خۆی بەو ئاراستەیە هاندەدا. یەکەم، ئاشکرا بوو، کە رێککەوتنی پەنجا ساڵەی نێوان هەرێمی کوردستان و تورکیا لە فرۆشتنی پێشوەختەی نەوت بە تورکیا و کۆنتڕۆلکردنی نەوت و سامانی سروشتی کوردستان لەلایەن تورکیاوە تەنها درۆییەکی میدیایی بوو، کە لایەنێکی سیاسی بۆ بەرژەوەندی و لە ژێر کاریگەری ئەجێنداییەکی ئیقلیمی کردبوویە بەشێک لە کارنامەی خۆی لە دژایەتی کردنی قەوارەی دەستوری و سیاسی کوردستان. دووەم، بە گوێرەی بڕیارەکەی دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی لە پاریس ئەوە سەلمێندرا، کە دەرهێنان و فرۆشتنی نەوت لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستان تەواو دەستوریە. چونکە ئەو دادگایە بە پشت بەستن بە رێکەوتنێکی پەنجا ساڵ پێش ئێستا (١٩٧٣) بە بۆڕی  تایبەت بە بۆڕی نەوتی عێڕاق تورکیا بڕیارەکەی داوە، نەک بە پشت بەستن بە مادە و بڕگەکانی دەستوری هەمیشەیی عێڕاقی فیدڕال. سێیەم، کە دەگوترا حکومەتی کوردستان نایەوێت لەگەڵ بەغدا پێک بێت راست نەبوو، حکومەتی هەرێمی کوردستان هەمیشە خوازیاری رێککەوتن بووە، بەڵام حکومەتەکانی عێڕاق، لە جیاتی رێکەوتن فشاریان دەکرد کوردستان رادەست کردن قبوڵبکات، بۆ ئەو کارەش هەموو کارتێکیان بەکارهێنا، لە تەنازولکردن بۆ وڵاتانی ئیقلیمی بە تایبەتی تورکیا، لە هەموارکردنەوەی رێککەوتنی مافی سنووربەزاندن لەلایەن تورکیاوە، وەک حکومەتی تورکیا دەیەوێت، لە سەردەمی مالیکی و دواتریش عەبادی دا. هەروەها پاڵپشتی کردنی لایەنێکی کوردستانی لەلایەن هێزە سیاسییە شیعەکانەوە بە تایبەتی ئەوانی سەر بە ئێرانن، بۆ ئەوەی لە ناوخۆدا هەرێمی کوردستان بێهێز بکەن، تا لە ئەنجامدا ناچاری خۆڕادەست کردنی بکەن.

د. كامەران مەنتك ئەوەی كۆنگرە رۆژنامەوانییەكەی سەرۆك وەزیرانی ئێراق و سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستانی دیبێت، دەربارەی تەسلیمكردنەوەی نەوت بە بەغدا، بەئاسانی ئاماژەی سەركەوتنی لە روخساری سەرۆك وەزیرانی ئێراق و ئاماژەی شكست و دڵەڕاوكێیەكی قوڵی لە روخساری سەرۆكی حكومەتی هەرێم دەخوێندەوە، تەنیا لە ماوەی دوو خولەك پەنجا چركەدا، سەرۆك وەزیرانی هەرێم هەشتجار سوپاسی ئەملاو ئەولای كرد، لەوانە سێ سوپاسیان بۆ جەنابی سەرۆك وەزیرانی ئێراق بوو، بەپێچەوانەی ئەمە سەرۆك وەزیرانی ئێراق زۆر دیپلۆماسیانە قسەی خۆی كردو راستەوخۆ كەركوكی لە هەرێمی كوردستان جیاكردەوە. ئەو دڵەڕاوكێیەی سەرۆكی حكومەت نیشانەی ئەو شكستە گەورەیە بوو، كە دوچاری هات، ئەو پەرداخە ژەهر بوو، كە لەژێر فشاری گرتنەوەی بۆرییە نەوتەكانی هەرێم بۆ توركیا خواردییەوە. وەك هەموو جارێكیش هەمدیس ئەو شكستەیان بە سەركەوتن فرۆشتەوە خەڵكی كوردستان، ئەو هەنگاوە پڕ شەرمەزارییەی ئەو رێككەوتنامەیە، كە لەڕاستیدا رێككەوتنامە نەبوو ملكەچكردننامە بوو بۆ فشارەكانی بەغدا، وەك دەستكەوتێكی نیشتمانی و نەتەوەیی لەقەڵەم دا، كە لەڕاستیدا سەرەتای قۆناغێكی نوێیەو حكومەتی ئێراق بەوەندە ناوەستێت و بەردەوام دەبێت لە زیادكردنی فشارەكانی بۆسەر هەرێم، هەرێمیش لە دۆخێكدایە جگە لە تەنازولكردن هیچ رێگەیەكی تری لەبەردەمدا نەماوەتەوە. سەرباری ئەو ملكەچكردننامەیە دەرفەتی جێبەجێكردنی ئەو ئەو بەناو رێككەوتنامەیە زۆر لاوازە، شەڕی راستەقینە رۆژی پێنج شەممە، كە بڕیارە یەكەم خوێندەوە بۆ پرۆژەیاسای بوجەی ئێراق بخوێنرێتەوە، دەستپێدەكات، لەوێوە هێزە ناسیونالیستەكانی ئێراق، لەپەنای ئازادی و سەربەخۆیی پەرلەمانتارەكانیانەوە شەڕی كورد دەكەن، ئەوان دڵیان بەو ملكەچبوونەی هەولێر ئاو ناخواتەوە دەیانەوێت چەقۆكە تا سەر ئێسقانی شۆڕ بكەنەوە، زۆر بابەتی تر ماوە، كە حكومەتی بەغدا شەڕی لەسەر بكات، بۆیە دەستپێكردنەوەی هەناردەكرنەوەی نەوتیش رەنگ بێت بەو ئاسانییە نەبێت وەك ئاماژەی بۆ دەكەن، بەڵكو ئەو بابەتە ماوەیەكی درێژتر دەخایەنێت، لەبەرئەوەی دەیانەوێت هەرێم ناچار بكەن تەنازولاتی گەورەتر پێشكەش بكات، بۆیە ئەو ملكەچكردنەی ئەمڕۆی هەرێم، سەرەتای زنجیرە ملكەچكردنێكی ترە، كە هەموویشی لەسەر حیسابی بەرژەوەندییە نەتەوەیی و بنەڕەتییەكانی كوردە. دوای نزیكەی سەد ساڵ لەشەڕی بەغدا ئێستا بە شانازییەوە، بەرەو باوەشی بەغدا دەگەڕێنەوە، چۆن شەڕكردن لەگەڵ بەغدایان بە كوردایەتی و بزوتنەوەی رزگاریخوازی كوردی پێناسە دەكرد، بەهەمان شێوە خۆهاویشتنەوە بۆ باوەشی بەغداش، بە قۆناغێكی تر لە سەركەوتنی نیشتمانی و سەرەتایەكی نوێ بۆ كوردایەتی لە قەڵەم دەدەن، لە هەمووش ناخۆشتر، وایان لە خەڵكی كوردستان كردووە، بەخۆشحاڵییەوە پێشوازی لە بەغدا بكات و بە فریادڕەسی لەقەڵەم بدات، ئەو بەغدایەی بە سەدان هەزار رۆڵەی كورد لەشەڕی ئەودا كرایە قوربانی!.

هەندرێن شێخ راغب كاتی خۆی وتارێكم نوسی، باسی ئەوەم كردبوو، ئەگەر لەنێوان بۆمبی ئەتۆمی‌و دیموكراسی داوا لە هەرێمی كوردستان بكەن كامەیانت دەوێت؟ ئەوا بێ دوو دڵی دیموكراسی وەڵامە راستەكەیە. بۆچی گرنگە هەرێمی كوردستان دیموكراسی بێت؟ مەبەستمان چیە كە دەڵێین دیموكراسی لە بۆمبی ئەتۆمی گرنگترە بۆ هەرێمی كوردستان؟ بە سادەیی ئەمەیە:  لە دیموكراسیدا ئەم رق و كینەو دوژمنایەتیەی نێوان هێزە سیاسیەكان نامێنێت و ركابەری هەڵبژاردن دەبن‌و هەرچی ناكۆكی و شەڕ هەیە لەناو سندوقی هەڵبژاردن یەكلایی دەكرێتەوە. واتە خاڵی كۆتایی هەیە بۆ تەواو بوونی دوژمنایەتی و رقەبەرایەتی. لەوێ كێ دەرچوو دەبێتە ئەمینداری ئەم هەرێمە بۆ ماوەی شەرعی و یاسایی دیاریكراو كە چوار ساڵە.  لە دیموكراسیدا ئەوەی لە نەوت و غازو سنورەكان و داهاتی شارەكان ناوخۆ دەستمان دەكەوێت، دەچێتە بەردەم فراكسیۆنەكانی پەرلەمان، ئۆپۆزسیۆن و دەسەڵات ئاگاداری وەصڵەكان دەبن؟ ئەمەش بناغەی ئابوری نیشتمانیەو شەفافیەتە. بابەتی گەندەڵی و تەخشان و پەخشان نامێنێت. چونكە چاودێری یاسایی‌و دەستوری لەسەر داهات وخەرجییەكان هەیە. هێزی پێشمەرگەو ئاسایش و دژە تیرۆرو پۆلیس ، یاساو رێسای شەفافی خۆیان هەیەو لەچنگ حیزب و شەخس نین‌و پەرلەمان چاودێرە بەسەریانەوە، ساڵانە لەناو بودجەی حكومەت بە شەفافی بۆ وەزارەتی بەرگری(پێشمەرگە) داهات و خەرجیەكان دادەنرێت و تەواوی دەزگا ئەمنیەكان بە پێی پێوەرەكانی خۆیان لەروی دەستوری و یاسایی بەرێوەدەچن و كاری ئەمنی خۆیان دەكەن. لەكوێش بۆ روداوێك یان كارەسات و شەڕو جەنگێك پێویست بوو، بەرپرسەكانیان دێنە پەرلەمان و بەردەم رای گشتی. بینیمان لە گەرمەی شەڕی داعش پەرلەمانی عێراق وەزیری بەرگری حكومەتی عێراقی لاداو گۆڕی. ئەمە هێزە بۆ دەوڵەت. لەدیموكراسیدا دەستەو دامەزراوەكانی بواری گەندەڵی و مافەكان و ئازادییە گشتیەكان و بەهاكان بەهێزن و كاری خۆیان ئەنجام دەدەن. نە كەس لەخۆیەوە تۆمەتبار دەكەن و پڕوپاگەندەی بۆ دەكەن ، نەكەسی تۆمەتباریش بێ ماف دەبێت، پارێزەرو قسەی خۆی هەیەو بەرگری لەخۆی دەكات، واتە دەزگاكانی راگەیاندن، مافی مرۆڤ، دەست پاكی، مالیە، كۆمەڵی مەدەنی، بە ئاشكرایی و رون و راشكاو كاری خۆیان دەكەن، بەبێ ئەوەی لەخۆیانەوە نەكەس تۆمەتبار بكەن و نەحیزبایەتیش بكەن، بەڵكو یاساو رێساكانی خۆیان هەیە، بەڵام ئێستا حیزبایەتی رۆڵی گەورەی لەناو راگەیاندن و ئەم دەستەو دامەزراوانەی دژە گەندەڵی و مافی مرۆڤ و مەدەنی و هەیە، ئەمەش خەتای ئەوان نیە، بەڵكو نەبوونی دیموكراسی ئەم واقیعە فەرز دەكات.  لەدیموكراسیدا هەموو رێكخراوەكانی دنیا بەرگریت لێ دەكەن، لە راپۆرتی ساڵانەی خۆیان، باسی ئازادی را دەربڕین‌و مافی مرۆڤ و ئاڵوگۆڕی ئاشتیانەی دەسەڵات و شەفافیەت و خزمەتگوزاریەكان و پەروەردەو تەندروستی و پڕۆژەكانت دەكەن، ئەمەش وا دەكات جیهان دۆستت بێت و دنیا بەرگریت لێ بكات. نمونە ئیسرائیل؟.  لە دیموكراسیدا دەزگا نیشتمانیەكان بەشكۆترن، لە دەزگا حیزبی و شەخسیەكان، دەزگا نیشتمانیەكان رۆڵی كارای خۆیان دەگێڕن لەگەڵ دەوڵەتی ناوەندو دراوسێەكان و هەر رێكەوتن و گفتوگۆو كێشەیەك هەبێت دێتە ناو پەرلەمان و رای گشتی و میللەت دەزانێت چی دەگوزەرێ؟ بۆیە حكومەت و میللەت لە دیموكراسیدا لە پشتی یەكترن. لەدیموكراسیدا مرۆڤ خاوەنی بۆچون و راو ئازادی خۆیەتی، ئەمەش كۆمەڵگایەكی مەدەنی و بەهێزو چاو كراوەو ئازاد دروست دەكات، بەڵام ئەگەر دیموكراسی نەبوو ترس هەیە، ترسیش لادان دروست دەكات، مرۆڤ ئەگەر هەستی بە ترس كرد، یان دەبێتە تلیاك خۆرو یاخی لەهەموو شتێك، یان نیشتمان جێ دەهێڵێت، یان وزەو توانای لەناو هەناوی خۆیدا دەخنكێت و مرۆڤێكی ناكارای لێ دەردەچێت، ئەمەش زیانێكی زۆر گەورەیە بۆ ئەم كۆمەڵگایە، چونكە توانای مرۆیی بەردی بناغەی سەركەوتنە گەورەكانە.  پێویستە هەرێمی كوردستان لەروی سیاسیەوە بەرەو ئەزمونی فنلەنداو دانیمارك و نەرویج بڕوات، نەك شاریقەو دەوحەو دوبەی‌و ئەبو زەبی‌و ریاز؟؟. لەروەكانی ترەوە لەروی كۆمەڵایەتی‌و ئاینی و ئابوری و فەرهەنگی ئەوا تایبەتمەندی خۆت هەیە، بەلام لەروی سیستەمی سیاسیەوە تكایە وەك فنلەنداو جنێف و بازل بن نەك دەوحەو ریاز؟.  ئەگەر بەم شێوەیە بێت كە لەم وتارە باسم كرد، تۆی خوێنەر بۆ هەرێمی كوردستان بۆمبی ئەتۆمیت پێ باشە یان دەسەڵاتێكی دیموكراسی؟.

گوڵاڵه‌ سدیق پرسی دەرهێنانی نەوت و فرۆشتنی نەوت و شیرینی نەوت و بەرهەمەکانی نەوت و پارەی نەوت، ئەو مۆتەکەیە بوەتە بەڵا بۆ هاوڵاتیانی هەرێمی کوردستان. گرێبەستە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان، یەکێکە لە سەیرترین جۆری گرێبەست کە هەر وڵاتێک لەگەڵ کۆمپانیایەکی بیانی بیکات، بەشێوەیەک لە گرێبەستەکانی هەرێمی کوردستان (بەقەولی بەرپرسان) زۆرترین پارەی فرۆشتن دەگەڕایەوە بۆ کۆمپانیاکان، حکومەتی هەرێم لە سایەی فرۆشتنی نەوتەوە (بەقەولی خۆیان) بەقەرزاری لێی دەرچون، ئەمە جگە لەو هەمو پاشەکەوتی موچە لە کابینەی پێشوو لێبڕینی موچە لەسەردەستی ئەم کابینەیەدا! لەئێستادا، بەدیاریکراوی دوای بڕیارەکەی دادگای پاریس دۆخێک هاتوەتە ئاراوە، حکومەتی هەرێمی ناچارکردوە لەڕێی کۆمپانیای سۆمۆوە نەوتی هەرێمی کوردستان بفرۆشرێت، ئەم بڕیارە تاڕادەیەک دڵخۆشی و گەشبینی لای تاکی کورد دروستکردوە بەوهیوایەی ئاوێک بکرێت بە ئاگری گرێبەستی پەنجا ساڵی و فرۆشتنی سەربەخۆی نەوت! بەڵام، ئەوەی جێی دڵەڕاوکەو نیگەرانییە لەکاتی فرۆشتنی نەوتی هەرێمی کوردستان لەڕێی سۆمۆوە، پارەی نەوتەکە دەچێتە ژێر دەستی کێ؟ تەنها یەک کەسە یان وەزارەتی دارایی؟ ئایا دەستەکە ئەمینە؟ ئایا دەستەکە دادپەروەرە یان بەپێی مەزاج کاردەکات؟ وە چەندین پرسیاری تریش! پێشتر، کاتێک نەوت سەربەخۆ دەفرۆشرا، پارەی گەڕاوە ڕاستەوخۆ نەدەگەڕایەوە وەزارەتی دارایی، بەڵکو هەر کابینەو دەچووە ئەو بانکەی سەر بە سەرۆکی حکومەتی هەرێم بوو، لەکاتێکدا کارە ڕاستەکە ئەوەبوو ڕاستەوخۆ داهاتی نەوت بچێتە هەژماری بانکی وەزارەتی داراییەوە، پاشان بەکاربهێنرایە بۆ موچەو ئاوەدانی ناوچەکان بەبێ جیاوازی! بەپێی ئەو ئەزمونە تاڵەی هەمانە لەگەڵ نەوت و پارەی نەوت، ئەگەر پاش فرۆشتنی نەوت لەڕێی سۆمۆوە هەژماری بانکی بۆ داهاتەکەی کرایەوە، هەڵەیەکی گەورەیە ئەگەر ئەو هەژمارە بانکییە بەناوی وەزارەتی داراییەوە نەبێت و بەشێوەیەکی ڕەهایی لەژێر کۆنترۆڵ و مامەڵەی ئەو وەزارەتە نەبێت. وە ئەگەر وەک پێشوو پارەی نەوت بگەڕێتەوە ئەو بانکە ئەهلیانەی کە سەر بە سەرۆکی حکومەتە، ئەوە دیسان پارەی نەوت بەپێی مەزاجی تاکە کەسی دەدرێت بە وەزارەتی دارایی، ئەمەش نەک چارەسەری گرفتی موچە ناکات، بەڵکو دوبارە نادادپەروەرییەکی زۆرترو گەورەتر دەبینین کە لەپاش گەڕانەوەی داهاتی نەوت توشی ناوچەکانی سلێمانی و گەرمیان و ڕاپەڕین و هەڵەبجە دەبێت، چونکە بەفرۆشتنی نەوت لەڕێی سۆمۆوە داهاتی نەوتی هەرێم بەڕێژەیەکی بەرچاو زیاد دەکات، بەهۆی گەڕانەوەی سەرجەم داهاتی نەوت 100% بۆ حکومەتی هەرێم لەلایەک، وە حکومەتی هەرێم ناچار نابێت نەوت بەنرخی 12 دۆلار کەمتر بفرۆشێت لەلایەکی تر. پێویستە هێزو لایەنەکانی دەرەوەی پارتی دیموکرات (بەو پێیەی بەڕەهایی پرسی نەوت لای پارتییە) هەر لەئێستاوە لە مەترسی بارودۆخەکە تێبگەن و دەستپێشخەری بکەن بۆ ڕێگرتن لە ڕوودانی هەر ئەگەرێکی نەخوازراو کە مەبەستی بێت زیاتر ئەم پرسە لەبەرژەوەندی خۆی بەکاربهێنێت، ئەویش بە دانانی هەژماری بانکی بەناوی وەزارەتی داراییەوە و لەژێر چاودێری دەستەی دەستپاکی و داواکردنی پرسی بودجەو ناردنی بۆ پەرلەمان کە دادپەروەری تەواوی تێدا ڕەچاوبکرێت بۆ پەرەپێدانی پارێزگاکان. ئەگەر هاتو ئەمە جێبەجێ نەکرا یان هەستکرا نیەتێک نیە بۆ جێبەجێکردنی، ئەوا پێویستە بە مەمنونییەوە بگەڕێینەوە بۆ سەردەمی 43% به‌ 57%. 

  بەیار عومەر عەبدوڵا ڕەوانەکردنی (نەوتی هەرێم) لەژێر چاودێری و سەرپەرشتی (عێراق)دا، جێی خۆشحاڵیە؛ تەنها ئەوانە نیگەرانن کە بەرژەوەندیان لەگەڵ (پارتی) دا هەیە و بە پارەی نەوت کۆمەک دەکرێن. هاوکات ئەوانە بێزارن کەهێشتا فریوی بازرگانەکانی کوردایەتی کاریگەری و سحری ماوە لەسەریان. ئەم بڕیارە دەشێت زەمینەی عەدالەت و خۆشگوزەرانی بخوڵقێنێت، بەڵام ئایا لە وردەکاری ڕێکەوتنەکەدا، پارتی دەهێڵێت لە بەرژەوەندی خەڵک وەرچەرخێت؟! لاوازی حکومەتەکەی سودانی و دژایەتی سەدر و فشاری ئەمریکا لەلایەک و زۆری ژمارەی کورسیەکانی پارتی لە لایەکی تر، سودانی ناچار کردوە هەوڵی ڕازیکردنیان بدات بۆ مانەوەی حکومەتەکەی. ئینگلیزەکان دەڵێن (شەیتان لە وردەکاریدایە). لە وردەکاری هەر ڕێکەوتنێکدا دەکرێت کۆمەڵێک خاڵ جێی بکرێتەوە، کە لە قازانجی گروپێک بێت و بەرژەوەندی گشتی تێدا پێشێل بکرێت. پارتی دەمێکە ئاگاداری پیلانێکی لەو جۆرەیە و خۆی بۆ ئامادە کردوە و ڕازی بووە نەوتەکە لەژێر چاودێری (عێراق)دا بفرۆشرێت، بەو مەرجەی ١-بەغدا (١٢.٦٪ی بودجەی عێراق) بدات بە (حکومەتی هەرێم)، کە ڕەنگە زیاتر بێت لەو داهاتەی حکومەتی هەرێم لە فرۆشتنی ڕاستەوخۆی نەوتەوە دەستی ئەکەوێت. حکومەتی عێراقیش ڕازی بووە لە پێناوی دەرهێنانی مەلەفی نەوت لەژێر دەستی حکومەتی هەرێم. هاوکات بڕیارە پارەی قەرزی کۆمپانیاکان لەو بودجەیە دەربکرێت؛ ڕێکەوتن و قەرزەکان لە نێوان وەزارەتی سامانە سروشتیەکان و هەندێک کۆمپانیادا کراوە، کە هیچ شەفافیەت و چاودێریەکی تیێدا نیە. پێدەچێت پارتی پشکی هەبێت لەو پارانەی بە ناوی قەرزەوە لە بودجەی گشتی، مانگانە دەچێت بۆ کۆمپانیاکانی نەوت. سەرباری ئەوانە، بڕیارە پارەکە بچێتە بانکێک لە ئیمارات کە پارتی و بنەماڵە پەیوەندیەکی پتەویان هەیە لەگەڵیاندا، بۆ ئەوەی ئەگەر کێشەیەک لە ئایندەدا ڕویدا لە نێوان حکومەتی هەرێم و حکومەتی عێراقدا؛ ئیمارات بە ئاسانی پارەکانیان بداتەوە. ٢-پارتی داوای لە حکومەتی عێراق کردوە، کە بودجەکەی دەینێرن، لەژێر (هەژمونی سەرۆکی حکومەتی هەرێم)دا بێت؛ بۆ ئەوەی وەکو جاران (پارێزگاکانی سلێمانی و هەڵەبجە و ئیدارەکانی گەرمیان و ڕاپەڕین)ی لێ بێبەش بکەن. بە واتایەکی تر، پارتی لە بۆسەدایە بۆ ئەم دەڤەرە و ڕازی نیە، کە (٥٧٪ ی پارەکە بچێت بۆ زۆنی زەرد و ٤٣٪ی بێت بۆ زۆنی سەوز). مەبەستیانە هەموو پارەکە بچێتە ژێردەستی سەرۆکی حکومەت و ئەویش بە ویستی خۆی مامەڵەی پێوەبکات و ستەم لەم دەڤەرە بکات. لە زەمانی بریمەرەوە، بڕیار دراوە، کە بانکی ناوەندی عێراق جگە لە بەغداد، چوار لق بکاتەوە لە (بەسرە، موسڵ، هەولێر و سلێمانی). لقەکانی بانکەکە دەمێکە لە سێ شارەکەی تر کراوەتەوە؛ بەڵام (حکومەتی هەرێم) ڕێگە نادات لە (سلێمانی) بکرێتەوە، بۆ ئەوەی پارەی ئەم سنورەش بچێتەوە ژێر دەستی پارتی لە هەولێر و دەستی بەسەردا بگرن و موچە و بودجە نەنێرن یان دوای بخەن، بۆ پەکخستنی ئابوری ئەم دەڤەرە. ٣-ڕاستە پارتی ڕازیبووە نەوتەکە لە ڕێی عێراقەوە بڕوات، بەڵام بیرە نەوتیەکان و بۆریەکانی گواستنەوەی لەژێر دەستی خۆیاندایە و داواکارن مانگانە حکومەتی عێراق (پارەی گواستنەوەی نەوتەکە بدات بە کۆمپانیای کار)، کەهی خۆیانە. خواستی پارتی ئەوەیە گازەکەش بە بۆری بە سنوری ئەواندا بچێت بۆ تورکیا؛ بۆ ئەوەی هەم کرێی گواستنەوەی وەرگرن، هەم دڵی تورکیا ڕازی بکەن، هەم هەر کاتێک ویستیان وەکو کارتی فشار بۆ سزادانی ئەم سنورە، ڕێبگرن لە ناردنی. ئەگەر ئەم دەڤەرە فریای خۆی نەکەوێت، ڕەنگە هەمان سیناریۆی سزادانەکان بەردەوام بێت، و وەکو زەمەنی ئابوری سەربەخۆ، توشی نسکۆ و نشێوێکی تر ببینەوە. بۆ چارەسەری ئەم بارودۆخە، یەکێک لە بژاردەکان ئەوەیە، کە لە یاسای موازەنەی عێراقدا، هەرێمی کوردستان لە یەک (حەقل) بازنەوە بکرێت بە دوو بازنە و پارە بۆ دوو زۆنەکە بەجیا بێت بۆ ئەوەی هیچ لایەک نەتوانێت زوڵم لە لاکەی تر بکات. یان هەر پارێزگایەکی هەرێم لە یاسای موازەنەی عێراقدا وەکو بازنەیەک مامەڵەی لەگەڵدا بکرێت و بەجیا موچە و بودجەی بۆ بێت. ڕێگاکەی تریان، کاراکردنەوەی (پرۆژەی بەهەرێمکردنی پارێزگاکانی سلێمانی و هەڵەبجە و ئیدارەکانی گەرمیان و ڕاپەڕینە). لەو ڕێیەوە (٤٣٪ ی ئەو پارەیەی لە بەغداوە دێت)، ڕاستەوخۆ بێت بۆ ئەم زۆنە بۆ موچە و بودجەی پەرەپێدانی پارێزگاکان. بەم شێوەیە ڕزگارمان دەبێت لە چەوساندنەوە و هیچ حزبێک ناتوانێت لە پایتەختەوە ئەم دەڤەرە توشی برسێتی و هەڵدێر بکات.

سەروەت هەڵەبجەیی لەم ماوەیەدا جموجوڵێکی نوێی دیپلۆماسیی ئێران لە ئاستی ناوچەکە بینراوە. بە نێوەندگێڕیی چین ڕێکەوتنی ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانی لە گەڵ سعوودیە واژۆ کرد، لە گەڵ ئیمارات ئەگەرچی پەیوەندییەکانی بەردەوام بووە بەڵام بە سەردانەکەی عەلی شەمخانی سکرتێری ئەنجومەنی باڵای ئاسایشی نیشتمانی ئێران لێک تێگەیشتنی نوێ لە نێوان هەر دوو وڵات هاتووەتە ئاراوە، بە هەمان شێوە لە گەڵ بەحرەین بەرەو ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکان دەڕوات، لە گەڵ میسر هەندێک پەیام ئاڵوگۆڕ کراوە، لە گەڵ عێراق ڕێکەوتنی ئەمنیی واژۆ کردووە. لە گەڵ ئەمانەش پەیوەندییەکانی لە گەڵ هەر دوو وڵاتی عەمان و قەتەر پتەوتر کردووە، ئەو دوو وڵاتە بە وڵاتانی نێوەندگێڕ لە دۆسیەی ئەتۆمی ئێران هەژمار دەکرێن. وەزیرانی دەرەوەی ئەو دوو وڵاتە بەردەوام لە سەر ئاڵوگۆڕکردنی پەیام لە نێوان تاران و وڵاتانی ڕۆژئاوا لە گەڵ هاوتا ئێرانییەکەیان لە پەیوەندیدا بوون. ئێران لە پاش خۆپێشاندان و ناڕەزایەتییە ناوخۆییەکان بە ئاراستەی سفرکردنەوەی کێشەکانی لە گەڵ وڵاتانی ناوچەکە هەنگاو دەنێت، لە گەڵ وڵاتانی عەرەبی تا ڕادەیەک سەرکەوتوو بووە بەڵام دۆسیەی قەوقازی لە گەڵ کۆماری ئازەربایجان بە ئاڵۆزی ماوەتەوە. سیاسەتە نوێکەی ئێران لە ئاستی ناوچەکە بۆ پشتگیری چارەسەرکردنی دۆسیەی ئەتۆمییە لە گەڵ ئەمریکا و وڵاتانی ڕۆژئاوا بەڵام ئەمریکا بە ڕاشکاوانە ڕایگەیاندووە کە ئەم دۆسیەیە لە ڕیزی ئەولەویاتیدا نییە. ئەمریکا پێی وایە کە ناڕەزایەتییە ناوخۆییەکانی ڕابردووی ئێران لە ئەنجامی کاریگەری سزا و گەمارۆکان بووە و هیوادارە ئەم کاریگەرییە لە داهاتوودا زیاتر ببێت. لە لایەکی دیکەوە دۆسیەی پێدانی درۆنی ئێرانی بە ڕووسیا و بەکارهێنانی لە شەڕی ئۆکراینا کەشێکی نەرێنیی لای وڵاتانی ئەورووپی و ئەمریکا درووست کردووە. ئەمریکا لە هەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتی 2024 نزیک دەبێتەوە، جۆبایدن و دیموکراتەکان نایانەوێت لەم کاتەدا دەست بۆ ڕێکەوتنێکی نوێ یان زیندووکردنەوەی ڕێکەوتنەکەی پێشوو لە گەڵ ئێران ببەن. ڕەنگە هەر ڕێکەوتنێک لە گەڵ ئێران لە بەرژەوەندی کۆماریخوازەکان بێت و وەک بانگەشەیەک لە دژی دیموکراتەکان بەکاری بێنن. ئەمریکا دەیەوێت دۆسیەی ئەتۆمی ئێران لەم دۆخەی ئێستادا بمێنێتەوە و هەوڵ دەدات کە لە ڕێگای ڕێکەوتنێکی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆمی و ئێرانەوە چاودێرییەکان لە سەر دۆسیەی ئەتۆمی ئەم وڵاتە زیاتر بکرێت. ئەمە ئامانجی ئەمریکایە و دەستپێکردنەوەی دانوستانەکان ئەستەمە. ئەگەر ئەمریکا بۆ دانوستانەکان نەگەڕێتەوە دوو سیناریۆ لە بەردەم ئێراندا دەبێت، یەکەم ئەوەی کە لەم هەلومەرجەدا بمێنێتەوە، ئەمەش لە ڕووی ئابوری و داراییەوە ڕوبەڕوی دۆخێکی دژوارتری دەکاتەوە. دووەم ئەوەی کە کشانەوەی خۆی لە ڕێکەوتنی ئەتۆمی ڕابگەێنێت، لەم حاڵەتەشدا سزاکانی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی بۆ سەر ئێران دەگەڕێتەوە کە دیسانەوە ئەمەش دۆخی ئێران دژوارتر دەکات و ئاڵۆزییەکان لە گەڵ وڵاتانی ڕۆژئاوا زیاتر پەرە دەستێنێت. لە باشترین حاڵەتدا دەتوانین بڵێین کە چاودێرییەکانی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆمی لە سەر چالاکییەکانی ئێران و سزا و گەمارۆکانی ئەمریکا بەردەوام دەبێت. ئەمە بژاردەی خوازراوی واشنتن و وڵاتانی ئەورووپییە و پێناچێت بیانەوێت بە ڕێکەوتنێکی نوێ و هەڵگرتنی گەمارۆکان، دۆخی ئابوری ئێران هەناسەیەک وەربگرێت.

سه‌لام عه‌بدوڵڵا له‌م چه‌ند رۆژه‌ی پێشووداو دوای بڕیاری دادگه‌ی ناوبژیوانی پاریس سه‌باره‌ت به‌ هه‌نارده‌كردنی نه‌وت و ڕاگرتنی هه‌نارده‌كردنی له‌لایه‌ن ده‌وڵه‌تی توركیا، لای هه‌ندێك كه‌س و لایه‌ن، به‌و حسابه‌ی دژی هه‌رێمی كوردستان بڕیاری داوه‌، به‌ چه‌ندین جۆرو شێواز له‌ تۆڕه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان و بگره‌ له‌سه‌ر لاپه‌ڕه‌ی هه‌ندێك له‌ رۆژنامه‌كانی ناوخۆش، زۆر به‌ خۆشحاڵی و سه‌رگه‌رمییه‌وه‌ پێشوازی لێكرا، كه‌ ئاستی ده‌ربڕین و هه‌ڵوێستیان گه‌لێك له‌ نه‌یارانی هه‌رێم له‌ به‌غدا زیاترو به‌جۆشتر بوو كه‌ مایه‌ی ڕامان و لێوردبوونه‌وه‌یه‌. ئێمه‌ له‌ هه‌ڵوێستی نه‌یارانمان له‌ به‌غدا حاڵی ده‌بین و له‌ هۆكارو پشته‌وه‌ی هۆكاره‌كانیش تێده‌گه‌ین، به‌ڵام ئه‌وه‌ی تا ڕاده‌یه‌ك مایه‌ی سه‌رسوڕمانه‌ بۆ دڵسۆزانی گه‌له‌كه‌مان و خاوه‌ن شه‌هیدان و تێكۆشه‌ران و قوربانیده‌رانی ئه‌م نه‌ته‌وه‌یه‌ ئه‌وه‌یه‌، بۆ ئه‌مانه‌ به‌و ڕاده‌یه‌ دژی گه‌ل و خاك و ده‌ستكه‌وته‌كانی ئه‌م هه‌رێمه‌ن و ئایا به‌ داڕمان و نه‌مانی ئه‌م هه‌رێمه‌- كه‌ خه‌ونی ئه‌و ده‌روون نه‌خۆشانه‌یه‌- ئه‌وان چیان ده‌ستده‌كه‌وێت و له‌چی سوودمه‌ند ده‌بن. ئه‌گه‌ر ئه‌وانه‌، ئه‌مڕۆو له‌لایه‌ن نه‌یارانی هه‌رێمه‌وه‌ به‌ گه‌رمی پێشوازی و پشتیوانی ده‌كرێن ته‌نیا له‌به‌ر ئه‌و هه‌ڵوێسته‌ نادڵسۆزو ناجوامێرانه‌یه‌ به‌رامبه‌ر گه‌له‌كه‌مان، ده‌بێ ئه‌و ڕاستییه‌ بزانن، گه‌ر نه‌هامه‌تییه‌ك تووشی هه‌رێم بێت، له‌پێش هه‌مووانه‌ ئه‌وانه‌ وه‌ك كاڵایه‌ی پیس تووڕ ده‌درێن و پشتگوێ ده‌خرێن و وه‌ك خیانه‌تكار پێناسه‌ ده‌كرێن. فه‌رموون له‌و رۆژه‌وه‌ی شاری كه‌ركووك له‌لایه‌ن به‌غداوه‌و به‌ یارمه‌تی هه‌ندێك ده‌ستی به‌سه‌رداگیرا، ئێستا چۆن مامه‌ڵه‌ له‌گه‌ڵ دانیشتوانی ڕه‌سه‌نی كورد ده‌كرێت و چۆن زمان و كلتووری له‌ناو ده‌برێت و چۆن- له‌ رژێمی پێشوو زیاتر- رۆژانه‌ ته‌عریب ده‌كرێت و خاكی باوباپیرانی داگیر ده‌كرێت. هه‌ر دوێنێ به‌رپرسێكی ئه‌مریكی رایگه‌یاندوه‌ كه‌ عێراق وتوركیای ئاگاداركردۆته‌وه‌ نه‌وت هه‌نارده‌ بكرێت، دوێنێش به‌رپرسێكی باڵای عێراق داوای له‌ توركیا كرد كه‌ مۆڵه‌تی هه‌نارده‌كردنی نه‌وتی هه‌رێمی كوردستان بدرێت. خۆشبه‌ختانه‌ ئه‌و بڕیاره‌ی دادگه‌ی ناوبژیوانی پاریس به‌و شێوه‌ نه‌بوو كه‌ ئه‌م جۆره‌ نموونانه‌ چاوه‌ڕێی بوون و بگره‌ به‌ پێچه‌وانه‌وه‌ خواستی ئه‌وانه‌وه‌ له‌ كۆتاییدا له‌ به‌رژه‌وه‌ندی گه‌له‌كه‌مان ده‌بێت، چونكه‌ ئه‌و كارانه‌ی كراون هیچی ناده‌ستووری نه‌بووه‌، كه‌ ئه‌وه‌ش له‌ چه‌ند بڕگه‌یه‌كی بڕیاره‌كه‌دا به‌ ئاشكرا ده‌رده‌كه‌وێت و هه‌ر ئه‌وه‌شه‌ كه‌ ئێستا وتووێژ له‌گه‌ڵ به‌غدادا باشتر به‌ڕێوه‌ده‌چێت و هیوای ڕێكه‌وتنێك ده‌كرێ كه‌ هه‌ردوولا سوودمه‌ند بێ و ته‌نیا شه‌رمه‌زاریش بۆ نه‌یارانی ناوخۆ و نه‌فره‌ت ده‌مێنێته‌وه‌.  

ئەردەڵان عەبدوڵا کاتێ لاپەڕەکانی مێژووی کورد هەڵدەدەینەوە، کۆچ  و ئاوارەبوون بەشێكی گەورە لە مێژوومان داگیر دەکەن، بەڵام کۆڕەوی ساڵی 1991 تەواو جیاواز بوو، لە هەمانکاتیشدا بە یەکێک لە رووداوە گرنگەکانی مێژووی کورد دادەنرێت. ئەم کۆڕەوە، وەکو دێوەزمەیەک وابوو  لە دوای کۆمەڵێک خەونی سەوز و  جوانی خەڵکی کوردستان، کاتێک لە دژی یەکێک لە ستەمکارترین رژێمی ناوچەکە کە ئەویش رژێمی سەدام حسێن بوو، راپەرینێکی جەماوەری کرا، خەڵكی کوردستان بە کۆمەڵێک خەونی گەورەوە باوەشیان بۆ بەهارێکی سەوز و جوان کردەوە، بەو هیوایەی کۆتایی بە قۆناغی ناخۆش و  ترسناکی رژێمی سەدام بهێنێت، بەڵام لە پاشئەوەی ئەم رژێمە لە جەنگە دۆڕاوەکەیدا بەرامبەر بە هاوپەیمانان، هێزەکانی خۆی یەکخستەوە، وەکو گورگی هار بەربووە گیانی گەلانی عیراق، لە باشووردا قەسابخانەی گەورەی بۆ خەڵكی سیڤیلی عیراقی دروست کرد، مێژووی خوێناوی ئەم رژێمەش لە یادەوەریی خەڵكی کوردستاندا هەبوو، کیمیاباران کردن و ئەنفالیش، هەمیشە وەکو دێوەزمەیەک لەیادی خەڵكیدا بوو، بۆیە بڕیاری کۆچی بەکۆمەڵ درا، ئەوەش یەکەمجاربوو، بەشێکی زۆری خەڵكی شار و شارۆچکەکان لە ترسی سەرکوتکردنی رژێمێکی دکتاتۆری وا بەو جۆرە  وڵات بەجێبهێڵن.  ئەم کۆڕەوە راستە لە رووی ئازار و مەینەتییەکانەوە زۆر ناخۆشبوو، بەڵام وەکو دەڵێن لە پاش شەوەزەنگەوە خۆر هەڵدێت، ئەم کۆڕەوە بووە هۆی جووڵاندنی هەست و سۆزی جیهان بەتایبەتی لە خۆرئاوادا، بە هەوڵ و ماندووبونی کۆمەڵێک دۆستی کورد بەتایبەتی لە فەرەنسا و ئەمریکا، کە هاوکات بەرژەوەندیشیان لەوەدا بوو، ناوچەی دژە فڕین بۆ گەلی کورد دانرا، ئەمەش بووە هۆی لەدایکبوونی یەکەمین قەوارەی کوردی لە کوردستانی عیراقدا. لەمەشدا دوو دەوڵەت رۆڵی سەرەکییان هەبوو، فەرەنسا بە پلەی یەکەم، دوای ئەویش ئەمریکا. دواتریش لە هاوینی ساڵی 1991 دا دووبارە لە شارەکانی سلێمانی و هەولێر و دەوروبەری دووبارە راپەرین دروستبوویەوەو هەموو دەزگاکانی رژێمی بەعسیان راماڵی، رژێمیش لەبەر بوونی ناوچەی دژە فڕین نەیتوانی جارێکی تر هێزە سەربازیی و ئەمنییەکانی بگەڕێنێتەوە کوردستان. جێگەی ئاماژەیە لە راپەڕینی دووەمدا یەکێتی نیشتمانی کوردستان و هێزە چەپەکان، رۆڵی سەرەکییان هەبوو لەم راپەڕینەدا. بەداخەوە زۆرێک لە نەوەی نوی نازانن ئەم هەرێمە چۆن دروستبوو، هەربۆیە گرنگە بزانن بنەمای سەرەکی بوونی ئەو کۆڕەوە گرنگە و ئەو راپەڕینە بوو کە خەڵكی کردی لە دژی ئەو رژێمە بەتایبەتی راپەرینی دووەم، کە لە هاوینی ساڵی 1991 دا کرا. بەداخەوە ئێستا کەم باسی راپەرینی دووەم دەکرێت.  بەداخەوە ئێستا هەندێک مێژووی ئەم دەڤەرەیان لە بیرچۆتەوە کە چۆن دروستبووە، کاتێکیش ئەمریکا لە دوایین راپۆرتیدا رەخنەی توندی لە دەسەڵاتدارانی هەرێم گرتووە، ئەمەش ئاساییە چونکە ئەم دەسەڵاتەی هەرێم کەموکورتی زۆری هەیە، بەڵام ئەوەی ئاساییی نییە، ئەو کاردانەوە توندەی ئەندام و لایەنگرانی پارتی بوو.  پێشتر  گەلی کورد  لە جیهاندا وەکو قوربانی ناسراو بوو، بەڵام بەداخەوە ئەمڕۆ بەهۆی هەڵە و کەموکورتی دەسەڵاتی هەرێمەوە بەتایبەتی لە زۆنی زەرد، ئێستا رەخنەی توندمان ئاڕاستە دەکرێت، لەجیاتی ئەوەی بێین بە شێوازی ئیداریی و حوکمڕانی خۆماندا بچینەوە، پەلاماری ئەو دەستانە دەدەین کە رۆژگارێک هاوکارییان کردووین و لە ئەنفال و دووبارە کیمیابارانکردن و کۆڕەو رزگاریان کردین.