درەو: لە گەورەترین لێكۆڵینەوەی رۆژنامەوانی بنكۆڵكاریدا یەكێتی نێودەوڵەتی بۆ رۆژنامەنوسانی بنكۆڵكار، پەردە لەسەر چەندین نهێنی دارایی و سەروەت و سامانی سیاسی و ملیاردێرو كەسە دیارەكان لەسەر ئاستی جیهان ئاشكرا دەكات. لێكۆلینەوەكە چەندین مامەڵەی نهێنی و موڵك و ماڵی شاراوەی (٣٣٠ ) كەسایەتی دیاری سیاسی لە (٩٠ )وڵاتی جیهاندا ئاشكرا دەكات. بنكۆڵكارییە كە چەند مانگێكە (٦٠٠ ) رۆژنامەنوس توانیویانە ( 11 ملیۆن و 903) فایلی نهێنی پڕ لە زانیاری بە قەبارەی (2.9) تێراباییت ،( ملیۆنێك و 205) ئیمەیڵ (2 ملیۆن و 937) وێنە ( 6 ملیۆن و 406) بەڵگەنامە دەست بخەن كەتایبەتە بەو داتا و دۆكیومێنت و ئیمەیڵانەی دەوڵەمەند، سیاسەتمەدار و سەركردەكانی دونیا كە لەژێرەوە خەریكی دزی و چەتەگەرایین. هێدی هێدی راپۆرتەكان بڵاودەكرێنەوە و گەندەڵییە ملیار دۆلارییەكان دەبینین.  ٣٥ سەركردەی جیهانی و باڵوێزو وەزیرو سەرۆك شارەوانی و راوێژكاری سەرۆك و بەرێوەبەری بانكی ناوەندی لە نێو دۆكیومێنتەكاندا بونیان هەیە. بە پێی دۆكیومێنتەكان ١٠٠ كەس لە ملیاردێرەكان توانیویانە بە رێگەی نا شەرعی زیاتر لە ٦٠٠ ملیار دۆلار كۆ بكەنەوە. چیرۆكەكانی سندوقی پاندۆرا كە تا ئێستا ئاشكرا كراون •    پادشای ئوردن خەرج كردنی (٧٠ ملیۆن) یۆرۆ بۆ كرینی موڵك و ماڵ لە بەریتانیاو ئەمریكا لە رێكەی كۆمپانیای نەناسراوەوە. تێوەگلانیان لە مامەڵەی نهینی بۆ كرینی مولك لە بەریتانیا بە بری زیاتر لە (٤٠٠ ملیۆن) یۆرۆ شاردنەوەی خاوەندارێتی كۆمپانیایەكی وەبەرهێنان لە دەرەوەی ولات كە بەكاری هێناوە بۆ كرینی دوو ڤێللای فەرەنسی بە بری (٢ ملیۆن) یۆرۆ •    خێزانی سەركردەكانی ئازەربایجان ، سەرۆكی ئازەربایجان شوقەیەك بە بری (٣٣ ملیۆن) یۆرۆ لە ناوەندی لەندەن بۆ كورە (١١ )سالەكەی. •    سەرۆك كۆماری چیك، شاردنەوەی خاوەندارێتی كۆمپانیایەكی وەبەرهێنان لە دەرەوەی وڵات كە بەكاری هێناوە بۆ كڕینی دوو ڤێلای فەرەنسی بە بری (12ملیۆن) یۆرۆ  یەكێتی نێودەوڵەتی بۆ رۆژنامەنوسانی بنكۆڵكار، ناوەندیكی هەواڵی و تۆرێكی رۆژنامەنوسانی سەربەخۆیە كە بارەگای سەرەكی لە واشنتنی پایتەختی ئەمریكایە 

(درەو):  میشاڵ عەون سەرۆكی لوبنان‌و نەجیب میقاتی سەرۆك وەزیرانی راسپێردراو ئیمزایان لەسەر مەرسومی پێكهێنانی كابینەیەكی نوێی حكومەت لە لوبنان كرد، نەبیە بڕی سەرۆكی پەرلەمانیش ئامادە بوو لەم مەراسیمەدا.  لەماوەی یەكساڵی رابردوودا، ناكۆكی سیاسی لەبارەی پێكهێنانی كابینەیەكی نوێی حكومەتەوە، بووە هۆی تەقینەوەی گەورەترین قەیرانی ئابوری لەمێژووی لوبناندا.  پێشبینی دەكرێت پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت رێگا لەبەردەم دانوستانی لوبنان لەگەڵ سندوقی دراوی نێودەوڵەتی بكاتەوە لەبارەی بڕیاردان لەسەر چەند رێوشوێنێك بۆ رزگاركردنی ئابوری وڵات لەو قەیرانەی تێیكەوتووە.  لەماوەی چەند مانگی رابردوودا، دراوی لوبنانی رێژەی 90%ی بەهای خۆی لەدەستداوە، بەپێی ئامارە فەرمییەكانیش ئێستا سێ لەسەر چواری خەڵكی لوبنان گەیشتونەتە ئاستی هێڵی هەژاریی.  پێكهاتەی كابینەی نوێی حكومەتی لوبنان بەمشێوەیە:  •    محەمەد نەجیب میقاتی- سەرۆك وەزیران •    سەعادە شامی- جێگری سەرۆك وەزیران •    بەسام مەولەوی- وەزیری ناوخۆو شارەوانییەكان •    یوسف خەلیل- وەزیری دارایی •    عەبدوڵا ئەبوحەبیب- وەزیری دەرەوەو رەوەندی دەرەوە •    وەلید فەیاز- وەزیری وزەو ئاو  •    جۆنی قرم- وەزیری پەیوەندییەكان •    عەباس حەلەبی- وەزیری پەروەردەو خوێندنی باڵا •    هێنری خوری- وەزیری داد •    موریس سەلیم- وەزیری بەرگری نیشتمانی •    عەلی حمیە- وەزیری ئەشغال‌و گواستنەوە •    فراس ئەبیەز- وەزیری تەندروستی گشتی •    هیكتۆر حەجار- وەزیری كاروباری كۆمەڵایەتی •    ناسر یاسین- وەزیری ژینگە •    مستەفا بیرم- وەزیری كار •    ئەمین سەلام- وەزیری ئابوری‌و بازرگانی •    وەلید نەسار- وەزیری گەشتوگوزار •    عەباس حاجی حەسەن- وەزیری كشتوكاڵ •    محەمەد مورتەزا- وەزیری رۆشنبیری •    جۆرج دباكیان- وەزیری پیشەسازی •    جەجلا ریاشی- وەزیری دەوڵەت بۆ كاروباری گەشەپێدانی كارگێڕیی •    جۆرج قەرداحی- وەزیری راگەیاندن •    عسام شەرەفەدین- وەزیری كۆچبەران •    جۆرج كلاس- وەزیری وەرزش ‌و لاوان  

راپۆرت: ئیدریس ئەلبای- بی بی سی وەرگێڕانی: فازل حەمەڕەفعەت پرسیاری سەرەكی كە ئێستا‌و پاش گەڕانەوەی بزوتنەوەی تالیبان بۆ دەسەڵات لە ئەفغانستان خۆی نمایش دەكات، پەیوەندی تالیبانە لەگەڵ هاوپەیمانە دورمەوداكەیدا "قاعیدە". قاعیدە پابەندە بە لایەنداریی خۆی بۆ تالیبان، ئەمەش دوای ئەوەدێت بەیعەتی پێدا، بەیعەتێك كە ئوسامە بنلادن رێبەری كۆچكردنی قاعیدە لە نەوەدەكانی سەدەی رابردوودا بە مەلا عومەری رێبەری تالیبانی دا.  سەرباری ئەوەی لەلایەن تالیبانەوە بەشێوەیەكی ئاشكرا دانی پێدا نەنراوە، بەڵام لەوكاتەوە ئەم بەیعەتە چەندجارێك نوێكراوەتەوە. بەپێی رێككەوتنی ئاشتی ساڵی 2020 لەگەڵ ئەمریكا، تالیبان رەزامەندی نیشاندا لەسەر ئەوەی رێگە بە قاعیدە یاخود هەر گروپێكی توندڕەوی تر نەدات لەناوچەكانی ژێر دەسەڵاتیدا كاربكات، دوای دەستگرتن بەسەر كابولدا لە 15ی ئابی رابردوو، تالیبان جارێكی تر جەختی لەسەر ئەم بابەتە كردەوە.  بەڵام بزوتنەوەكە بەشێوەیەكی ئاشكرا خۆی لە قاعیدە بێبەری نەكردووە‌و قاعیدەش ئاستی دژایەتی خۆی بۆ ئەمریكا نەرم نەكردوەتەوە. بایەخی بەیعەت بەیعەت پابەندییەكی دووسەرەیە لەنێوان ئەو كەسەی بەیعەت دەدات لەگەڵ ئەو كەسەی بەیعەتەكەی پێدراوە، ئەمەش ملكەچبونی كەسێك بۆ سەركردە یاخود رێبەرێك دەخوازێت كە بەیعەتی پێدراوە. لە ئیسلامدا شكاندنی بەیعەت تاوانێكی گەورەیە.  قاعیدە، بەیعەت دەیسبەستێتەوە بە تالیبانەوە، ئەمەش لەژێر نازناوی " أمیر المۆمنین" كە بە رێبەری تالیبان‌و جێنشینەكانی دراوە.  رەنگە ئەمە یەكێك لە هۆكارەكان بێت كە لەدوای هێرشەكانی 11ی سێپتێمبەری 2001ەوە مەلا عومەر رەتیكردەوە بنلادن رادەستی ئەمریكییەكان بكات‌و بەوهۆیەوە ئەمریكا سەركرایەتی شەڕی دژی ئەفغانستان كرد.  یەكێك لە نمونە دیارەكان بۆ شكاندنی بەیعەت، رەتكردنەوەی پابەندبوون بوو بە سەركردایەتی ناوەندیی لەلایەن لقی قاعیدەی عێراقەوە، كە بووە هۆی جیابونەوەی ئەم لقە‌و دواتر رێكخراوی "دەوڵەتی ئیسلامی" لێ دروست بوو.  ململانێیەكی قورس لەنێوان قاعیدە‌و رێكخراوی دەوڵەتی ئیسلامیدا هەیە كە خۆی لە "ویلایەتی خۆراسان"ی سەربە رێكخراوی دەوڵەتی ئیسلامی لە ئەفغانستان‌و پاكستان‌و وڵاتانی دراوسێدا دەبینێتەوە.  قاعیدە تاكە گروپی جیهادی نییە كە بەیعەتی بە تالیبانی ئەفغانستان بەخشیوە. بزوتنەوەی تالیبانی پاكستانیش پێشتر بەیعەتی بە تالیبانی ئەفغانستان بەخشی‌و ئەمدواییەش دوای كۆنترۆڵكردنەوەی ئەفغانستان لەلایەن تالیبانەوە، جارێكی تر بەیعەتەكەی نوێكردەوە.  بەیعەتی پیاوی مردوو  دوای مردنی بنلادن لە ساڵی 2011دا، ئەیمەن زەواهیری جێگری بەنوێنەرایەتی رێكخراوی قاعیدە‌و هەمو لقە هەرێمایەتییەكانی، بەیعەتی بە مەلا عومەر بەخشی.  بەیعەتەكە لە ساڵی 2014دا دوای راگەیاندنی "خەلافەت" لە عێراق‌و سوریا، نوێكرایەوە.  لە تەموزی 2015دا بزوتنەوەی تالیبان رایگەیاند مەلا عومەر بەر لە دوو ساڵ كۆچی دوایی كردووە، بەیعەتی زەواهیری بۆ مەلا عومەر لەدوای مردنی، بووە هۆی شەرمەزاركردنی قاعیدە.  زەواهیری لە 13ی ئابی 2015دا جارێكی تر بەیعەتەكەی بۆ مەلا (ئەختەر محەمەد مەنسور) رێبەری نوێی تالیبان نوێكردەوە، بەڵێنی "جیهاد بۆ ئازادكردنی بست بە بستی خاكی داگیركراوی ئیسلام"ی پێدا.  مەنسور بەشێوەیەكی خێرا دانی بەوەدا نا لەلایەن "رێبەری رێكخراوێكی نێودەوڵەتی جیهادی"یەوە بەیعەتی پێدراوە، ئەمەش وەكو دانپێدانانێكی روون بوو بە ئامانجی كاری "جیهادی نێودەوڵەتی" لەلایەن رێكخراوی قاعیدەوە. ئەم هەڵوێستەش بەتەواوەتی دژی ئەو پەیامەیە كە تالیبان دەیەوێت بە جیهانی دەرەوەی بگەیەنێت كە پەیامەكەش ئەوەیە تالیبان تەنیا دەیەوێت ئیسلام لە ئەفغانستان جێبەجێ بكرێت‌و دەخوازێت پەیوەندی ئاسایی لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ هەبێت.  كاتێك دوای مردنی مەنسور لە هێرشێكی ئاسمانی ئەمریكادا لە ئایاری 2016، هیبەتوڵڵا ئاخوندزادە رێبەرایەتی تالیبانی گرتەدەست، تالیبان بە ئاشكرا دانی بەوەدا نەنا زەواهیری بەیعەتی پێداوە، هەروەك رەتیشی نەكردەوە.  ئەم ناڕوونییە كە بەدەوری دۆخی ئێستای بەیعەتەكەدا هەیە، بوەتە هۆی مشتومڕو نادڵنیایی بەردەوام لەبارەی پەیوەندی نێوان ئەم دوو گروپەوە.  دواتر چی ؟ لەگەڵ كۆنترۆڵكردنی ئەفغانستان لەلایەن تالیبانەوە، دوو رەوت هەن كە لەململانێدان لەبارەی ئاڕاستەی بزوتنەوەكەوە.  سەرەتا ئەو پەیوەندییەی كە تالیبان بە قاعیدەوە دەبەستێتەوە، مسداقیەت‌و پێگە بە تالیبان دەبەخشێت لەناو بازنە جیهادییەكەدا، هەروەك پابەندبوونی مێژوویی بزوتنەوەكەش بە رێكخراوی قاعیدەوە وای لێدەكات سور نەبێت لەسەر دەستبەرداربوون لە هاوپەیمانەكەی دوای ئەوەی گەیشتوەتە دەسەڵات.  بەڵام بزوتنەوەكە پابەندە بەو بەڵێنانەی بەگوێرەی رێككەوتنی ئاشتی لەگەڵ ئەمریكا داویەتی لەگەڵ ئەو رێبازە پراگماتییەی كە تالیبان بۆ حوكمڕانی ئەفغانستان بەكاریدەهێنێت.  بزوتنەوەی تالیبان بەبۆنەی ئەو "سەركەوتن"ەی بەدەستیهێنا، لەلایەن رێكخراوی قاعیدە‌و ئەو گروپانەی لەناو فەلەكی قاعیدەدا دەسوڕێنەوە نامەباران كرا‌و جەخت لەسەر پێگەی "هیبەتوڵلا ئاخوندزادە"ی رێبەری تالیبان كرایەوە وەكو " أمیر المۆمنین".  تالیبان بە ئاشكرا باسی لەم نامەی پیرۆزباییانە نەكرد، ئەمە لەكاتێكدا بوو ئاماژەی بەو نامانە كرد كە لەلایەن گروپە ئیسلامییەكانی تر لە نمونەی بزوتنەوەی حەماسی فەلەستینییەوە، بۆی نێردرابوو. بەڵام هەواڵی گەیشتنی (ئەمین حەق) كەسایەتی نزیك لە بنلادن بۆ ئەفغانستان، ئەوەی نیشاندا بزوتنەوەكە نایەوێت نكولی لە پەیوەندی خۆی لەگەڵ قاعیدە بكات‌و خۆی لێ بێبەری بكات.  دەوترێت قاعیدە پەیوەندییەكی بەهێزی لەگەڵ تۆڕی "حەقانی"دا هەیە، كە یەكێك لەو گروپانەیە كە لەژێر ئاڵای تالیباندایە.  ئەم مەسەلەیە تەنگژەیەك نیشان دەدات كە ئێستا روبەڕووی بزوتنەوەكە دەبێتەوە، لەلایەك ئەوەی لەتوانایدایە دەیكات بۆ ئەوەی دانپێدانانی نێودەوڵەتی بە حوكمی خۆی لە ئەفغانستان‌و دەستكەوتەكانی دواتری بەدەستبهێنێت، كە ئەمە تاڕادەیەكی زۆر لەسەر ریشەكێشكردنی توندڕەوی راوەستاوە، لەلایەكی ترەوە، ناتوانێت بە ئاسانی خۆی بێبەری بكات لەو هاوپەیمانێتییەی كە بۆ ماوەی زیاتر لە 20 ساڵە لەگەڵ قاعیدە هەیەتی.  هەڵگرتنی هەنگاوی لەمجۆرە، رەنگە ببێتە هۆی دوركەوتنەوەی توندڕەوەكان لەریزی بزوتنەوەكە‌و گروپە توندڕەوەكانی تر كە بەبۆنەی كۆنترۆڵكردنی ئەفغانستان لەلایەن تالیبانەوە، خۆشی زۆریان دەربڕی.   

درەو: مانگی رابردوو تالیبان  هێرشیكردە سەر كابوڵی پایتەختی ئەفغانستان و لەماوەیەكی كورتداو بەبێ‌ شەڕ كۆنترۆڵی كرد,هەرەسهێنانی خێرای سوپای ئەفغانستان جیهانی توشی شۆك و سەرسوڕمان كرد كە چۆن سوپایەكی مەشقپێكراو‌و هاوكاریكراو لەلایەن خۆرئاواوە بەو ماوە كەمە هەرەسی هێنا‌و داڕما. چەند بەرپرسێكی دیاری حكومەتی پێشووی ئەفغانستان لە لێدوانیاندا بۆ  ئاژانسی فرانس پرێس دەڵێن سەركەوتنی بروسكە ئاسای تالیبان بە تەواوەتی پێشبینی نەكراو نەبوو ئەوە دەرەنجامی شكستی سەركردایەتی‌و گەندەڵی بەرفراوان‌و پروپاگەندەی تالیبان بوو لەگەڵ " خیانەتی" ئەو هێزانەی كە ئەمریكا فەرماندەیی دەكردن بە خێرا كشانەوەیان. بەرپرسێكی گەورەی نزیك لە ناوەندی دەسەڵات دەڵێت كە دوو رۆژ پێش ئەوەی چەكدارەكانی تالیبان بگەنە كابوڵ ئامادەی كۆبوونەوەیەكی بەپەلە بووە كە ئەشرەف غەنی سەرۆكی پێشوو  لەگەڵ وەزیرەكانو فەرماندەكانی سوپا‌و دەزگاكانی هەواڵگری ئەنجامیداوە. بەرپرسەكە دەڵێت:" پێیان وتین كە چەك‌و تەقەمەنی‌و پارەی ئەوتۆ لەبەردەستدایە كە بتوانن بۆ ماوەی 2 ساڵ بەرگری پێ لە كابوڵ بكەن".  ئاماژە بەوەشدەدات كە 100 ملیۆن دۆلار پارەی نەقد لە بەردەستدا بووە بۆ گەرەنتیكردنی پاراستنی كابوڵ بەڵام نەتوانرا شارەكە بۆ دوو رۆژ بپارێزرێت. " درۆ" ئەو بەرپرسە ئەفغانیە كە لە ترسی تۆڵەكردنەوە نەیویستووە ناسنامەی خۆی ئاشكرا بككات دەڵێت بە رادەستكردنی كابوڵ شۆك نەبووە و دەڵێت" وەزیرەكان درۆیان بۆ ئەشرەف غەنی دەكرد‌و دەیانوت هەموو شتێك باشە بۆئەوەی بتوانن پارێزگاری لە پۆست‌و ئیمتیازەكانیان بكەن, لە كاتێكدا بزوتنەوەی تاڵیبان لە سەرتاسەری وڵاتدا هێرشی دەكرد بازنەی ناوخۆ گفتوگۆیان لەسەر چاكسازیی سیاسی دەكرد." دەشڵێت: " بە شێوەیەكی دروست كارە لە پێشینەكانمان دیاری نەكردبوو, لەگەڵ كەوتنی یەك لەدوای یەكی شارەكانی ئەفغانستان, ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی كۆبوەوە بۆ تاوتوێَكردنی سەربازیی زۆرەملێ‌‌و چاكسازی دامەزراوەیی". هێزەكانی تالیبان تەنها لە ماوەی دوو هەفتەدا هەموو ئەفغانستانیان كۆنترۆڵ كرد لە زۆربەی جارەكاندا بەبێ‌ تەقاندنی یەك فیشەك پایتەختی ویلایەتەكانیان دەگرت, بەرپرسێكی تری حكومەتی پێشووی ئەفغانستان دەڵێت: هیچ كام لەوانەی لە لوتكەی هەرەمی دەسەڵاتدا بوون رۆڵی سەركردایەتیكردنیان نەگێڕا, هیچیان قسەیان بۆ میدیاكان نەكرد بۆئەوەی دڵنیایی بدەین بە سەربازەكانمان, هیچیان نەچوونە مەیدان". ئەم راوێژكارە نزیكەی سەرۆكی پێشوو ئاماژە بەوەشدەدات كە ئەشرەف غەنی سەرۆكیش هەڵەی ستراتیژی بنەڕەتی كردووەو دەڵێت:" پێشنیازم كرد باشوور بەجێبهێڵین چونكە هێزی مرۆیی تەواوەتیمان نییە بۆ ماوەیەكی دوورودرێژ بەرگری بكەین. بەڵام سەرۆك رەتیكردەوەو وتی ئەفغانستان هەمووی سەر بە حكومەتە". " گەندەڵی"  بەلای سوپای ئەفغانستانەوە وەستانەوەو خۆراگرتن بەرامبەر بە تالیبان لە هەموو ناوچەیەك ئەركێكی ئەستەم بوو, سەرەڕای چەندان ملیار دۆلار لە هاوكاری سەربازیی‌و پێشكەشكردنی كەرەستەی سەربازییو مەشقو راهێنان لەلایەن ئەمریكاوە تواناكانی سوپا بەهۆی گەندەڵییەوە زۆر كەمبوەتەوە. ئەفسەرە باڵاكانی سوپا دەستیان بۆ دزینی موچەی سەربازەكان بردووەو سوتەمەنی‌و تەقەمەنیان دەدزی و كاتێكیش شوباتی 2020 ویلایەت  یەكگرتووەكانی ئەمریكا رێككەوتنەی لەگەڵ تالیبان ئیمزاكرد بۆ كشانەوەی هێزەكانی دۆخەكە ئاڵۆزتربوو. ژەنەراڵ سامی سادات كە یەكێكە لەو فەرماندانەی سوپای ئەفغانستان كە بە ئازایەتی لە شەڕی دژ بە تالبیان بەناوبانگەو چەند رۆژێك پێش كەوتنی كرا بە فەرماندەی هێزە تایبەتەكان لە كابوڵ دەڵێت:" خیانەتمان لێكرا", نەمانی هاوكاریی ئاسمانی ئەمریكی‌و وەستانی فڕۆكەوانی سەربازی ئەفغانی دوای ئەوەی واشنتۆن كارمەندە گرێبەستەكانی بواری سیانەی فڕۆكەكانی كشانەوە, سوپای ئەفغانستان تایبەتمەندییە ستراتیژییەكەی لەدەستدا. " سریالی" سادات لە لێدوانیدا بۆ رۆژنامەی نیویۆرك تایمز دەڵێت: رێككەوتنەكەی ئەمریكا تالیبانی هاندا, چەكدارەكانی هەستی سەركەوتنیان لا دروست بوو, پێش ئەو رێككەوتنە تالیبان لە هیچ شەڕێكی گرنگدا دژی سوپای ئەفغانستان سەركەوتنی بەدەستنەهێناوە, بەڵام دوای رێككەوتنەكە رۆژانە دەیان سەربازمان لەدەست دەدا. سادان ئاماژە بۆ رۆژەكانی دوایی شەڕ دەكات‌و دەڵێت " سریالی" بوو, ئێمە لەسەر زەوی بە سەختی شەڕمان لەدژی تالیبان دەكرد, فڕۆكە جەنگییەكانی ئەمریكا بەسەرسەرمانەوە وەك تەماشەكەر دەهاتن‌و دەچون". سادات پاساوەكانی جۆ بادینی سەرۆكی ئەمریكای رەتدەكاتەوە كە وتبووی سوپای ئەفغانستان بەبێ‌ شەڕ هەرەسی هێناوەو دەڵێت: زۆر ئازایانە هەتا كۆتایی شەڕمان كرد. لەماوەی 20 ساڵی رابردوودا 66 هەزار  سەربازمان لەدەستدا كە دەكاتە یەك لەسەر پێنجی هێزی شەڕكەرمان". دەربارەی سەربازانی هێڵی پێشەوەی شەڕیش هیچ هۆكارو پاڵنەرێك نەبوو رووبەڕووی مەرگ ببنەوە كاتێك دەبین فەرماندە باڵاكانیان رادەكەن‌و ئەفسەرێكی سوپا دەڵێت:" كاتێك تالیبان گەیشتە دەروازەكانی كابوڵ سەربازەكان زانیان كە سەرۆك وڵات بەجێدەهێڵێت لەبەرئەوە شەڕیان نەكرد". بزوتنەوەی تالیبان لە جەنگەكەدا زۆر بەباشی دەزگاكانی راگەیاندنی بەكارهێنا بۆئەوەی سەربازانی سوپای ئەفغانستان خۆیان رادەستبكەن‌و ئەوەش ورەی سوپای زۆر دابەزاند, ئەو ئەفسەرە دەڵێت: ئێمە بە تەواوەتی جەنگی  نێو تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانمان لەدەستدا, تالیبان بە سەربازەكانی دەوت كە بەبێ‌ هودە دەجەنگن چونكە لەسەر ئاستی باڵا رێككەوتن ئیمزاكراوە".  

وەرگێڕانی . ئەنوەر کەریم سەرچاوەکانی ژیاندن لە  ئابوریدا کەم و بچووکبۆتەوە  کە نیاز وابوو تەنها کاتی بێت بە هۆی کۆڕۆناوە  ساڵی داهاتوو . ئێستا وا دەردەکەوێت  بەردەوامبێت  بەهۆی بەرزبونەوەی ڕێژەی دەلتای گٶڕاوەوە.  بەرهەمی  ئاسیای  هەڵگێڕاوەتەوە بۆ کەمبونەوە لە جیاتی بەرزبونەوە  هەروەها کێشەی  پاپۆرەکانیش   بۆتە  شۆک بۆ ئابوری جیهان   چاوچنۆکی کارگەکان و  کەمی سەرچاوە پێکهێنەرەکان و  وە بەرزی نرخی  سووتەمەنی    ئەمەوایکردوە  شەڕ لەسەر  جێگەی بارەکان دروستبێت لە ناو پاپۆرەکاندا  . ئەمەش بۆتە هۆی بەرزکردنەوەی نرخی گواستنەوەی  بۆ ڕێژەیەکی زۆر بەرز  یان  جاری واهەیە  هەرگەشتی  پاپۆرەکان   کانسڵ دەکرێنەوە بەهۆی بەرزی نرخەوە.   یەکێک لە بەڕێوبەرە جێیەجێکارەکان لە کۆمپانیایەکی  میوزیکی  ئەلکترۆنی  لە هۆنگ کۆنگ  ووتی  کەرەسە سەرەتایەکانمان دەستناکەوێت  وە  کۆنتەینەرمان دەستناکەوێت وە نرخەکان ئەوەندەبە رزبونەتەوە فڕیون ،  ووتی  موگانتیس کە  لەیاری منداڵاندا بەکاردەهێنین بەڕێژەی 50%بەرزبۆتەوە . ( لەمانگی ئازارەوە) ئەمەش وایکردوە ڕێژەی بەر‌هەمهینان بەڕێژەی 7% زیادیکردوە ، ووتی  نازانم دەتوانین پارە پەیدابکەین بەهۆی ئەوەی کەنرخەکان بەردەوام  لەگۆڕاندایە .   سووربوونی  حكومەتی چین  بۆ لە ناوبردنی  كۆڤید    تەنانەت بۆ ژما رەیەکی کەمی تووشبووان  وایکردوە   کە ببێتە هۆی پەکخستنی بازرگانی . هەر ئەم مانگە حكوومەتی  چین    گەورەتین بەندەری بارکردنی شتومەک  کە سێهەمە لەسەر ئاستی جیهان،  بەناوی (نینگبۆ) بۆ ماوەی دوو هەفتە داخست   دوای ئەوەی کەزانیان یەک کەس تووشی دەلتا بووە هەر سەرەتایی ئەمساڵ ڕێڕەوێکی تری پاپۆڕیان داخست دوای ئەوەی زانیان کە ژمارەیەک کرێکار تووشی  کۆڕۆنا بووە لە ناوچەی ( شینزان).  جەنجاڵی بەندەرەکان و  کەمی ژ مارەی کۆنتەینەرەکان  بەردەوامدەبێت تا کۆتای ئەمساڵ وە لەوانەیە بگاتە نیوەی ساڵی 2022.  سەرۆكی  کۆمپانیای(ئێڤەر گرین )کە حەوتەمین پاپۆڕی گەورەی جیهانە لە ڕۆژی  20-8-2021بە ڕۆژنامەنووسەکانی ووت ئەگەر  ئەم پەتا گشتگیرە  کۆنتڕۆل نەکرێت بە کاریگەری تەواوەوە  ئەم قەرەباڵخیەی بەندەرەکان بەردەوام دەبێت.   تێچووی گواستنەوەی  کۆنتەینەرێک لە ئاسیاوە بۆ ئەوروپا  بەراورد بە  مانگی مایسی ساڵی  2020   نزیکەی 10 جار بەرزبۆتەوە ، لە کاتێکدا تێچووی گواستنەوەی  کۆنتەینەرێک لە  شەنگەهای چینەوە بۆ  لۆس ئەنجلس لە ئەمریکا  4 جار بەرزبۆتەوە . . سەرچاوەی تەزویدی  شتومەک  گواستنەوە زۆر  ناسکە بە بچوکترین ڕووداو  ئەتوانێت  ئەنجام و کاریگەری     قورس دروستبکات  لەسەر گواستنەوە .  بانکی  (HSBC)تێبینی داوە.   بەرزی نرخی گواستنەوە و  هەروەها بەرزی نرخی ( سیمی کۆنداکتەر) کە لە  لە هەموو ئالاتێکی کارەبای و  وە زۆرترین ژمارە لە ئۆتۆمبێلدا   بەکارئەهێنرێت و بەتایبەتی ئۆۆتۆمبێلی کارەبایی   ئەمە بۆتە هۆی دروستبوونی هەڵئاوسان  بەگشتی   یە كێک لە ئابوریناسانی  لە (Maybank kim) لە سنگاپورە  ووتی .  لە ئیستادا ئابوریناسانی  ئەمریکا  پێشبینیەکانیان بۆ گەشەی ئابوری کەمکردۆتەوە  ڕێژەی   پێشبینی هەڵئاوسانیان بەرزکردۆتەوە  بۆ ساڵی 2022 بە پێێی ڕاپۆرتەکانی بلومبێڕگ   رێژەی هەڵئاوسان  بۆ کۆتایی ئەمساڵ  دەگاتە 4.1% کە دوو ئەوەندەی رێژەی  سەرۆکی بانکی ناوەندیە کە 2%  بەڕێوبەرێکی تری جێبەجێکار لە هۆنگ کۆنگ  ووتی ئێمە  زەخیرەمان خستوە لە هەندێ پارچەی گرنگدا  بۆ ئەوەی بتوانین ئامێرەکانمان دروستبکەین  چونکە ئەگەر پارچەیەکمان دەستنەکەوێت  ناتوانین بەرهەمبهێنین  کە بەڕێوبەری کۆمپانیای  Town Ray Holding Ltd  کە لە 90% فرۆشیاری پێویستیەکانی  لە ناو ماڵاکانی ئەوروپادایە.   بڵاوبونەوەی ( ڤایرۆسی دێلتا)  بەتایبەتی لە باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا   قورسی کردوە کە کارگەکان  بتوانن بکرێنەوە  . لە ڤێتنام  کە دووهەم گەورەترین بەرهەمهینەری  ( پێڵاو وجلوبەرگ) حکومەت بڕیاری دەرکردوە بۆ کرێکارەکان کە لە کارگەکاندا بخەون  بۆ ئەوەی بتوانن هەناردە بەردەوامبیت .   کۆمپانیای    ئۆتۆمبێلی تۆیۆتا   ئەڵیت  ئێمە کاریگەریمان   لەسەرە.    کۆمپانیاکە  ئاگاداری دەرکردوە  لەم مانگەدا   14 پلانتی بەرهەمهینانی   ئۆتۆمبێل لە یابان     کاری  تێدانکرێت   وە بەرهەممان بەڕێژەی 40% کەمدەکات بەهۆی نەبوونی ( CHIP) وە.   وە هەروەها لە بەریتانیا کۆمپانیاکان تووشی زەحمەتی زۆربوون بەهۆی  ئەوەی کە مەخزەنەکانیان  کەمترین  کەرەسەی تیاماوە  وەنرخەکان لەبەرزبوونەوەدان بەهەنگاوی  گەورە   لە مانگی نۆڤمبەری ساڵی 2017وە.   وە هەروەها   ئەو گەڕانەوەیە بۆ گەشە ی ئابوری ئەڵمانیادا لە ژێر هەڕەشەدایە  کە گەورەترین ئابوری   ئەوروپایە  بەشیکی بەهۆی کەمی ( ئاسن و پلاستیک و   سیمی کۆنداکتەر) وەیە.    ئابوریناسانی بلومبێرگ چی ئەڵێن ؛   قورسە ئەم کێشانەی تەزویدی  ژیانەوەی ئابوری وا بەئاسانی  چارەسەربکرێت.  کە هەندێ لەدەوڵەتە هەناردەکەرەکانی وەک ئەندەنوسیاو ڤێتنام ، تائێستاش ناتوانن کۆنتڕۆڵی  ڤایرۆسی پەتای دێلتا بکەن . ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی گەشەکردنی  بەرهەمهێنان هێواشبکاتەوە ئابوری  هێواشبکاتەوە   وە نرخی تێچوەکان بەرزبکاتەوە.    ( چانگ شوو)  بەرپرسی ئابوری ئاسیا    توخمی سەرەکی گرانبوونی شتومەکەکان دەگەڕیتەوە بۆ تێچووی گواستنەوەی شتومەکەکان . سوپەرمارکێتە گەورەکان کۆنتراکتی دوورودرێژیان هەیە  لەگەڵ ئەو کۆمپانیای کۆنتێنەرەکان .  بەلام بەرهەمهینەرەئاسیایەکان   پشتدەبەستن بە نیتۆرکی کارکرددن کە دەیان هەزار کارگەی بچوک  و مامنەوەندی  وە  ئەم بەرهەمهینارەناش  کارەکانیان ڕێکدەصەن لە گەڵ کۆمپانیای لۆجستی  بۆ گواستنەوەیان  بەڵام ئەمانەش تووشی زەحمەتی زۆردەبن  بۆ ئەوەی جتیگایان بۆ بگیرێت  لە بەرئەوەی خاوەنی پاپۆڕەکان  جێگای کۆنتێنەرەکان دەفرۆشن بە  بەرزترین نرخ ،   بەپێی  قسەکانی مایکڵ وانگ کەسەرۆکی  کۆمپانیای  Capital Management  ئەڵێت لە 60%-70 %   معامەلەی پاپۆرەکان  لە نێوان ئاسیاو ئەمریکادا    بە  ڕێکەوتنی  SPOT   ئەوکات و شوێنە یان ڕێکەوتنی   کورت مەودا.  هەتا مانگی  شوباتی ساڵی 2022 .    لە ڕوپێوێکی  ژوری پیشەسازی و بازرگانی ئەڵمانیادا کەلە نێوان 3000 کۆمپانیادا کراوە  پێشبینی ئەوەدەکەن سەرچاوەکانی تەزوید ی ئابوری کێشەکانیان بەردەوامدەبن ساڵێ داهاتوو.  بژاردە نیە پاپۆڕەکانی گواستنەوەی شتومەک  لەئێستادا    کۆنتراکتی درێژخایەن ناکەن  ، یەکێکە لە بەڕیوبەرکانی  دروستکردنی  ئامێرەکانی وەرزشی  لە تایوان  ئەڵێن زۆر زەحمەتە  بتوانرێت پلانی دارایی دابنرێت  و نرخی تێچونی گواستنەوە پێشبینی بکرێت.   زۆربەی  کۆمپانیا  چینیەکان لە ئیستادا  ئەو نرخەی  کە ئەیدەن بەگواستنەوە زیاترە  لە نرخی بازاڕ تەنها بۆ ئەوەی بتوانن هەناردەی شتومەک  بکەن ، قسەکەری گەورەترین کۆمپانیای گواستنەوە کۆریایی باشور ووتی کاتێک کەبانگیان کردین بۆ بەندەری چین  بەنزیکەی  پاپۆڕەکە پڕبوو .    ئیمە باسی پارەیەکی گەورەدەکەین بۆ  گواستنەوەی شتومەک لە ناوجیهاندا  ( سونای تان )  کە جێگری بەڕیوبەری کۆمپانیایەکی تایلاندیە بۆ دروستکردنی جل و بەرگ و جانتای دەستی  بۆ مارکە گەورەکان .   لە کاتیكدا (تان ڤان لیون) کە  جیگری بەڕیوبەری  ( فیدراسیۆنی پیشەسازی هۆنگ کۆنک) بیر لەوە دەکاتەوە کە جٶن بتوانێت  بازاڕەکان پڕبکات بۆ  بۆ ( چەژنی کریسمس ) وە هەروەها ووتی  هیوادارام  کڕیارەکان کە  شتومەکاکان  لە ناو  ڕە فەی دوکانەکاندا ئەبینن   ماچی بکەن   تابزانن ئەو شتومەکانە چەند بەزەحمەت  گەیشتونەتە ئەوێ .  سەرچاوە: https://www.bloomberg.com/news/articles/2021-08-25/the-world-economy-s-supply-chain-problem-keeps-getting-worse      

درەو: عومەر بن لادن كوڕی چوارەمی ئوسامە بن لادن سەرۆكی رێكخراوی قاعیدە كە لەلایەن ئەمریكاوە كوژرا لە شارۆچكەیەكی ناوچەی نۆرماندی لە فەرەنسا دەژی‌و سەرقاڵی هونەری شێوەكارییە. عومەری تەمەن چل ساڵ لە ماوەی رابردوودا لە كۆگایەكی فرۆشتنی كەلوپەلی بەكارهێنراودا دوووەمین پێشانگای بۆ تابلۆكانی كردەوە. عومەر وەك كەسێكی ئاسایی دەردەكەوێت بەڵام ناوەكەی بووە بە یەكێك لە ناوە بەناوبانگەكانی سەر زەوی  تابلۆكانی هەمووی ئیمزاكراون بە هەرسێ‌ پیتی  كەOBL  كە ئاماژەن بۆ ناوی خۆیی‌و ئوسامە بن لادنی باوكی. عومەر بن لادن لە بارەی هونەر‌و ناوبانگەكەیەوە دەڵێت:" باوەڕم وایە كە دەبمە شێوەكارێكی بەناوبانگ, رەەنگە لە ڤان كوخ  زیاتر ناوبانگ پەیدا بكەم". عومەر دووەمین پێشانگای خۆی لە كۆگایەكی هاوڕێیەكیدا كردەوە, لە پێشانگای یەكەمیدا لەماوەی یەك هەفتەدا 17 تابلۆی فرۆشتوە بە 700 بۆ 1000 یۆرۆ‌و پێدەچێت ئەمجارە تابلۆكانی پارەی زیاتر بكەن‌و بگاتە 1450 یۆرۆ. باسكاڵ مارتن خاوەنی ئەو كۆگایەی عومەر بن لادن پێشانگاكانی تێدا دەكاتەوە دەڵێت دوای كڕینی تابلۆكانی عومەر لە پێشانگاكانی پاریسدا بە نرخێكی بەرزتر دەفرۆشرێنەوە, ئیمزاكەی عومەر  بەتەنها بەسە بۆئەوەی كارە هونەرییەكانی بەرزبكاتەوە". عومەر بن لادن لەگەڵ زینەی هاوسەری لە شارۆچكەی " Domfront – en- Poiraie" فەرەنسا دەژی, زینە بەرتیانییەو تەمەنی 65 ساڵەو ساڵی 2007 لە قاهیرە هاوسەرگیری لەگەڵ عومەردا كردووە. پێكەنین قەدەغەیە عومەر بن لادن لە چاوپێكەوتنێكی دورودرێژدا كە ساڵی 2010  لەگەڵ گۆڤاری رۆلینگ ستۆن ئەنجامیداوە باس لەوردەكارییەكانی ژیانی دەكات لە ئەفغانستان‌و دەڵێت لە ماڵەكەیاندا میوزیك‌و سینەما‌و خواردنەوە گازییەكان‌و تەنانەت پێكەنینیش قەدەغە بووە. هەروەها ئاماژەی بەوەشداوە  لەمنداڵیدا دووچاری نەخۆشی رەبۆ بووەو ئوسامە بن لادنی باوكی رێگەی پێنەداوە ئامێری هەناسەدان بەكاربهێنێت, بەڵكو ئامۆژگاری كردووە حەبی هەنگوین بەكاربهێنێت‌و هەتا سەگەكانیشی كوشتووە لە تاقیكردنەوەی كارایی چەكی كیمیایدا. لە تەمەنی 15 ساڵیدا عومەر پەیوەندی كردووە بە بنكەی مەشق‌و راهێنانی هێزەكانی قاعیدەو فێری بەكارهێنانی چەكی كڵاشینكۆف‌و تانكی سۆڤیەتی بووەو باوكی هانیداوە بچێتە ریزی ئەو كەسانەی خۆیان دەتەقێننەوە. لەكۆی 11 كوڕی ئوسامە بن لادن تەنها عومەر  هێرشەكانی 11ی سێپتەمبەری ئەمریكای ئیدانە كردووە كە باوكی پلانداڕێژەری سەرەكی بوو, عومەر دەڵێت باوكی ڕێگایەكی جیاوازی گرتوەتەبەرو ئەمیش بووە بە قوربانیی ئەوەو توشی سەرسوڕمان بووە كە بەردەوام لە وڵاتە عەرەبییەكاندا بەهۆی ناوەكەیەوە بەڕێزەوە مامەڵەی لەگەڵ ناكەن.

درەو: سەید سادات وەزیری پێشووی پەیوەندییەكان لە ئەفغانستان لە ئەڵمانیا كاری گەیاندنی خواردن دەكات. سادات دەڵێت: دەمتوانی گەندەڵ بم‌و چەندان ملیۆن دۆلار بەدەستبێنم.  لە رابردوودا وەزیر بوم و خزمەتی خەڵكە دەكرد ئێستاش كاری گەیاندن دەكەم لە كۆمپانیای لیفراندۆ و خزمەتی خەڵك دەكەم. سەید سادات دوو ساڵ وەزیری پەیوەندییەكان بووە لە حكومەتی ئەفغانستان‌و سێپتەمبەری 2020 لە پێناوی بەدەستهێنانی داهاتوییەكی باشتر كۆچی كردووە بۆ ئەڵمانیا. سادات دەڵێت: من شانازی بە كارەكەمەوە دەكەم دەمتوانی و دەشكرا ببم بە یەكێك لە وەزیرە گەندەڵەكان‌و چەندان ملیۆن دۆلار بەدەستبهێنم, دەمتوانی چەندان باڵاخانە یان هۆتیل لێرە یان لە دوبەی بكڕم و پێویستم بە كاركردن نەبێت, بەڵام خۆشحاڵم بە كارەكەمو دەرونم ئاسودەیەو هەشت بە هیچ پەشیمانییەك ناكەم. سادات بەهۆی كارەكەی ئێستایەوە رەخنەی زۆری ئاراستە دەكرێت بەڵام ئەو دەڵێت: دەبێت هەموو كەس كاربكات, تۆ خەرجی زۆرت لەسەر شانەو پێویستە كرێی خانوو بدەیت, پێویستە پارە پەیدا بكەیت بۆ ژیان لەبەرئەوە پێویستە كاربكەیت. دەشڵێت: ئەگەر لە رابردوودا وەزیر بووم مانای ئەوە نیە بێ‌ كاربم‌و هیچ نەكەم, من هەموو سیاسییەكان هاندەدەم هەمان هەنگاوی من بنێن‌و دوای خانەنشین بونیان كاربكەن و پێویستە لەسەریان وەك هەموو خەڵك كاربكەن.  

درەو: هەرێمی پەنجشیروەكو كابوڵی پایتەخت‌و پارێزگاو هەرێمەكانی تری ئەفغانستان نەكەوتە ژێر دەسەڵاتی بزوتنەوەی تالیبان‌و هێشتا ئەو ناوچەیە  پێگەو ئایكۆنێكی هێزە بەرهەڵستكارەكانە. لەم هەرێمەدا هێزەكانی یەكێتی سۆڤیەتی پێشوو لە هەشتاكانی سەدەی رابردوودا بەزین‌و شكستیان هێنا, هەروەها تالیبانیش كە كۆتایی نەوەدەكانی سەدەی رابردوو دەسەڵاتی لە ئەفغانستان گرتە دەست نەیتوانی ئەم ناوچەیە كۆنترۆڵ بكات‌و ناوچەكە لە سەدەی نۆزدەیەم و لەكاتی داگیركاری بەریتانیاشدا خۆی پاراست. ئێستا هەرێمی پەنجشیر یان بانشیر  دوای كۆنترۆڵكردنی تەواوەتی ئەفغانستان لەلایەن تالیبانەوە بوەت پەناگەی هەموو ئەو هێزو گروپانەی كە حكومداریی تالیبان رەتدەكەنەوەو لە ماوەی رابردوودا ئەمروڵا ساڵح جێگری سەرۆكی ئەفغانستانیش پەنای بردە ئەوێ‌‌و ئێستا لەگەڵ ئەحمەد مەسعود كوڕی ئەحمەد شا مەسعود خۆیان بۆ رووبەڕوبونەوەی تالیبان ئامادەدەكەن و دەیانەوێت لەدژی تالیبان بجەنگن ئەگەر دانوستانەكان شكستیان هێنا كە مەسعودی كوڕ تێیدا سورە لەسەر جێگیركردنی سیسمتی لامەركەزیی بۆ بەڕێوەبردنی وڵات ئەوە لە پێناوی " بەدیهێنانی سیستمێك كە بتوانێت دادپەروەری كۆمەڵایەتی‌و یەكسانیو ماف‌و ئازادییەكان بۆ هەموان دەستەبەربكات". ئەم هەرێمە چیرۆكێكی مێژوویی هەیە كە سەدان ساڵە ئەفغانییەكان شانازی پێوەدەكەن و لێرەدا دەیگێڕینەوە: دۆڵی " پێنج شێرەكە" ناوچەكە دەكەوێتە(130 )كیلۆمەتری باكوری خۆرهەڵاتی كابوڵی پایتەخت‌و نزیك لە سنوری پاكستانەوە, روبەرەكەی (3610 )كیلۆمەتر چوارگۆشەیە‌و ژمارەی دانیشتوانەكەی 173 هەزار كەسە‌و زۆرینەیان بە ئەحمەد مەسعودیشەوە سەر بە نەتەوەی تاجیكن. هەرێمەكە بە ناوی " پەنجشیر" بەناوبانگە كە بەواتای پێنج شێر دێت‌و بە بانشیریش ناودەبرێت و بە دۆڵی پەنجشیر ئاماژەی بۆدەكرێت لەبەرئەوەی چواردەوری بە شاخی بەرز دەورەدراوە. ناوەكە بە گوێرەی گێڕانەوەی ئەفغانییەكان لە چیرۆكێكەوە وەرگیراوە كە دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی دەیەم, كاتێك پێنج برا  لەسەردەمی سوڵتان مەحمود غەزنەوییدا بەنداوێكیان لەبەردەم ئاوای ئەو لافاوانەدا داناوەكە رژاونەتە دۆڵەكەو بەوهۆیەوە ئەو پێنج برایە نازناوی " پێنج شێرەكە" یان بەسەردا بڕاوە. ناوچەكە بەوە جیادەكرێتەوە كە خاوەنی چەندان چیای بەرزو روباری سازگارەو سروشتێكی ناوازەو دڵڕفێنی هەیەو ئەمەش وایكردووە لە كۆنەوە ببێتە جێی بایەخی ئەفغانییەكان. بزوتنەوەی تالیبان تائێستا نەیتوانیوە بنكەیەكی جەماوەریی لەو هەرێمدا بونیاد بنێت رەنگە ئەوەش بگەڕێتەوە بۆئەوەی كە زۆرینەی لایەنگرانی بزوتنەوەكە سەر بە نەتەوەی پشتۆنن, هەر لەبەرئەوەشە تالیبان لەو ناوچەیە پێشوازیی لێ ناكرێت. هەروەها دۆڵی پەنجیشر مەزاری فەرماندەی سەربازیی ئەحمەد شامەسعودی لێیە كە نازناوی " شێرەكەی پەنجشیر" لێنراوە ئەوەشبەهۆی ئەوەی لە بەرەنگاربوونەوەی هێزەكانی یەكێتی سۆڤیەتی پێشوو لە ساڵی 1979 رۆڵی بەرچاوی گێڕاوەو سەرەڕای بوونی چەك‌و كەرەستەی سادەی سەربازی توانی بەسەر سۆڤیەتەكاندا سەربكەوێت‌و ساڵی 2001 لەلایەن رێكخراوی قاعیدەوە تیرۆركرا. دانیشتوانی دۆڵەكە شانازی بەوەوەدەكەن كە بەرەنگاری تالیبان‌و سۆڤیەت بونەتەوەو تاڕادەیەك توانیویانە ئاشتی لە هەرێمەكەیاندا بەرقەراربكەن. سۆڤیەت پاشان تالیبان لە دۆڵەكەدا چەندین نەفەق هەن كە هەتائێستاش وەك پەناگەیەكی پتەو ماوەنەتەوە  بەرامبەر بە چەكی ئاسمانیی جگە لە سەختی ناوچەكە‌و بوونی شاخی بەرز‌و ئەشكەوت و روبارو بەوەش توانی بۆ ماوەی 10 ساڵ لەبەردەم داگیركاری یەكێتی سۆڤیەتدا خۆڕاگربێت‌و نەكەوێت. شارەزاو پرۆفیسۆری روسی مارگ گالیۆتی لە كتێبەكەیدا دەربارەی بەرگری شامەسعود لەم ناوچە ستراتیژیە بە رستەی " لە ئەفغانستان شێر ورچ ماڵی دەكات" وەسفیكردووە. لە ساڵی 1996 بۆ 2001 ئەحمەد شامەسعود فەرماندەیی ناوچەكەی كرد بۆ روبەڕوبونەوەی بزوتنەوەی تالیبان‌و سەرەڕای كۆنترۆڵكردنی هەموو ئەفغانستان تالیبان نەیتوانی  پەنجشیر كۆنترۆڵ بكات, لەو ماوەیەدا شامەسعود چەندین گروپی جیاوازی ئەفغانی كۆكردەوەو هاوپەیمانێتی باكوری وڵاتی دامەزراند كە باكور‌وو خۆرهەڵاتی وڵاتی كۆنترۆڵكرد. ئێستا كە بۆجاری دووەم تالیبان هەموو ویلایەتەكانی ئەفغانستانی داگیركردووە. كوڕەكەی ئەحمەد شامەسعود دەیەوێت سەركردایەتی ناوچەكە بكات‌و هاوشێوەی باوكی روبەڕووی تالیبان ببێتەوە بەڵام بە توانایەكی كەمتر لەوەی باوكی هەیبوو. لە ئەوپەڕی هەژمونیدا هاوپەیمانێتی باكور كە شامەسعود دایمەزراند نوێنەرایەتی زیاتر لە 30%ی دانیشتوانی وڵاتی دەكرد‌و خۆڕاگریو بەرگری لەدژی تالیبان بۆ چەندان ساڵ بووە هۆی سەرنجڕاكێشانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا كە دەستیكرد بە هاوكاریكردنی هێزەكانی بۆ كۆنترۆڵكردنی وڵات‌و روخاندنی دەسەڵاتی تالیبان دوای روداوەكانی 11ی سێپتەمبەری 2001 كە 3000 ئەمریكی بوونە قوربانی‌و رێكخراوی قاعیدە ئەنجامیدا. هەرچەندە بۆ چەندین دەیەیە ئەم ناوچەیە كۆنترۆڵكردنی لەلایەن هێزەكانی دەرەوەی زۆر سەخت بووە,  بەڵام ئێستا كە هەوڵدەدات جارێكی تر بەرگری دەستپێبكات بە هێزەكانی تالیبان گەمارۆدراوەو هەروەها پێشبینیش ناكرێت جارێكی تر ئەمریكاو روسیا وەك دوو زلهێزی جیهان دەستوەردان بكەن, بێجگە لە نزیكییان لە ئێرانییەكانەوە كە رۆژانی هاوپەیمانێتی باكوردا لەگەڵ بەرخۆدانی ناوچەكەدا بوون لەدژی تالیبان, ئەمەش بەو واتایە دێت كە سەرچاوەكانی هێزی بەدەرستی ئەحمەد مەسعود جیاوازترە لەوانەی كە لەبەردەستی باوكیدا بوون لە سەردەمی سۆڤیەت‌و تالیبانی پێشودا. ئەحمەد مەسعود لە وتارێكیدا كە نوسیویەتی دەڵێت:" چەندین ئەمبار چەكو تەقەمەنیمان هەیە كە لەسەرخۆو لەسەردەمی باوكمەوە كۆمان كردوەتەوە, چونكە دەمانزانی ئەو رۆژە دێت كە ئەگەر تالیبان هێرشی سەربازی بكات ئەوا هێزو پێداویستی لۆجیستی تەواومان نابێت و زۆر بەخێرایی دەتوێینەوە ئەگەر دۆستەكانمان لە خۆرئاوا بەبێ‌ دواكەوتن دەستی هاوكاریمان بۆ درێژنەكەن". هەتائێستا تالیبان هەوڵی نەداوە بچێتە بانشیرەوە, بەڵام لە هەموو لایەكەوە گەمارۆی داوە, ئایا ئەم بزوتنەوەیە دەتوانێت "شێرەكان" دەستەمۆ بكات كە ورچە روسیەكە لە پێشودا نەیتوانی بیكات؟ چەندان نەوە تەنها جەنگیان بینیوە سنوری نوێی ئەفغانستان لە كۆتاییەكانی سەدەی 19دا كێشراوە لەو كاتەدا كە ركابەری لە نێوان ئیمپراتۆریەتی بەریتانی‌و و روسیای قەیسەری لە لوتەكەدا بوو, ئەفغانستانی نوێ بووە ناوچەیەكی جێ‌ ململانێ‌و ناكۆكیی ئایدیۆلۆجی‌و هەژمونی بازرگانی. لە چارەكی كۆتایی سەدەی بیستەمەدا ئەفغانستان بەدەست وێرانكاریی جەنگی ناوخۆوە دەیناڵاند كە بەهۆی داگیركردنی لەلایەن یەكێتی سۆڤیتەتەوە لە ساڵی 1979 بۆ 1989 زۆر زیاتر بوو. سیستمی كۆماری شیوعی ئەفغانستان لە 1989 تا 1992 خۆی راگرت بەرامبەر بەرهەڵستكارە ئیسلامییەكان. دوای حوكمڕانییەكی كورتی گروپە موجاهیدەكان بزوتنەوەی تالیبان دەركەوت دژی حزبە دەسەڵاتدارەكانی وڵات كە سەرەتا بریتی بوو لە گروپێك لە خوێندكاری ئاینی توندڕەو. تالیبان توانی بۆماوەی 5 ساڵ لەدەسەڵاتدا بمێنێتەوە, بەڵام بەهۆی داڵدەدانی چەكدارەكانی قاعیدەو ئوسامە بن لادنی سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هێرشیكردە سەری و بۆماوەی 20 ساڵ شەڕی لەدژی چەكدارانی تالیبان‌و قاعیدە بەردەوام بوو بەڵام دواجار شەڕەكە بۆ كشانەوەی ئەمریكاو رادەستكردنەوەی دەسەڵات لە تالیبان كۆتایی پێهات.         و      لە (BBC)یەوە وەرگیراوە   

هۆکاری ڕاستەقینە بۆ ئەوەی کە تاڵیبان توانی زۆر بە خێرایی دەست بەسەر ئەفغانستاندا بگرێتەوە، ئەو شتەی میدیای لیبراڵی ڕۆژئاوا نایەوێت باسی بکات.  سلاڤۆی ژیژەك لە ئینگلیزییەوە: ڕزگار حەمە ڕەشید   ٨٠ هەزار سەربازەکەی تاڵیبان دەستیان بەسەر ئەفغانستاندا گرتەوە و شارەکانیش وەك پوولی دۆمینە دەکەوتن، لەکاتێکدا ٣٠٠هەزار سەربازی سەر بە حکومەت، کە بەهێزترن و بەشێوەیەکی باشتر ڕاهێنراون و چەکی باشتریشیان پێیە، کەچی بێ شەڕکردن خۆیاندا بەدەستەوە و توانەوە. ئەمە بۆچی ڕوویدا؟ میدیا ڕۆژئاواییەکان پێمان دەڵێن کە دەتوانرێت چەندین لێکدانەوە بۆ ئەمە بکرێت. یەکەمیان میدیایەکی ڕەیسیستی بێشەرمانەیە کە دەڵێت: زۆر بە سادەیی خەڵکی ئەفغانستان ئەوەندە پێگەیشتوونین تا لە مانای دیمۆکراسی تێبگەن، زۆر تامەزرۆی فێندەمێنتاڵیزمی ئایینین (بانگەشەیەکی زۆر بێمانا و بێهاوتا لە گاڵتەجاریدا). نیو سەدە لەمەوبەر ئەفغانستان وڵاتێکی (تاڕاددەیەك) ڕۆشنبیر بوو، پارتێکی کۆمۆنیستی بەهێزی هەبوو بەناوی پارتی دیمۆکراتی گەلی ئەفغانستان، کەتەنانەت توانی بۆ چەند ساڵێك دەسەڵات بگرێتە دەست. ئەفغانستان تەنیا ئەوکاتە بوو بە فەندەمێنتاڵیستێکی ئایینی، کە هەڵوێستی بەرامبەر داگیرکارییەکەی سۆڤیەت وەرگرت، ئامانجی داگیرکارییەکەی سۆڤێتیش ئەوە بوو ڕێ لە کەوتنی پارتە کۆمۆنیستییەکە بگرێت. لێکدانەوەیەکی تر کە ئەو میدیا ڕۆژئاواییە پێماندەڵێت بریتییە لە تیرۆز، ئەوەی تاڵیبان بێبەزەییانە نەیارە سیاسییەکانی خۆی دەکوژێت. لێکدانەوەیەکیتریشیان باسکردنە لە ئیمان، بە سادەیی تاڵیبان باوەڕیان بەوە هەیە کە ئەوەی دەیکەن گوێڕایەڵیکردنی ئەو فەرمانەیە کە خودا خستوویەتیە ئەستۆیان و سەرکەوتنیان مسۆگەرە، بۆیە دەتوانن ددان بەخۆیاندا بگرن، چونکە کات لەبەرژەوەندی ئەوانە. لێکدانەوەیەکی ئاڵۆزتر و ڕیالیستیانەتر بۆ ئەوەی کە بۆچی تاڵیبان توانی جارێکیتر بەو ئاسانی و خێراییە دەست بەسەر ئەو وڵاتەدا بگرێتەوە، بریتییە لە پشێوی و پاشاگەردانییەك کە شەڕی بەردەوام و گەندەڵیی هۆکارەکەیین. ئەمەش ڕەنگە بووبێتە هۆی دروستبوونی بڕوایەك کە هەرچەندە تاڵیبان ستەم بەکار دەهێنێت و یاسای شەریعە پەیڕەو دەکات، بەڵام بەلایەنیکەمەوە هەندێك ئاساییش و سیستەم فەراهەم دەکات. بەهەرحاڵ، هەموو ئەو لێکدانەوانە وادیارە ڕاستییەکی سادە فەرامۆش دەکەن کە بۆ ئەو تێڕوانینە ڕۆژئاواییە لیبراڵە بۆتەتراوما (خورپەی ڕاتەکێن). ئەویش بێباکیی تالیبانەکانە بەرامبەر ڕزگاربوون و مانەوەی خۆیان بە زیندوویی، هەروەها ئامادەکردنی شەڕکەرەکانیانە بۆ “شەهیدبوون”، بۆ ئەوەی بمرن، نەك تەنیا لە جەنگدا بەڵکو لە کردە خۆکوژییەکانیشدا. ئەو لێکدانەوەیەی پێیوایە تاڵیبان وەك کۆمەڵێك فەندەمینتاڵیست “بەڕاستی باوەڕیان بەوە هەیە” کە ئەگەر ئەوان وەك شەهید بمرن دەچنە بەهەشتەوە، ئەمە لەوێدا کورت دەهێنێت کە ناتوانێت جیاوازیی لەنێوان دوو جۆر باوەڕدا ببینێت: باوەڕ بەمانای تێگەیشتنێکی هوشیارانە (دەزانم من دەچمە بەهەشت، ئەوە ڕاستییە) وە باوەڕ وەك وابەستبوون بە پێگەی تایبەتیی کەسەکە خۆیەوە. بەمانایەکیتر، لەوەدا کورت دەهێنێت بتوانێت توانای ماددی ئایدیۆلۆژیا ڕەچاو بکات “لەم حاڵەتەدا توانای ئیمان”، ئەمەش بە سادەیی لەسەر پتەویی بۆچوونەکانمان نەوەستاوە، بەڵکو لەسەر ئەوە وەستاوە چۆن بوونی خۆمانمان وابەستەی باوەڕەکەمان کردووە: ئێمە کەسانێك نین ئەم یان ئەو باوەڕ هەڵبژێرین، بەڵکو ئێمە خودی باوەڕەکەمانین بەو تێگەیشتنەی ئەم باوەڕە ژیانی ئێمەی لەهەناوی خۆیدا هەڵگرتووە. بەهۆی ئەم خەسڵەتەوە بوو فەیلەسووفی فەرەنسی میشێل فۆکۆ کەوتە ژێر جادووی شۆڕشی ئیسلامیی ١٩٧٨ و دوو جار سەردانی ئێرانی کرد. ئەوەی ئەوی سەرسامکرد تەنیا ئەو هەڵوێستەی قبووڵکردنی شەهیدبوون و ئەو بێباکییە نەبوو بەرامبەر بەوەی کەسێك ژیانی خۆی لەدەست دەدات، بەڵکو بەشێوەیەکی زۆر دیاریکراو ئەو سەرسامییەی فۆکۆ وابەستەی ئەو گوزارشتەی خۆی بوو کە لە “مێژووی ڕاستیی”دا باسی دەکات، ئەویش تۆخکردنەوەی فۆرمی پارتیزان و جەنگاوەرانە بۆ گوتنی – ڕاستیی، وە گۆڕان لەڕێی خەبات و تێکۆشانەوە، وەك دژێك بەرامبەر ئارامکردنەوە و ناکاراکردن (بێکاریگەرکردن) و ئاساییکردنەوە کە فۆرمەکانی دەسەڵاتە مۆدێرنە ڕۆژئاواییەکانن. ئەوەی بۆ تێگەیشتنی ئەم خاڵە گرنگە، کۆنسێپتی ڕاستییە لە کاردا لەناو گوتارە ڕەخنیی – سیاسییەکەدا، کۆنسێپتی ڕاستیی وەك لایەنداریی، وەك ئەوەیتەرخانکرابێت بۆ پارتیزانەکان. یان، وەك فۆکۆ خۆی باسی دەکات: “ئەگەر ئەم کەسەی دەربارەی ڕەوایەتی ) یان بڵێین ڕەوایەتییەکان( قسە دەکات باسی ڕاستیی بکات، ئەو ڕاستییە ئیتر ڕاستییە گەردوونییەکەی فەیلەسووف نییە. ئەوە ڕاستە کە ئەوگوتارە دەربارەی جەنگی گشتگیر، “ئەو گوتارەی کە هەوڵدەدات ئەوجەنگەی ژێر ئاشتیی ڕوونبکاتەوە”، لەڕاستیدا هەوڵێکە بۆ باسکردنی جەنگ وەك گشتێك وە هەوڵێکە بۆ بونیادنانەوەی ڕێچکەی گشتیی جەنگ. بەڵام ئەمە نایکاتە گوتارێکی گشتئامێز یان بێالیەن، بەڵکو هەمیشە گوتارێکی نیگائامێزە )perspective .)تەنیا لەو مەودایەدا مەیلی بۆ گشتگیریی هەیە کە بتوانێت لەیەك دیوی چەمکەکانەوە لێی بڕوانێت، بیشێوێنێت و لە تێڕوانینی تایبەتی خۆیەوە بیبینێت. بە جۆرێکیتر باسی بکەین، ڕاستیی ئەو ڕاستییەیە کە بتوانرێت تەنیا لە ڕووبەری جەنگەکەی خۆیدا بڵاوبکرێتەوە، لە گۆشەنیگای خواستی سەرکەوتندا و لە کۆتاییشدا، ئەگەر ئەم گوزارشتە گونجاو بێت، بۆ ڕزگاربوونی خودی قسەکەرەکە سەرڕێ بخرێت .” ئایا دەکرێت گوتارێکی لێکئاڵاوی لەو جۆرە ڕەت بکرێتەوە وەك هێمایەك بۆ کۆمەڵگەی بەرمۆدێرن “سەرەتایی” کە هێشتا نەچۆتە ناو تاکگەرایی مۆدێرنەوە؟ هەروەها دەکرێت ژیانەوەی ئەو “سەرەتایی”یە لەمڕۆدا وەك هێمایەك بۆ گەڕانەوەی فاشیست ڕەتبکرێتەوە؟ وەڵامەکە بۆ هەرکەسێك کەمترین شارەزایی لە مارکسیزمی ڕۆژئاوایی هەبێت ئاشکرایە: فەیلەسووفی هەنگاریی جۆرج لۆکاش “Lukács György ” ئەوەی ڕوونکردەوە کە چۆن مارکسیزم “ڕاستییەکی گەردوونییە” نەك لەگەڵ ئەوەشدا کە لایەندارانەیە ” partiality ” بەڵکو لەبەر ئەوەی بەشئامێزە، تەنیا لە پێگەیەکی دیاریکراوی تایبەتییەوە دەستەبەر دەکرێت. دەشێت ئێمە هاوڕا یان دژەڕای ئەم بۆچوونەبین، بەڵام ڕاستییەکە ئەوەیە کە ئەوەی فۆکۆ دوور دەکەوتەوە و لە ئێران بۆیدەگەڕا (فۆرمی ناکۆکیخوازیی “جەنگ” بۆ گوتنی ڕاستیی ) بە شێوەیەکی بەهێز لەو تێڕوانینە مارکسیستییەدا بوونی هەیە کە دەڵێت کەوتنە ناو لە خەباتی چینایەتییەوە ڕێگر نییە لەبەردەم زانینی “بابەتیانە”ی مێژوودا بەڵکو ڕەخساندنیەتی. مانای پۆزەتیڤیستی باو بۆ زانین وەك میتۆدێكی بابەتیانە بۆ واقیع کە بە هۆی وابەستەبونێکی دیاریکراوی تایبەتییەوە نەشێوێنراوە (ئەوەی فۆکۆ بە “فۆرمە ئارامکەر و سستکەر و ئاساییکەرەوەکانی دەسەاڵتی مۆدێرنی ڕۆژئاوا” ناوزەدی دەکات) ئەوە ئایدیۆلۆجیایە بە پوختەترین شێوە – ئایدیۆلۆجیای “کۆتایی ئایدیۆلۆجی”. لەلایەکەوە زانینێکی “بابەتیانە”ی نا – ئایدیۆلۆجی پسپۆرمان هەیە. لەلایەکی ترەوە تاکە پەرشوبڵاوەکانمان هەیە، کە هەر یەکێکیان ئاگایی خۆیانیان لەسەر خودێتی خۆیان چڕکردۆتەوە ” idiosyncratic” ” ئاگا لەخۆبوون”(ئەو چەمکەی فۆکۆ لەو کاتەدا بەکاریهێنا کە وازی لە ئەزموونە ئێرانییەکەی خۆی هێنا)، شتێکی بچووك کە چێژ بە ژیانی تاکەکە دەبەخشێت. لەم تێڕوانینەی تاکگەرایی لیبرالیزم، وە وابەستبوونی گەردوونیی، بەتایبەتی ئەگەر مەترسی سەر ژیانیش بگرێتەوە، گوماناویی و نا-ژیرانەیە… لێرەدا ئێمە ڕووبەڕووی لێکدژییەکی سەرنجڕاکێش دەبینەوە: لەکاتێکدا ئەوە زۆر جێی گومانە کە مارکسیزمی تەقلیدی بتوانێت لێکدانەوەیەکی باوەڕپێکەرمان پێشکەش بکات بۆ سەرکەوتنی تاڵیبان، نموونەیەکی تەواو ئەوروپیمان پێشکەش دەکات لەچەشنی ئەوەی فۆکۆ لە ئێران بەدوایدا دەگەڕا ( وە ئەوەی لە ئێستای ئەفغانستاندا سەرنجمان داگیر دەکات)، نموونەیەکە کە بە هیچ ئایینێکی فەندەمێنتاڵەوە گرێنەدراوە، بەڵکو پەیوەستبوونێکی هەموانییە بۆ ژیانێکی باشتر. پاش سەرکەوتنی گەردوونیی سەرمایەداریی، ئەم گیانی پەیوەستبوونە هەموانییە سەرکوت کرا، وە ئێستا ئەم باری سەرکوتکردنە لەشێوەی فەندەمێنتاڵیزمی ئایینیەوە دەگەڕێتەوە. ئایا دەتوانین مەزەنەی گەڕانەوەی ئەو سەرکوتکراوە بکەین لە فۆرمە گونجاوەکەی خۆیدا وەك وابەستە بە ڕزگاربوونی هەموانەوە؟ لەڕاستیدا نەك دەتوانین مەزەنەی بکەین، ئەوە بە هێزێکی زۆرەوە لە دەرگاکانمان دەدات. با تەنیا ئاماژە بۆ کارەساتی گەرمبوونی گەردوون بکەین – ئەوە پێویستی بە هەڵوێستی هەموانیی زۆر گەورە هەیە، پێویستی بەوەیە لەو فۆرمەی خۆیدا شەهیدی بۆ بدرێت، قوربانییدان بە زۆربەی ئەو چێژبینینانەی پێیان ڕاهاتووین. ئەگەر ئێمە بەڕاستی بمانەوێت بەتەواوی شێوازی ژیانمان بگۆڕین، ناچار دەبین دەستبەرداری تاکگەرایی “ئاگا لەخۆبوون” ببین کە هەموو سەرنجی لەسەر بەکارهێنانی چێژبینینەکانمانە. ئەم کارە بەتەنیا زانستی پسپۆڕ ئەنجامی نادات – بەڵکو پێویستە زانستێکی ڕەگداکوتراوبێت لەوابەستەییەکی هەموانیی قووڵتردا. پێویستە ئەمە وەاڵمەکەمان بێت بۆ تاڵیبان.   https://www.rt.com/op-ed/532207-zizek-taliban-retake-afghanistanreason/?fbclid=IwAR2QuNU24KxE1zs16Tzu9OcwW7OiWHI_DCnGFwrpM0Zj0K0Vk6g9ZKxmIds

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت دوای نزیكەی دوو دەیە جەنگی نێودەوڵەتی لە ئەفغانستان، كە درێژترین جەنگ بوو لە مێژووی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، جارێكی تر بزوتنەوەی ئیسلامی تالیبان گەڕایەوە‌و جڵەوی دەسەڵاتی گرتەوە دەست، تالیبان چۆن گەڕایەوە ؟ ریشەی فیكری تالیبان لە كوێوە سەرچاوەی گرتووە ؟ ژێرخانی كۆمەڵایەتی‌و هۆزی پشتۆن رۆڵیان چی بوو ؟ زانكۆی (هارڤارد)ی تالیبان لە كوێیە‌و رۆڵی چییە لە دروستبوونی ئەم بزوتنەوەیەدا ؟ وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  رێككەوتن لەگەڵ ئەمریكادا بەر لە گەڕانەوەی بۆسەر حوكم، رۆژی 29ی شوباتی 2020 بزوتنەوەی تالیبان‌و ئەمریكا رێككەوتنێكی مێژوویی دوو قۆڵییان ئیمزا كرد، ئەم رێككەوتنە لە شاری دەوحەی پایتەختی قەتەر كرا، حكومەتی ئەفغانستان‌و هیچ یەكێك لە پارتە سیاسییەكانی ئەو وڵاتە بانگهێشتی ناو ئەم رێككەوتنە نەكرابوون. بەندەكانی رێككەوتنەكە بەمشێوەیە بوون:  •    ئەمریكا لەماوەی چوار مانگدا سەرجەم بنكە سەربازییەكان‌و هێزە بیانییەكان لە ئەفغانستان دەكشێنێتەوە. •    حكومەتی ئەفغانستان (5 هەزار) دەستگیركراوی تالیبان لە زیندانەكاندا ئازاد دەكات. •    ناوی سەركردەو ئەندامانی بزوتنەوەی تالیبان لە لیستی سزاكانی ئەمریكا دەسڕێتەوە.  •    ئەمریكا بەڵێن دەدات جارێكی تر هێزی سەربازی بەكارنەهێنێت‌و دەستوەردان لە كاروباری سیاسی ناوخۆی ئەفغانستاندا نەكات.  لەبەرامبەر ئەمانەدا، بزوتنەوەی تالیبان ئەم بەڵێنانەی بە ئەمریكییەكاندا:  •    رێگە بە هیچ گروپ‌و كەسێك نادەین خاكی ئەفغانستان بەكاربهێنێت بۆ ئەنجامدانی هێرش یاخود دروستكردنی هەڕەشە لەدژی ئاسایشی ئەمریكا‌و هاوپەیمانەكانی لە داهاتوودا.  •    (هەزار) كارمەندی دەستبەسەركراوی حكومەتی ئەفغانستان كە سەربە ئەمریكایە ئازاد دەكەین. •    دەست بە گفتوگۆی راستەوخۆی ئاشتی دەكەین لەگەڵ حكومەتی ئەفغانستان.  چەند رۆژێك دوای ئەم رێككەوتنە، هەندێك لە سەرچاوە فەرمی‌و نافەرمییەكانی ئەمریكا ئاماژەیان بەوەكرد" تالیبان پەیوەست نابێت بە رێككەوتنی ئاشتی لەگەڵ حكومەتی ئەفغانستان‌و زانیارییە هەواڵگرییەكان دەڵێن هەر دوای كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا، پەلاماری حكومەت دەدات‌و جارێكی تر دەگەڕێتەوە‌و دەسەڵات دەگرێتە دەست".  ئایا ئەوە تەنیا رێككەوتن بوو لەگەڵ ئەمریكا كە تالیبانی دوای (20) ساڵ گەڕاندەوە بۆ سەر كورسی حوكم یاخود پاڵنەری تر هەبوو ؟ بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە، پەنا بۆ ناسینی رەگوڕیشەی بزوتنەوەی تالیبان‌و پێگەی لەناو كۆمەڵگەی ئەفغانیدا دەبەین.  لەبارەی دروستبوونی تالیبانەوە  زۆرینەی توێژینەوەكان مێژووی دروستبوونی بزوتنەوەی تالیبان بۆ ساڵی 1994 دەگەڕێننەوە، بەڵام لەراستیدا مێژووی بزوتنەوەكە ریشەیەكی قوڵتری هەیە، مەلا (عەبدولسەلام زەعیف) یەكێك لە دامەزرێنەرانی ئەم بزوتنەوەیە لە بیرەوەرییەكانی خۆیدا (ژیانم لەگەڵ تالیبان) دەڵێ چەندین ساڵ بەر لە 1994 بزوتنەوەی تالیبان بە هەمان ناوی خۆیەوە وەكو رەوتێكی ئاینیی زانستخواز لە ناوچە گوندنشینەكانی ئەفغانستاندا بوونی هەبووە‌و كاریكردووە، دواتر‌و لەسەردەمی "جیهادی سۆڤیەتی"دا لە هەشتاكانی سەدەی رابردوودا، گروپی لۆكاڵی چەكداری لە زانایان‌و خوێندكارانی ئاینی بۆ روبەڕووبونەوەی داگیركەران دروستكردووە.  وەكو زۆرینەی رەوتە ئاینییەكانی سەردەمی دوای ئیمپریالیزم لە جیهانی ئیسلامیدا، تەلەبەكانی خوێندنگەی ئاینیی (تالیبان) خۆیان لە هەرجۆرە بەشداریكردنێكی سیاسی بەدور دەگرت، جەختیان خستبوە سەر پرۆسەی پەروەردەو فێركردن، یەكەمین كارلێكی سیاسی تالیبان لە كۆتایی حەفتاكانی سەدەی رابردوودا بوو، واتە چەند مانگێكی كەم بەر لە شەڕی سۆڤیەت، ئەم تێكەڵاوبونەی تالیبان لەگەڵ سیاسەتدا دوو هۆكاری لەپشت بوو:  یەكەم: فشاری ئەوكاتی حكومەتی شیوعی ئەفغانستان بۆ ناچاركردنی تالیبان بە پابەندبوون بە پرۆگرامی "چاكسازی كشتوكاڵیی" دووەم: هەڕەشە‌و راوەدونانی تالیبان لەلایەن حكومەتەوە وەڵامی تالیبان بۆ هەڕەشەكانی حكومەت، بەئامانجگرتنی لایەنگرانی حكومەت بوو. لەسەردەمی داگیركاریی سۆڤیەت‌و حوكمی شیوعییەكان لە هەشتاكانی سەدەی رابردوودا، تالیبان گروپی چەكداری لە باشوری ئەفغانستان دروستكرد، بەتایبەتی لە قەندەهار، لەم سەردەمەدا تالیبان زیاتر بایەخی بە پەروەردەو فێكردنی ئەو كەسانە دەدات كە لەڕووی ئاینییەوە پەیوەندییان پێوەدەكرد، بەڵام سیستمێكی دادوەریی تایبەت بەخۆی لە ناوچەكانی باشور دروستكردبوو، نێوەندگیریی دەكرد لە ناكۆكی نێوان خەڵكی ناوچەكەدا، بەڵام هیچ ستراتیژو بەرنامەیەكی‌و حزبێكی سیاسییان نەبوو، تا ئەم سەردەمە لایەنگرانی تالیبان لەناو پارتە سیاسییەكانی تری ئەفغانستاندا كاریان دەكرد، بەتایبەتیش ئەو پارتانەی كە لەڕووی ئاڕاستەی فیكرییەوە لە تالیبان نزیك بوون، لەسەرو هەمویانەوە بزوتنەوەی ئینقیلابی ئیسلامی كە (محەمەد نەبی محەمەدی) رێبەرایەتی دەكرد، مەلا (محەمەد عومەر) كە دامەزرێنەری تالیبانە لە روخسارە سیاسییەكەیدا، ناوەڕاستی نەوەدەكانی سەدەی رابردوو یەكێك لە فەرماندە سەربازییەكانی بزوتنەوەی ئینقیلابی ئیسلامی بووە، دوای شكستهێنان بە یەكێتی سۆڤیەت‌و كشانەوەی لە ئەفغانستان لە ساڵی 1989، تالیبان گەڕاوەتەوە بۆسەر كاری خۆی كە خوێندنی ئاینییە. دوای چەند ساڵێك بێدەنگی لەڕووی سیاسییەوە، ساڵی 1994 جارێكی تر تاڵیبان گەڕایەوە بۆ ناو گۆڕەپانی سیاسی‌و لەماوەی چەند مانگێكی كەمدا وەكو گەورەترین هێزی كۆمەڵایەتی- سیاسی ئەفغانستان دەركەوت.  ریشەی فیكری تالیبان ریشەی فیكری بزوتنەوەی تالیبان بۆ تۆڕێك لە خوێندنگەی ئاینیی دەگەڕێتەوە كە زۆرینەی سەركردەكانی ئەم بزوتنەوەیە تێیدا خوێندویانە، ئەویش خوێندنگەكانی (دیوبەندی)یە (1). ئەم خوێندنگە ئاینییانە بەشێوەیەكی چڕ لە ئەفغانستان‌و پاكستاندا بڵاوبونەتەوە، سەدەی بیستەم ئەم جۆرە خوێندنگایانە لە ناوچە گوندنشینەكانی هەردوو وڵاتەكەدا گەشەیان كرد، ئەمە لەكاتێكدا بوو لەو سەردەمەدا لە زۆربەی وڵاتانی ئیسلامیدا پێگەی خوێندنگە ئاینییەكان لاواز دەبوو، خوێندنگە هاوچەرخە حكومییەكان شوێنیان دەگرتەوە. دیوبەندی.. هارڤاردی تالیبان رێژەی 90%ی سەركردەكانی بزوتنەوەی تالیبان لە خوێندنگەی ئاینی دیوبەندی پاكستان خوێندویانە، لەناو هەموو ئەو وڵاتانەی كە ئەم خوێندنگەی ئاینییەی تێدا بووە، لقی پاكستان لە هەموویان بەهێزتر بووە، سەركردە سیاسییەكانی ئەم خوێندنگەیە لەسەرەتای دروستبوونی دەوڵەتی پاكستانەوە لە ساڵی 1947 رۆڵی گەورەیان هەبووە لە نوسینەوەی دەستوری پاكستان‌و بە ئیسلامیكردنی یاساكان لەو وڵاتەدا، ئەم كارەشیان لەرێگەی دروستكردنی گروپی فشارەوە كردووە، تا ئەو رادەیەی چەندین حكومەتیان لە پاكستان خستووە، ئەمە وایكردووە هەندێك لە توێژەران خوێندنگەی (دیوبەند)ی پاكستان بە "هارڤارد"ی تالیبان ناودەبەن‌و بەڕێوەبەری ئەم خوێندنگەیەش كە ناوی (شێخ سەمیع حەق)ە بە "باوكی تالیبان" وەسفدەكەن. ئەم پاشخانەی سەركردەكانی تالیبان لە پاكستان‌و بەشداربوونیان لە دامەزراندنی دەوڵەتێك بە دەستورێكی ئیسلامییەوە كاریگەری لەسەر مامەڵەی ئەوان لە داهاتوودا دەبێت. ئێستا كە ریشەی فیكری بزوتنەوەی تالیبان دەگەڕێندرێتەوە بۆ خوێندنگە ئاینییەكانی (دیوبەند)ی، بابزانین دیوبەندی چی بووە ؟ ئامانجی ئەم خوێندنگە ئاینییانە چی بووە ؟ لەكوێوە پارەیان بۆ دابین دەكرا ؟ پرۆگرامی خوێندنیان چۆن بووە ؟ ناوچەی بڵاوبونەوەیان چۆن بووە ؟ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارانە ریشەی فیكری بزوتنەوەی تالبیان دەردەخات. لەبارەی خوێندنگەی دیوبەندی دوای كەوتنی حوكمی وڵاتانی ئیسلامی لە باشوری ئاسیا‌و داگیركردنی هیندستان لەلایەن بەریتانیاوە، ئەو شۆڕشە ئیسلامییە چەكدارییەی كە زانایانی ئاینی ئیسلام رێبەرایەتییان دەكرد، لە ساڵی 1857دا شكستی هێنا، یەكێك لەوانەی سەركردایەتی ئەم شۆڕشەی دەكرد شێخ (محەمەد قاسم نانوتەیی) بوو كە دامەزرێنەری بزوتنەوەی (دیوبەند)ی بوو (2). دوای شكستهێنانی شۆڕشەكەیان، شێخ محەمەد نانوتەیی‌و زانا ئاینییەكانی تر هەستیان بە خراپی بارودۆخەكە كرد، رۆشنبیری خۆرئاوایی لە ناوچەكە گەشەی دەكرد، بیریان لەوەكردەوە بەشێوەیەكی ئاشتیانە روبەڕووی ئەم تەوژمە نوێیە ببنەوە‌و پارێزگاری لە ناسنامەی ئیسلامی ناوچەكەیان بكەن، ئیتر لێرەوە بیرۆكەی بایكۆتكردنی داگیركاریی بەریتانیایان لە هەموو بوارەكاندا گەڵاڵە كرد‌و دەستیان كرد بە دروستكردنی خوێندنگەی ئاینی (ئەم خوێندنگایانە دواتر ناویان لێنرا خوێندنگە عەرەبییەكان)، ئەمە بۆ پارێزگاریكردن بوو لە رۆشنبیری ئیسلامی لەبەرامبەر رۆشنبیری خۆرئاوایی لەو سەردەمەدا، خوێندنگە ئاینییەكان دەستیان كرد بە پێگەیاندنی زانایانی ئاینی، بوون بە ئەمبارێكی مرۆیی بۆ گەڕێكی نوێی شەڕ دژی ئیمپریالیزم. خانەی زانستی دیوبەند كە پێی دەوترێت "خوێندنگەی دایك" ساڵی 1877 بە تەنیا یەك مامۆستا (شێخ)‌و خوێندكارێكەوە دامەزرێندرا، دواتر چەندین خوێندنگەی تری ئاینی دروستكرا، تاكە خوێندكارەكەی خوێندنگەی دایك رێكخراوێكی بەناوی "بەروبومەكانی پەروەردە" دروستكرد‌و سەركردایەتی شۆڕشێكی چەكداری كرد دژی بەریتانییەكان، ئەم خوێندكارە ناوی (مەولانا شێخ هیند مەحمود حەسەن) بوو. لێرەوە دەردەكەوێت ریشەی دروستبوونی خوێندگە ئاینییەكانی (دیوبەندی) دەگەڕێتەوە بۆ روبەڕووبونەوەی داگیركاری بەریتانیا‌و رۆشنبیری خۆرئاوایی‌و ئەمە تایبەتمەندی یەكەمی خوێندنگە ئاینییەكەیە.  تایبەتمەندییەكی دووەمی ئەم خوێندنگە ئاینییانە كە شێخ محەمەد قاسم نانوتەیی لەناو هەشت بنەمای تردا زۆر جەختی لەسەر دەكردەوە، مەسەلەی سەربەخۆیی دارایی بوو، ئەم خوێندنگایانە هیچ جۆرە پاڵپشتییەكی دارایی حكومی‌و تەنانەت وەقفەكانیشیان قبوڵ نەدەكرد، ئەمە بۆ ئەوە بوو خوێندنگەكان هەمیشە پشت بە خودا ببەستن‌و ئەم باوەڕە هەرگیز لاواز نەبێت. هاوكارییەكانی ئەم خوێندنگایانە لە خەڵكانی موسوڵمانی ناو كۆمەڵگەوە دابین دەكرا، كە رەوتی نانوتەیی جەختی لەسەر كاراكردنی رۆڵی ئەم كەسانە دەكرد لە كاروباری گشتیدا، لەرێگەی بەشداریپێكردنیان لە پرۆسەی بنیادنان‌و پارێزگاریكردن لە دامەزراوەیی خوێندنی ئیسلامی سەربەخۆ، ئەم شێوازە كاركردنە ئەنجامی گەورەی لێكەوتەوە، خوێندگە ئاینییەكانی دیوبەندی فراوان كرد‌و كردی بە گەورەترین دامەزراوەی ئاینیی لە كیشوەری ئاسیادا، خوێندنگەكانی دیوبەندی لە (هیندستان‌و ئەفغانستان‌و بەنگلادیش‌و پاكستان)ەوە گەیشتە باشوری ئەفریقا‌و وڵاتانی خۆرئاوا بەدیاریكراویش بەریتانیا، بەجۆرێك بەپێی ئاماری خانەی زانستی دیوبەندی، ژمارەی خوێندنگە ئاینییەكان (200 هەزار) خوێندنگەی تێپەڕاندووە. تایبەتمەندی سێیەمی ئەم خوێندنگە ئاینییانە، دووبارە دانانەوەی زانایانی ئاینی بوو وەكو چاودێرو پاسەوان بەسەر دابونەریتەكانی كۆمەڵگەوە، كەوتنی دەوڵەتی موسوڵمانی هیندستان لەسەر دەستی بەریتانییەكان، لەو سەردەمەدا بۆشاییەكی سیاسی‌و یاسایی لە سەركردایەتیكردنی كۆمەڵگەدا دروستكردبوو، ئەمە وایكرد ئەم خوێندنگە ئاینییانە بۆشاییەكە پڕبكەنەوە‌و لەسەردەمی داگیركاریدا بەریتانیادا رۆڵی سەركردایەتیكردنی كۆمەڵگە لەڕووی زانستی‌و رۆحی‌و ئەخلاقی‌و تەنانەت دادوەریشەوە بدەنە دەست زانایانی ئاینی، ئەو سەردەمە ئەمانە دادگای سەربەخۆییان دروستكرد كە سەربە بەریتانییەكان نەبوو، واتە زانست‌و فێركردنی ئاینی لە رەهەندی وەزیفی‌و سودی دنیایی داماڵدراو تەنیا لە رەهەندی پەیامی ئاخیرەت‌و پارێزگاریكردن لە ناسنامەی ئیسلامی گەلدا كورتكرایەوە. تایبەتمەندی چوارەمی خوێندنگەكان بریتی بوو لە پەیكەری خوێندنگەكان كە (ئەهلی) بوون، بە پارەی دانیشوانی ناوچەكان دروست دەكران، دوربوون لە سەرپەرەشتی‌و چاودێری حكومەتەكانەوە، پرۆگرامی خوێندن لەم خوێندنگایانە دابەش بوو بوو بەسەر دوو بەشدا، بەشی یەكەم خوێندنی زانستەكانی (ئسوڵی فیقه، تەفسیر، فیقهی هاوچەرخ، حەدیس، زمانی عەرەبی‌و مەنتیق‌و فەلسەفە)، بەشی دووەم پەروەردەكردن بوو، ئەم خوێندنگانە بایەخی گەورەیان بە پەروەردەكردنی خوێندكارەكانیان دەدا، بناغەی پەروەردەكردن خۆپاكژكردنەوەی سۆفیانە بووە، بەڵام دور لە شێوازی سۆفیگەرێتی میللی روكەش‌و سروت‌و رێوڕەسمەكانی، كە ئەوان بەردەوام رەخنەی توندیان لێگرتووە.   ئەم شێوازی پەروەردەكردنە لەرێگەی كارلێكی بەردەوامی نێوان مامۆستا‌و خوێندكارەكانی لەماوەی ساڵانی دورو درێژی خوێندندا بەرجەستە دەكرا، ئەمە لەپاڵ جێبەجێكردنی كردەیی دەقە شەرعییەكان‌و چارەسەری بەردەوامی نەفس بۆ رزگاركردنی لە ئاكارە خراپەكانی وەكو (خۆشەویستی دنیا، مەرایی، حەسودی)‌و خۆبەهێزكردن لە بواری (تەقوا، خشوع‌و زوهد)دا.  لەسەر بنەمای تایبەتمەندییەكانی خوێندنگەی دیوبەندی، توێژەران خوێندنەوە بۆ ئاكارەكانی بزوتنەوەی تالیبان دەكەن‌و دەڵێن تایبەتمەندییەكانی (دژایەتی داگیركەر، دوركەوتنەوە لە رۆشنبیری خۆرئاوایی، سەربەخۆیی زانستی‌و دارایی، كاراكردنی رۆڵی كۆمەڵگە لە بنیادنانی دامەزراوە فێركارییەكان، دانانی زانایانی ئاینی وەكو رێبەری بەسەر كۆمەڵگەوە، شێوازی كۆنی خوێندنی ئاینی كە خۆی لە زوهدو پەیوەندی رۆحی بەهێز لەنێوان مامۆستاو خوێندكار دەبینێتەوە، توانای ئیدارەدانی تۆڕە فێركارییەكان بەشێوەیەكی لامەركەزی) لەو تایبەتمەندیانەی خوێندنگەی دیوبەندییە كە جگە لە بزوتنەوەی تالیبان لە هیچ رەوتێكی تری ئیسلامی نەریتی‌و هاوچەرخدا بەدی ناكرێت‌و ئەمە هۆكاری مانەوەو سەركەوتنی تالیبانە.  ئەو بانگەوازە ئاینییەی كە بزوتنەوەی تالیبان لە هەناویەوە هاتوەتە دەرەوە، شێوازێكی تایبەتە لە قۆناغی نوێگەری‌و پاش نوێگەریدا، سەرباری ئەوەی هەندێك لە زانایانی ئیسلامی رەخنە لە خوێندنگەی دیوبەندی دەگرن بەوەی بەهیچ جۆرێك سود لە لایەنە ئەرێنییەكانی شارستانی خۆرئاوا وەرناگرێت، بەڵام دان بەوەشدا دەنێن جگە لەم خوێندنگەیە هیچ رێبازێكی تری ئاینی نەیتوانیوە بەمشێوازە خۆی لەبەرامبەر شارستانی خۆرئاوا راگرێت، بەتایبەتیش ئەگەر لە وڵاتێكدا بوبێت كە لەژێر حوكمی بیانییەكاندا بوبێت.  رێگای پشتۆن.. ژێرخانی كۆمەڵایەتی تالیبان لەپاڵ مەسەلەی ریشەی فیكریدا، ژێرخانی كۆمەڵایەتی رۆڵی گەورەی گێڕاوە لەوەی تالیبان جارێكی تر هەستێتەوە سەر پێ‌و جڵەوی حوكم بگرێتەوە دەست. ئەو ژێرخانە كۆمەڵایەتییە چی بوو كە وایكرد لە كۆتایی نەوەدەكاتی سەدەی رابردوودا تالیبان دەسەڵات لە ئەفغانستان بگرێتە دەست‌و دوای (20) ساڵ لە كەوتنی لەشەڕی هاوپەیمانی نێودەوڵەتیدا، جارێكی تر بگەڕێتەوە سەر شانۆكە ؟ لەڕووی ئیتنیكییەوە زۆرینەی سەركردەكانی بزوتنەوەی تالیبان سەربە هۆزی "پشتۆن"ن، خەڵكی سەربەم هۆزە لە قەندەهارو كابول لە باشورو خۆرهەڵاتی ئەفغانستانەوە درێژدەبنەوە بۆ سنورەكانی پاكستان، پشتۆنەكان گەورەترین پێكهاتەی ناو ئەفغانستانن‌و زۆرینەی دەسەڵاتدارەكانی ئەفغانستان سەربەم پێكهاتەیە بوون. دانیشوانی ئەفغانستان بەمشێوەیە دابەشبووە بەسەر پێكهاتەكاندا: •    پشتۆن: رێژەی (42%)ی كۆی دانیشتوان پێكدەهێنێت •    تاجیك: 27% •    ئۆزبەك: 9% •    هەزارە (شیعە): 9% •    توركمان: 3% •    بلوچ: 2% •    پێكهاتەكانی تر: ئەوەی دەمێنێتەوە سەرباری ئەوەی نزیكەی (30) هۆزی جیاواز لە ئەفغانستان هەن‌و ئەم هۆزانە بەرژەوەندی‌و دابونەریتی تایبەت بەخۆیان هەیە، بەڵام ئاستی پابەندبوون بە بنەماكانی هۆزەوە لەناو پشتۆنەكان زیاترە لە هۆزەكانی تر، رەنگە هۆكاری ئەمە بۆ ئەوە بگەڕێتەوە هەموو تیرەكانی ناو هۆزی پشتۆن یەك ئاین‌و یەك زمان‌و یەك رەگوڕیشەیان هەیە، تا ئەو رادەیەی كۆكراوەیەكی ئەخلاقییان هەیە بەناوی "پشتۆن والی" واتا (رێگای پشتۆن)، جێبەجێكردنی بنەماكانی ئەم كۆكراوەیە پارێزگاری لە شەرەفی هەر تاكێكی ناو پشتۆنەكان دەكات، ئەم نەریتە خێڵەكییە سێ بنەمای سەرەكی لەخۆدەگرێت كە بریتییە لە:  •    میواندۆستی •    تۆڵەكردنەوە •    پەنادان جێبەجێكردنی ئەم بنەمایانە لە هەر بارودۆخێكدا بێت لەسەر تاكی پشتۆنی ئەركە، بنەمای پشتۆن لە خێزانەوە دەستپێدەكات بۆ بنەماڵە پاشان تیرە‌و لە كۆتایشدا هۆز، لە حاڵەتی ئاسایدا هۆز هیچ رۆڵێك بەسەر تاك‌و خێزانەكاندا نییە، بەڵام لەكاتی شەڕو ناكۆكیدا، ئەنجومەن لە گەورە پیاوانی هۆز دروست دەكرێت، ئەم ئەنجومەنە ناوی "جێرگا"یە‌و بەشێوەیەكی كاتی دروست دەكرێت، بڕیارەكانیان لەسەر بنەمای شەریعەتی ئیسلامی‌و دابونەریتی ناوچەكە دەردەكەن. پرسیارەكە ئەوەیە ئایا لەسەردەمی دەوڵەتی هاوچەرخدا كە كۆنترۆڵی هەموو جموجوڵەكانی كۆمەڵگەی كردووە، پشتۆنەكان چۆن توانیویانە پارێزگاری لەم ژیانە كۆمەڵایەتییەی خۆیان بكەن ؟ پشتۆنەكان كە لەناوچە گوندنشینەكاندا بڵاوبونەتەوە، بەردەوام بەرەنگاری هەژموونی دەوڵەتیان كردووە بەسەر ناوچەكانیاندا، لەپاڵ ئەمەدا ئەو ناوچانەی كە تێدا نیشتەجێن لەڕووی جوگرافییەوە ناوچەی سەختن، ئەم جوگرافیایە وایكردووە دەوڵەتە یەك لەدوای یەكەكانی ئەفغانستان نەتوانن بەتەواوەتی كۆنترۆڵی ناوچە گوندنشینەكان بكەن، ئەمە لەكاتێكدایە دانیشتوانی ئەم ناوچانە رێژەی 80%ی كۆی خەڵكی ئەفغانستان پێكدەهێنن. دوربوونی خەڵكی ئەم ناوچانە لە هەژمووی دوڵەت وایكردووە پەیوەندی خێڵەكی لەم ناویاندا بەبەهێزی بمێنێتەوە، لەڕووی بژێوی‌و ئابورییەوە پشت بە خۆیان ببەستن نەك دەوڵەت، سەرباری ئەمانە زۆرینەی هۆزەكان وەكو قەوارەیەكی دژ بە ئیسلام‌و بەهاكانی تەماشای دەوڵەت دەكەن، لەپاڵ ئەمانەدا دەمارگیری هۆزەكان بۆ رەگوڕیشە‌و سەربەخۆیی رێژەیی خۆیان وایانكردووە دەوڵەت نەتوانێت كۆنترۆڵیان بكات.  قۆناغی دوای سۆڤیەت‌و پێش تالیبان ئەمە قۆناغێكی راگوزەری قورس‌و پڕ لە شەڕو ئاژاوەیە لە مێژووی ئەفغانستاندا، حوكمی شیوعییەكان روخاوە، بەڵام هێشتا هەژموونی سیاسی‌و پەیكەری كۆمەڵایەتی لەناو ئەفغانستاندا ماوە، لەبەرامبەردا ئەو هێزە ئیسلامییانەی كە سەركەوتوون نەیانتوانیوە یەكێتییەكی بەهێز پێكبهێنن.  دوو حزبی ئیسلامی لەسەردەمی "جیهادی سۆڤیەت"‌و شیعوییەكاندا ئەستێرەیان درەوشاوەتەوە كە بریتین لە: •    (حزبی ئیسلامی) بە سەرۆكایەتی ئەندازیار (قەلبەدین حیكمەتیار) •    (كۆمەڵەی ئیسلامی) بە سەرۆكایەتی پرۆفیسۆر (بورهانەدین رەبانی)‌و قەرماندەی سەربازی بەناوبانگ ئەندازیار (ئەحمەد شا مەسعود) ریشەی ئەم دوو هێزە ئیسلامییە دەگەڕێتەوە بۆسەر بزوتنەوەیەكی ئیسلامی هاوپەرخ كە كۆمەڵەی (ئیخوان موسلیمین)ە‌و كار لەسەر راكێشانی خوێندكارانی زانكۆ دەكات لە شاری كابولی پایتەخت‌و شارەكانی تر بەلای خۆیدا.  حیكمەتیار سەربە هۆزی پشتۆنە، بورهانەدین رەبانی‌و ئەحمەد شا مەسعودیش سەربە پێكهاتەی (تاجیك)ن، حزبی ئیسلامی مەركەزیەتێكی بەهێزی سیاسی هەیە، نەك سەربازی، كۆمەڵەی ئیسلامیش خۆی لە پەیوەندییەكی لەرزۆكی فەرماندە سەربازییە لۆكاڵییەكاندا دەبینێتەوە كە زۆرینەیان دەرچووی زانكۆ هاوچەرخەكانن بەڵام بەبێ بوونی هیچ پەیكەرێكی سیاسی بەهێز. ساڵی 1992 بەشێوەیەكی فەرمی حوكمی ئەفغانستان رادەستی هاوپەیمانێتییەك لە كەمینە ئیتنی‌و ئایدۆلۆژی‌و ئاینییەكان كرا، بەڵام لە واقیعدا ئەوەی هەبوو دوو هاوپەیمانی دژ بەیەكتر بوو، هاوپەیمانی یەكەم بریتی بوو لە هاوپەیمانێتی (تاجیك) بە رێبەرایەتی سەرۆك (بورهانەدین رەبانی)‌و (ئەحمەد شا مەسعود)ی وەزیری بەرگری حزبی (كۆمەڵەی ئیسلامی) لەگەڵ ژەنەراڵ دۆستەم كە شیوعییەكی ئۆزبەكییە‌و لە پاشماوەكانی رژێمی پێشووی ئەفغانستانە هەروەها (هەزارە) شیعەكان‌و پارتێكی شیوعی كە زۆرینەیان لە خەڵكە شارنشینەكەی هۆزی پشتۆنن، لەبەرامبەر ئەم هاوپەیمانێتییەدا هاوپەیمانێتییەكی تر هەیە كە سەرۆك وەزیران (قەلبەدین حیكمەتیار) سەرۆكایەتی دەكات‌و پێكهاتووە لە حزبی ئیسلامی‌و لایەنگرەكانی كە زۆرینەیان پشتۆنن لەگەڵ پارتێكی شیوعی كە زۆرینەیان خەڵكە گوندنشینەكەی پشتۆنن. ئەم دوو بەرەیە كە لە هاوپەیمانێتییەكدا كۆبونەوە، هەرزوو توشی بەریەككەوتن هاتن، ئەفغانستان كەوتە ناو شەڕێكی خوێناوی ناوخۆییەوە. دەركەوتنەوەی تالیبان قەندەهار كە مەڵبەندی سەرەكی تالیبان‌و سەركردەكانی بوو، بێ بەش نەبوو لە شەڕەكە، لەپاڵ شەڕدا، پرۆسەی كوشتن‌و تاڵانی‌و تاوانی ئەخلاقی زیادیان كرد، خوێندكارانی خوێندنگە ئاینییە نەریتییەكان كۆبونەوە، لە مزگەوتی (سپی) لەناوچەی (سانجیسار)ی قەندەهار بڕیاریاندا روبەڕووی "گەندەڵی"‌و "تاوانكاریی" ببنەوە، مەلا (محەمەد عومەر) وەكو فەرماندەی خۆیان دیاریكرد، لێرەوە چیرۆكی سەرهەڵدانەوەی تالبیان دەستی پێكرد. سەرباری ئەوەی تالیبان بزوتنەوەیەكی مەلایەتی (خوێندكاری ئاینی)یە وەك لەوەی بزوتنەوەیەكی مەولەوییانە (زانایان) بێت، بەڵام هەندێك لە گەورە زانایان لەوانە (مەولەوی باسانای) فتوای شەرعیبوونی جوڵە نوێیەكەیان دەدات. لەسەرەتای ئەم جوڵە نوێیەدا، تالیبان هیچ بەرنامە‌و ستراتیژێكی سیاسی نییە، نایەوێت حكومەتی ئیسلامییەكان بڕوخێنێت، تەنیا كار لەسەر چارەسەری خراپی دۆخی ئەمنی‌و روبەڕووبونەوەی كەسانی رێگر لەناوچەكانی خۆی دەكات، پارێزگای قەندەهار بەتەواوەتی كۆنترۆڵ دەكات‌و شەریعەتی ئیسلامی تێدا دەچەسپێنێت، دۆخی ئەمنی جێگیر دەكات، هەندێك وەفد لە پارێزگاكانی ترەوە دەچنە لای سەركردەكانی تالیبان‌و داوا دەكەن وەكو قەندەهار دۆخی ئەمنی ئەوانیش كۆنترۆڵ بكەن، تالیبان بە سوڵح دەچێتە ناو چەند پارێزگایەكی ترەوە، ژمارەیەكی زۆر چەكدار لە پارتە سیاسییەكانی ترەوە پەیوەندی بە تالیبانەوە دەكەن، لەم كاتەدا داوا دەكرێت شیوعییەكان لەناوو حكومەت دەربكرێن‌و حكومەتێكی ئیسلامی لە ئەفغانستان دروست بكرێت‌و كۆتایی بە شەڕ بهێنرێت، بەڵام ئەم داواكاریانە جێبەجێ نابن، تالیبان بەهێزەكەیەوە بەرەو ناوجەرگەی كابولی پایتەخت دەكشێت، تالیبان كە سەرەتا ژمارەی هێزەكەی كەمتر لە (100) كەس بووە، لە كۆتایی ساڵی 1996دا ژمارەی هێزەكەی دەبێت بە (30 بۆ 35 هەزار) چەكدار. رۆژی 26ی سێپتێمبەری 1996 دوای كشانەوەی حكومەتە ئیسلامییەكە‌و هێزەكەی لە پایتەخت، بزوتنەوەی تالیبان دەچێتە ناو كابولەوە. یەكەمین كارێك كە دوای كۆنترۆڵكردنی كابول دەیكات، بزوتنەوەی تالیبان لە شوێنێكی گشتی‌و لەبەرچاوی خەڵك (نەجیبوڵلا)ی سەرۆكە شیوعییەكەی پێشوو دەكوژێت‌و هەڵیدەواسێت، دواتر براكەشی كە بەڕێوەبەری دەزگای ئەمنی بووە‌و لەناو كۆمەڵگەی نەتەوە یەكگرتووكاندا لە ساڵی 1992 خۆی حەشارداوە، دەردەهێنێت‌و دەیكوژێت. كەوتن‌و هەستانەوەی تالیبان تالبیان دوای خستنی حكومەتە ئیسلامییەكەی دوای روخانی سۆڤیەت ماوەی زیاتر لە پێنج ساڵ حوكمی ئەفغانستانی كرد، ساڵی 2001 دوای هێرشەكانی 11ی سێپتێمبەری ئەمریكا، تۆمەتبار كرا بەوەی پەنای رێكخراوی قاعیدەی داوە‌و لەخاكی ئەو وڵاتەوە پلانی هێرشەكە داڕێژراوە. ئەمریكا بە سەرۆكایەتی هاوپەیمانێتییەكی نێودەوڵەتی هێرشی كردە سەر ئەفغانستان‌و حوكمی تالیبانی روخاند، دوای (20) ساڵ شەڕو بەرەنگاری ئێستا تالیبان سەرلەنوێ حوكمی ئەفغانستانی گرتوەتەوە دەست، دیار نییە ئاكامی ئەم پەرەسەندنە نوێیە چۆن دەبێت، بەڵام پرسیاری سەرەكی ئەوەیە، ئەگەر تالیبان تەنیا بە پشكی هۆزی پشتۆن جارێكی تر بەدەسەڵات گەیشتوەتەوە، ئایا ئەوانەی پێش تاڵیبان كە بەهەمان شێوە سەربەم هۆزە بوون، چۆن نەیانتوانی بەرگری لە پێگەی سیاسی خۆیان بكەن‌و بمێننەوە، بەتایبەتیش هەندێك لەوانە ئیسلامییەكی پشتۆن بوون لە نمونەی (قەلبەدین حیكمەتبار)‌و دواتریش حامید كارزای كە هەر سەربە هۆزی پشتۆن بوو لەلایەن ئەمریكاوە پشتیوانی دەكرا، رەنگە وەڵامەكە ئەوەبێت، هەندێك لەوانە پشتیان بە شارنشینەكانی پشتۆن‌و خوێندكارانی زانكۆ بەستبێت، لە حاڵێكدا پشتۆنە راستەقینەكان ئەوانەی گرەوی سەركەوتن‌و شكست یەكلا دەكەنەوە گوندنشینەكانن، كە هەمان تێڕوانین‌و بیروباوەڕیان لەگەڵ بزوتنەوەی تالیباندا هەیە.  ---------------- پەراوێزەكان: (1)- دیوبەندی: خوێندنگەیەكی فیكری بوو كە ژمارەیەك لە زانایانی ئاینی هیندستان دایانمەزراند، خانەی زانستی ئەم خوێندنگەیە لە شارۆچكەی (دیوبەند)ی هیندستان بوو، بۆیە رێبازەكە ناوی لێنرا (دیوبەندی)، زانایانی ئەم رێبازە بەمشێوەیە پێناسەی خۆیان دەكەن:" ئاینمان ئیسلامە، لە فیرقەی ئەهلی سونەت‌و جەماعەتین، مەزهەبمان حەنەفییە، سۆفیگەریی رێگامانە، باوەڕمان ماتوریدییە".  (2)- محەمەد قاسم نانوتەیی زانایەكی ئاینی بەناوبانگە، ساڵی 1833 لە شارۆچكەی (نانوتە)ی هیندستان لەدایكبووە‌و هەندێك كەس رێبازەكەی بەناوی ئەم شارۆچكەیەوە ناودەهێنن، شارەزایی قورئان‌و حەدیس بووە، خاوەنی چەندین پەرتوكە. بۆ نوسینی ئەم راپۆرتە سود لەم توێژینەوەیە وەرگیراوە: تجربة طالبان: قراءة خلدونية سوسيولوجية في جذور وظهور الحركة، إعداد: كرم الحفيان- مركز المجدد للبحوث و الدراسات

هونه‌ر حاجی جاسم  ئه‌فغانستان تاکه‌ ولاتی کیشوه‌ری ئاسیایه‌، که‌ ڕۆژهه‌لاتی ناوه‌ڕاست و باشووری ئاسیا و ولاتانی ئاسیای ناوه‌ڕاست به‌ یه‌که‌وه‌ ده‌به‌ستێته‌وه‌. له‌ دیدی جیۆپۆلۆتیک ناسه‌کانیش ئه‌م جۆره‌ تایبه‌تیه‌مه‌ندی ده‌وله‌ت به‌ پردی گۆڕانی هاوکێشه‌ سیاسیه‌کان و ئابووری و سه‌ربازه‌کانی جوگرافیه‌ی سیاسی ئه‌م سێ هه‌رێمه‌ داده‌نرێت. هه‌رچه‌نده‌ ئه‌فغانستان ولاتێکی داخراوه‌ landlocked country بێ به‌شه‌ له‌ سنووری ئاوی ده‌ریا و زه‌ریاکان، ئه‌مه‌ش بۆته‌ خالێکی نه‌رێنی بۆ هێزی ئه‌م ولاته‌. هه‌رچی تایبه‌تیشه‌ به‌ سنووری جوگرافی ئه‌فغانستان له‌ به‌شی باکووری رۆژهه‌لات به‌ درێژایی 91 کم هاوسنووره‌ له‌گه‌ل چین. له‌ به‌شی رۆژهه‌لات و باشورریش به‌ درێژایی 2670 کم هاوسنووره‌ له‌گه‌ل ولاتی پاکستان. هه‌روه‌ها له‌ به‌شی ڕۆژئاواش هاوسنووره‌ له‌گه‌ل کۆماری ئیسلامی ئێران به‌ درێژایی 921 کم. هه‌رچی به‌شی باکووریشه‌ هاوسنووره‌ له‌گه‌ل ولاتانی ئاسیای ناوه‌ڕاست، وه‌ک تاجیکستان و ئۆزبه‌کستان و تورکمه‌نستان به‌ درێژایی 2295کم.  دوای ئه‌وه‌ی هێزی عه‌سکه‌ری سۆڤیه‌تی سالی 1979 ئه‌فغانستانیان تاکو سالی 1989 به‌ زه‌بری هێزی سه‌ربازی ئه‌م ولاته‌یان گرت، دواتر به‌ شکه‌ستێکی گه‌وره‌ لێی ده‌رچوون، دواتر بووه‌ فاکته‌رێکی سه‌ره‌کی هه‌لوه‌شانه‌وه‌ی یه‌کێتی سۆڤیه‌ت بوو له‌ سه‌ره‌تایی نۆهه‌ده‌کانی سه‌ده‌ی ڕابردوو. ئێستاش ڕوسه‌کان پێیان وایه‌ شکه‌ستی عه‌سکه‌ریان له‌ ئه‌فغانستان بووه‌ هۆی ئه‌وه‌ی بلۆکی رۆژهه‌لات هه‌لوه‌شێته‌وه‌ و ئه‌مریکا به‌ ته‌وای زال بێت به‌سه‌ر ئاسیای ناوه‌ڕاست و باشووری ئاسیا. هه‌ر ئه‌مه‌ش وایکردووه‌ ئه‌فغانستان خالێکی گرینگی یه‌کلاکردنه‌وه‌ی ململانێ سیاسی و سه‌ربازیه‌کان بووه‌ له‌ ئاستی جیهاندا، به‌تایبه‌ت یه‌کلاکردنه‌وه‌ی ململانێی نێوان بلۆکی ڕۆژهه‌لات و ڕۆژئاوا!.  له‌ 40 سالی ڕابردوو ئه‌وه‌ دووه‌م جاره‌ ئه‌فغانستان دوو هێزی گه‌وره‌ی جیهانی لێی ده‌کشێنه‌وه‌ وه‌کو "یه‌کێتی سۆڤیه‌تی جاران" و ئه‌مریکا. ئه‌مه‌ش وامان لێ ده‌کات ئه‌فگانستان به‌سه‌ر "سێ قۆناغی گۆڕانکاری گه‌وره‌ی جیۆپۆلۆتیکی دابه‌ش بکه‌ین". قۆناغی یه‌که‌م بریتیه‌ له‌ دوای کشانه‌وه‌ی سۆڤیه‌ت (( ڕوسه‌کان )) له‌ ئه‌فغانستان کۆمه‌لێك لێکه‌وته‌ی گه‌وره‌ی به‌ دوای خۆی داهێنا. وه‌ك هه‌لوه‌شانه‌وه‌ی یه‌کێتی سۆڤیه‌تی جاران له‌ سالی 1991 و جیابوونه‌وه‌ی چوارده‌ ده‌وله‌ت لێی له‌" ئاسیای ناوه‌راست و به‌لقان و ئه‌وڕوپای ڕۆژهه‌لات". هه‌روه‌ها جه‌نگی هه‌شت ساله‌ی ئێران و عێراق له‌ 1980 تاکو 1988!. "هێرشی صدام حسێن بۆ سه‌ر کوێت و لێدان و ده‌رپه‌ڕاندنی صدام  له‌ کوێت و که‌وتنی و به‌رپابوونی ڕاپه‌رینی 5 ئازاری سالی 1991 کوردستانی عێراق"!. لاوزکردنی صدام تاکو ئاستی که‌وتنی. قوناغی دووه‌م هێرشی ئه‌مریکایه‌ له‌ 7 ئۆکتۆبه‌ری سالی 2001 بۆ سه‌ر تالیبان له‌ ئه‌فغانستان و ڕودانی 11 سپتێمبه‌ری سالی 2001. دوای ئه‌م قۆناغه‌ کۆمه‌لێك گۆڕانکاری سیاسی و عه‌سکه‌ری و ئابووری له‌ ناوچه‌که‌ هاتنه‌ کایه‌وه‌. که‌ لێره‌ به‌ کورتی ئاماژه‌ به‌ هه‌ندێکیان ده‌که‌ین. وه‌ك که‌وتنی حوکمی تالیبان و قاعیده‌ له‌ ئه‌فغانستان له‌ سالی 2001، که‌وتنی ڕژێمی صدام حێسن له‌ عێراق له‌ نیسانی سالی 2003، دروستبوونی حکومه‌تێکی ئیخوانی به‌ سه‌رکردایه‌تی ره‌جه‌ب طیب ئه‌ردۆگان له‌ تورکیا، دروستبوونی شه‌ڕی ناوه‌خۆی له‌ عێراق له‌ نێوان شیعه‌ و سونه‌، هه‌لگیرسانی شۆرشی به‌هاری عه‌ره‌بی، لە بەهاری سالی 2011 و روخانی حوکمی زین بن عابدین له‌ تونس، روخانی حوکمی حسنی مباره‌ک له‌ مصر، روخانی قه‌زافی له‌ لیبیا، روخانی علی عبدالله‌ صالح له‌ یه‌مه‌ن و دروستبوونی شه‌ری ناوه‌خۆی له‌ سوریا و دروستببونی کانتۆنەکانی ڕۆژئاڤای کوردستان و لاوزکردنی ئابووری تورکیا و ئێران و دروستبوونی داعش لە نیسانی 2014 و کۆنتڕۆلکردنی زیاد لە % 30 خاکی عێراق و جوله‌ی گؤرانی سیاسی له‌ ئاستی ناوچه‌که‌ به‌ گشتی!.   به‌ هۆکاری ئه‌وه‌ی ئه‌فغانستان پڕدی جیۆپۆلۆتیکی و جیۆستراتیژیه‌ له‌ نێوان رۆژهه‌لاتی ناوه‌ڕاست به‌ سه‌رکردایه‌تی ئێران و تورکیا له‌ لایێك و باشووری ئاسیا به‌ سه‌رکردایه‌تی و چین و هیند و پاکستان له‌ لایێک تره‌وه‌، وه‌ ئاسیا و ناوه‌ڕاست به‌ سه‌رکردایه‌تی روسیا له‌ لاییکی تره‌وه‌. وایکردووه‌  قۆناغی سێیه‌م له‌ کشانه‌وه‌ی ئه‌مریکا له‌ ئه‌فغانستان و ڕاده‌ستکردنی حوکمی ئه‌م ولاته،‌ به‌ ده‌سه‌لاتی تالیبان له‌ ئابی سالی 2021.  ناوچه‌که‌ بخاته‌ به‌رده‌م سیناریۆی جیاواز، که‌ نه‌خشه‌ و سوکانی یاریکه‌ زیاتر له‌ ده‌ست ئه‌مریکیه‌کانه‌. بۆیه‌ پرسیاره‌که‌ لێره‌ دایه‌ که‌ ئایه‌ دوای کشانه‌وه‌ی ئه‌مریکا له‌ خاکی ئه‌فغانستان چی ڕووده‌دات؟. وه‌ هه‌روه‌ها سیناریۆکان چی ده‌بن له‌ ئاستی نێوده‌وله‌تی و هه‌رێمی و ولاتانی ده‌وروبه‌ری ئه‌فغانستان؟. ئایه‌ کام سیناریۆ زۆرتر ئه‌گه‌ری وه‌ ڕاست گه‌ڕانی هه‌یه‌، وه‌کو ئه‌مانه‌ی خواره‌وه‌: سیناریۆی یه‌که‌م: دامه‌زراندنی حکومه‌تێکی ئیسلامی به‌ فۆرمێکی نوێ، له‌سه‌ر ده‌ستی تالیبان که‌ جیاواز بێت له‌ حوکمی نۆهه‌ده‌کانی سه‌ده‌ی ڕابردوو. سیناریۆی دووه‌م: یه‌کلاکردنه‌وه‌ی ململانێ سیاسی، ئابووری و سه‌ربازیه‌کانی ولاتانی ناوچه‌که‌ له‌ ئه‌فغانستان، وه‌ك چین و روسیا و ئێران له‌ لایێك، ئه‌مریکا و هاوپه‌یمانه‌کانی له‌ لایێکی تره‌وه‌!. سیناریۆی سێیه‌م: لێدان له‌ پڕۆژه‌ی ئاوریشمی چینی که‌ ناسراوه‌ به‌ یه‌ک پشتێن و یه‌ك ڕێگا. سیناریۆی چواره‌م: لێدان و لاوازکردنی قوتبه‌کانی رۆژهه‌لاتی ناوه‌ڕاست و ڕۆل و کاریگەری و پێگەی کورد چی دەبێت لە ناوچەکە؟!. ......................... ماویه‌تی

هەورامان فەریق - سەنتەری لێكۆڵینەوەیی ئاییندەیی شرۆڤەی جۆراوجۆر بۆ هاتنەوەسەردەسەڵاتی تاڵیبان لە ئەفغانستان دەكرێت. لە رووی كۆمەڵناسیی سیاسییەوە ئەگەر بڕوانینە دۆخی ئەو وڵاتە و رووداوەكانی ئەم چەن رۆژە، دەبێت بە ناچاری لە گۆشەنیگای پرۆژەی نەتەوەسازیی ئەمریكاییەوە لێی بڕوانین، چونكە هیچنا یەكێك لەو هۆكارانەی كە رێگەیان بۆ كەوتنی كابول خۆشكرد، كشانەوەی هێزەكانی ئەو وڵاتە و دواجار شكستی پرۆژەكەی بوو كە ناوی نابوو دەوڵەت ـ نەتەوەسازیی ئەمریكایی. پرۆژەی نەتەوەسازی (Nation-Building) پێناسە و تایبەتمەندی جۆراوجۆری هەیە. گشتگیرترینیان بریتییە لەوەی كە نەتەوەسازی پرۆژەیەكە كە دەسەڵاتێك یان دەستەبژێرێك لەناو حكومەت، دەوڵەت یان لە چوارچێوەی وڵاتێكدا بڕیار دەدەن جێبەجێی بكەن بە ئامانجی دروستكردنی گونجان و یەكڕیزی نەتەوەیی و نەهێشتنی پەرتبوون و لەتبوونی كۆمەڵگە. بۆ ئەمەش گروپ و كۆمەڵ و ئیتنیكەكان لە دەوری یەك كۆبكەنەوە و شوناسێكی نەتەوەیی هاوبەش دروست بكەن. ئەم پرۆسەیە مەرج تەنیا لە وڵاتێكدا پیادە بكرێت كە خاوەنی دەوڵەت بێت، بە پێچەوانەوە هەندێك جار نەتەوەسازی پێش دەوڵەت دەكەوێت. بەڵام بۆ هەر كۆمەڵگەیەكی خاوەن دەوڵەتی مۆدێرن، مەرجە كە پرۆسە و پرۆژەی نەتەوسازی تێدا جێبەجێ بكرێت. پرۆژەی نەتەوەسازی ئەگەر بە دستوەردانی راستەوخۆی زلهێزەكانیش نەكرێت، بەڵام دەكرێت لە لایەن زلهێزەكانەوە پشتیوانی بكرێت. لە پرۆژەی نەتەوەسازیی ئەمریكاییدا هەر سیستم و دەوڵەت  و حكومەتێك لە رووی مۆدێلی حكومەتیی، ئایدیۆلۆجیای حكومەتداری و میكانیزمە مێژووییەكانی ئەو وڵاتەوە هاوتەریب نەبێت لەتەك ئەو بەها مەزنانەی كە ئەمریكا باوەڕی پێی هەیە، یان ناتەبا بێت لەتەك بەرژەوەندییە باڵاكانی ئەمریكادا، دەبێ ئەو سیستمە لەناوبچێت و پاشان هەنگاوەكانیتر جێبەجێ بكرێن. چونكە ئەم وڵاتانە دواجار بۆ خەڵكی خۆیان و بۆ ئاسایشی دنیا دەبنە مەترسی. بۆ ئەمەش ئەمریكا زۆرجار بە هێزی سەربازی دەستبەكار دەبێت و دواتر پرۆژەكەی خۆی جێبەجێ دەكات. هاوكات لە رووی چەمكسازییەوە ئەگەر سەرنجی نەتەوەسازی بدەین، لەبەر ئەو تایبەتمەندیانەی كە هەر دیاردەیەكی سیاسی و كۆمەڵایەتی هەیەتی، كۆنتێكست و مۆدێلەكانی ئەو دیاردەیەش بە گوێرەی دۆخ، سەردەم، جیهانبینی و سیستمی سیاسی وڵاتەكان ـ ئەو وڵاتانەی كە پرۆژەكەیان بەسەردا جێبەجێ دەكرێت ـ گۆڕانكاری بەسەردادێت. هەر لەبەرئەمەیە كە مۆدێلەكانی پرۆژەی نەتەوەسازی  (Nation-Building) فرەچەشن دێنە پێش چاو. هاوكات لەتەك جۆراوجۆریی مۆدێلەكانی نەتەوەسازیدا، لە زۆر رووەوە ئەم مۆدێلانە خاڵی هاوبەشیشیان هەیە. یەكێك لە مۆدێلەكانی پرۆژەی نەتەوەسازی، نەتەوەسازیی ئەمریكاییە، كە بە دیاریكرداوی لە ئەفغانستان و عێراقدا جێبەجێكرا كە جیاوازە لە مۆدێلە ئەوروپییەكەی كە جەخت لەسەر نەتەوەسازی دەكاتەوە ئەگەر دەوڵەتسازیشی لەتەك نەبێت. جەیمز دۆبینز كە یەكێكە لە تیۆریستەكانی بواری نەتەوەسازی ئاوا پێناسەی پرۆژەی نەتەوەسازی دەكات كە بریتییە لە دەستوەردانی سەربازیی كە ئامانجی گۆڕینی كۆمەڵگەی دەستلەملانێی جەنگە بەرەو كۆمەڵگەی ئاشتیئامێز. هەر ئەو پرۆژەیەی كە حەفتا ساڵ لەمەوبەر ئەمریكا لە ئەڵمانیا، ژاپۆن و كۆریای باشوردا جێبەجێی كرد و دەستەبژێرەكانی ئەو وڵاتانە هەستان بە وەرگرتنی ئەو پرۆژەیە و خۆماڵیكردنی وەك پرۆسەیەك كە خۆیان بەڕێوەی ببەن و لەم پێناوەشدا سەركەوتنیان بەدەستهێنا. پرۆژەی نەتەوەسازی لە زۆربەی دۆخەكاندا چەند رەگەزێكی سەرەكی هەیە. كە ئەگەر لە هەر وڵاتێك، كۆمەڵگە و نەتەوەیەكدا بەرجەستە نەكران، ئەوە پرۆژەی نەتەوەسازیش لەو شوێنە جێبەجێ ناكرێت و شكست دەهێنێت. كە شكستی هێنا هەر ساتێك ـ وەك لە ئەفغانستان بینیمان و لە عێراقیش ئەگەری روودانی هەیە ـ مەترسی هەڵوەشانی ئەو كۆمەڵگەیە لە ئارادا دەبێت. نەتەوە و نەتەوەسازی دوو دیاردەی مۆدێرنن، بۆیە رەگەزەكانی پرۆسەی نەتەوەسازیش، كۆڵەكەی دروستكردنی دەوڵەتی مۆدێرنن كە خۆیان لە دەوری یەكڕیزی نیشتیمانی و هەستی وابەستەبوون بە خاك، هاوڵاتیبوون، شوناسی هاوبەش، دەرفەتی یەكسان بۆ هەمووان، ئاسایش و زمانی یەكگرتووی نەتەوەییدا دەبیننەوە. دەوڵەت و حكومەتی نوێی ئەفغانستان كە دەستیشانكراوی ئەمریكا بوون، نەیانتوانی هیچكام لەم رەگەزانەی نەتەوەسازی بهێننەدی. گەلێك هۆكاریش ناوخۆیی و ناوچەیی و نێودەوڵەتیش لەم نێوەندەدا رۆڵی نەرێنیان گێڕا. هەر لە دەستوەردانی ئێران و پاكستان و روسیاوە تا ترسی هەنووكەیی ئەمریكا لە بەهێزتربوونی چین لە كاتی ئێستادا. جیا لە مەترسییەكانی هاتنەسەردەسەڵاتی تاڵیبان لەو وڵاتە، لە كەوتنەژێرپرسیاری زیاتری بەرپرسیارییەتی ئەخلاقیی ئەمریكا وەك جەمسەری دیموكراسی و لیبرالیزم، دەستەوەستانیی وڵاتانی ئەوروپی و رێكخراوە جیهانییەكان و كۆمپانیا فرەنەتەوەییەكان كە هەردەم باسی بەها جیهانی و گەردوونییەكان دەكەن، ئەوەی جێی نیگەرانی یان مەترسییە، خاڵە هاوبەشەكانی دۆخ و وڵاتی ئەفغانستانە لەتەك عێراق و هەرێمی كوردستانیش وەك بەشێك لەو وڵاتە. توێژینەوەگەلی جۆراوجۆر وەك (نەتەوەسازیی ئەمریكایی، بەراوردی نێوان عێراق و ئەفغانستاندا) ئاماژە بە زۆرێك خاڵی لێكچوونی نێوان عێراق و ئەفغانستان دەكەن. بۆ نمونە لە رووی جوگرافیای سیاسی، جوگرافیای كۆمەڵایەتی، جوگرافیای كولتوری و هەروەها جیوپۆلەتیكەوە عێراق و ئەفغانستان زۆر لێك نزیكن. هەروەها لە روانگەی مێژووی ململانێ نێوخۆییەكان، شەڕەكان و جینۆسیدەكانەوە و تەنانەت هەندێك توێژەری ئەفغانی وەك میروەیس بەڵخی باس لە نزیكی و هاوشێوەبوونی تاك و كۆمەڵگەی عێراقی و ئەففانی دەكەن لەرووی روخسار، رەفتار و زمانیشەوە. بە بەڵگەی ئەوەیكە یەكێك لە خەسڵەتە سەرەكییەكانی كۆمەڵگەی ئەفغانستان، فرەكولتوری و فرەزمانی و ململانێی ئیتنیكی و ئاینییە كە هیچ وڵاتێكی دیكە هێندەی عێراق لەو وڵاتە ناچێت. لە رووی پرۆژەی نەتەوەسازیشەوە، روخاندنی دوو رژێم لە ماوەیەكی نزیك لە یەكتر 2001 و 2003، یەك جۆر سیاسەت بۆ روخاندنیان و لێكچوونی هەنگاوەكانی پرۆژەكە لە هەردوو وڵاتدا.  هەروەها ئەنجامە پێچەوانەكەی پرۆژەكە لە هەر دوو وڵات. گومان لەوە ناكرێت كە لە عێراقدا ململانێی ئیتنیكی و ئاینیی لە لوتكەدایە. كورد و عەرەب و توركمەن، عەرەبی سونە و عەرەبی شیعە. لە ئەفغانستانیش بە هەمانشێوە، ململانێی ئیتنیكی و ئاینیی تاجیك، پەشتوو، هەزار و ئۆزبەكییەكان، كە هەریەكەیان ـ وەك عێراقییەكان ـ بانگەشەی ئەوە دەكەن كە ئەفغانستان هی ئەوانە. ئەمە جگە لە نزیكی تاڵیبان لەوێ و حەشدی شەعبی لێرە لە ئێرانەوە كە خۆی بۆ خۆی یەكێكە لە خاڵە هاوبەشەكانیتر. بۆیە ئەم خاڵە لێكچووانەی هەر دوو وڵاتم كردە دەستكەلا بۆ ئەوەی ئاماژە بەوە بكەم كە ئەگەر ئامانجی نەتەوەسازی بریتی بێت لە كاڵكردنەوە و سڕینەوەی كەلێن و جیاوازییەكان لە پێناو شوناسی نەتەوەیی هاوبەش، نەزۆككردنی دوبەرەكی و وشككردنی حەكایەتە بچوكەكان لە پێناو حەكایەتێكی گەورەتردا كە نەتەوەی هاوبەشە، چەسپاندنی دیموكراسی و بەشداری هەمەلایەنە لە دەسەڵات، چەسپاندنی سەقامگیری و ئاسایش و سوپای نیشتیمانی، دروستكردنی زمانی یەكگرتوو، بەرجەستەكردنی هاوڵاتیبوون، ئەوا لە عێراقیشدا نەتەوەسازیی ئەمریكایی كە بە پێكهێنانی ئەنجومەنی حوكم و نووسینەوەی دەستوری عێراق و دانانی حاكمی مەدەنی دەستی پێكرد، بەڵام ساڵ دوو ساڵێك زیاتر بڕی نەكرد و جیاوازییە مەزهەبی و ئیتنیكی و خێڵەكییەكان بەسەر مەوطنیدا سەركەوتن و پەلامارەكان بۆ سەر كوردستان ئەم پەرتبوونەی تۆختر كردەوە، شكستی خۆی راگەیاندووە. لێرەوە ئەگەری كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە عێراق و كوردستان و دنەدانی هێزی دەرەكی راستەوخۆ دەتوانێت ببێتە دەستپێكی دۆخی نەخوازراوی دیكە كە ئەوكات نەك نەتەوەسازی، شتێك بەناوی عێراق وەك دەوڵەتیش بوونی نەمێنێت.  

درەو: رۆژبەرۆَژ بزوتنەوەی تاڵیبان لە ئەفغانستان بەهێرشی چەكداری‌و هەندێك جاریش بە هەڵاتنی هێزە ئەمنییەكانی حكومەت ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی زیادتر دەكات و لەكۆی 34 تائێستا پایتەختی نۆ ویلایەتی كۆنترۆڵ كردووە, جۆ بایدن سەرۆكی ئەمریكاش لە بڕیاری كشانەوەی هێزەكانی وڵاتەكەی لە ئەفغانستان پەشیمان نیەو داوا لە سەركردەكانی ئەو وڵاتە دەكات لە پێناوی وڵاتەكەیاند خەبات بكەن. مەزار شەریف رۆژی هەینی بزوتنەوەی تالیبان شاری فایز ئابادی كۆنترۆڵكردو شەڕیش لە سێ‌ پایتەختی ویلایەتەكانی تر بەردەوامە‌و دوای كۆنترۆڵكردنی زۆرینەی ناوچەكانی باكور, ئێستا بزوتنەوەی تالیبان چاوی بڕیوەتە كۆنترۆڵكردنی شاری مەزار شەریف كە گەورەترین شاری باكورەو تالیبان چەندین ناوچەی لە خۆرهەڵات‌و خۆرئاوایەوە كۆنترۆڵكردووە. جگە لەبەرەی باكور لە باشوریش شەڕ‌و پێكدادان لە نێوان هێزەكانی تالیبان‌و هێزە حكومییەكانی ویلایەتەكانی قەنەدەهار‌و هڵمەند بەردەوامە. كەوتنی مەزار شەریف گورزێكی كەمەرشێن دەبێت بۆ حكومەتی ئەفغانستان چونكە بەتەواوەتی كۆنترۆڵی باكور لەدەستدەدات‌و شارەكەش بەوە ناسراوە كە پێگەی سەرەكی ئەو چەكدارانەیە كە دژی بزوتنەوەی تالیبانن. هەر بۆئەوەش ئەشرەف غەنی سەرۆكی ئەفغانستان گەیشتە شارەكەو بئەوەی لەگەڵ محەمەد عەتا نور یەكێك لە كەسایەتییە بەهێزەكانی مەزار شەریف‌و عەبدولڕەشید دۆستم كە یەكێكە لە ئەمیرەكانی جەنگ كۆببێتەوە. بە گوێرەی چەند ڤیدیۆیەكیش كە لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا بڵاوكرایەوە دۆستم بەیاوەری كەتیبەیەك چەكدار لە فڕۆكەخانەی كابوڵەوە بەرەو مەزار شەریف كەوتەڕێ‌. بایدن پەشیمان نیە سەرەڕای بەردەوامیی پێشڕەویی هێزەكانی تالیبان, جۆ بایدن سەرۆكی ئەمریكا لە بڕیاری كشاندنەوەی هێزەكانی وڵاتەكەی لە ئەمریكا پەشیمان نیەو داوا لە سەركردە ئەفغانییەكان دەكات خەبات بكەن لە پێناوی وڵاتەكەیاندا. بایدن لە وتەیەكیدا بۆ رۆژنامەنوسان لە كۆشكی سپی وتی ئەمریكا پابەندی ئەو ئەركانەیە كە لە  ئەفغانستان لەئەستۆیدایە كە بریتین  لە پاڵپشتیكردن لە ڕێگەی هێزی ئاسمانییەوەو پێدانی موچە بە سەربازانی سوپای ئەفغانستان‌و دابینكردنی خۆراك‌و كەلوپەلی سەربازی بۆ سوپای ئەفغانستان. بایدن هانی سەركردەكانی ئەفغانستانیشی دا كە لە پێناوی خۆیان‌و نەتەوەكەیاندا شەڕبكەن‌و وتی " زیاتر لە هەزار ملیار دۆلارمان لە ماوەی 20 ساڵدا خەرجكردووەو مەشق و راهێنانمان بەزیاتر لە 300 هەزار سەربازی ئەفغانی كردووەو چەكو تەقەمەنیمان بۆ دابینكردون". دانوستان لەبری شەڕ لەكاتێكدا رۆژە بەڕۆژ شەڕ لەئەفغانستان گەرمتر دەبێت دیپلۆماتكارانی ئەمریكا لە هەوڵدان دانوستەكانی نێوان حكومەتی ئەفغانستان‌و بزوتنەوەی تالیبان لە دەوحەی پایتەختی  قەتەر بەگەڕ بخەنەوە كە چەقی بەستووە, زەڵمای خەلیلزاد نوێنەری ئەمریكا لەو دانوستانانە فشاردەكات بۆئەوەی تالیبان بە بڕیاری ئاگربەست قایل بكات.

د. هەردی مەهدی سەعات پێنجی نیوەڕۆی (بەکاتی تاران) ڕۆژی ٥/٨/٢٠٢١، لە بینای ئەنجوومەنی شورای ئیسلامیی ئێران(پەرلەمان)، مەراسیمی سوێندخواردنی ئیبراهیمی ڕەئیسی وەک سەرکۆماری نوێی ئێران بەڕێوەدەچێت، کە لە دواهەڵبژاردنی ئێراندا، وەک براوەی هەڵبژاردنەکان دەستنیشان کرا و لەم ڕۆژەدا سوێندی یاسایی دەخوات و لەسەر کورسی سەرکۆماریی دەستبەکار دەبێت. ئەو لە پرۆسەی هەڵبژاردنێکی سارد و کەشێکی گەرم و بایکۆتێکی زۆر و دنیایەکی ئاڵۆز و چەندین یەخانگیرییی سیاسیی و ئابووریی نێوخۆیی و دەرەکییدا، وەک دواسەرۆکی وڵاتەکەی دەچێتە سەر کورسیی سەرکۆماریی. لە پرۆسەی کاندیدبوونەوە تا سەرکۆمار بە پێی دەستوور و یاسابەرکارەکانی پەیوەست بە پۆستی سەرکۆمارەوە، بە شەش قۆناغ ئەوسا دەتوانێت بەتەواوی دەسەڵاتەکانی وەربگرێت و دەست بەکاربێت:  ١. خۆکاندیدکردن وەک هەر هاوڵاتییەک بەمەرجێک شیعەمەزهەبی دوانزە ئیمامی بێت. ٢. قۆناغی فیلتەرینگی شورای پاسەوان، کە مەرج نییە هەرکەس کاندید بوو ئیتر بەشداری کێبەرکێ بێت تا ئەوکاتەی ئەم شورایە پەسەندی نەکات. ٣. قۆناغی ئەنجامدانی هەڵبژاردن و دیاریکردنی براوە. ٤. قۆناغی دەرکردنی مەرسومی ڕێبەری (تنفیذ): کە پاش سەرکەوتنی کاندیدێک، پێویستە ڕێبەر مەرسومێکی ڕێبەری بۆ دەربکات و وەک سەرکۆمار ئەو کاندیدە پەسەندکراوە دابنێت، دیارە ئەمە ڕۆژی سێشەممە ٣/٨/٢٠٢١ ئەم مەراسیمە بەڕێوەچوو و تێیدا خامینەیی ڕێبەر فەرمانی ڕێبەری دایە دەست ئیبراهیم ڕەئیسیی کاندیدی براوە. ٥. قۆناغی سوێندخواردن (تحلیف): کە تێیدا سەرکۆمار لە بینای پەرلەمانی وڵاتەکەیدا، سوێندی یاسایی دەخوات و وەک سەرکۆمار بەرپرسیار دەبێت، بەڵام بۆ جێبەجێکردنی دەسەڵاتەکانی پێویستی بە بڕینی قۆناغێ  شەشەمە. ٦. قۆناغی پێشکەشکردنی کابینەی وەزارییە بە پەرلەمان و پەسەندکردنی لانیکەم زۆرینەی وەزیرەکانی خولەکەی. کە ئەمە لە هەفتەی پاش سوێندخواردەنەوە تا مانگێک مۆڵەتی لەبەردەستە. بۆ ئیبراهیمی ڕەئیسی  کە دەبێتە سێنزەیەمین سەرکۆماری ئێران، ئەمڕۆ قۆناغی پێش کۆتاییە تا پیادەکردنی دەسەڵاتەکانی بەپێ دەستووری وڵاتەکەی. کە قۆناغی جێبەجێکردنی مەراسیمی سوێندخواردنە و ئەم مەراسیمە هەرسێ ڕەهەندی تەشریفاتی، یاساییی و سیاسیی لە خۆدەگرێت. لەڕووی دەستوورییەوە، بەپێی مادەی ١٢١ی دەستوور، پێویستە مەراسیمی سوێندخواردن بە ئاشکرا و لە پەرلەماندا ئەنجام بدرێت و هەریەک لە سەرکۆی دەسەڵاتی دادوەریی و ئەندامانی شورای پاسەوان لەو مەراسیمەدا ئامادەییان هەبێت. وا چاوەڕی دەکرێت، ١١٥ کەسایەتی لە ٧٣ وڵاتەوە بەشداریی ئەم مەراسیمە بکەن، لەنێویاندا: ١٠ سەرۆک وڵات، ٢٠ سەرۆکی پەرلەمان، ١١ وەزیری دەرەوە، ١٠ لە وەزیرانی وڵاتانی دیکە و ئەوانی دیکە بریتین لە نوێنەرانی تایبەتی سەرۆک پەرلەمانەکان و لیژنە پەرلەمانیەکانی وڵاتان و ... تاد. هاوتا لەگەڵ ئەوانەدا سەرۆکی ١١ ڕێکخراوی نێودەوڵەتی و هەرێمی و نوێنەرانی سکرتێری ڕێکخراوەکانی نەتەوەیەکگرتووەکان و یەکێتی ئەوروپا و ئۆپیک و ئۆراسیا و ئەنجومەنی وڵاتانی ئیسلامی و ئاسیایی و ...تاد ئامادە دەبن.  لە هەرێمی کوردستانیشەوە، جیا لە سەرکۆماری عێراق، بەرهەم ساڵح کە کوردە، هەریەک لە سەرۆکی هەرێم (نێچیرەڤان بارزانی) و سەرۆکی پەرلەمان (ڕێواز فایەق) و هەرسێ وەزیر (حەمەی حەمەسەعید-ڕۆشنبیری، کوێستان محەمەد -کاروباری کۆمەڵایەتی و پشتیوان سادق- ئەوقاف)ی کابینەی حکومەتی هەرێم بەشداری ڕێوڕەسمەکە دەکەن. لەبارەی پێگە و دەسەڵات و مێژووی سەرکۆمار لە ئێراندا و هەروەها کەسێتی و پێگە و ئاڵنگارییەکانی بەردەم سەرکۆماریی نوێ، بڕوانە ئەم سێ لینەکەی ئێراننامەکانی پێشتر (٢) و (٩) و (١٤) کە پێشتر و لە ڕووماڵی هەڵبژاردنەکانی ئێراندا تایبەت بە درەو میدیا نووسراون: ١.  سەرۆک کۆماری ئێران؛ مێژوو، پێگە و شێوازی هەڵبژاردنی:  https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=8220  ٢. سەرکۆماری نوێ و یەخانگیرییەکانی سیستەمی سیاسیی ئێران: https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=8536  ٣. ڕەئیسی بە ڕەئیسی کەسێتی و تەگەرە ئایندەییەکانی سەرکۆماری ئێران:  https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=8695   

هونه‌ر حاجی جاسم (1)  دارستان وه‌ك کانزای ستراتیژی! دارستانه‌کان 31% روبه‌ری گۆی زه‌ویان داپۆشیوه‌، که‌ ده‌کاته‌ زیاد له‌ "4 ملیار هێکتار کیلۆمه‌تر دوجا چوارگۆشه‌"‌. ئه‌م روبه‌ره‌ گه‌وره‌یه‌ش دابه‌شبووه‌ به‌سه‌ر "کیشوه‌ره‌کان و هه‌رێمه‌ جوگرافیه‌کان و ولاتانی سه‌ر گۆی زه‌وی". به‌جۆرێك هه‌ندێک ناوچه‌ هه‌یه‌ روبه‌ری دارستانه‌کانی زۆر چڕه‌، وه‌ هه‌ندێکیشیان زۆر که‌مه‌، ئه‌م هۆکاره‌ش بۆ دابه‌شبونی "نه‌خشه‌ی جوگرافی سروشتی و دابه‌شبونی بازنه‌کانی پانی و هێله‌کانی درێژی ده‌گه‌رێته‌وه‌". له‌ روانگه‌ی "لێکۆلینه‌وه‌ی بنه‌ماکانی جیۆپۆلۆتیکی"، Forests "دارستانه‌کان" به‌ بنه‌مایێکی گرینگی هێز ده‌ژمێردرێت، به‌تایبه‌تش بۆ ئه‌و ولاتانه‌ی که‌ روبه‌ری دارستانه‌کانیان یه‌کجار گه‌وره‌یه‌. چونکه‌ ولاته‌ زلهێزه‌کان دونیا له‌پال"بنه‌ما جیۆپۆلۆتیکیه‌کانی تردا، دارستانه‌کانیان بۆته‌ بنه‌مایێکی به‌هێزی جیۆپۆلۆتیکی. له‌ ناو دارستانه‌کانیش داره‌کان جۆراو جۆرن هه‌ر یه‌که‌ی سودێکی تایبه‌تی هه‌یه‌، به‌تایبه‌تیش هه‌ندێك جۆری دار هه‌یه‌ به strategy mineral ‌ "کانزای ستراتیژی" هه‌ژمارده‌کرێت، به‌جۆرێك "دار هه‌یه‌ یه‌ك مه‌تری به‌ نزیکه‌ی 4000$ له‌ بازاڕ ده‌فرۆشێت". ئه‌مه‌ش وایکردووه‌ که‌ دارستانه‌کان به‌ کانزایی ستراتیژی هه‌ژمار بکرێت!.   (2) دارستان و فاکته‌ری جیۆستراتیژی! هه‌ندێك له‌ ولاتان دارستانه‌کان به‌ "ژێرخانی ئابووری و جیۆستراتیژی" خۆیان داده‌نێن، چونکه‌ وه‌ک "قولایی ستراتیژی" ته‌ماشای ده‌کات. ئه‌گه‌ر نمونه‌یVietnam War "جه‌نگی ڤێتنام "وه‌ربگرین ئه‌وه‌ بۆمان روون ده‌بێته‌وه‌ که‌ یه‌کێك له‌ هۆکاره‌ سه‌ره‌کیه‌کانی "سه‌رنه‌که‌وتنی ئه‌مریکا" بریتیی بوو له‌ چڕی دراستانه‌کانی ئه‌م ولاته‌. هه‌ر ئه‌مه‌ش وای له‌ ئه‌مریکا کرد،"له‌ماوه‌ی جه‌نگدا 20 هه‌زار هێکتار روبه‌ڕی دارستانی ڤێتنام له‌ناوببات"، ئه‌مه‌ش به‌ "کاره‌ساتێکی گه‌وره‌ی سروشتی و ژینگه‌ی بۆ ڤێتنامیه‌کان" له‌ دوای کۆتای هاتنی جه‌نگدا. ئه‌گه‌ر دارستانه‌کان بۆ "ڤێتنامیه‌کان" وه‌کو بنه‌مایێکی به‌رگری دابندرێت، ئه‌وه‌ بۆ تورکه‌کانیش دارستانه‌کانی وه‌ک " بنه‌مای جیۆستراتیژی" داده‌نرێت، به‌تایبه‌تیش بۆ پشخستنی نه‌خشه‌ی ئابووری تورکی. هه‌روه‌ها ده‌وله‌تانی "خاوه‌ن هێز "له‌پال گرینگدان به‌ بنه‌ماکانی تری "جیۆپۆلۆتیکی، دارستانه‌کانیش" وه‌کو "بنه‌مای جیۆپۆلۆتیکی" بۆخۆیان هه‌ژمار ده‌که‌ن، که‌ لێره‌ چه‌ند ده‌وله‌تێك وه‌ك نمونه‌ وه‌رده‌گرین. 1. رووسیا: یه‌کێكیه‌ له‌م ولاتانه‌ی که‌ 49.40% روبه‌ری ئه‌م ولاته‌ دارستانه‌!. 2. به‌ڕازیڵ: له‌ 61.90% روبه‌ری ئه‌م ولاته‌ دارستانه‌. 3. که‌ندا: له‌ 34.1% روبه‌ری ئه‌م ولاته‌ دارستانه‌. 4.ولایه‌ته‌ یه‌کگرتوه‌کانی ئه‌مریکا: له‌ 33.34% روبه‌ری ئه‌م ولاته‌ دارستانه‌. 5. هیندستان: له‌ 24.56% ڕوبه‌ری ئه‌م ولاته‌ دارستانه. 6. چین: له‌ 22.3% ڕوبه‌ری ئه‌م ولاته‌ دارستانه. 7. ئوستوڕالیا: له‌ 16.00% ڕوبه‌ری ئه‌م ولاته‌ دارستانه‌. 8. تورکیا: له‌ 14.9% ڕوبه‌ری ئه‌م ولاته‌ دارستانه‌. (3) گرینگی دارستانه‌کان بۆ تورکیا تورکیا گه‌وره‌ترین ڕووبه‌ری دارستانی هه‌یه‌ له‌ ڕۆژهه‌لاتی ناوه‌ڕاست، که‌ پێكدێت له‌ 14.9% خاکی تورکیا، که‌ ده‌کاته‌ 11,334,000 هێکتاری زه‌وه‌ی، ئه‌مه‌ش له‌ زۆر لایه‌نه‌وه‌ به‌ بنه‌مای هێز بۆ تورکیا داده‌نرێت، ئه‌مه‌ش وایکردوه‌ چه‌ندین لایه‌نی گرینگی بۆ تورکیا هه‌بێت. له‌وانیه‌ له‌ نوسینێکی ئه‌وها کورتدا ئاسان نه‌بێت بتوانین هه‌موو لایه‌نه‌ گرینگه‌کانی دارستان بۆ ولاتی تورکیا باس بکه‌ین. به‌لام به‌ کورتی چه‌ند لایه‌نێکی گرینگ باس ده‌که‌ین، که‌ پێکدێن له‌مانه‌ی خواره‌وه‌: * گرینگی ئابووری: دارستانه‌کانی تورکیا بنه‌مایێکی سه‌ره‌کی پێشخستنی ئابووری تورکین، به‌ تایبه‌تیش له‌ دروستکردنی که‌ل و په‌لی ناومال. چونکه‌ که‌ل و په‌لی تورکی ته‌نیا له‌ناوه‌خۆی تورکیا نا، به‌لکو له‌ بازاره‌کانی ئه‌وروپا و ئاسیاشی پڕ کردووه‌. جگله‌ له‌وه‌ی به‌رهه‌می دار له‌ تورکیا ژێرخانی دارایی و ئابووری تورکیا له‌ چه‌ند سێکته‌رێکی دیکه‌شدا. * گرینگی ژینگه‌ی: دارستانه‌کان یه‌کێك له‌ بنه‌ما سه‌ره‌کیه‌کانی پارستنی ژینگه‌ین، که‌ رێگری ده‌که‌ن له‌ جۆره‌کانی پیسبوونی هه‌وا، پیسبونی خاك و پیسبوونی ئاو!. گرینگی گه‌شت و گوزار: له‌پال بنه‌ماکانی تری سروشتی و مرۆیی بۆ گه‌شه‌پێدانی که‌رتی گه‌شت و گوزار، بریتیه‌ له‌ چڕی دارستانه‌کان، ئه‌م هۆکاره‌ش هۆکاری سه‌ره‌کیه‌ له‌ زیندوی که‌رتی گه‌شتیاری تورکیا.گرینگیه‌کان یه‌کجار زۆرن که‌ دارستانه‌کانی تورکیا فاکته‌ری پێشخستنی که‌رته‌ جیاوازه‌کانی تورکیان!   (4) شکستی "سوتاندنی دارستانه‌کان" به‌ر کێ ده‌که‌وێت؟ ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان سه‌رۆك کۆماری تورکیا سوتانی دارستانه‌کانی به‌ کاره‌ساتێکی یه‌کجار گه‌وره‌ بۆ تورکیا وه‌سف ده‌کات. چونکه‌ دوای گرتنه‌ ده‌سه‌لاتی سیاسی و حکومی حیزبی دادو گه‌شه‌پێدان له‌ تورکیا، ئه‌و یه‌که‌م جاره‌ ئه‌م هێزه‌‌ توشی وه‌ها کاره‌ساتێکی سروشتی گه‌وره‌ ببێته‌وه‌ که‌ نه‌توانێت به‌ ئاسانی کۆنتڕۆلی بکات!.هه‌روه‌ها یه‌که‌مین جاریشه‌ له‌ سه‌د سالی دروستبوونی ده‌وله‌تی تورکیا که‌ ئاگرێکی وا گه‌وره‌ له‌ دارستانه‌کانی سه‌ره‌تاسه‌ری تورکیا بکه‌وێته‌وه‌ که‌ به‌شی زۆری جوگرافیه‌ی تورکیای بسوتێنێت!. دوای درێژه‌ کێشانی ئاگره‌که‌ و به‌ربلاوی ئاگره‌که‌ له‌ 21 پارێزگای تورکیا و سوتانی چه‌ندین ناوچه‌ی گه‌شتیاری له‌ که‌ناره‌وه‌کانی سه‌ر ده‌ریایی ناوه‌ڕاست. حکومه‌تی تورکیا به‌ نارسته‌وخۆ ئه‌یه‌وێت هێزی تر تۆمه‌تبار بکات، به‌وه‌ی که‌ هه‌لساون به‌ سوتاندنی دارستانه‌کانی تورکیا، له‌ به‌رامبه‌ریشدا هێزه‌ ئۆپۆزسیۆنه‌کان حکومه‌ت به‌ که‌م ته‌رخه‌م تۆمه‌تبار ده‌که‌ن، پێیان وایه‌ ئه‌م حکومه‌ته‌ نه‌ك نه‌یتوانیه‌ ڕۆلی هه‌بێت له‌ ئیداره‌دانی کاره‌ساتی سروشتی Natural Disaster Management به‌لکو نه‌یتوانیشه‌ چه‌ندین ساله‌ "فرۆکه‌ی ئاگر کوژێنه‌وه‌" بۆ وه‌ها کاره‌ساتێك دابین بکات. هێزه‌ ئۆپۆزسیۆنه‌کانی حکومه‌تی تورکیا پێیان وایه‌ شه‌رمێکی گه‌وره‌یه‌ بۆ تورکیا داوای "فرۆکه‌ی ئاگر کوژێنه‌وه"‌ له‌ "روسیا و ئۆکرانیا و ئێران" بکه‌ی تاکو بێن ئاگره‌کانی دارستانه‌کانت بۆ بکوژێنه‌وه‌!. تاکو ئه‌م ساته‌ وه‌خته‌ جگه‌ له‌وه‌ی کاره‌ساتی سروشتی کۆنتڕۆلی له‌ ماوه‌یێکی که‌م زه‌حمه‌ته‌، حکومه‌ت پشکی شیری به‌ر ده‌که‌وێت له‌ شکه‌ست هێناندا!. عاده‌ته‌ن دوو هۆکاری سه‌ره‌کی هه‌یه‌ بۆ ئاگرگرتنی دارستانه‌کان، که‌ پێکدێن له‌ هۆکاری سروشتی و مرۆیی  به‌لام ئه‌وه‌ی تێبینی ده‌کرێت حکومه‌تی ئاکه‌په‌ ده‌یه‌وێت ئه‌و شکه‌سته‌ له‌ مل لایه‌نی دیکه‌ ڕابکات، تاکو بتوانێت له‌م دۆخه‌ی تێدایه‌ خۆی لێ رزگار بکات!. دورنیه‌ له‌م شکه‌سته‌ ئه‌ردۆغان په‌که‌که به‌‌ تۆمه‌تباری و هه‌لگیسێنه‌ری ئاگره‌که‌ تۆمه‌تبار بکات!.