درەو:
(ئاییندەی ژینگە) گۆشەیەكی هەفتانەیە
مەعروف مەجید سەرۆكی رێكخراوی ئاییندە بۆ پاراستنی ژینگە رۆژانی شەممە بۆ (درەو) دەینوسێت

🔻 لە ڕاپرسییەکەدا دەرکەوتووە کە؛
🔹 هەر مۆلیدەیەک لە وەرزی هاویندا ڕۆژانە (4 هەزار) لیتر ئاو بەکاردەهێنێت.
🔹 بە بونی (49 هەزار) مۆلیدەی تۆمارکراو لە عێراقدا، بەو مانایەیە کە کۆی بەکارهێنانی ئاوی ڕۆژانە (196 ملیۆن) لیتر ئاوی شیرینە.
🔹 ڕێژەی بەکارهێنانی مانگانەی ئاو بۆ (5 ملیۆن و 880 هەزار) لیتر زیاد دەکات، کە بە پلەی یەکەم لە بەشی ڕۆژانەی هاوڵاتیان وەردەگیرێت. 
🔻 لە هەرێمی كوردستان؛ 
🔹 (7 هه‌زار و 354) مۆلیده‌ی ئه‌هلی و (ملیۆنێك و 311 هەزارو 598) هاوبەشی كارەبای موەلیدە هەیە‌.
🔹 پارێزگای هەولێر (3 ھەزار و 776) موەلیدە، پارێزگای سلێمانی (ھەزار و 759) موەلیدە و پارێزگای دھۆک (ھەزار و 819) موەلیدە هەیە.
🔹 (90%)ی موەلیدەكان لە شارەكاندان و (10%) شیان لە گوندەكاندان.
🔻 لە عێراق؛
🔹 ژمارەی موەلیدەکان گەیشتووەتە (48 هەزار و 533) موەلیدە.
🔹 مانگانە (5 ملیۆن و 880 هەزار) لیتر ئاو بەکاردەهێنرێت بۆ موەلیدەکان.
🔹 ژمارەی سودمەندەکان بریتییە لە (6 ملیۆن و 700 هەزار و 665) هاوبەش.

هەرێمی کوردستان و گرفتەکانی موەلیدەی کارەبا
بەپێی ئامارێکی فەرمی لەسەر ئاستی ھەرێمی کوردستان،  (7 هه‌زار و 354) موەلیده‌ی ئه‌هلی هه‌یه،‌ كه‌ زۆرترین موەلیده‌ی ئەھلی كه‌وتووه‌ته‌ پارێزگای ھەولێر و‌ بریتییه‌ له‌ (3 ھەزار و 776) موەلیدەیە، هاوكات له‌ پارێزگای سلێمانی (ھەزار و 759) موەلیدە و لە پارێزگای دھۆک (ھەزار و 819) موەلیدە ھەیە.
ئەم موەلیدانە، ئەوانەن کە کارەبای هاوڵاتیان له گەڕەک و شارو شارۆچکەکان بەرهەمدەهێنن، واتە بوونەتە هاوکاری پڕکردنەوەی ئەو بۆشاییەی لە پێدانی کارەبای نیشتیمانی حکومەت نەیتوانیوە دابینی بکات، جگە لەم ژمارەیە، هەزاران موەلیدەی تریش بونیان هەیە، لە بازاڕ و شوێنە گشتییەکان و چێشتخانە و هۆتێل و کارگەکان و خەڵکانی تایبەتمەند.
دەستەی ئاماری هەرێم روپێویەكی لەبارەی ژمارەی موەلیدە ئەهلیەكانی هەرێمی كوردستان و داهاتی ساڵانەیان ئەنجامداوە، بەپێی روپێویەكەش كە لەساڵی (2021)ەوە دەستیپێكراوە، لەهەرێمی كوردستان (7 هەزارو 354) موەلیدەی ئەهلی هەیە، كە لەكاتی نەبونی كارەبای نیشتمانیدا بەپێی ئەو خشتەیەی بۆیان دادەنرێت كارەبا بۆ هاوڵاتیان دابین دەکەن. 
"لەهەرێمی كوردستان (ملیۆنێك و 311 هەزارو 598) هاوبەشی كارەبای موەلیدە هەیە، پارێزگای سلێمانی زۆرترین هاوبەشی موەلیدەی هەیە كە (502 هەزارو 220) هاوبەشن و (38٪)ی كۆی هاوبەشانی هەرێمە، لە پارێزگای هەولێر (461 هەزارو 993) هاوبەش هەیە، كە (35%)ی هاوبەشانی هەرێمە، لەپارێزگای دهۆكیش (347 هەزارو 385) هاوبەش هەیە كە (27%)ی رێژەی كۆی هاوبەشەكانە".
لەروپێوییەكەدا ئەوەش ئاشكرا كراوە: "خەرجی تێچوی موەلیدەكان لەساڵێكدا (14 ملیۆن و 909 هەزار) دینارە،  بەڵام كۆی داهاتی ساڵانەیان (726 ملیار) دینارە، بەڵام كۆی مووچەی كارمەندانی موەلیدە ئەهلییەکان لە هەرێمی كوردستان بۆ ساڵێك (36 ملیار و 470 ملیۆن) دینارە، بە تێكڕای مانگانەی (392 هەزار) دینار هەژماركراوە بۆ هەر كارپێكەرێكی مولیدە". بەپێی روپێوییەكە (90%)ی موەلیدەكان لە شارەكاندان و (10%) یان لە گوندەكاندان.(سایتی هاوڵاتی)
 بەرهەمهێنانی هەر (100 مێگاوات) کارەبا لە کاتژمێرێکدا، پێویستی بە (33 هەزار) لیتر گاز هەیە.

پرۆژەی ڕووناکی
پرۆژەی ڕووناکی، پرۆژەیەکی حکوومەتی هەرێمی کوردستانە، ئامانج لێی دابینکردنی کارەبای 24 کاتژمێرییە. بەهۆی پرۆژەکەوە لە سەرتاسەری هەرێم زیاتر لە (2 هەزار و 517) موەلیدەی ئەهلی کوژێنراونەتەوە. بەپێی ئامارەکان، زیاتر لە (2 ملیۆن 700 هەزار) هاوڵاتی هەرێمی کوردستان، لە چوارچێوەی 'پرۆژەی ڕووناکی'، کارەبای بەردەوامیان هەیە، ئەو ژمارەیەش دەکاتە نزیکەی (40%)ـی دانیشتووانی هەرێم، تا ئێستا زیاتر لە (2 هەزار و 517) موەلیدەی ئەهلی لە سەرانسەری هەرێمی کوردستان لە کارکردن وەستێنراون، هەروەها پێشبینی دەکرێت تا کۆتایی ساڵی 2026، زیاتر لە (7 هەزار) موەلیدە لە کارکردن بوەستێنرێن.
حکوومەتی هەرێمی کوردستان ڕایگەیاندووە، کوژاندنەوەی موەلیدە ئەهیلییەکان، بووەتە هۆی کەمبوونەوەی دوانەئۆکسیدی کاربۆن بە نزیکەی (240 هەزار) تۆنی ساڵانە، لەگەڵ پێشبینیکردنی گەیشتن بە (1.4 ملیۆن) تۆنی ساڵانە لە کاتی تەواوبوونی پرۆژەکەدا.

عێراق و کێشە و گرفتی موەلیدە
وەزارەتی پلاندانانی عێراق ئەنجامی ئەو ڕوپێوییەی بڵاوکردەوە کە دەزگای ناوەندیی سەرژمێری بۆ مولیدە ئەهلییەکانی کەرتی تایبەت لە عێراق و هەرێمی کوردستان کردبوویان.
ڕۆژی  (14ی ئازاری 2023)، وتەبێژی وەزارەتی پلاندانان لە بەیاننامەیەکدا ڕایگەیاند: "ئەنجامی ڕوپێوییەکە دەریخستووە کۆی ژمارەی موەلیدەکان گەیشتووەتە (48 هەزار و 533) دانە و ژمارەی ئەوانەی لە کەرتی موەلیدەکاندا کاردەکەن (44 هەزار و 640) کرێکارن".
ئاشکراشیکرد: "کۆی بڕی موچەی پێدراو بە کرێکارانی موەلیدەکان دەگاتە (200.648 ملیۆن) دینار".
ئەوەشی خستەڕو: "کۆی ژمارەی سودمەندەکان بریتییە لە (6 ملیۆن و 700 هەزار و 665) هاوبەش و ژمارەی ئەمپێری دابینکراو لە یەک مانگدا گەیشتووەتە (25 ملیۆن و 875 هەزار و 722) ئەمپێر".
سەبارەت بە داهاتی موەلیدەکان ئاماژەیدا: "کۆی داهاتی بەدەستهاتوو گەیشتووەتە (3.479 ملیار) دینار لە مانگێکدا. لە ماوەی ترۆپکدا (2.105 ملیار) دینار بووە و لەدەرەوەی ئەو ماوەیە (1.374 ملیار) بووە".
بەیاننامەکەی وتەبێژی وەزارەتی پلاندانان بڕی سوتەمەنی و ڕۆنی بەکارهێندراوی موەلیدەکانی ئاشکراکردووە و تیایدا هاتووە: "بڕی سوتەمەنی بەکارهاتوو بۆ مانگێک لە ماوەی ترۆپکدا (2.178 ملیۆن) لیتر بووە و لەدەرەوەی ئەو ماوەیە (1.243 ملیۆن) لیتر بووە بە بەهای (1.947 ملیۆن) دینار. بڕی ڕۆنی بەکارهاتوو لە ماوەی ترۆپک و دەرەوەی ئەو ماوەیەش بۆ مانگێک، (33 ملیۆن) لیتر بووە بە بەهای گشتی (123 ملیۆن) دینار. بەهای کرێی بەردەوامی پێدان و چاککردنەوەش (65 ملیۆن) دینار بووە".

پیسبوون و پاشەڕۆی ئاو
لە چوارچێوەی قەیرانی ئاو لە عێراق، بەهۆی هۆکارە سیاسییەکانی کەشوهەوا و ناوچەیی، وەک ڕاگرتنی ئاو لە بەنداوەکانی تورکیا و ئێران و بەڕێوەبردنی ناتەندروست لە ناوخۆدا، موەلیدەکان بڕێکی زۆر ئاوی شیرین بەکاردەهێنن.
بەپێی ڕاپرسییەک لەبارەی بەکارهێنانی ئاوی مۆلیدە ئەهلیەکان ئەنجامدراو، کە (15) مۆلیدە لە ناوچە جیاجیاکانی بەغدای پایتەختدا هەبووە. لە ڕاپرسییەکەدا دەرکەوتووە کە هەر مۆلیدەیەک لە وەرزی هاویندا ڕۆژانە (4 هەزار) لیتر ئاو بەکاردەهێنێت. 
بە سەرنجدان بەوەی کە (49 هەزار) مۆلیدەی تۆمارکراو لە عێراقدا هەیە، ئەمەش بەو مانایەیە کە کۆی بەکارهێنانی ئاوی ڕۆژانە (196 ملیۆن) لیتر ئاوی شیرینە.
ئەم ڕێژەیە مانگانە بۆ (5 ملیۆن و 880 هەزار) لیتر زیاد دەکات، کە بڕێکی بەرچاوە کە بە پلەی یەکەم لە بەشی ڕۆژانەی هاوڵاتیان وەردەگیرێت. 
چارەسەرنەکردنی کێشەی کارەبای نیشتیمانی لە عێراق و هەرێمی کوردستان وایکردووە هاوڵاتییان پەنا بۆ موەلیدە ئەهلییەکان ببەن، کە ئەوەش بووەتە بارگرانی بەسەر بژێوییانەوە و هاوکات کێشەیەکی ژینگەیی گەورەی دروستکردووە.

زیانەکانی بوونی موەلیدە بۆ سەر ژینگە
زیانەکانی ژینگە و تەندروستی:
-    پیسبوونی هەوا: بزوێنەری سووتانی ناوخۆیی لە موەلیدەکاندا گازی ژەهراوی وەک یەکەم ئۆکسیدی کاربۆن، دووەم ئۆکسیدی کاربۆن و ئۆکسیدی نایترۆجین بەرهەمدەهێنێت، هەروەها گەردیلە هەڵواسراوەکان، کە دەبێتە هۆی پیسبوونی هەوا و کاریگەری لەسەر تەندروستی هەناسەدان دەبێت.
-    پیسبوونی ژاوەژاو: موەلیدەکان دەنگی بەرز دەردەکەن، کە دەبێتە هۆی ناڕەحەتی و کاریگەری نەرێنی لەسەر سیستەمی دەمار و تەندروستی دەروونی و جەستەیی دانیشتووان دەبێت.
-    پیسبوونی ئاو و خاک: دزەکردنی نەوت و سووتەمەنی لە مۆلیدەکانەوە دەتوانێت ئاوی سەرزەوی و ژێر زەوی و خاک پیس بکات، ئەمەش کاریگەری لەسەر ئیکۆسیستەمەکان دەبێت.
-    مەترسییە تەندروستییەکانی تر: بەرکەوتنی درێژخایەن بە یەکەم ئۆکسیدی کاربۆن دەتوانێت بەشداربێت لە نەخۆشییەکانی دڵ و کۆئەندامی هەناسەدان.
زیانەکانی میکانیکی و کارپێکردن:
-    بەکارهێنانی سەرچاوە: موەلیدەکان بڕێکی زۆر ئاوی شیرین بۆ ساردکردنەوە بەکاردەهێنن، ئەمەش بارگرانی لەسەر سەرچاوەکانی ئاو دادەنێت، بەتایبەتی لە ناوچە کەم ئاوییەکان، کە لە ئێستادا تاکە سەرچاوەی ئەو ئاوە ئاوی شیرین و سازگارە لە کوردستنان.
-    تەمەنی سنووردار: موەلیدەکان تەمەنی تەکنیکی کورتە و پێویستیان بە چاککردنەوەی بەردەوام هەیە، ئەمەش تێچووی کارکردن زیاد دەکات و دەبێتە هۆی خێرای بزوێنەر ئەگەر بۆ ماوەیەکی درێژ کاربکەن.
-    پیسبوونی پاشماوە: کارکردنی موەلیدە پاشماوەی ڕەقی وەک پلاستیک، شووشە و خۆراک بەرهەم دەهێنێت، جگە لەو ڕۆنە بەکارهێنراوانەی کە پێویستیان بە چارەسەری تایبەت هەیە.

چارەسەرە پێشنیار کراوەکان بۆ کەمکردنەوەی زیانەکان
-    دانانی فلتەر: دەتوانرێت فلتەری غازی موەلیدەکان دابنرێت بۆ کەمکردنەوەی دەردانی گازە پیسکەرەکان.
-    چاککردنەوەی ڕۆتینی: چاککردنەوە و چەورکردنی بەردەوامی مۆلیدەکان یارمەتیدەرە بۆ کەمکردنەوەی پیسبوونی ژینگە کە لە ئەنجامدا دروست دەبێت.
-    بەکارهێنانی سووتەمەنی پاک:  موەلیدەی بەنزین و گازۆیل بگۆڕە بە موەلیدە ژینگە دۆستەکان، کە بە ڕۆنی ڕەش یان سەرچاوەی وزەی نوێبووەوە کاردەکەن.
-    کارکردنی سەلامەت: دڵنیابوون لەوەی کە مۆلیدەکان لە شوێنی کراوە و دوور لە شوێنی نیشتەجێبوون کاردەکەن بۆ کەمکردنەوەی بڵاوبوونەوەی ژاوەژاو و گازەکان.
-    جێبەجێکردنی کۆنتڕۆڵەکان لەسەر بەکارهێنانی ئاو: داوا لە خاوەن مۆلیدەکان بکرێت کە ئاوی پیسبوو بە ڕۆن نەڕێژنە ناو ڕێڕەوی ئاوەکانەوە، هەروەها هانیان بدەن ئاوی پاکنەکراوە بەکاربهێنن یان دووبارە بەکاریبهێننەوە.