درەو: (ئاییندەی ژینگە) گۆشەیەكی هەفتانیە مەعروف مەجید سەرۆكی رێكخراوی ئاییندە بۆ پاراستنی ژینگە رۆژانی شەممە بۆ (درەو) دەینوسێت ساڵانە لەگەڵ نزیک بوونەوەی وەرزی هاوین و بەرەو ووشکبوونی پووش و پاوەن لە هەرێمی کوردستان، مەترسییەکانی زیادبوونی ئاگر کەوتنەوە ڕوو لە زیاد بوون دەکەن، زۆرینەی کەوتنەوەی ئاگرەکان و هۆکارەکانی ۱۰۰% مرۆڤەکانن نەک ڕووداوە سرووشتییەکان. دەبێ هەمووان ئەو ڕاستییە بزانین کە ئاگر تەنیا زیان بە دار و درەخت ناگەیەنێت، بەڵکو کاریگەری قووڵی لەسەر هەموو سیستەمی ژینگەیی و ژیانی مرۆڤایەتی هەیە. یاسای تایبەت بە مەترسییەکانی ئاگر کەوتنەوە لە هەرێمی کوردستان. لە هەرێمی کوردستان یاسایەک بوونی هەیە تایبەت بە ئاگر کەوتنەوە کە بەم شێوەیە باس لە سزاکانی دەکات،سزاکان بەسەر لایەنی بەرپرس لە ئاگرکەوتنەوە لەناو دارستانەکان بەپێی یاسای دارستان (ماددەی ۲۱) - ئەو کەسە سزا دەدرێت بە بەندکردن بۆ ماوەیەک لە ٦ مانگ کەمتر نەبێت وە پێ بژاردنێک  کە لە (٥۰۰۰۰۰۰) دینار کەمتر نەبێت ھەر کەسێک ھەستێت بە ئەنقەست ببێتە هۆی ئاگرکەوتنەوە یان ئاگر تێبەردانی دارستان. -     سزا دەدرێت بە بەندکردن بۆ ماوەیەک لە ۳ مانگ زیاتر نەبێت وە بە پێبژاردنێک کە لە (٥۰۰۰۰۰ پێنج سەد ھەزار دینار) کەمتر نەبێت ھەر کەسێک بەھەڵەکردن یان سەرپێچیکردنی حوکمەکانی ئەم بڕیارەیان ڕێنمایی بە دەرکراوەکان ببێتە ھۆی ڕوودانی ئاگرکەوتنەوە لەناو دارستانەکان. ڕێنمایییەکانی خۆپاراستن لە ئاگرکەوتنەوە و ڕێگە لێگرتنی لە ناو دارستانەکان. ڕێنمایییەکانی خۆپاراستن لە ئاگرکەوتنەوە و ڕێگە لێگرتنی لە ناو دارستانەکان بەپێی یاسای دارستان ژمارە (۱۰) ی ساڵی ۲۰۱۳ (ماددەی بیستەم) -    ئاگرکردنەوە لە نێو سنووری دارستانەکان و دەوروبەری بە درێژایی ۲۰۰ مەتر لە سنوورەکانییەوە قەدەغەیە. -     نابێت ھیچ جۆرە دەزگایەکی پیشەسازی یان دامەزراوەیەک کە ئاگر یان ماددەی تیشکدەر بە کاردێنێت لە ناو دارستانەکان یان کەمتر لە ٥۰۰ مەتر لە سنووری دارستانەکان دروست بکرێت.   ئامارەکانی سوتانی دارستان و پاوان. بە پێی ئامارێکی وەزارەتی کشتوکاڵ و سەرچاوەکانی ئاوی  هەرێم، هەرێمی کوردستان خاوەنی، (۲ ملیۆن و ٥۰۰ هەزار )دارستانی سرووشتییە، هەروەها خاوەنی،(۳٥٤۹۰ دۆنم)، دارستانی دەستکردە. تەنها لە ماوەی دەساڵی ڕابردوودا، ۲۰۱۰ تاوەکو ۲۰۲۰، (ملیوێنێک و ۲٦٥ هەزار و ۲٥٨) دۆنم دارستان سووتاون.. بە پێی ئەو ئامارە نزیکەی ٥۰%ی دارستانەکانی هەرێمی کوردستان سوتان. ئەمە لە کاتێکدایە، ساڵی حەفتاکان واتە پەنجا ساڵ پش ئێستا باشووری کوردستان، خاوەنی نزیکەی (٥ ملیۆن) دۆنم دارستانی سرووشتی و دەستکرد بووە. بەپێی ئامارێک کە دەست کەوتووە، لە ساڵی(٢٠١٢-٢٠٢٢)، ڕێژەی ئاگر کەوتنەوەکان لە بەشێک لە شار و ئیدارە سەربەخۆکانی باشوری کوردستان  بەم شێوەیە بووە، سوتانی دارستان و پاوەنەکان بە پێی دۆنم. 1. هەولێر ( ۷۱۰ ۲۹۷٫)دۆنم 2. دهۆک   ( ۱۲٨٫۰۰۱) دۆنم. 3. سلێمانی (٥۷۲٫٦۲۲) دۆنم. 4. هەڵەبجە ( ٥٦٫۱۷۳) دۆنم 5. گەرمیان (۷٥٫۱۳٨) دۆنم. کۆی گشتی(١٫١٢٩٫٢٨٤)دۆنم. زۆرترین ئەو درەختانەی لە ساڵانی ۲۰۱۰ تاوەکو ۲۰۲۰ سووتاون و سووتێندراون بریتیبوون لە مازوو، بەڕوو، قەزوان، سنەوبەر، کالیپتۆس و گۆیز،  رێژەی ۳۰% بۆ ۳٥%ی ئەو سووتانەی هەبووە، بەهۆی ئەو بۆردوومان و تۆپبارانەوە بووە، وڵاتانی هاوسنورەوە بووە، چەند هۆکارێکی تریش بوونەتە زیادبوونی ئاگر کەوتنەوەکان لە باشووری کوردستان، لەوانە، کاتی گەشت و سەیرانی هاوڵاتیان، ئەویش بەهۆی جێهێشتنی ئاگر لە دوای خۆیان، ئەو ئاگرانە بۆ ئامادەکردنی خۆراک بێت یا، بەشێک لە پاشماوەی خەڵوزی نێرگەلەکانن، بەشێکی تری هۆکاری ئاگرەکان، فڕێدانی پاشماوەی جگەرەکان بەتایبەتی لەلایەن شۆفێران و سەرنشینانەوە بەتایبەتی لە کاتی هاتووچۆ لە نێوان شارەکان و نزیک لە پوشک و پاوەن و دارستانەکان و پاشماوە شووشەییەکان و هتد. ئەرکی حکومەت لە کەمکردنەوەی ئەم مەترسییە. پێویستە، لە وەرزی بەهار و نزیک بوونەوە لە ووشک بوونی پاوان و گژ و گیا، هەوڵی ئاگر بڕ بدرێت لەو ناوچانەی مەترسی ئاگر کەوتنەوەیان لێدەکرێت، کە ساڵانە ئەو کارە دەکرێ بەڵام نەیتوانیوە مەترسییەکان کەمبکاتەوە، باشترین ڕێگە ئاگر بڕی نێوان دارستانەکانە بە ئامێرەکان بۆ ئەوەی لە کاتی ڕوودانی ئاگر کەوتنەوە کەمترین زیانی هەبێت. ئەگەر ئاگر بڕی تەواو نەکرا، دەکرێ پشت بە مادە قڕکەرەکان ببەستێت، هەر چەندە تا دەکرێ ئەم کارە ئەنجام نەدرێت. وەزارەتی کشتوکاڵ و لایەنە پەیوەندیدارەکان ڕێنمایی لە ناوچە گەشتیاری و دارستانەکان دابنێن، ئەویش بۆ هۆشیاری هاوڵاتیان، پێویستە ژمارەی تیمەکانی ئاگرکوژێنەوەی نزیکترین شوێنی لەسەر بنوسرێت، یا پێویسته ژمارەی خزمەتگوزاری(۱۱٥)  بنووسرێت کە دەکرێ لە هەر شوێنێک ئاگر هەبوو ڕاستەوخۆ پەیوەندی بکەن. ئاگر کەوتنەوە و مەترسیی و کاریگەرییەکانی لەسەر ژینگە. لەم ڕۆژگارەی ئەمڕۆماندا چی لەسەر ئاسەی جیهانی و چی لەسەر ئاستی ناوخۆیی ئاگر مەترسییەکی گەورەیە بۆ ژینگە و سرووشت، بە یەکێک لە مەترسییە گەورەکان دادەنرێت لەسەر نەمامی لەوەڕگاان، کەمبوونەوەی دارستانە دەستکرد و خۆڕوسکەکان، کە لە ماوەی ڕابردوودا کاریگەری گەورەی لەسەر ژینگەی باشووری کوردستان درووست کردووە بە پێی ئامارە فەڕمییەکان. زیانگەیاندن بە دارستان و ڕوەکەکان. -لەناوچوونی دارستانەکان، ئاگر دەتوانێت دارستانەکان بە تەواوەتی لەناوببات، کە ئەمەش کاریگەری لەسەر گۆڕان و تێکدانی کەشوهەوا دەبێت.   - کەمبوونەوەی ڕووەک،  لەناوچوونی ڕوەک و درەختەکان دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی ئۆکسجین و زیانگەیاندن بە سیستەمی ژینگەیی. زیانگەیاندن بە ئاژەڵ و گیانلەبەران، ئاگر دەتوانێت ببێتە هۆی  لەناو بردن و مردنی ئاژەڵەکان یان لەناوچوونی شوێنی ژیانیان، ئەمەش دەبێتە هۆکاری تێکدانی سیستەمی بایۆلۆجییان. کەمبوونەوەی  خاک و تێکچوونی، گەرمی ئاگر دەتوانێت پێکهاتەی خاک بگۆڕێت و ببێتە هۆی کەمبوونەوەی بەرهەمێتی خاک.   گۆڕانی کەشوهەوا و زیادبوونی گازە زیانبەخشەکان، زیادبوونی CO₂ ئاگر گازی کاربۆن دایۆکسید (CO₂) دەردەکات، کە یەکێکە لە هۆکارە سەرەکییەکانی گەرمبوونی زەوی.   - دەردانی گازە ژەهراوەکان، ئاگر دەتوانێت گازە ژەهراوەکان وەک کاربۆن مۆنۆکساید (CO) و نایترۆجین ئۆکساید (NOx) بڵاو بکاتەوە. کاریگەری لەسەر سەرچاوەکانی ئاو، خۆڵ و خاشاکی سووتاو دەتوانێت بچێتە ناو سەرچاوەکانی ئاو و پیسی بکات.   کاریگەری لەسەر مرۆڤ، کەمبوونەوەی سەرچاوە سروشتییەکان، ئاگر دەتوانێت سەرچاوەکانی وەک دار و خۆڵ لەناوببات، کە ئەمەش کاریگەری ئابووری و کۆمەڵایەتی هەیە، دووکەڵ و پاشماوەی ئاگر دەتوانن کێشە بۆ هەناسە و دڵ و سوڕی خوێن دروست بکەن. ئەوەی بە کورتی لەم شیکارییەدا باسی لێوەکراوە، مەترسییەکانی ئاگر کەوتنەوەیە کە هۆکاری سەرەکی ئەو کارەش مرۆڤە، دەکرێ بە هەماهەنگی نێوان تاکەکانی کۆمەڵگا و لایەنە پەیوەندیدارەکان لە وەرزی هاوین ئەو مەترسیانە کەم بکرێتەوە.  

درەو: زاگرۆز هیوا وتەبێژی (كەجەكە) لە پەیامێكدا: •    بڕیاره‌كانى كۆنگره‌ى 12ى په‌كه‌كه‌، ناتوانین وه‌ك بڕیارى ده‌ستپێكردنى پرۆسه‌ى ئاشتى پێناسه‌ بكه‌ین، باشتروایه‌ ئه‌م بڕیارانه‌ وه‌ك بڕیارى سه‌رده‌مێكى نوێ‌و سه‌رده‌مى ئاشتى‌و كۆمه‌ڵگه‌ى دیموكراتى پێناسه‌ بكرێت". •    دانوستان بۆ پرۆسه‌ى ئاشتى هێشتا ده‌ستى پێنه‌كردوه‌، چونكه‌ هه‌ردولا له‌سه‌ر ناوى پرۆسه‌كه‌ هێشتا هاوڕا نین، توركیا هێشتا ده‌سته‌واژه‌ى تیرۆر بۆ ئه‌م پرۆسه‌یه‌ به‌كارده‌هێنێت، ناكرێت له‌لایه‌كه‌وه‌ باسى ئاشتى بكه‌یت‌و له‌لایه‌كى دیكه‌شه‌وه‌ زمانێك به‌كاربهێنیت كه‌ هه‌ست‌و ویژدانى ده‌رونى تاكى كورد بریندار ده‌كات". •    ئه‌و بڕیاره‌ى په‌كه‌كه‌ له‌كۆنگره‌ى 12ى خۆیدا داویه‌تى، وه‌ك كۆتاییهێنان به‌شێوازى خه‌باتى چه‌كداریى پێناسه‌ كراوه‌، كه‌س باسى دانانى چه‌ك‌و ڕاده‌ستكردنى چه‌كى نه‌كردوه‌، له‌به‌رئه‌وه‌ى ئێستا زه‌مینه‌ى دانان‌و ڕاده‌ستكردنى چه‌ك بونى نییه‌و ڕۆژانه‌ هێرش بۆسه‌ر پێگه‌كانى گه‌ریلا به‌رده‌وامه‌ له‌لایه‌ن توركیاوه‌". •    "ته‌نانه‌ت تائێستا ماوه‌ى نێوان گه‌ریلاكانى په‌كه‌كه‌و سوپاى توركیا له‌50 بۆ 100 مه‌تره‌، له‌دۆخێكى وه‌هادا چۆن ده‌كرێت‌و ده‌بێت باسى چه‌كدانان‌و ڕاده‌ستكردنى چه‌ك بكرێت، له‌برى ئه‌وه‌، پێویسته‌ باسى كشانه‌وه‌ى سوپاى توركیا له‌خاكى باشورى كوردستان بكرێت". •    هه‌روه‌ها هێزو لایه‌نه‌ سیاسییه‌كانى باشورى كوردستان به‌رله‌وه‌ى خۆیان بكه‌ن به‌قاره‌مانى پرۆسه‌ى ئاشتى، هه‌وڵبده‌ن به‌شێوه‌یه‌كى ڕاستگۆیانه‌ به‌شداریى پرۆسه‌كه‌ ببن، به‌خۆهه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ى په‌كه‌كه‌، ده‌رفه‌تێكى گه‌وره‌ بۆ سه‌رله‌نوێ داڕشتنه‌وه‌ى گوتارى سیاسیى باشورى كوردستان دروستبوه‌". •    پێویسته‌ هێزه‌كانى باشور له‌برى ئه‌وه‌ى په‌یتا په‌یتا داواى دانان‌و ڕاده‌ستكردنى چه‌ك له‌په‌كه‌كه‌ بكه‌ن، داوا له‌توركیا بكه‌ن ئۆجه‌لان ئازادبێت‌و گه‌لى كوردیش له‌باكور به‌مافه‌كانى خۆى بگات •    ڕێبەر ئاپۆ دەستپکی ئەم قۆناغەی دەستپێکردووە، بۆ ئەوەی ئەم قۆناغە سەرپێی خۆی بخرێت و لەچوارچێوەی ئەم سەردەمەدا بڕواتە پێشەوە، پێویستە ڕێبەر ئاپۆ بە فیزیکی ئازاد بکرێت، لە کەشێکی ئازادانە و تەندروستدا کاربکات خەبات بکات بۆسەرخستنی ئەم پرۆسەیە. •    ڕێبەر ئاپۆ و پەکەکەش لە ٢٧ـی شوباتەوە تاوەکو ئێستا سێ جار نیازپاکی خۆیان ڕاگەیاندووە و هەنگاوی تاکلایەنەیان ناوە، ئەگەر بەڕاستی دەوڵەتی تورکیا ئاشتی دەوێت پێویستە ڕژێمی گۆشەگیری و ئەشکەنجەی ئیمڕاڵی بەتەواوی هەڵبوەشێنێتەوە، هەموارکردنی یاسایی و دەستوری بکات بەشێوەیەک کە کورد مافی هاوڵاتی یەکسان و ئازادی هەبێت لە تورکیادا و وەک پلەدوو سەیر نەکرێت. •    ئەم سەردەمە کاریگەری لەسەر هەموو بەشەکانی کوردستان هەیە لە بواری بەرەوپێشبردنی ماف و ئازادییەکان، وەهەروەها دەستەبەرکردنی دەستکەوتەکان، هەروەها ئەم سەردەمە هاوکار دەبێت بۆ بە دیموکراتیزەبونی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست.  

درەو: بڕیارە سبەینێ نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بچێتە تاران و مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بچێتە واشنتۆن. نێچیرڤان بارزانی سبەینێ دوای بەشداریكردنی كۆبوونەوەی كۆمكاری عەرەبی لە بەغداد دەچێتە تاران، پەیوەندییەكانی هەرێم و ئاسایشی سنورەكان و پرسی چەكدانانی پەكەكە تەوەری گفتوگۆكانی نێچیرڤان بارزانی سەرۆككۆماری ئێران دەبێت. بڕیارە سبەینێ مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بچێتە واشنتۆن، بۆ پرسی نەوت و وزەو كارەبا و غاز پێشمەرگە، مەسرور بارزانی بەسەرۆكایەتی وەفدێك دەچێتە واشنتۆن كە پێكهاتوون لە: -    شۆڕش ئیسماعیل وەزیری پێشمەرگە -    كەمال محەمەد وەزیری كارەبا و سامانەسروشتییەكان -    سەفین دزەیی بەرپرسی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە -    ئامانج رەحیم سكرتێری ئەنجومەنی وەزیران -    بەیان سامی عەبدولڕەحمان راوێژكاری سەرۆك وەزیران  

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) (بەشی دووهەم) لەبەشی یەکەمی ئەم نووسینەدا هەم باسم لە ناوەرۆکی سەرەکیی «مەسەلەی کورد» کرد و هەم باسم لەو هەلومەرجە مێژییە کرد کە تیایدا خەباتی چەکدار دەبێت بە شێوە سەرەکییەکەی خەباتکردن لە پەیوەندیدا بە «مەسەلەی کورد»ەوە. لە دوای ڕاپەرینیشەوە پرسیاری ئەوە هاتۆتەکایەوە ئایا خەباتی چەکداریی شێوەیەکی گونجا و راستەقینەی خەبات بووە یان شێوەیەکی هەڵە؟ بە بۆچوونی من کردنی پرسیاری لەو بابەتە سەبارەت بە مێژووی خەباتی جەکداریی لە دونیای ئێمەدا، راست نییە. لە بەشی پێشودا ئەو ژینگە سیاسیی و کۆمەلایەتیی و فەرهەنگیی و ئایدیۆلۆژییەم باسکرد کە تیایدا پەنابراوەتە بەر خەباتی چەکداریی.  پرسیاری ئەوەی ئایا خەباتی چەکداریی باشە یان خراپ، بەشێک نییە لەو پارادیمە سیاسییەی لەو ژینگەیەدا بەگشتیی و لەگەڵ دروستبوونی بزوتنەوەی دژە کۆلۆنیالیزم و شۆڕشە رزگاریخوازەکانی میلەتان و باڵادەستی ئایدیۆلۆژیا شۆڕشگێرەکاندا، بەتایبەتی دروستدەبێت. پرسیار سەبارەت بە باشی یان خراپی خەباتی چەکداریی لەو ژینگە تایبەدا دەچێتە قاڵبی «پرسیاری مەحاڵ» و «شتی بیرلێنەکراوە» وە. بە زۆر مانا پرسیاری راستیی و دروستیی خەباتی چەکداری پرسیاری ساڵانی نەوەدی سەدەی بیستەمە. ساڵانێک تیایدا شتگەلێکی زۆر لە جیهان و ناوچەکەدا دەگۆڕێت و لەگەڵ ئەم گۆڕانکاریانەشدا ئەگەر و شێوازی تری خەباتکردن دێنەکایەوە. زۆر بە کوریی، ھەموو سەردەمێکی مێژوویی و ئایدیۆلۆژیی و فیکریی، سنووری تایبەتی خۆیان بۆ پرسیارکردن و وەڵامدانەوە، بۆ بەرهەمهێنانی گوتار و پراکتیک ھەیە، کە هەم شێوازە جیاوازەکانی بیرکردنەوە و تێفکرین سنووردار و ئاراستە دەکەن و هەم شێوازی جوڵە و هەڵسوکەوت و پراکتیکە ئینسانییەکانیش. بۆیە پرسیاری  ئەوەی ئایا ڕاستبووە لە مێژووی ئێمەدا پەنابراوەتە بەر خەباتی چەکداریی یان نا؟ پرسیاری ئێمەیە لە ساڵانی نەوەد بە دوا تا بە ئێستا و ئەمڕۆ دەگات، نەک پرسیاری ساڵانی چل تا کۆتایی هەفتا و سەرەتای هەشتاکان. پرسیاری دوای تێپەڕینی ئەو ھەموو ساڵە سەخت و خوێناوییانە و دوای بینینی کارەساتە گەورەکان و دوای گەورەبوون و قووڵبوونەوەی ئەو ھەستە مێژووییەی پێیوایە دەشێت ئامراز و ڕێگای دیکە بۆ گەیشتن بە ئامانجەکان، ھەبێت.  ئەمڕۆ، دوای هاتنەکایەی دونیایەکی جیاواز، لە دوای کۆتایی جەنگی سارد و لەدایکبوونی فۆرمە تازەکانی تەکنۆلۆژیای پەیوەندیی و دروستبوونی سیستمی سیاسیی تازە و گەشەکردنی زیاتری رۆڵی کۆمەڵگای مەدەنیی و دروستبوونی دیاسپۆرا و هاتنەکایەی بیرۆکەی پلورالیزمی سیاسیی هتد... دۆخێک دروستبووە، دەشێت خەباتی سیاسیی و نیشتیمانی فۆرمی تر و ستراتیژەیتی دیکە بگرێتەبەر. راستە بەشی هەرەزۆری دەوڵەتان و حوکمڕانانی ناوچەکە، دەوڵەت و حوکمڕانیی دەسەڵاتگەر و توندوتیژ و پەلاماردەرن، بەڵام سەر بەو جۆرانەشن لە سیستمی دەسەڵاتەگریی، کە لە ئەدەبیاتی سیاسیی ئەکادیمیدا بە «دەسەڵاتگەرێتی خۆگونجێن» adaptive authoritarianism" ناودەبرێن، لەناویشیاندا «دەسەڵاتگەرێتی هەڵبژاردن» electoral authoritarianism و «دەسەڵاتەگرێتی لیبرال» liberal autocracy. ئەمانە بە هیچ مانایەک سیستمی دیموکراسیی نین، بەڵام هاوکات ئەو فۆرمە لە سیستمە دیکتاتۆرییە تاکحیزبیانەش نین کە لە قۆناغی دوای کۆلۆنیالیزمدا دروستدەبن، بە تایبەتی لە شێوەی سیستەمە سیاسییەکەی بەعس لە عێراقی سەردەمی سەدام حوسەیندا. ئەمانە ئەو جۆرانە لە دەسەڵاتگەرێتیان کە هەوڵی خۆگونجاندن لەگەڵ گۆرانکارییە ناوەکیی و دەرەکییەکاندا ئەدەن و لەمەشدا زۆرجار رووبەری تازە بۆ فۆرمی تازەی خەباتکردن دەکرێتەوە.   هەموو ئەمانە وادەکەن ئەمرۆ ئاسانبێت لەخۆمان بپڕسین ئایا بەراستیی خەباتی چەکدارانە شێوازی گونجاو و ڕاستەقینەی خەباتە بۆ گەیشتن بە مافە کولتوریی و سیاسیی و نەتەوەییەکان لە دونیای ئەمڕۆدا؟ داخۆ ئەم خەباتە لە دونیای ئەمڕۆدا ڕێگایەکە بۆ گەیشتن بە دۆخێک تیایدا لانی هەرەکەمی مافەکانی مرۆڤ پارێزراوبێت؟ ئایا ئەو ژینگە و پێکھاتە کۆمەڵایەتیییانەش لەئاراداماون کە دەیانتوانی خەباتی چەکداریی لەئامێزبگرن و بیژیەنن و داڵدەی بدەن؟ مەبەستم ئەو ژینگە جوتیارییە سەربەخۆیەیە کە لە دەیەکانی پێشوتردا لە کۆمەڵگای ئێمەدا ئامادەبووە. ئایا دەوڵەتەکانی ئەمڕۆش دەوڵەتێکن دەکرێت لەڕێگای خەباتی چەکدارییەوە بروخێنرێن و نوچیان پێبدرێت؟ بە تایبەتی دوای گەشەکردنێکی تۆقێنەرانەی تەکنۆلۆژیای کوشتن و لەناوبردنی تاکەکەسیی و دەستەجەمعی؟ هەموو ئەمانە وادەکەن ئاسانبێت لە خۆمان بپرسین ئایا بەراستیی بەردەوامیدان بە خەباتی چەکداریی ھەڵەیەک نییە ئێمە لە ئێستا و لێرەدا ئەنجامیئەدەین؟ بێگومان ڕاستە خەباتی چەکداریی لە وڵاتێکی وەک جەزائیردا لە پەنجاکان و سەرەتای شەستەکانی سەدەی بیستەمدا توانی کۆتایی بە دەسەڵاتی کۆڵۆنیالیزمی فەرەنسیی بھێنێت. لە ڤێتنامدا توانی لە ساڵی ١٩٧٥دا کۆتایی بە دەسەڵاتی ئەمریکا بھێنێت. لە کوبادا لە پەنجاکاندا پاتیستای روخاند. لە گواتیمالادا ساندینیستییەکانی لە ساڵی ١٩٧٩دا گەیاندە دەسەڵات. لە ئەفگانستاندا سۆڤیەتی دەرپەڕاند و ڕژێمە کۆمۆنیستییەکەی ڕوخاند. واتە ڕاستە خەباتی چەکدار لە چەند دەیەیەکی تایبەتی سەدەی بیستەمدا توانی ھەندێک دەسکەوتی سیاسیی گرنگ لە ھەندێک ناوچەی دونیادا و لەژێر کاریگەری ھەندێک ھاوکێشەی جیھانیی و ناوچەیی تایبەتی قۆناغی «جەنگی سارد» دا، بەدەستبھێنێت. بەڵام بە درێژایی زیاد سێ دەیەی ڕابردوو خەباتی چەکدار لە ھیچ شوێنێکی دونیادا سەرکەوتنی بەدەستنەھێناوە. ڕەنگە کەوتنی ”پڵنگەکانی تامیل“ کە بۆ ماوەی دەیان ساڵ، لە ساڵی ١٩٧٦ تا ساڵی ٢٠٠٩، وەک بزوتنەوەیەکی چەکداری هێجگار بەهێز و رێکخراو، ناوچەیەکی گەورەی ڕزگاراویان لە سریلانکا لەژێردەستابوو، ئەو فاتیحا مێژووییەبێت کە لەسەر گۆڕی خەباتی چەکداریی خوێندرابێت. پڵنگەکانی تامیل، بە پێچەوانەی زۆربەی بزوتنەوە چەکدارییەکانی وڵاتی ئێمەوە، تەنھا لەسەر سنوورەکان خەریکی چالاکی چەکداریی نەبوون، بەڵکو ڕووبەرێکی جوگرافی ھێجگار گەورەشیان ڕزگارکردبو و لەناو ئەو شوێناێشدا حوکمڕان بوون. گرتنەوەی ئەو ناوچە ڕزگاراوانە لەلایەن لەشکری دەوڵەتی سریلانکاوە و کوشتنی سەرۆکی بزوتنەوەی تامیلەکان و بەدیلگرتنی ژمارەیکی زۆر لە چەکدارەکانی و وێرانکردنی ئەو ژێرخانە مادییەی کە بزوتنەوەکەی ڕاگرتبوو، گومانێکی ھێجگار گەورە بەرامبەر بە مانا کردەییەکانی خەباتی چەکداریی و تواناکانی لە گەیشتن بە خواست و داخوازییە سیاسییەکان، لە دونیای ئەمڕۆدا، دروستدەکات. لە ڕاستیدا لەبەردەم توانا تەکنیکی و سەربازیی و ڕێکخراوەییەکانی دەوڵەتی مۆدێرندا و لەبەردەم ئەو گۆڕانکارییە گەورانەدا کە  لە سی ساڵی ڕابردوودا بەسەر جیهاندا ھاتوە، زەحمەتە خەباتی چەکداریی بتوانێت بەوشێوەیە بەردەوامبێت کە تا کۆتایی ساڵانی ھەفتا و ھەشتا بەردەوامبوو. بەکارھێنانی چەکی کیمیاویی، درۆن، رۆکێتی دوورهاوێژ، جەنگی کۆمپیوتەری، هتد،،، کوشتنی سەدان ھەزار ئینسان و دەرپەڕاندن و ڕاگوساتنی بەزۆری ملیۆنەھای دیکە لە ژینگە کۆمەڵایەتیی و سروشتییەکەی خۆیان بۆ کۆتاییھێنان بە بزوتنەوەی چەکداریی لەزیاد لە شوێنێکدا دەبینین. لە ئەزمانی باشوردا پەلامارەکانی ”ئەنفال“ ی ساڵی ١٩٨٨، نموونەیەکی بەرچاوی ئەم شێوازی ھەڵسوکەوتە وێرانکەرەی دەوڵەتە لەگەڵ ئەوانەدا کە بە دوژمن و  ناحەزیان دەزانێت. ئەو ژینگەیەی میلەتێک بە سەدەھا ساڵ دروستیدەکات، دەوڵەتی مۆدێرن لەمڕۆدا لەچەند ڕۆژ یان چەند کاتژمێردا ئەتوانێت وێرانیبکات. ڕۆژگاری زێڕینی خەباتی چەکداریی دەکەوێتە نێوان ساڵانی چل و ناوەراست و کۆتایی سالانی هەفتای سەدەی رابردووەوە.  لەدوای ئەو مێژووەوە بە دەگمەن نەبێت، ھیچ بزوتنەوەیەکی چەکداری لە ھیچ شوێنێکی دونیادا نەیتوانیوە لەڕێگای خەباتی چەکدارییەوە بە سەرکەوتنی کۆتایی بگات. مۆدێلی شۆڕشی چەکداریی کوبیی و شۆڕشی چەکداریی ڤێتنامی و بەرگریکردنیی چەکداریی ئەفغانییەکان، کۆتاییانپێھاتووە. بەتایبەتی گەر هیچ هێزێک لە هێزە جیهانیی و ناوچەییە کاریگەرەکان لە پشتی ئەو بەرگریکردن و خەباتە چەکدارییەوە نەبن.  ھۆکارێکی دیکە کە ئەنجامدانی خەباتی چەکدار زەحمەت دەکات پوکانەوە و ھەندێکجاڕ وێرانبوونی بەرچاوی ئەو ژینگە جوتیارییەیە کە خەباتی چەکداریی لەڕووی کردەییەوە، بەخێودەکات. وەک ئیڕیک ھوبزباوم دەڵێت جوتیاران ھەمیشە ئەو ھێزە بوون کە شۆڕشە چەکدارەکانیان لەئامێزگرتوە و ژیاندوە. بە بۆچونی من جوتیاران لەمڕۆکەی کوردستاندا ئەم توانایەیان لەدەستداوە. بەعس لە کوردستانی عێراقدا ئەو ژینگە جوتیارییەی بەتەواوی وێران کرد. یەکێک لە ئامانجەکانی پەلامارەکانی ئەنفاڵ لە ساڵی ١٩٨٨دا ئەوە بوو ئەو ژینگە جوتیارییە نەمێنێت کە شۆڕشی چەکداریی کوردی لە عێراقدا لە ئامێزگرتبوو. ئەم دۆخە لە تورکییاشدا پیادەکراوە و زۆربەی ھەرەزۆری گوندە کوردییەکان لە ساڵانی نەوەدا لەلایەن لەشکری تورکییاوە وێرانکران، زیاد لە ٤٠٠٠ گوند. خاڵێکی دیکە کە پێویستە لەیادمانبێت ئەوەیە کە خەباتی چەکداریی لە کوردستاندا زۆربەی کات خەباتێکی سنوورداربووە، بەدەگمەن نەبێت سەرکەوتنی چەکداریی گەورە و ستراتیژیی بەدەستنەھێناوە. شەڕی ڕزگاریی بەتەنھا شەڕی ناوچە سنوورییە ڕزگاراوەکان نییە، بەڵکو شەڕی ئازادکردنی ھەموو سەرزەمینی نەتەوەیی و نیشتیمانییە، شەڕی گۆڕینی ھێزە چەکدارەکانە لە شەڕی نوخبەیەکی شۆڕشگێڕی بچووکەوە بۆ شەڕی لەشکرێکی نەتەوەیی گەورە کە بتوانێت لەم سەری وڵاتەوە بۆ ئەو سەری وڵات سەرکەوتنی گەورە و ستراتیژیی بەدەستبھێنێت، وەک پڵنگەکانی تامیل لە سریلانکا. لەو ئەزموونانەدا کە خەباتی چەکداریی سەرکەوتنی بەدەستھێناوە شەڕی چەکدارانە تەنھا لەشوێنە دوورەکان و لە ناوچە سنوورییەکاندا قەتیس نەبووە، وەک لە کوردستاندا قەتیس بووە. خەباتی چەکدار لە کوردستاندا بەدرێژایی تەمەنی نەیتوانیوە ببێتە شەڕی ڕزگاردنی نیشتیمان وەک گشتێک، ببێتە شەڕی ڕاماڵینی دەسەڵاتی دەوڵەت لە زۆربەی ناوچە جیاوازەکانی نیشتیماندا، یان دەوڵەت ناچاربکات بەشێکی گەورە و گرنگی نیشتیمان بەجێبھێڵێت. شەڕی چەکداریی لە مێژووی ئێمەدا بەڕادەیەکی گەورە شەڕی ناو ناوچە سنوورییەکان بووە، مانا رەمزییەکانی لە مانا سەربازییەکانی گەورەتر بووە. ئەمە جگە لەوەی لە ئەزموونی کوردستاندا شتێک بەناوی لەشکری نەتەوەیی یان لەشکری نیشتیمانییەوە بوونی نەبووە و تا ئەمڕۆش بوونی نییە، ئەو ھێزە چەکدارانەی کە ھەبوون و ھەن ھێزی حیزبیی و ڕێکخراوەیی تایبەتن، زۆربەی کات لە پەیوەندییەکی دوژمنانەشدان لەگەڵیەکدا. لە ھەموو ئەمانەش بترازێت پرسیارێک کە پێویستە لە خۆمانی بکەین ئەوەیە: ئایا ئەو ئەزموونانەی دوای سەرکەوتنی خەباتی چەکداریی و دوای دەرکردنی داگیرکەران ھاتونەتە سەرکار، بەراستیی ئەزموونی دابینکردنی دادپەروەریی و پاراستنی مافە مرۆییە سادەکان بوون؟ ئایا بەراستی« دونیای دوای داگیکردن» دونیای سەروەریی ئینسانە داگیرکراوەکان بووە؟ ئایا ئەو سیستمەی دوای خەباتی چەکداریی دامەزراوە چەندە لەگەڵ لانی ھەرەکەمیی پرنیسیپە دیموکراسییەکان و لانی ھەرەکەمی پیادەکردنی دادپەروەریی و مافەکانی مرۆڤ و پاراستنی کەرامەتدا تەبابوون؟ بێ دوودڵییەکی زۆر دەکرێت وەڵامی ئەم پرسیارانە بە نەخێر بدەینەوە. ھەموو شۆڕشە چەکدارەکانی دونیا لە قۆناغی دوای سەرکەوتنیاندا دونیایان لەسەر ھەمان مۆدێلی بەر لەسەرکەوتن دروستکردۆتەوە. ھەموویان ڕژێمی نادیموکراسییبوون، ھەموویان «نوخبەیەکی شۆڕشگێڕ» یان گەیاندە دەسەڵات کە لە درێژەی دەسەڵاتی خۆیاندا بوونە نوخبەیەکی دەسەڵاتگەر و گەندەڵ و داخراو. فرانز فانون ھەر زوو لە کتێبی ”چەوساوەکانی زەویدا“ کە ساڵی ١٩٦١ چاپکرا، ھەستی بە ئەگەری خیانەتی ئەو شۆڕشانە لە پرنسیپە دیموکراسیی و ئینسانیی و شۆڕشگێڕەکانی خۆیان کردبوو. فانون زۆر دووربینانە گۆڕانی نوخبەی شۆڕشگێڕی بۆ دەسەڵاتدارانی دەوڵەتێکی دەسەڵاتگەر بەدیکرد و لە مەترسییەکانی ئەم گۆڕانە ئاگاداریکردینەوە. ئەمڕۆ دوای نزیکەی حەفتا ساڵ لە نووسینەکانی فانون لەسەر ئەم مەسەلەیە، دەتوانین ئاشکراتر و شێڵلگیرانتر ئەو ڕاستییە بسەڵمێنین کە دونیای دوای خەباتی چەکداریی دونیای ئازادیی و مافی ئینسانەکان نەبووە، بەڵکو سەرزەمنی سەرلەنوێ بونیادنانەوەی بڕێکی زۆری ھەمان ئەو بونیادە سیاسیی و دەسەڵاتگەرییانە بوو کە لە دونیا کۆنەکەدا ئامادەبوو.   هەموو ئەمانە وادەکەن خەباتی چەکداریی نەک تەنها لەژێر پرسیاری گرنگ و سەختدا بێت، بەڵکو گرنگی وەستاندن و کۆتاییپێهێنانی لە هەمووکاتێک ئێستاییتر بێت.  

درەو: مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان  لە (کۆنگرەی یەکگرتن)ی رێکخراوی قوتابییان و لاوانی پارتی دیموکراتی کوردستان راگەیاند: - وایانلێکردووە، وا دەزانرێت خەبات و تێکۆشانی ئەم میللەتە، ئەو هەموو ساڵە، ئەو هەموو سەرکردە و شەهیدە بۆ داواکردنی مووچە بووە. گوتیشی. ئەگەر خەبات بۆ مووچە بووبێت، دەوڵەتانی پێشووتر دەستیان ماچ دەکردین، ئەو مامەڵەی لە مانگەکانی پێشوو لەگەڵ مووچەخۆران کردوویانە، بەهیچ شێوەیەک جێگەی قبووڵ نییە،  ئێمە دەرۆزەچی نین لەبەردەم دەرگەی ئەوان. ئەوانەشی هەموو ئامانجیان پارەیە، با بچنە لای ئەوان، ئەو کەسانەشی کەرامەت ئیرادەیان لامەبەستە، پاراستنی مێژووی شەهیدانی کوردستانیان لە مەبەستە، بڕیاری خۆیان دەدەن. - ئەوانەی ئێستا لەسەر حوکم لە بەغدا، پێم وابوو لە غیابی ئێمە، پارێزگاری لە مافەکانمان بکەن، چونکە زۆر نان و نمەکمان پێکەوە بوو، نەوەکو بێن نانی کەسوکاری ئەنفال و کیمیاباران ببڕن. ئەمە لای من جێی سەرسووڕمان بوو. -دەبێت حکوومەتی داهاتووی هەرێمی کوردستان، لەسەر بنەمای یەک هەرێم، یەک حکوومەت، یەک پەرلەمان و هێزی پێشمەرگە پێک بهێنرێت. حکوومەتی داهاتووی هەرێمی کوردستان لەسەر بنەمای 50 بە 50 پێک ناهێنین.

راپۆرتی: درەو بۆ هەڵبژاردنی 11ی تشرینی دووەمی ئەمساڵ، لەكۆی 329 كورسی پەرلەمانی عێراق (46) كورسی لە سنوری هەرێمی كوردستاندایەو لەم ژمارەیەش (9) كورسییان ژنان دەیبەن، بەپێی سیستەمی هەڵبژاردن دەنگی دەنگدەران چۆن دەكرێت بە كورسیی پەرلەمان؟ ئەگەر كورسییەكی پەرلەمان بە هەر هۆكارێك چۆڵ بوو، چۆن شوێنگرەوەی بۆ دادەنرێت. وردەكاریی زیاتر لەم راپۆرتەدایە. هەڵبژاردن و دابەشبوونی كورسییەكان ئامادەكارییەكان بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق كە بڕیارە رۆژی 11ی تشرینی دووەمی ئەمساڵ بەڕێوەبچێت، بەردەوامە.  كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان (سیستەمی دابەشكردنی كورسییەكان و جێگۆڕكێی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران)ی بڵاوكردەوە، كە رۆژی 12ی ئایاری ئەمساڵ (واتا دوێنێ) دەرچووە.  بەگوێرەی ئەم سیستەمە، هەر پارێزگایەكی عێراق كراوە بە یەك (بازنە)ی هەڵبژاردن و كورسییەكانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق كە (329) كورسییە، بەمشێوەیە دابەشكراوە بەسەر بازنەكاندا دابەشكراوە.  هەڵەبجە كە بەمدواییە بە فەرمی لە پەرلەمانی عێراقەوە وەكو پارێزگا پەسەندكرا، هێشتا لەچوارچێوەی پارێزگای سلێمانیدا مامەڵەی لەگەڵ كراوەو بۆ هەڵبژاردنی 11ی تشرینی دووەم جیانەكراوەتەوە.  بەپێی ئەم سیستەمە لە كۆی 329 كورسی پەرلەمانی عێراق بەگشتیی  (46) كورسی بەر پارێزگاكانی هەرێم كەوتووە كە بەمشێوەیە دابەشبووە بەسەر پارێزگاكاندا.  كۆتای پێكهاتەكان  سیستەمی هەڵبژاردن لەكۆی 329 كورسی پەرلەمان (9) كورسی بەشێوەی "كۆتا" بۆ پێكهاتەكان تەرخانكردووە، كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان بەمشێوەیە دابەشبووە:  بەپێی سیستەمی هەڵبژاردن، لە بابەتی كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكاندا دەبێت ئەم خاڵانە لەبەرچاوبگیرێن:  -    ئەگەر هاتوو هەر یەكێك لەو كاندیدانەی كە سەربە پێكهاتەكانن، كورسی گشتییان بردەوە، ئەمە كاریگەریی لەسەر كورسی تەرخانكراو بۆ ئەو پێكهاتانە نابێت (واتا خەڵكی سەربە پێكهاتەكان كورسی گشتیی ببەن، لەسەر حسابی كۆتا ئەژمار ناكرێن).  -    ناوی كاندید بۆ كورسی پێكهاتە لە هەر بازنەیەكی هەڵبژاردن كە كورسی پێكهاتەكانی بۆ تەرخانكراوە، بەگوێرەی ئەو دەنگەی كە بەدەستیهێناوە لە زۆرەوە بۆ كەم ریزبەند دەكرێتەوە.  -    براوەی كورسی پێكهاتە ئەو كەسە دەبێت كە زۆرترین دەنگی بازنە یاخود ناوچەی هەڵبژاردنی بەدەستهێناوە.  -    ئەگەر كاندیدێك یان زیاتری پێكهاتەكان ژمارەی دەنگەكانیان یەكسان بوو، ئەوا بە ئامادەبوونی خۆیان یاخود نوێنەرەكانیان، بۆ دیاریكردنی براوەی كورسییەكە، كۆمسیۆن تیروپشك لە نێوانیاندا دەكات.  "كۆتا"ی ژنان چۆن رێكخراوە ؟ بەپێی سیستەمی هەڵبژاردن، مەرجە لە هەر بازنەیەكی هەڵبژاردندا، رێژەی كورسی ژنان لەرێژەی 25%ی تێكڕای (كورسییە گشتییەكان) كەمتر نەبێت (واتا دەرچوونی ژنان لە كورسی كۆتای پێكهاتەكان لەسەر پشكی ژنان ئەژمار ناكرێت). ئەگەر لە هەر بازنەیەكدا، بەگوێرەی ئەنجامەكانی هەڵبژاردن و لەسەر كورسییە گشتییەكان، ژنان لە لیستی كراوە یان لیستە تاكەكەسییەكان بەدەنگی خۆیان سەركەوتبن و "كۆتا"ی ژنانیان تەواوكردبێت، پرۆسەی گۆڕین (جێگۆڕكێ) ئەنجام نادرێت (مەبەست لە گۆڕینی دورخستنەوەی كاندیدی براوەی پیاوانە لە بازنەكانی هەڵبژاردن و دانانی ژنانە لە شوێنەكانیان بەمەبەستی پڕكردنەوەی رێژەی 25%ی كورسییەكانی هەر بازنەیەك بە ژنان). خۆ ئەگەر بەگوێرەی ئەنجامەكانی هەڵبژاردن، كۆتای ژنان بەدی نەهاتبوو، كاندیدێك یان زیاتر لە كاندیدە پیاوە براوەكان لە هەمان لیستی كراوە لادەبرێت و ژنێك یان زیاتر لە هەمان لیست لە شوێنەكەی دادەنرێت كە لە هەموو ژنەكانی تری لیستەكە دەنگی زیاتری هێنابوو، بەمشێوەیە: 1- بۆ دیاریكردنی پشكی هەر لیستێك لە كۆتای ژنان، ئەو كورسییانەی كە هەر لیستێك بەدەستیهێناوە دابەش دەكرێت بەسەر (4)دا. 2- ئەگەر رێژەی 25%ی كۆتای ژنان بەدی نەهات، ئەوا ژمارەی كورسی هەر لستێكی كراوە دابەشدەكرێت بەسەر (3)دا. 3- خۆ ئەگەر بە هیچ یەكێك لە دوو هەنگاوەكەی پێشووش هەر "كۆتای ژنان" بەدی نەهات، ئەوان پشت بە ئەنجامی هەنگاوی ژمارە (2)ی سەرەوە دەبەسترێت و؛ كورسییەك بۆ ژنان تەرخاندەكرێت لە كورسی ئەو لیستە كراوانەی كە دوو كورسییان بەدەستهێناوە، ئەمەش دوای رێكخستنەوەی لە كەمەوە بۆ زۆر بەگوێرەی ئەو دەنگانەی كە لیستەكە بەدەستیهێناوە، ئەو كاندیدە پیاوەی كە كورسی دووەمی لە لیستی كراوەدا بردوەتەوە، لادەبرێت و ژنێك لە هەمان لیست لە شوێنەكەی دادەنرێت كە زۆرترین دەنگی هێنابێت. ئیتر بەم شێوەیە بۆ هەموو ئەو لیستانەی تریش كە دوو كورسییان بەدەستهێناوە تا ئەوكاتەی ژمارەی داواكراو بۆ بەدیهێنانی "كۆتا"ی ژنان بەدی دەهێنرێت.  4- خۆ بە هیچ یەكێك لەو هەنگاوانەی سەرەوە هەر "كۆتا"ی ژنان بەدی نەهات، ئیتر دەبێت پشت بە دەرەنجامی بڕگەكانی (2و 3)ی سەرەوە ببەسترێت بۆ تەواوكردنی رێژەی ژنان، ئەمەش لەرێگەی تەرخانكردنی كورسی بۆ ژنان لەو لیستە كراوانەی كە تەنیا (1) كورسییان بردوەتەوە، ئەمەش دوای رێكخستنەوە لە كەمترینەوە بۆ زۆرترین لەسەر بنەمای دەنگی لیستەكە بۆ دانانی ژنێك و بەدیهێنانی "كۆتا". 5- دوو لیست كە هەردووكیان (2) كورسییان بردبێتەوە یاخود (1) كورسی، ئەگەر هاتوو ژمارەی دەنگەكانیان یەكسان بوو، ئەوا بۆ دیاریكردنی "كۆتا"ی ژنان لەنێوانیاندا تیروپشك دەكرێت لەنێوانیاندا بۆ ئەوەی دیاری بكرێت كام لیستەكەیان دەبێت "كۆتا"ی ژنان پڕبكاتەوە.  6- كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان سیستەمی "كۆتا"ی ژنان نایگرێتەوە، واتا ئەو ژنانەی كە كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان دەبنەوە لەسەر "كۆتا"ی ژنان بۆ كورسییە گشتییەكان ئەژمار ناكرێن كە بۆ هەر بازنەیەكی هەڵبژاردن لانی كەم 25%ی كورسییەكانە. بەمجۆرە، لەكۆی 329 كورسی پەرلەمانی عێراق، دەبێت 83 كورسییان ژنان پڕی بكەنەوە، لەم ژمارەیە هەرێمی كوردستان (12) پەرلەمانتاری ژنی بەركەوتووە، كە بەمشێوەیە دابەشبووە بەسەر پارێزگاكانی هەرێمدا: كورسییە بەتاڵەكان چۆن پڕدەكرێنەوە ؟ كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان، لەچوارچێوەی ماددەیەكداو بە (5) بڕگە رێوشوێنی پڕكردنەوەی كورسییە بەتاڵەكانی لە پەرلەمانی عێراق بەمشێوەیە دیاریكردووە:  •    ئەگەر بە هەر هۆكارێك، لەچوارچێوەی لیستی كراوەدا كورسییەك چۆڵ بوو، ئەوا ئەو كاندیدە دۆڕاوەی كە لە هەمان لیست و بازنەی هەڵبژاردن زۆرترین دەنگی هێناوە، شوێنەكەی پڕدەكاتەوە. •    ئەگەر بە هەر هۆكارێك، لەچوارچێوەی لیستی تاكەكەسیدا (ئەو لیستەی كە لە یەك كاندید پێكدێت) كورسییەك چۆڵ بوو، ئەوا كورسییەكە دەدرێت بە كاندیدی حزب یان رێكخراوێكی سیاسی كە زۆرترین دەنگی دەنگی هێناوەو كورسی نەبردوەتەوە.  •    ئەگەر بە هەر هۆكارێك كورسییەكی ئەنجومەنی نوێنەران چۆڵ بوو، كە لەچوارچێوەی كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان بوو، كورسییەكە تەرخان دەكرێت بۆ كاندیدێكی تر لە هەمان پێكهاتەو بازنەی هەڵبژاردن كە زۆرترین دەنگی هێناوەو كورسی نەبردوەتەوە.  •    ئەگەر كورسی "كۆتا"ی ژنان چۆڵ بوو، مەرجە ئەو ژنەی كە شوێنی دەگرێتەوە لە هەمان لیستی كراوەی هەڵبژاردن بێت. ئەم دەقە جێبەجێ نابێت بەسەر كورسی چۆڵ بوو لەچوارچێوەی كورسی تەرخانكراو بۆ "كۆتا"ی پێكهاتەكان.   •    ئەگەر هاتوو كورسی چۆڵ بوو تایبەت بوو بە ژنێكی براوە لەچوارچێوەی لیستی تاكەكەسیی، كورسییەكەی تەرخان دەكرێت بۆ ژنێك لە حزب یان رێكخراوێكی سیاسی كە زۆرترین دەنگی هێنابێت بەڵام كورسی پەرلەمانی نەبردبێتەوە.  چۆن دەنگ دەكرێت بە كورسیی؟ بەگوێرەی سیستەمەكەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن، بۆ كورسییە گشتییەكان، دوای بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن دەرهێنانی ژمارەی كورسی هەر لیستێك (كراوە یان تاكەكەسیی)، بەگوێرەی ئەم هەنگاوانە دەبێت: •    كۆكردنەوەی تێكڕای دەنگی دروستی هەموو لیستەكان (كراوە یان تاكەكەسیی)، لەچوارچێوەی یەك بازنەی هەڵبژاردن.  •    رێكخستنەوەی ریزبەندی لیستە كراوەو تاكەكەسییەكان لە بازنەی هەڵبژاردنەكەدا بەگوێرەی تێكڕای ئەو دەنگانەی بەدەستیان هێناوە، لە زۆرەوە بۆ كەم.  •    تێكڕای ئەو دەنگە دروستانەی كە لیستە كراوەو تاكەكەسییەكان بەدەستیان هێناوە، دابەشدەكرێت بەسەر ژمارە تاكەكانی (1.7، 3، 5، 7، 9،  ... هتد)و ژمارەی كورسییە گشتییەكان لەو بازنەیەدا، تا گەیشتن بە بەرزترین ئەنجامی دابەشبوون؛ كە هاوتابێت لەگەڵ ژمارەی كورسی تەرخانكراو بۆ بازنەی هەڵبژاردن.  •    كورسی تەرخاندەكرێت بۆ ئەو لیستەی كە بەرزترین ئەنجامی دابەشكردنی بەدەستهێناوە، كورسی دووەمیش بۆ ئەو لیستە دەبێت كە دووەم بەرزترین ئەنجامی دابەشكردنی بەدەستهێناوە، ئیتر بەمشێوەیە هەموو كورسییەكانی بازنەكە دابەشدەكرێت.  •    ئەگەر دوو لیست یان زیاتر هەمان ئەنجامی دابەشكردنیان بەدەستهێنا بوو بۆ ئەوەی كۆتا كورسی بازنەی هەڵبژاردن ببەن، ئەوا بە ئامادەبوونی نوێنەرەكانیان تیروپشك بۆ ئەو لیستانە دەكرێت.  سیستەمەكەی كۆمسیۆن، بەگوێرەی ئەم هەنگاوانە، كورسییە گشتییەكانی پەرلەمانی عێراق بەسەر كاندیدەكاندا دابەشدەكات:  •    ناوی كاندیدەكان لەناو لیستی كراوەدا، سەرلەنوێ لەسەر بنەمای دەنگەكانیان لە زۆرەوە بۆ كەم رێزبەند دەكرێتەوە. •    بەگوێرەی ئەو بڕگەی سەرەوە، ئەو كورسییانەی كە هەر لیستێك بەدەستی هێناوە دابەش دەكرێت بەسەر كاندیدەكانیدا. •    ئەگەر كاندیدێك یان زیاتر لە لیستێكی هەڵبژاردندا دەنگەكانیان یەكسان بوو، لەچوارچێوەی ناوچەی هەڵبژاردنەكەدا لە ریزبەندی كۆتاییدا بوون، ئەوا كۆمسیۆن بە ئامادەبوونی خۆیان یاخود نوێنەرەكانیان، تیروپشك بۆ ئەو دوو كاندیدە دەكات بۆ دیاریكردنی براوەی كورسییەكە.

“پێشنیارە پڕۆژەیەک بۆ دابینکردنى کارەباى (٢٤ کاتژمێر)ى بەردەوام بۆ هاووڵاتیان بەبێ بارگرانى لەسەر بژێوى ژیانیان” ئامادەکردنى: عومەر عەبدوڵڵا فەتاح (عومەر گوڵپى) ئەندامى خولى پێنجەمى پەرلەمانى کوردستان ٢٠٢٥   پێشەکى لە ڕوانگەى پەرۆشیمان بۆ هاووڵاتیانى کوردستان و بایەخى زۆرى وزەى کارەبا وەک سامانێکى نیشتیمانى بۆ ژیانى ڕۆژانەى خەڵک، پاش ڕاوێژ بە کەسانى شارەزا، ئەم پڕۆژە پێشنیارە لە بوارى بەڕێوەبردنى خزمەتگوزاریى کارەبا دەخەینە بەردەست ڕایگشتى لەلایەک و وەزارەتى کارەبا لەلایەکى ترەوە کە بەرپرسیارى سەرەکى خزمەتگوزاریى کارەبایە لە هەرێمى کوردستان. دەکرێت ئەم پڕۆژەیە کە پێشنیارەکانى لە چوارچێوەى لایەنى بەڕێوەبردنى وزەى کارەبایە لە ڕووانگەى دادگەریی کۆمەڵایەتیەوە، لە پاڵ پڕۆژەى ترى گونجاودا، ببێتە هۆى باشترکردنى سیستمى بەڕێوەبردنى کارەبا لە کوردستاندا بەشێوەیەکى گشتى، بە هیواى ئەوەى لە ئایندەیەکى نزیکداو پاش جێبەجێکردنى پێشنیارەکان، هەرێمى کوردستان ببێتە خاوەنى کارەباى نیشتیمانى ٢٤ کاتژمێریى بەجۆرێک کە هاووڵاتى ئاسودە بێت بەوەى بووەتە خاوەنى خزمەتگوزارییەکى بنەڕەتى بەبێ بارگرانى لەسەر بژێوى ژیانى، لە هەمانکاتدا خەڵک و وڵات و هەرێمەکەشمان دوور بێت لە بەزایەدانى ئەم سامانە نیشتیمانییە گرنگە کە بە یەکێک لە کۆڵەکەکانى ژێرخانى ئابورى هەر وڵاتێک ئەژمار دەکرێت، بەجۆرێک هیچ گەل و وڵاتێک بەبێ دابینکردن و جێگیکردنى کۆڵەکەکانى ژێرخانى ئابورى کە یەکێک لەکۆڵەکە سەرەکییەکانیان کارەبایە، ناتوانێت هەنگاو بۆ پێشەوە، بەرەو خۆشگوزەرانى و پێشکەوتن بهاوێت.                                                                         عومەر عەبدڵڵا فەتاح                                                      ئەندامى خولى پێنجەمى پەرلەمانى کوردستان                                                                    ١٢/٥/٢٠٢٥ - سلێمانى   بەشى یەکەم ئامانجەکانى پڕۆژە ئەم پڕۆژەیە هەوڵدەدات ئەم ئامانجانەى خوارەوە بۆ هاووڵاتیان و دامەزراوەکان بهێنێتە دى: 1.    دابین کردنى کارەباى بەردەوام (٢٤ کاتژمێرى) بۆ هەموو خێزان و هاوبەشێک لە هەرێمى کوردستان. 2.    ڕەچاوکردنى بژێوى ژیانى هاووڵاتیان لە دەستنیشانکردنى نرخى بەکارهێنانى کارەبا بەجۆرێک نرخى بەکارهێنانى کارەبا نەبێتە بارگرانى بۆ ژیانى هاووڵاتیان و کارەبا بۆ هەمووان بێت نەوەک تەنها گروپێک لە خەڵک. 3.    ڕێگریکردن لە بە زایەدان و زیادەڕەوى لە بەکارهێنان و پاراستنى وزەى کارەبا وەک ساماتێکى نیشتیمانى گرنگ. 4.    ڕووکردنە وزەى پاک و پارێزگاریى لە ژینگەى کوردستان. بەشى دووەم شەش ڕاستى لەبارەى وزەى کارەباوە لە کوردستان یەک/ کوردستان خاوەنى ژێرخانێکى گەورەى وزەیە لە نەوت و غاز، نەوت و غازیش سامانێکى نیشتیمانیەو پێویستە بە باشترین شێوە بۆ بەرژەوەندى هاووڵاتیان و بەرزکردنەوەى ئاستى خۆشگوزەرانیان وەبەرهێنانیان تێدا بکرێت. دوو/ نەوت و غازى هەرێمى کوردستان، موڵکى خەڵکى کوردستانە، بۆ هیچ کەس و لایەن و وەزارەت و کابینەى حکومەتێک نییە بەبێ ویست و دەسەڵاتى گەل و لە ڕێگەى یاساوە (لە پەرلەمان) دەست بۆ بەکارهێنانیان ببات. سێ/ نزیکەى ڕێژەى (٩٥%)ى وزەى کارەبا لە کوردستان لە ڕێگەى (غاز)ەوە بەرهەمدەهێنرێت، ئەو غازەش موڵکى خەڵکى کوردستانە و خەڵک مافى خۆیەتى سودمەندى سەرەکى بەکارهێنان و بەرهەمهێنانى غاز بێت چ بۆ وزەى کارەبا یان بۆ بەکارهێنانى تر کە بڕى یەدەگى غاز لە کوردستان بە (٢٥ ترلیۆن پێ سێجا) خەمڵێنراوە. چوار/ لە ئێستەدا هەرێمى کوردستان بە نزیکەیى (٣,٧٠٠ مێگاوات سەعات) کارەبا بەرهەمدەهێنێت، لەو بڕەیە نزیکەى (٣,٠٠٠ مێگاوات سەعات)ى بۆ ناوخۆى هەرێم و نزیکەى (٧٠٠ مێگاوات سەعات)ى بۆ شارەکانى ناوەڕاست و خوارووى عێراق دەفرۆشێت. پێنج/ کۆمپانیاکانى دەرهێنانى غاز لە قۆناغى پەرەپێداندانى کێڵگەکاندان، بەتایبەت کێڵگەى غازى چەمچەماڵ کە لەلایەن کۆمپانیاى دانەغاز وەبەرهێنانى تێدا دەکرێت، بەجۆرێک لە ئێستەدا (٥٥٠ ملیۆن پێ سێجاى ڕۆژانە) غاز بەرهەمدەهێنن و لە بەرنامەیاندا هەیە تا سەرەتاى ساڵى ئایندە (٢٠٢٦) تواناکانیان بگەیەننە (٨٥٠ ملیۆن پێ سێجاى ڕۆژانە)، ئەو بڕە غازەش پێویستى وێستگەکانى سوتەمەنى بە تەواوەتى دابین دەکات. شەش/ لە ئێستەدا ژێرخانى بەرهەمهێنانى کارەبا لە کوردستان لە ئاستى پێداویستى وخواستى تەواوەتى کوردستاندایە بۆ وزەى کارەبا، بەتایبەت وێستگەکانى بەرهەمهێنانى کارەبا تواناى دابینکردنى پێداویستى و خواستى هاوبەشانى کارەبایان هەیە کە نزیکەى (٦,٠٠٠ مێگا وات سەعات کارەبایە) ئەگەر غازى پێویستیان بۆ دابین بکرێت، تەنانەت چاوەڕووان دەکرێت (٢,٠٠٠ مێگا وات سەعات) زیاتر لە پێداویستى ئێستەى کوردستان وزەى کارەبا بەرهەم بهێنن. بەشى سێیەم چۆن نرخى کارەبا دەستنیشان بکرێت؟ یەک/ لەبەرئەوەى وزەى کارەبا، پێداویستى سەرەکى و بنەڕەتى ژیانى هاووڵاتیانەو بەهۆى ئەو گۆڕانکارییە جۆراو جۆرانەى بەسەر ژیانکردنى هاووڵاتیاندا هاتووە لە سەد ساڵى ڕابردوودا، هیچ کەس و خێزانێک نییە بتوانێت بەبێ کارەبا ژیانێکى ئاسایى و شایستە بژى، بۆیە هەر هاووڵاتیەک، لە هەر شوێنێکى دونیا، پێویستى بۆ وزەى کارەبا بووەتە پێداویستیەکى سەرەکى ژیانى، بەڵام بە ئاستى جیاواز، ئەوەش بە کاریگەریى ژینگەى کۆمەڵایەتى و دۆخى ئابورى و بەردەست بوون و نەبوونى سەرچاوەکانى ترى وزە بۆ ژیانکردن و شێوازى ژیانى هەر گەل و کۆمەڵگەیەک. بەهۆى شێوازى ژیان لە سى ساڵى ڕابردوودا، هەروەها بەردەست نەبوونى شایستەو گونجاوى سەرچاوەکانى ترى وزە وەک (نەوت، غاز، ... ) و سروشتى ئەو ئامێرانەى بۆ فێنککردنەوەو گەرمکردنەوەو ئاو گەرم کردن هاووڵاتیان پشتیان پێدەبەستن، کارەبا بووەتە پێداویستیەکى سەرەکى بەجۆرێک کە هەر جۆرە دەستبردنێک بۆ نرخى کارەبا بەبێ تێگەیشتن لە شێوازى ژیان و پێداویستییەکانى خەڵک و ئاستى بژێوى، کێشەى گەورە بۆ ژیانى هاووڵاتیان دروست دەکات، بۆیە بابەتى نرخ، وابەستەى بابەتى بەکارهێنانى کارەبایە بۆ پێداویستى ژیانى هاووڵاتیان و دەبێت بە وریاییەوە مامەڵەى لەگەڵ بکرێت. دوو/ نرخى کارەبا وابەستەى ژیان و ئاستى بژێوى هاووڵاتیانە، دەستنیشانکردنى نرخى بەکارهێنانى کارەبا پێویستە بە پێى ئاستى بژێوى ژیانى هاووڵاتیان بێت، بەبێ ڕەچاوکردنى ئەم ڕاستیە هەر جۆرە نرخێک دەبێتە ستەم لەسەر خەڵک بە شێوەیەکى گشتى، بەتایبەت خێزانە مامناوەندو هەژارەکان. سێ/ بۆیە بۆ دەستنیشانکردنى نرخى کارەبا، پێویستە ڕەچاوى ئەمانەى خوارەوە بکرێت: 1.    ئاستى بژێوى ژیانى هاووڵاتیان. 2.    بەرهەمهێنانى کارەبا لە غازى سروشتى کە موڵکى خەڵکى کوردستانە. 3.    پابەندییە دەستوریى و یاساییەکانى حکومەت بۆ دابینکردنى خزمەتگوزاریى گشتى و خزمەتگوزاریى کارەبا بە نرخى حکومى. بەشى چوارەم پێشنیارکردنى نرخى کارەبا ئەو نرخانەى لە خشتەى ژمارە (٥)ى ڕێنمایى ژمارە (٢)ى ساڵى (٢٠٢١)ى وەزارەتى کارەبا بۆ نرخى کارەبا دەسنیشانکراون، تا ڕادەیەک نزیکن لە تواناى هاووڵاتى بۆ کڕین و بەکارهێنانى کارەباى نیشتیمانى بەراود بە ئاستى بژێوى ژیانى، بۆیە ئەو ڕێنماییە پێویستە بنەماى نرخى کارەبا بێت لە کوردستان، بەم گۆڕانکاریی و پۆلێن بەندییەى خوارەوە کە وەک پێشنیارێک بۆ نرخى کارەبا ئەم پڕۆژەیە دەیخاتە ڕوو: یەکەم/ پشتیوانى تەواوەتى: (بۆ هاوبەشى ماڵان تا ئاستى پێویستى ستاندارد (کەمترلە ١,٥٠٠ کیلۆ وات): 1.    لە ئاستى بەکارهێنانى (١ بۆ ٣٠٠ کیلۆ وات  سەعات)، واتە (٣٠٠ کیلۆ واتى یەکەم بۆ مانگێک) بە نرخى (١٨ دینار) بۆ یەک کیلۆ وات.                               (تێبینى: ٣٠٠ کیلۆ وات لە مانگێکدا بە نزیکەى دەکاتە ٢ ئەمپێرى بەردەوام). 2.    لە ئاستى (٣٠٠ تا ٦٠٠ کیلۆ وات سەعات)، واتە (٣٠٠ کیلۆ وات)ى دووەم بۆ مانگێک، بە نرخى (٢٤ دینار) بۆ یەک کیلۆ وات.                              (تێبینى: ٦٠٠ کیلۆ وات لە مانگێکدا بە نزیکەى دەکاتە ٣,٧ ئەمپێرى بەردەوام). 3.    لە ئاستى (٦٠١ تا ٩٠٠ کیلۆ وات سەعات)، واتە (٣٠٠ کیلۆ وات)ى سێیەم بۆ مانگێک، بە نرخى (٣٠ دینار) بۆ یەک کیلۆ وات.                                     (تێبینى: ٩٠٠ کیلۆ وات لە مانگێکدا بە نزیکەیى دەکاتە ٥,٦٨ ئەمپێرى بەردەوام). 4.    لە ئاستى (٩٠١ تا ١,٢٠٠ کیلۆ وات سەعات)، واتە (٣٠٠ کیلۆ وات)ى چوارەم بۆ مانگێک، بە نرخى (٣٦ دینار) بۆ یەک کیلۆ وات.                                    (تێبینى: ١,٢٠٠ کیلۆ وات لە مانگێکدا بە نزیکەیى دەکاتە ٧,٥ ئەمپێرى بەردەوام) 5.    لە ئاستى (١,٢٠١ تا ١٥٠٠ کیلۆ وات سەعات)، واتە (٣٠٠ کیلۆ وات)ى پێنجەم بۆ مانگێک، بە نرخى (٤٢ دینار) بۆ یەک کیلۆ وات.                                        (تێبینى: ١,٥٠٠ کیلۆ واتى مانگانە بە نزیکەى دەکاتە ٩,٥ ئەمپێرى بەردەوام) نمونە(١): ئەگەر خێزانێک لە مانگێکدا بڕى (٣٠٠ کیلۆ وات)ى بەکارهێنا، ئەوە ئەو پارەیەى لە مانگێکدا دەیدات بریتیە لە (٥,٤٠٠) دینار. نمونە (٢): ئەگەر خێزانێک لە مانگێکدا (٧٥٠ کیلۆ وات)ى بەکارهێنا کە دەکاتە نزیکەى (٤,٧ ئەمپێر)، ئەوە پسوڵەکەى بەمجۆرە بۆ حساب دەکرێت: (٣٠٠ کیلۆ واتى یەکەم * ١٨ دینار) + (٣٠٠ کیلۆ واتى دووەم * ٢٤ دینار) + (١٥٠ کیلۆ وات * ٣٠ دینار) = (٥,٤٠٠ دینار + ٧,٢٠٠ دینار+ ٤,٥٠٠ دینار)= ١٧,١٠٠ دینار. نمونە (٣): ئەگەر خێزانێک لە مانگێکدا (١,٣٠٠ کیلۆ وات)ى بەکارهێنا کە دەکاتە نزیکەى (٨ ئەمپێرى بەردەوام)، ئەوە پارەکەى بەمجۆرە ئەژمار دەکرێت: (٣٠٠ * ١٨) + (٣٠٠ * ٢٤) + (٣٠٠ * ٣٠) + (٣٠٠ * ٣٦) + (١٠٠ * ٤٢) = (٥,٤٠٠ + ٧,٢٠٠ + ٩,٠٠٠ + ١٠,٨٠٠ + ٤,٢٠٠) = ٣٦,٦٠٠ دینار. نمونەى (٤): ئەگەر خێزانێک لە مانگێکدا (١,٥٠٠ کیلۆ وات)ى بەکارهێنا کە دەکاتە نزیکەى (٩,٥ ئەمپێر کارەباى بەردەوام)، ئەوە پارەى پسوڵەکەى بەمجۆرە ئەژمار دەکرێت: (٣٠٠ * ١٨ + ٣٠٠ * ٢٤ + ٣٠٠ * ٣٠ + ٣٠٠ * ٣٦ + ٣٠٠ * ٤٢) = (٥,٤٠٠ + ٧,٢٠٠ + ٩,٠٠٠ + ١٠,٨٠٠ + ١٢,٦٠٠)= ٤٥,٠٠٠ دینار. دووەم/ پشتیوانى ڕێژەیى: (بۆ هاوبەشانى ماڵان کە زیاتر لە (١,٥٠٠ کیلۆ وات) بۆ مانگێک بەکاردەهێنن): پێشنیار دەکەین بۆ بەکارهێنان لە (١,٥٠١ تا ٣,٠٠٠ کیلۆ وات سەعات) لە مانگێکدا، پشتیوانى حکومەت بەمجۆرەى لێ بکرێت: 1.    لە (١,٥٠١ تا ١,٨٠٠ کیلۆ وات سەعات) بۆ ماوەى مانگێک، لە (٣٠٠ کیلۆ واتى یەکەم لەسەروو ١٥٠٠ کیلۆ وات) پشتیوانى حکومى تەنها لە (٥٠%) بێت بۆ هەر کیلۆ واتێک، واتە ئەگەر خەمڵاندنى تێچووى کیلۆ واتێک کارەبا (١٠٠ دینار) بێت، ئەوە بۆ (٣٠٠ کیلۆ واتى سەروو ١٥٠٠ ەکە) حکومەت (٥٠ دینار)و هاووڵاتیش (٥٠) دینارى لە ئەستۆ بگرێت. 2.    لە (١,٨٠١ بۆ ٢,١٠٠ کیلۆ وات سەعات) بۆ ماوەى مانگێک، لە (٣٠٠ کیلۆ واتى دووەمى سەروو ١٥٠٠ کیلۆ وات)، پشتیوانى حکومەت بۆى ببێت بە (٤٠%). 3.    لە (٢,١٠١ بۆ ٢,٤٠٠ کیلۆ وات سەعات) بۆ ماوەى مانگێک، لە (٣٠٠ کیلۆ واتى سێیەمى سەروو ١٥٠٠)، پشتیوانى حکومەت بۆى ببێت بە (٣٠%)ى تێچووى یەک کیلۆ وات. 4.    لە (٢,٤٠١ بۆ ٢,٧٠٠ کیلۆ وات سەعات) بۆ مانگێک، لە (٣٠٠ کیلۆ واتى چوارەمى سەروو ١٥٠٠)، پشتیوانى حکومەت بۆى ببێت بە (٢٠%). 5.    لە (٢,٧٠١ بۆ ٣,٠٠٠ کیلۆ وات سەعات) بۆ مانگێک، لە (٣٠٠ کیلۆ واتى پێنجەمى سەروو ١٥٠٠ کیلۆ وات)، پشتیوانى حکومەت بۆى ببێتە (١٠%). 6.    لە (٣,٠٠١ کیلۆ وات سەعات و زیاتر) بۆ مانگێک، پشتیوانى حکومەت بۆ ببێت بە (٠%). سێیەم/ بۆ هاوبەشانى ماڵان کە لە سەروو (٣,٠٠٠ کیلۆ وات سەعات) مانگانە کارەبا بەکاردەهێنن: هیچ پشتیوانیەکى حکومەت بۆ ماڵێک نەبێت کە بەکارهێنانى لە سەروو (٣,٠٠٠ کیلۆ وات سەعات)ەوەیە کە دەکاتە نزیکەى (١٩ ئەمپێرى بەردەوام بەرەو سەرەوە)، هەر لە کیلۆ واتى یەکەمەوە بە تێچووى تەواوى بەرهەمهێنان بۆ هەر کیلۆ واتێک پارەى لێ وەربگیرێت. تێبینى: بەپێى ئەم پڕۆژەیە هیچ جیاوازییەک ناکرێت لە نێوان هاوبەشانى ماڵاندا، خێزان لە هەر شوێنێک نیشتەجێبوو (گەڕەک یان سیتى)، ئەرکى وەزارەتى کارەبایە بەبێ جیاوازى کارەباى بۆ دابین بکات بە نرخى حکومى پێشنیار کراو. چوارەم/ بۆ هاوبەشى بازرگانى و پیشەسازى: وەرگرتنى کرێى کارەبا بۆ هاوبەشى بازرگانى و پیشەسازى وەک یەک و بەبێ ڕەچاوکردنى شوێنى بازرگانی و پیشەسازییەکەو جۆرى بەرهەم و پێداویستیەکەى بۆ خەڵک، جۆرێک لە نادادگەریى تێدایە، بۆیە پێشنیار دەکەین هاوبەشانى پیشەسازى و بازرگانى لەسەر بنەماى جۆرو بەرهەم و شوێنەکەیان بە پێى بەرژەوەندى ئابورى و بەرژەوەندى گشتى، پۆلێن بکرێن بۆ دە ئاستى جیاوازو نرخى کارەبایان لە نێوان (٥٠ دینار تا ١٥٠ دینار) دابەش بکرێت بە پێى ئاستەکانیان. بۆ نمونەى شوێن: دوکانێک لە سەنتەرى شارى پارێزگا یان لە شەقامێکى بازرگانى گرنگ جیاواز بێت لەگەڵ دوکانێک لە شارۆچکە یان شوێنێکى پەراوێزخراوى شارێک. بۆ نمونەی جۆرى بەرهەم: شوێنێکى بازرگانى یان پیشەسازى کە کار لە بەرهەمێک دەکات پەیوەندى بە بابەتێکى تایبەت بە پێداویستى بنەڕەتى هاووڵاتیانەوە هەیە (وەک ئارد)، ئاستەکەى جیاوازبێت لە شوێنێکى بازرگانى یان پیشەسازى کە کار بۆ بەرهەمهێنانى بەرهەمێکى لاوەکى ژیانى هاووڵاتیان دەکات (وەک بابەتەکانى جوانکاریى)، واتە نابێت بۆ ئەم دوو شوێنە بازرگانییە وەک یەک پارەى کارەبایان لێوەربگیرێت.   بەشى پێنجەم هەڵسەنگاندنى بەکارهێنانى کارەبا لە ڕێگەى لیژنەیەکى پسپۆڕەوە، هەڵسەنگاندن بۆ هەر خێزانێک بکرێت کە بەکارهێنانى لە (٢,٠٠٠ کیلۆ وات سەعات)ى مانگانەى زیاتر بەکاربهێنێت و ئەو ماڵانە دابەش بکرێن بۆ دوو ئەگەر: 1.    ئەگەر بەکارهێنانى خێزان لە (٢٠٠٠ کیلۆ وات سەعات) لە ئەنجامى پێداویستى خێزانەکەیە بەهۆى قەرەباڵغى، یان بوونى زیاتر لە خێزانێک لە یەک خانوودا، ئەوە هەمان ئەو نرخانەى بۆ ئەژمار بکرێت کە لە هەردوو خاڵى یەکەم و دووەمى بەشى چوارەمدا پێشنیار کراون. 2.    ئەگەر بەکارهێنانى بەهۆى زیادەڕەویى و خراپ بەکارهێنانەوەیە، ئەوە هەر لە (٢٠٠٠ کیلۆ وات سەعات)بۆ مانگێک، نرخى کارەباى بۆ بکرێت بە نرخى تەواوى تێچووى هەر کیلۆ واتێک کارەباو هیچ پاڵپشتیەکى حکومەتى لەسەر نەبێت. بەشى شەشەم پاڵپشتى هەژارەکان یەک/ چۆن پاڵپشتى هەژارەکان بکرێت؟ هەژارەکان، ئەو خانەوادانەى لە خوار هێڵى هەژارییەوەن، بریتین لە خێزانێک کە بەهۆى دۆخێکى کۆمەڵایەتى یان ئابورییەوە ناتوانێت پێداویستیە بنەڕەتییەکانى ژیان بۆ خۆیان دابین بکەن، کە بە پێى دواهەمین ئامارە زانستیەکان لە ئێستەدا نزیکەى (١٢٧,٠٠٠) خێزان لە خوار هێڵى هەژارییەوەن، بۆ کارەباى ئەم خێزانانە ئەم پێشنیارانە دەکەین: 1.    لە بەرکارهێنانى (١ تا ٥٠٠ کیلۆ وات سەعات)ى مانگانە بەبێ بەرانبەر بدرێت بەو خێزانانەى لە خوار هێڵى هەژارییەوەن کە دەکاتە نزیکەى (٣ ئەمپێرى بەردەوام) کە بۆ (١٢٧,٠٠٠) خێزان تێچووەکەى دەکاتە (١,٢٩٥,٠٠٠,٠٠٠ – یەک ملیارو دوو سەدو نەوەدو پێنج ملیۆن) دینار. 2.    ئەگەر خێزانەکە بە هەر هۆکارێک ئەو بڕە کارەبایە (هەمووى یان بەشێکى) بەکار نەهێنا، ئەوە بتوانێت بە حکومەتى بفرۆشێتەوە بەو نرخانەى کە لە خاڵى سێیەمى بەشى چوارەمدا هاتوون (تواناى پڕۆگرامکردنى ئەم پڕۆسەیە کارێکى ئاسانە). 3.    بۆ دەستنیشانکردنى ئەم خێزانانە سود لە فەرمانگەکانى تۆڕى پاراستنى کۆمەڵایەتى سەر بە وەزارەتى کارو کاروبارى کۆمەڵایەتى وەربگیرێت کە بە پێى ستانداردە بەکارهاتوەکان دەتوانن خێزانە هەژارو شایستەکان دەستنیشان بکەن. 4.    ساڵانە یان دوو ساڵ جارێک هەڵسەنگاندن بۆ ئاستى بژێوى ژیانى خێزانە هەژارەکان بکرێتەوە، ئەگەر دۆخى داراییان بەجۆرێک گۆڕابوو کە بکەونە سەروو هێڵى هەژاریى، ئەوە لەو لێخۆشبوونەى لە خاڵى یەکەمدا هاتووە دەربهێنرێن. دوو/ گرنگى و بایەخى بەخشینى هەژارەکان لە کرێى کارەبا: 1.    ئەو خێزانانەى لە خوار هێڵى هەژارییەوەن پێویستیان بە هاوکاریی و پشتیوانییە بۆ ئەوەى خواردن و خواردنەوەو جل و بەرگ و پێداویستى پەروەردەوتەندروستى پێویستیان دەست بکەوێت، بەخشینیان لە کارەبا یەکێک لە ئەرکە بنەڕەتییەکانى حکومەتە وەک بەشێک لە هاوکارى بۆیان کە بەداخەوە تا ئێستا لە کوردستان هیچ هاوکارییەک بۆ ئەو خێزانانە نییە. 2.    بەشێک لە خێزانە هەژارەکان پێکهاتوون لە هاووڵاتیانى خاوەن پێداویستى تایبەت کە سەرۆک خێزانن، یان منداڵانى بێسەرپەرشت، ئەو ئافرەتانەى هیچ بەخێوکاریان نییە و بەخێوکارى منداڵن، ئەو ئافرەتانەى هاوسەرەکانیان سزا دراوەو هیچ سەرچاوەیەکى بژێوى و پاڵپشتیەکى داراییان نییە، بەساڵاچووانى پەککەوتەو ئەوانەى نەخۆشى درێژخایەنیان هەیە، ئەم چین و توێژانەش سەرەڕاى هەژاریى، ئەرکى حکومەتە زیاتر خزمەتیان بکات. 3.    لە کاتى کەم بەکارهێنان، یان بەهەر هۆکارێک بەکارنەهێنانى ئەو بڕە کارەبایە، ئەوە خێزانە هەژارەکە بڕە پارەیەکى دەست دەکەوێت بۆ بژێزى ژیانى، حکومەتیش بڕێک زیاتر کارەباى بۆ دەگەڕێتەوەو دەتوانێت بیفرۆشێتەوە بەشدارانى تر. 4.    ئەم شێوازە زیاتر لە دادگەرییەوە نزیکە. 5.    دەبێتە هۆى زیندووکردنەوەى هەستى نیشتیماندۆستى و خۆ بە خاوەنزانینى سەروەت و سامان و هاندانى هاووڵاتیانى هەژار بۆ دەستگرتن بە سامانى گشتى و پاراستنى و بڵاوکردنەوەى هەمان ئەم ڕەوشتە لەناو تێکڕاى هاووڵاتیاندا.   بەشى حەوتەم پاراستنى وزەى کارەبا وەک سامانێکى گشتى بابەتى ڕاستکردنەوەى هەڵس و کەوتى تاک لە بەفیڕۆنەدانى سامانى گشتى بە شێوەیەکى گشتى و بەتایبەت وزەى کارەبا، بابەتێکى فڕە ڕەهەندەو تەنها پەیوەندى بە لایەنى ئابوریی و هەرزانى یان گرانى نرخى کارەباوە نییە، بەڵکو پەیوەستییەکى زۆرى بە لایەنى پەروەردەیى و دەروونى و کۆمەڵایەتى و ئاستى بژێوى و هۆشیاریی تاکەوە هەیە، ئەمە بێجگە لەو کەلێنە گەورەیەى لە نێوان هەست و نەستى تاکى هاووڵاتی و دامەزرازەکانى حکومەتدا دروست بووە، بۆیە بۆ ئەوەى وا بکەین تاک و خێزان بەرپرسیارانە مامەڵە لەگەڵ خزمەتگوزاریى و سامانى گشتى بەتایبەت کارەبادا بکەن، پێویستە:      پڕۆژەیەکى گەورەى نیشتیمانى ڕابگەیەنرێت، کە بە پێى پلانێکى ڕوونى کات دیاریکراو کار بکرێت بۆ پەروەردەکردن و هۆشیارکردنەوەى تاک و خێزان لە پاراستنى خزمەتگوزارییەکان بەتایبەت پاراستنى وزەى کارەباو بەزایەنەدانى لە هیچ دۆخێکدا، بەمجۆرەى خوارەوە: 1.    پڕۆژەیەکى نیشتیمانى بێت و هەموو تاکێک بگرێتەوە. 2.    وەزارەت و دامەزراوە پەیوەندیدارەکانى وەک (کارەبا، پەروەردە، ڕۆشنبیریى، ئەوقاف، یەکێتى زانایان، ڕێکخراوەکانى کۆمەڵگەى مەدەنى، دەستەى ژینگە، پلاندانان) بەشداربن و لە پلانى پڕۆژە نیشاتیمانییەکەدا ئەرکیان دیاریکراوو دەستنیشان کراو بێت. 3.    میدیاو دەزگاکانى ڕاگەیاندن بەشدارى کارایان پێبکرێت لە پلانى پڕۆژە نیشتیمانیەکەدا. 4.    پلانەکە بۆ ماوەى پێنج ساڵ بەردەوام بێت و بۆردێکى لە ئاستى ئەنجومەنى وەزیران بۆ دروست بکرێت و بە بەردەوامى بەدواداچوون بۆ کارەکانى بکرێت تا هێنانەدى ئامانجەکانى. بەشى هەشتەم هاندان بۆ سودوەرگرتن لە وزە نوێبووەوەکان بەمەبەستى هاندانى هاووڵاتیان و سەرجەم هاوبەشانى کارەبا لەسەرجەم پۆلێنەکان بۆ پشت بەستن بە وزەى خۆرو هەوا بۆ بەرهەمهێنانى کارەبا، پێشنیار دەکەین: 1.    ئاسانکاریى بۆ ئەو کۆمپانیایانە بکرێت کە لە بوارى دامەزراندن و بەستن و دروستکردنى سەرچاوەى بەرهەمهێنانى کارەبا لە وزەى خۆرو هەوا کار دەکەن. 2.    بەخشینى ئەو کۆمپانیایانەى کە لە بوارى دروستکردنى سەرچاوەى کارەبا لە وزەى خۆرو هەوا کار دەکەن لە هەموو باج و ڕسوماتێک بۆ ماوەى (سێ ساڵ) بەمەرجى چاودێریى و دڵنیایى بەکارهێنانى ئەم بەخشینە بۆ مەبەستى ڕاستەقینە. 3.    ئاسانکاریى بۆ پێدانى قەرز (بەبێ هیچ زیادەیەک) بەو هاوبەشانەى کارەبا کە دەیانەوێت سود لە هەواو وزەى خۆر وەربگرن بۆ دروستکردنى سەرچاوەى کارەباى تایبەت بە خۆیان بە هاوکارى حکومەتى ئیتیحادى.   بەشى نۆیەم چەند بنەمایەکى گشتى بەمەبەستى پێشخستنى زیاترى خزمەتگوزاریى کارەبا، لەم بەشەدا چەند پێشنیارێک دەخەینەڕوو:   1.    پەیڕەویکردن لە هاوکێشەى (٩ بۆ ٩) لە نرخداناندا لەسەر پسوڵە: بەمەبەستى ڕێکخستن و ڕاگرتنى هاوسەنگى لە خواستى هاوبەشانى کارەبا لە نێوان کاتە جیاوازەکانى شەووڕۆژو کەمکردنەوەى کێشەو فشار لەسەر وێستگەو تۆڕەکانى کارەبا، پێشنیار دەکەین نرخى کارەبا لە شەووڕۆژ جیاواز بێت بە بڕى (±٣) لە نێوان (٩ى شەو تا ٩ى بەیانى)، واتە بۆ بەکارهێنانى هەر یەک کیلۆ وات کارەبا لە شەودا نرخەکەى (٣ دینار) کەمتر بێت تا هەمان کیلۆ وات لە شەودا، ئەمەش لەسەر بنەماى زانیارییە بەردەستەکانى وەزارەتى کارەبا بۆ بەکارهێنانى کارەبا لەلایەن هاووڵاتیانەوە. یاخود پێشنیار دەکەین کاتەکە بە پێى زانیاریی و داتاکانى وەزارەتى کارەبا دەستنیشان بکرێت لەسەر بنەماى ئەوەى لە چ دوانزە سەعاتێکدا کارەباى زیاتر خەرج دەکرێت؟ 2.    پێداچوونەوە بە گرێبەستەکاندا: پێداچوونەوە بە گرێبەستى کۆمپانیاکانى بەرهەمهێنانى غازو گرێبەستى وێستگەکانى کەرتى تایبەت بۆ بەرهەمهێنانى کارەبا، بەمەبەستى دڵنیابوونەوە لە بەدیهێنانى بەرژەوەندى گشتى و ڕێگە نەدان بە قۆرخکاریى و خراپ سودوەرگرتن لەو مۆڵەتەى پێیان دراوە لە بوارى کارکردنەکەیان، بەتایبەت ئەگەر گرێبەستەکان بە موساتەحەبن چاودێریکردنى گرێبەستەکان تا تەواوبوونى کاتەکانیان و گەڕاندنەوەیان بۆ موڵکیەتى کەرتى گشتى. 3.    سەرەتا دانیشتیووانى هەرێم: نەفرۆشتنى هیچ بڕە کارەبایەک بە دەرەوەى هەرێمى کوردستان تا ئەو کاتەى پێداویستى هاوبەشانى کارەبا لە هەرێم پڕ دەکرێتەوەو پێداویستى هەرێمى کوردستان بۆ وزەى کارەبا بە تەواوەتى وەڵام دەدرێتەوە. 4.    ژێرخانى یاسا: لە چوارچێوەى هێنانەدى ئامانجەکانى ئەم پڕۆژە پیشنیارە، پڕۆژە یاسایەک بدرێتە پەرلەمانى کوردستان (ئەو کاتەى پەرلەمانێکى کارا هەبوو) بەمەبەستى دروستکردنى ژێرخانى یاسایى بۆ (بەرهەمهێنان و بەڕێوەبردنى وزەى کارەباو سزادانى سەرپێچیکران) لە کوردستان کە تا ئێستا کەلێنێکى گەورەى یاسایى هەیە لەم بوارەدا. 5.    پێداچوونەوە: پێداچوونەوەو نوێکردنەوەى تۆڕەکانى کارەبا لە پێناو کەمکردنەوەى بەفێڕۆچوونى وزە.

  کامەران عوسمان دوای حەوت مانگ لە مشتومڕ و هاتن و چون و دەستپێشخەری و  دەستڕاکێشان، دوا جار پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە) کۆنگرەی ١٢ هەمینی خۆی لە دوو شوێنی جیا (موراد قەرەیلان لەلایەک و جەمیل بایک) لەلایەکی تر بەست و بڕیاری مێژوویی بۆ کۆتاییهێنان بە خەباتی چەکداری و ڕاگرتنی هەموو چالاکییەک لە ژێر ناوی پەکەکەدا هێنا. بەتەنیا لە ڕۆژانی بەڕێوەچونی کۆنگرەدا، سوپای تورکیا زیاتر لە ٦١ هێرش و بۆردوومانی لە هەرێمی کوردستاندا ئەنجامداوە. ئەوەی دەگوزەرێت، تاوەکو ئێستا زەمینەسازییە بۆ پڕۆسەی ئاشتی و هیچ پڕۆسەیەکی ئاشتی نەهاتۆتە ئاراوە. خۆهەڵوەشاندنەوەی پەکەکەش لە چوارچێوەی ئەو زەمینەسازییە دایە. خۆ ئەگەر تورکیا بەهەڵە سود لەو زەمینە سازییە وەربگرێت کە پەکەکە سازاندویەتی، ئەوا هەموو هەوڵەکان دەگەڕێنەوە بۆ خاڵی سەرەتا و بێ متمانەیی کورد-تورک، پەکەکە-دەوڵەت قوڵتر و قوڵتر دەبێتەوە. لە ڕاگەیاندراوەکەی ئەمڕۆی پەکەکەدا، بانگەوازییەک هەیە کە جێگەی هەڵوەستە لەسەر کردنە، ئەویش بانگەوازی خۆ ڕێکخستنە لەسەر بنەمای فەرهەنگی و ناسنامە و پیادەکردنی مافی خۆپارێزی و بەرگری لە خۆکردن. هەروەکو لە بانگەوازەکە ئاماژەی پێکراوە “ زۆر گرنگە کە گەلەکەمان بە پێشەنگایەتی ژنان و گەنجان، لە هەموو بوارەکانی ژیاندا خۆڕێکخستنەکانی خۆی پێکبێنێت، لەسەر بنەمای خۆبەسبوون بە زمان، ناسنامە و کەلتووری خۆی ڕێکخراو بێت، لە بەرامبەر هێرشەکاندا خۆی بپارێزێت و بە گیانی سەفەربەری کۆمەڵگەی دیموکراتی کۆمیوناڵ بنیات بنێت.” پەکەکە داوای دەستەبەری یاسایی دەکات بۆ جێبەجێکردنی خۆهەڵوەشاندنەوە و چەکدانان. بانگەوازی لە دەوڵەت و پەرلەمان و کۆمەڵگەی مەدەنی تورکیا و باکوری کوردستان هەیە بۆ بەجێگەیاندنی ئەرکی خۆیان. ئاراستەکردنی پڕۆسەکەش دەخاتە ئەستۆی بەڕێز ئۆجەلان و دەیەوێت بە سەرپەرشتی ڕێبەرەکەیان جێبەجێبکرێت. ئەوەی گرنگە بگوترێت ئەوەیە، پەکەکە و دەوڵەتی تورکیا، ٤٢ ساڵە لە شەڕی چەکداریدان. هیچیان کۆتاییان بە ئەوی تر نەهێناوە و چوار دەیەیە لە یەک بازنەدا دەخولێنەوە. لە نیاز باشی کورددا ئێستا کاتی تاقیکردنەوەی نیەتی دەوڵەتە. دەوڵەتی تورکیا هەمیشە لە ئاشتی ترساوە و دۆڕاوە و لە شەڕدا هێزە دەسەڵاتخوازییەکەی بردوویەتەوە. خۆهەڵوەشاندنەوەی پەکەکەش، ئەوەندەی چەککردنی دەوڵەتی نەتەوەپەرستی تورک و هێزە دەسەڵات خوازەکەیەتی، ئەوەندە خۆ داماڵین نیە لە چەک. دەستگرتن بە ئاشتی و خۆ ڕێکخستنی کۆمیوناڵی، چەکی ئەم قۆناغەی کوردە لە باکوری کوردستان، وەڵامی دەوڵەتیش بۆ ئەوە تا ئێستا ڕوون نیە. جارێ زووە باس لەوە بکرێت کە پەکەکە چۆن چەکەکانی ڕادەست دەکات و ئەندامەکانی ڕوو لە کوێ دەکەن. زووە باس لە ئایندەی قەندیل و خواکوڕک و گارا و زاپ و مەتینا و حەفتانین بکرێت. تاوەکو دەوڵەت نیاز باشی نیشان نەدات و کۆمەڵێک هەنگاوی گەورە و پراکتیکی نەنێت، هیچ گەریلایەک لە چیا نایەتە خوارەوە و هیچ چەکێکیش ڕادەست ناکرێت. ئێستا تۆپ لە قاچی ئاکەپە و مەهەپە و کۆمەڵگەی تورکیدایە بۆ چارەسەری کێشەی کورد و دروستکردنی برایەتی گەلان. خۆ ئەگەر ئەردۆگان و دەوڵەت نیازی تەڵەکە و قۆڵبڕینی کوردیان هەبێت، ئەوا برینی دەستپێشخەری ئاشتی و زامی قۆڵی بڕاوی کورد بە دەیان ساڵی تریش چارەی ناکرێت و دوور نیە بزووتنەوەی کوردی لە ئایندەدا، داخ و دەرد بە دڵی دەوڵەتی نەتەوەگەرای تورکدا بکات. ئەم پڕۆسەی ئاشتییە، پەردە لەسەر ڕووی دەوڵەتی تورک بۆ کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هەڵدەماڵێت.

درەو: کۆمپانیاکانی نەوت بڕە پارەیەکی زۆر دەدەن، بەڵام هیچ پڕۆژەیەکی ژینگەیی جێبەجێ نەکراوە و پارەی سندوقەکەش دیار نییە! راپۆرتی: ڕێبین فەتاح- تۆڕی نیریج بۆ رۆژنامەگەریی بنکۆڵکاری لەسەر ڕێگەیەکی خۆڵی پڕ لە کەند و کۆسپ لە سەرووی ناحیەی دێگەڵەوە بەرەو گوندەکانی ڕۆژئاوای کۆیە (٧٠کم رۆژهەڵاتی هەولێر) رۆژانە سەدان ئۆتۆمبێڵی بارهەڵگر تێدەپەڕن بۆ گواستنەوەی ئەو نەوتەی کە لە کێڵگەی نەوتی تەقتەق لە ڕۆژهەڵاتی هەرێمی کوردستان بەرهەمدەهێنرێت. بەدرێژایی هەردوو دیوی ڕێگاکە تاك و تەرا درەخت لە حەوشەی ماڵەکاندا دەبینرێت، دانیشتوانی ناوچەکە بەدەست هەوری دوکەڵی کێڵگە نەوتییەکانەوە دەناڵێنن کە بەهۆیانەوە هەوا و خاك و تەنانەت ئاویش پیس بووە. ئەو ناوچەیە سنووری کێڵگەی نەوتی تەقتەقە، کە یەکەمین پڕۆژەی وەبەرهێنان و گرێبەستی نەوتی حکوومەتی هەرێم لە ساڵی ٢٠٠٢دا لەگەڵ کۆمپانیایەکی بیانیدا ئیمزای لەسەر کردووە و ئێستا خزمەتگوزارییەکانی پەیوەست بە ژێرخانی کەمە و هیچ پڕۆژەیەکی سەوزکردن و چاندنی درەختی نییە کێشەی پیسبوونی ژینگە چارەسەر بکات. لەو ساڵانەی ڕابردوودا، چەندین جار جووتیارانی دەڤەرەکە، بەهۆی پیسکردنی ژینگە و دەستبەسەرداگرتنی زەوییە کشتوکاڵییەکانیان لەلایەن کۆمپانیای نەوتەکەوە، گردبوونەوە و خۆپیشاندانیان ساز کردووە. ئەوان دەڵێن، بەهۆکاری هەڵکەندنی بیرەکانی نەوتەوە لەلایەك سەرچاوەکانی ئاو وەك کانی و کارێزەکان لە ناوچەکەیاندا وشك بوون، لەلایەکی دیکە بەهۆی بەکارهێنانی بڕێکی زۆری ماددەی کیمیایی و خوێی نائەندامی لە پڕۆسەی هەڵکەندنی بیرەکانی نەوتدا، سەرچاوەکانی ئاو سوێر بوون. شوکرولڵا حەمەدئەمین باخەوانێکی دەڤەرەکەیە. باس لەوە دەکات کە "لە ژێر کارتێکەری پڕۆسەکانی نەوتیدا، هەم زیانی زۆر بە سەرچاوەکانی ئاو گەیشتووە، هەم پانتاییەکی گەورەی زەوی تووشی ڕووتانەوە بووە و بەگشتیش ئاووهەوای دەڤەرەکە پیس بووە، لە کۆتاییدا وا دەردەکەوێت بەرهەمە کشتوکاڵییەکان لە کورتییان داوە". وشکبوونی سەرچاوەکانی ئاو لە گوندەکانی سنووری کێڵگەی تەقتەق، نەبوونی هیچ پڕۆژەیەکی تەنانەت ئاوی خواردنەوە لەلایەن حکومەتەوە، دانیشتووانی چەندین گوندی ناچارکردووە، دەست بە هەڵکەندنی بیری ئاو بکەن، ئەوان بەدیاریکراوی پشت بە بیری پایڵ دەبەستن، کە بە بیری سوری ناودەبردرێت و بە بڕیاری حکومەت هەڵکەندنی قەدەغەکراوە. ڕێباز ئەنوەر شارەزای جیۆلۆجی، هۆکاری قەدەغەکردنی هەڵکەندنی بیری سوری، رووندەکاتەوە و پێیوایە "ئاوی ئەم جۆرە بیرە بۆ خواردنەوە شیاو نییە، چونکە ناگاتە ئاوی ژێرزەوی و بەڵکو ئەو ئاوە دەهێنێت کە لە چینی ڕووی زەوییەوە نزیکە و ئەگەری پیسبوونی زۆرە، هەروەها هەڵکەندنی بیرەکە زیان بە پێکهاتەی جیۆلۆجی خاك دەگەیەنێت". ڕوونیشیدەکاتەوە کە "پشت بەستنی دانیشتووانی ناوچەکانی نەوتی بە بیری پایڵ مەترسی زۆری هەیە، چونکە پڕۆژەکانی نەوتی بە چەندین شێواز پاشماوەی نەوتی و پاشەڕۆی دیکە فڕێدەدەن و ئەوەش بە ئاسانی سەرچاوەکانی ئاو پیس دەکات و کە دەبێتە هۆی ئەوەی سەرچاوەکانی ئاو بە ئاسانی پیس بن و خەڵکەکە ڕوبەڕووی مەترسی جددی تەندروستی بکاتەوە". هەردوو گرفتی وشکبوونی سەرچاوەکانی ئاو و بەکارهێنانی ئاوی بیرە قەدەغەکراوەکان بە دیارترین دەرهاوێشتەکانی پڕۆسەکانی نەوتی دادەندرێن، لەناو چەندین کارتێکەری دیکەی نەرێنی ژینگەیی لە ناوچەکانی نەوتی هەرێمی کوردستاندا.     سندووقی ژینگە حکومەتی هەرێمی کوردستان یەکەمین گرێبەستی نەوت لە ١٧ی تەمووزی ٢٠٠٢ لەگەڵ کۆمپانیای گێنێل ئینێرجی بۆ پەرەپێدانی کێڵگەی نەوتی تەقتەق ئیمزا کرد. لە  ٢٠٠٦ و ساڵانی  دواتردا بەتایبەت لەدوای دەرچوونی یاسای وەزارەتی سامانە سروشتییەکان ژمارە ٢١ی ساڵی ٢٠٠٧ و یاسای نەوت و گازی کوردستان ژمارە ٢٢ی ساڵی ٢٠٠٧، حکومەتی هەرێم  زیاتر لە پەنجا گرێبەستی (هاوبەش لە بەرهەمهێنان) لەگەڵ کۆمپانیا جیهانییەکاندا ئیمزا کران. لە ناوەڕۆکی گرێبەستەکانی نەوتی حکومەتی هەرێمی کوردستان بەگشتی و بە تایبەتی لە ماددەی (٢٣)دا کە بۆ (سندووقی ژینگە) تەرخانکراوە، بەمەبەستی پاڵپشتی ژینگە کۆمپانیاکان پابەند کراون بە پێدانی بڕە پارەیەکی ساڵانە. ناوەڕۆکی ماددەکە، لە زۆرینەی گرێبەستەکاندا وەك خۆی دووبارە کراوەتەوە، کە کۆمپانیاکان پابەند دەکات بەوەی بڕی (١٥٠ هەزار  دۆلاری ئەمریکی) بۆ هەر ساڵێکی گرێبەست، لە ڕێککەوتی یەکەم بەرهەمهێنان لەناوچەی گرێبەست (ماوەی دۆزینەوە) و بڕی (٣٠٠ هەزار دۆلاری ئەمریکی) بۆ هەر ساڵێکی گرێبەست، لەماوەی پەرەپێدان بخەنە سندووقی ژینگەوە. لەناویاندا دەقی ماددەکە لە گرێبەستی عەین سفنی بەنموونە دەهێنیەوە کە لە ئەیلوولی ٢٠٠٧ لە نێوان حکومەتی هەرێم و هەریەك لە کۆمپانیاکانی هەنت ئۆیڵ و ئیمپولس ئینێرجی ئیمزا کراوە، بەم شێوەیە هاتووە:   گرێبەستەکانی لانیکەم (٤٢) کێڵگەی نەوتی هەرێمی کوردستان کە لەم بەدواداچوونەدا پشتیان پێ بەستراوە، کۆمپانیاکان پابەند دەکەن بە پێدانی بڕە پارەیەکی ساڵانە بۆ پاڵپشتی ژینگە. هەمان ماددە، لە بەسەر کۆمەڵێك گرێبەستی دیکەدا دەسەپێنرێت، لەوانە :گرێبەستەکانی کێڵگەی نەوتی تاوکێ کە لە ساڵی ٢٠٠٨ لەگەڵ دی ئێن ئۆ ئیمزاکراوە، هەروەها کێڵگەی میران کە لە ٢٠٠٧ ئیمزاکرا و کێڵگەی ئاکرێ-بجیل و کێڵگەی سەرسەنگ کە لە ٢٠٠٧ لەگەڵ ئێچ کەی ئێن ئیمزاکراوە و پاشان کێڵگەی ئەترووش کە لەگەڵ جەنەڕاڵ ئێکسپلۆرەیشن ئیمزا کرا.   بەڵام سەرەڕای هەبوونی مەرجەکانی ژینگەپارێزی لە گرێبەستەکانی نەوتدا، بەڵام دووکەڵی کێڵگەکانی نەوتی، فڕێدانی پاشماوەکانی نەوتی بەشێوەی ناستاندارد و ڕووتاندنەوەی ڕووپۆشی زەوی و نەبوونی سەوزایی لە ناوچەکانی نەوتی بەتایبەت، نیشاندەری بەرجەستەنەکردنەوەی ناوەڕۆکی یاسا و گرێبەستەکانی نەوتن لە هەرێمی کوردستاندا. لە هەندێک گرێبەستی دیکەدا تێبینی دەکرێت ، بڕە پارەکە بۆ (١٠٠) هەزار دۆلاری ساڵانە لەماوەی دۆزینەوە و بڕی (٢٠٠) هەزار دۆلاری ساڵانە، لەماوەی پەرەپێدان، کەمکراوەتەوە، وەك لە گرێبەستی کێڵگەی نەوتی شێخان کە لە ساڵی ٢٠٠٧ لەگەڵ کۆمپانیای (گەڵف کیستۆن پێترۆلیەم) و هاوبەشەکانیدا ئیمزا کرا؛ هەروەها لە گرێبەستی کێڵگەی (سەنگاو) کە لەگەڵ کۆمپانیای (ستێرلینگ ئینێرجی)دا لە ٢٠٠٧ ئیمزاکراوە. هەروەها لە گرێبەستەکانی هەردوو کێڵگەی (ڕوڤیا و سەرتا،) کە یەکەمجار لە ٢٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠٦، لە نێوان حکومەتی هەرێم و (reliance exploration) و (production dmcc) ئیمزا کران، بڕە پارەکە کەم کراوەتەوە، بۆ ساڵانە (٧٥) هەزار دۆلار ساڵانە لەماوەی یەکەم دۆزینەوە و بڕی (١٥٠) هەزار دۆلاری ساڵانە لەماوەی پەرەپێداندا. چەند گرێبەستێکی دیکەیش، لەناویاندا گرێبەستی هەردوو کێڵگەکانی (مەلائۆمەر و شۆڕش)، کە لە ٢٠٠٧ەوە لەگەڵ ئۆ ئێم ڤی ئیمزا کران، کۆمپانیاکە بە هەمان بڕە پارەی ساڵانە پابەند دەکەن؛ (٧٥)  هەزار دۆلاری ساڵانە بۆ ماوەی دۆزینەوە و (١٥٠) هەزار دۆلاری ساڵانە بۆ ماوەی پەرەپێدان. لە گرێبەستی کێڵگەی بنەباوی کە لە ٢٠٠٧دا لە نێوان حکومەتی هەرێم و هەریەك لەکۆمپانیای (ئەی تی پێترۆلیۆم و هەولێرئینێرجی) ئیمزا کرا و گرێبەستی کێڵگەی نەوتی (شاکەل) کە یەکەمجار لە ٢٥ی شوباتی ٢٠٠٧ لە نێوان حکومەتی هەرێم و کۆمپانیاکانی (پێت ئۆیل و تریلاکس) ئیمزا کرا، پارەی پاڵپشتی ژینگە بە (٥٠) هەزار دۆلاری ساڵانە لەماوەی دۆزینەوە و (٧٥) هەزار دۆلاری ساڵانە بۆ قۆناغی پەرەپێدان دیاریکراوە، بەڵام لە هەمواری گرێبەستەکە لەساڵی ٢٠٠٨دا، بڕەکە بۆ (١٥٠) هەزار دۆلاری ساڵانە لەماوەی دۆزینەوە و (٣٠٠) هەزار دۆلاری ساڵانە لەماوەی پەرەپێدان زیادکراوە. سەرەڕای هەموو ئەوانە، دۆخی ژینگەیی لە سنوری هەر کێڵگەیەکی نەوتی لە هەرێمی کوردستاندا نیگەرانکەرە و لەگەڵ ستانداردی نوێی جیهانیدا ناگونجێت و لەو ناوچانەدا پڕۆژەی کاریگەر نەبینراوە بۆ پاڵپشتیکردنی ژینگە. لە چەند ساڵی رابردوودا لە سنووری کێڵگەی نەوتی پیرمام و بنەباوی بەدووری ٣٥کم لە ناوەندی هەولێر، چەند جارێک دانیشتووانی گوندەکان خۆپیشاندان و گردبوونەوەی ناڕەزایەتییان بەرانبەر بە شێوە کاری کۆمپانیاکانی نەوت ساز کرد، بەڵام وەک موحسین کانەبی یەکێک لە جووتیارانی دەڤەرەکە گوتی، هیچ ئەنجامێکی نەبووە. هەورەها دەڵێت "نەک ئەوەی لەلایەن کۆمپانیاکانەوە هیچ پڕۆژەیەکی ژینگەیی نەبووە، بەڵکو چەندین ڕەز و باخ بەهۆی پڕۆژەی نەوتەوە ڕووبەڕووی زیان بوونەتەوە، کەمبوونەوەی بەروبوومی کشتوکاڵی یەکێک لە زیانە راستەوخۆکانە".   پارەی پاڵپشتی ژینگەیی بۆ کوێ دەڕوات؟ بەهەمان شێوەی گوندەکانی سنووری کێڵگەی نەوتی تەقتەق، دانیشتووانی گوندەکانی سنووری کێڵگەکانی نەوتی پیرمام، بۆ کشتوکاڵ و بۆ مەبەستی خواردنەوە، پشت بە ئاوی بیری پایڵ دەبەستن، هەرچەندە شیاو نییە و زیانی تەندروستی هەیە، ئەوان ئێستا ئومێدەوارن لەگەڵ تەواوبوونی بەنداوی گۆمەسپان کە لەو ساڵانەدا دەست بەجێبەجێکردنی کراوە، بتوانرێ کێشەی کەمبوونەوەی ئاو لە سنوورەکەیاندا چارەسەر بێت. دروستکردنی بەنداو چارەسەرێکە بۆ کێشەی کەمئاوی و پیسبوونی ژینگە. کەس چاوەڕێی ئەوە ناکات ئەو کۆمپانیایە کە لەو کێڵگەیەدا کاردەکات، پڕۆژەیەك جێبەجێ بکات ژینگەی ناوچەکە لە تێکچوون ڕزگار بکات و ژیان بۆ زەوییە زیانلێکەوتووەکان بگەڕێنێتەوە. ئەمەش لێرەدا پرسیارێکی ئاشکرا دەوروژێنێت "ئەو پارەیە بۆ کوێ دەڕوات کە بۆ ژینگە تەرخانکراوە؟" لە پێداچوونەوەی گرێبەستی کێڵگەی نەوتی تەقتەق لە ساڵی ٢٠٠٨دا، لەکاتێکدا بوو کە کێڵگەکە لە قۆناغی پەرەپێدان بوو، کۆمپانیاکە ڕاستەوخۆ بە پێدانی (٣٠٠) هەزار دۆلاری ساڵانە پابەندکراوە. بەو شێوەیە، لە بەدواداچوونی گرێبەستەکاندا دەردەکەوێت، بڕی گشتی پارەکە لە ساڵانی دواتردا، بەگشتی بۆ (١٥٠) هەزار دۆلاری ساڵانە لەماوەی دۆزینەوە و (٣٠٠) هەزار دۆلاری ساڵانە لەماوەی پەرەپێدان دیاریکراوە. بە بوونی زیاتر لە 40 کێڵگەی وەبەرهێنراو و بە گریمانەی کەمترین بڕی کۆکراوە لە هەر کۆمپانیایەك (150 هەزار دۆلار)، ئەو کۆمپانیایانە کە لە کەرتی نەوتی هەرێمدا کاردەکەن، دەبوو لە ساڵی 2006ەوە ساڵانە بۆ "پاڵپشتی ژینگە" زیاتر لە شەش ملیۆن دۆلار بە حکومەتی هەرێمی کوردستان بدەن، بەڵام لە راستیدا هیچ پڕۆژەیەکی کاریگەر نەکراوە بۆ پاڵپشتی ڕاستەوخۆی ژینگە یان پاڵپشتیکردنی ژێرخان و خزمەتگوزارییەکان لەو ناوچانەدا.   تێکچوونی بارودۆخی ژینگەیی و تەندروستی زۆر لە چاودێران و شارەزایانی بواری ژینگە لەوانەی کە پەیوەندیمان پێوەکردن پێیانوایە گەشەی چالاکییەکان لە پیشەسازی نەوت و گازی کوردستاندا، بارودۆخی ژینگەیی و تەندروستی هەرێمی کوردستان بەرەو خراپتر چووە و هۆکاری پیسبوونی ژینگە بۆ چالاکییەکانی نەوتی بەگشتی دەگێڕنەوە. چ لە قۆناغی بەرهەمهێنان یان لە قۆناغی پاڵاوتن و پڕۆسە پەیوەندیدارەکانی دیکە لە پیشەسازی نەوت و گازدا. هەموو بەیانییەك بە درێژایی ساڵی 2024 و مانگەکانی یەکەمی ساڵی 2025، پاککەرەوەی ماڵی کارمەندی خانەنشین (ح. س) لە یەکێك لە ناوچە دیار و پێشکەوتووەکانی هەولێردا حەوشەی ماڵەکە پاك دەکاتەوە کە چینێکی تەنکی دووکەڵی دامەزراوە نەوتییەکانە. ئەو لەکاتێکدا کە بەدەست خەریکی پاککردنەوەی ئەو مێزە گەورەیە بوو کە لەناو باخچەکەیاندا دانرا بوو، پاشان کفنی دەکاتەوە بۆ ئەوەی گەردیلە ڕەش و خۆڵەمێشییەکان دەربکەون. سەری بەرز دەکاتەوە بۆ ئاسمان، دەڵێت "هەوا پیس بووە، هەمووان لە هەولێر ئەوە دەزانن، دۆخەکە ناوبەناو باشتر دەبێت، پاشان دیسان خراپتر دەبێتەوە، هیچ ڕووەکێکی چڕ لە دەوروبەری هەولێر و ناوچە پیشەسازییەکان نییە بۆ ئەوەی ڕێگری لە گەیشتنی ئەو ژەهرە بە ئێمە بکات". لەو ساڵانەدا، زۆرترین پەنجە بۆ پیسبوونی هەوای هەولێر ڕادەکێشرێت، ئاسمانی شارەکە بەردەوام بە چینێکی بۆر و خۆڵەمێشی داپۆشراوە و وا دەردەکەوێت بارودۆخەکە لە گەڕەکەکانی سەنتەر و ڕۆژئاوای شارەکە زەقترە. بەرپرسان و چاڵاکان و پسپۆڕان هۆکارەکەی دەگەڕێننەوە بۆ هەبوونی پاڵاوگە نایاساییەکانی نەوت و چەند کێڵگە و پڕۆژەی نەوتی لە ڕۆژئاوای شارەکەدا، لەناویاندا کێڵگەی نەوتی خورمەلە و هەولێر. ئەو بارودۆخە هاوکاتە لەگەڵ کەمی ڕێژەی سەوزایی لە شارەکاندا، هەرچەند بەرپرسانی دەستەی پاراستن و چاککردنی ژینگە و لایەنە پەیوەندارەکان لە حکومەتی هەرێم، بانگەشەی ئەوە دەکەن کە ڕێژەی سەوزایی لە شارێکی وەک هەولێردا بە ١٩.٥٪ گەیشتووە، لەکاتێکدا ڕێژەی ستانداردی سەوزایی بۆ شارەکان ١٥٪یە.  بەڵام ڕێکخراوە چاودێرەکان ئەو ڕێژەیەی سەوزایی بە دروست نازانن، چونکە لەو ڕێژەیەدا ڕووبەری داپۆشراو بە گوڵ و چیمەن ڕەچاوکراوە، لەکاتێکدا لە پرسی گۆڕانی کەشوهەوادا تەنیا ڕووبەری داپۆشراو بە درەختی سێبەردار ڕەچاو دەکرێت، لەو ڕووەیشەوە بەپێی داتاکانی ڕێکخراوی هەسار کە لە بواری ژینگە و سەوزایی کار دەکات، ڕووبەری سەوزایی هەولێر بەگوێرەی درەختی سێبەردار تەنیا ڕێژەی ٢.٠٧٪ دەبێت. بارودۆخە ژینگەییەکە کارتێکەری جددی لەسەر دۆخی تەندروستی هاووڵاتییان هەیە. لەبارێکدا ساڵانە ڕێژەی تووشبوون بە شێرپەنجە لە هەرێمی کوردستاندا هەڵدەکشێت. هەرچەند بەرپرسانی وەزارەتی تەندروستی پێداگیری لەسەر ئەوە دەکەن، کە ڕێژەی تووشبوون بە شێرپەنجە لە هەرێمی کوردستاندا لەخوار ستانداردی جیهانییە. د. خالس قادر پزیشکی پسپۆڕ ڕوونی دەکاتەوە، بەپێی ستانداردە جیهانییەکە بۆ هەر ١٠٠ هەزار کەس، ١٩٠ تووشبووی شێرپەنجە هەیە، لە هەرێمی کوردستاندا لەناو هەر ١٠٠ هەزار کەس ١٥١ تووشبووی شێرپەنجە تۆمارکراوە. ئاماژەشی دا بەوەی کە "گرفتەکە لەوەیە ئێستا ڕێژەی تووشبوون بە شێرپەنجە لە هەرێمی کوردستان زۆر بەخێرایی هەڵدەکشێت". نموونەش بۆ ئەمە دەهێنێتەوە و کەە بەپێی ئامارەکانی ساڵی ٢٠١٦ و ٢٠١٧ ڕێژەی تووشبووانی شێرپەنجە لە هەرێمی کوردستان بۆ هەر ١٠٠ هەزار کەس کەمتر بووە.     پارەی بێسەر و شوێن!! دەستەی پاراستن و چاککردنی ژینگەی هەرێمی کوردستان، دامەزراوەیەکی حکومییە و پاڵپشت بە یاسای ژمارەی ٨ی ساڵی ٢٠٠٨ دامەزراوە؛ ئەرکەکەی ڕەزامەندیدانە لەسەر پڕۆژەکان لە هەر بوارێکدا بن، هەروەها چاودێریکردنی پابەندێتی کۆمپانیا و پڕۆژەکان بە مەرجەکانی ژینگەپارێزی و هەڵسەنگاندنی کاریگەرییەکانی ژینگەیی لە پڕۆژە جیاجیاکاندا و بەو شێوەیەش دەسەڵاتی ڕەتکردنەوەی مۆڵەتی پڕۆژە و دواتریش سزادانی هەر پڕۆژەیەکی هەیە بەهۆی پابەندنەبوون بە ڕێوشوێنەکانی ژینگەپارێزییەوە. ڕەزاق خەیلانی کە ساڵانێك بەڕێوەبەری ڕاگەیاندن و گوتەبێژی دەستەی پاراستن و چاککردنی ژینگە بوو  سەرەتای ساڵی 2025 خانەنشین کرا، لە کۆمێنتێکیدا دەربارەی پارەی تەرخانکراو بۆ پاڵپشتی ژینگە، دەڵێت "دەزانین پارەی پاڵپشتی ژینگە لە کۆمپانیاکانی نەوت وەرگیراوە،" بەڵام "هیچ زانیارییەکمان لەسەر پارەکە و چۆنیەتی بەکارهێنانی نییە". هەروەها روونیکردەوە کە دەستەی پاراستن و چاککردنی ژینگەی هەرێمی کوردستان، "بەدواداچوونی لەسەر ئەو پارەیە کردووە، کە بەناوی پاڵپشتی ژینگەوە لە کۆمپانیاکانی نەوت وەردەگیرێت،، "وەڵامەکە ئەوە بوو، پارەکە خراوەتە سەر هەژمارێکی تایبەتی بانکییەوە "بەڵام ئێمە وەك دەستەی ژینگە نازانین چۆن خەرجکراوە و تەنیا یەک سەنت لەو پارەیەشمان بەدەست نەگەیشتووە". دەستەی پاراستن و چاککردنی ژینگە خۆی، سندووقی ژینگەی هەیە و داهاتەکەی لە تەرخانکراوی دارایی حکومەت، کۆمەک و بەخشینەکان، کرێ و ڕسومات و ئەو سزا و پێبژاردنە داراییانە پێکدێت، کە بەسەر کۆمپانیا و پڕۆژە سەرپێچیکارەکانی ژینگەدا دەسەپێندرێت، ئەوەش جگە لە سندووقی ژینگە کە لە پڕۆسەکانی نەوتی و بەگوێرەی یاسا و گرێبەستەکانی نەوت دامەزراوە. بەڵام خەیلانی دەڵێ "حکومەت هیچ تەرخانکراوێکی دارایی نەخستووەتە ناو سندووقی ژینگەوە، بەڵکو داهاتەکە لە بەکرێدان و ڕسوومات و پێبژاردنە داراییەکانی کۆمپانیا سەرپێچیکارەکانی یاسای ژینگەوە بەدەست دێت". ئاشکراشیکرد کە "دەستەکە نەک هەر پارەی پاڵپشتی ژینگەی لە کۆمپانیاکانی نەوتەوە بەدەست نەگەیشتووە، بەڵکو دەسەڵاتی بەسەر بەکارهێنان و خەرجکردنی ئەو پارەیەشدا ناشکێت، کە لە سندووقی ژینگەی سەربە دەستەی ژینگە خۆیەتی". لەهەمانکاتدا هیچ زانیارییەکیشی دەربارەی خەرجکردنی پارەکە نییە لەلایەن حکومەتەوە". هەروەها بڕە پارەکەی سندووقی ژینگەی بە "زیاتر لە یەك ملیار دینار خەملاند". دووپاتیشیکردەوە کە تا ئێستا دەستەی ژینگە "یەك دیناریشی لێ رانەکیشاوە چونکە دەسەڵاتی بەکارهێنان و خەرجکردنی پارەکەی نییە". بەو پێیەش بێت دەستەی ژینگە زانیاری نییە کە ئایا داهاتی سندووقەکە لەلایەن حکوومەتەوە خەرجکراوە یان نا، چونکە لە کاتی دامەزراندنی دەستەکەوە لە ساڵی ٢٠٠٨، خۆیان نەیانتوانیوە هیچ پارەیەک لەو هەژمارە بانکییەوە ڕابکێشن. باس لەوەش دەکات کە " لە دەسەڵاتی خەرجکردنی پارەکەدا گرفتێکی یاسایی هەیە، پەیوەستە بە یاسای دەستەی ژینگەوە، لە ساڵی ٢٠١٥دا پڕۆژەی هەموارکردنەوەی یاساکەمان گەڵاڵە کرد، بەڵام بەهۆی ڕێگری لە سەرۆکی ئەوکاتی پەرلەمانەوە، پەرلەمان پەکخرا و پڕۆژەکە وەک خۆی مایەوە". ئەو یاسایەی خەیلانی ئاماژەی بۆ دەکات، یاسای پاراستن و چاککردنی ژینگەیە، کە لە ساڵی ٢٠٠٨ەوە دەرکراوە و هێشتا دوای تێپەڕبوونی زیاتر لە ١٨ ساڵ نەتوانراوە چارەسەری ئەو گرفتەی تێدا بکرێت کە پەیوەستە بە چۆنیەتی بەکارهێنانی داهاتی ژینگەوە، هیچ هەوڵێکیش نییە بۆ چارەسەرکردنی کێشەکە، بەتایبەتی کە دەبینین پەڕلەمان بۆ ماوەی زیاتر لە دوو ساڵە پەککەوتووە و هیچ دانیشتنێکی ئەنجامنادات تەنانەت لەدوای پرۆسەی هەڵبژاردنەکانیش کە لە مانگی ئۆکتۆبەری رابردوودا بەڕێوەچوو. هاوکات وتەبێژی پێشووی دەستەی پاراستنی ژینگە رەتیدەکاتەوە هیچ زانیارییەکی هەبێت پڕۆژەی ژینگەیی لەلایەن وەزارەتی سامانە سروشتییەکانەوە جێبەجێکرابێت و وتی "دەربارەی هیچ پڕۆژەیەك ئاگادار نەکراوینەتەوە و بەهیچ شێوەیەك لەمبارەیەوە قسە لەگەڵ دەستەی ژینگە نەکراوە".   هیچ پڕۆژەیەکی ژینگەیی ئەنجام نەدراوە سەرەڕای ئەوەی کۆمپانیاکانی نەوت پابەندکراون بە پێدانی بڕە پارەیەکی ساڵانە بەناوی پاڵپشتی ژینگەوە، بەڵام لەوەتەی دامەزراندنی وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ٢٠٠٦ەوە تا ئێستا، هیچ پڕۆژەیەکی ژینگەیی بە پارەی سندووقی ژینگە ئەنجام نەدراوە ئەو لایەنانەی کە پەیوەندییان پێوەکراوە، بێئاگایی خۆیان نیشاندا لە بوونی پڕۆژەی تایبەت بە پاڵپشتی ژینگەیی کە لە پارەی سندوقی ژینگەدا ئەنجامدرابێت، و وەزارەتی سامانە سروشتییەکانیش لەسەرەتای دامەزراندنیەوە لە ساڵی ٢٠٠٦  ڕوونکردنەوەی لەسەر پارەکە نەبووە. لای خۆیەوە ڕێکخراوی ڕوونبین بۆ شەفافیەت لە پڕۆسەکانی نەوت، کە ڕاپۆرتی چاودێری و هەڵسەنگاندن لەبارەی پڕۆسەکانی نەوت و گازی هەرێمی کوردستان بڵاودەکاتەوە، بەهەمان شێوە، جەخت لە ناڕوونی و نادیاری لە پارەی پاڵپشتی ژینگە دەکاتەوە. یادگار سدیق پسپۆڕی نەوت و سەرۆکی ڕێکخراوەکە، دەڵێ، تەنیا ئەوەندە زانیارییە هەیە کە لە یاسای نەوت و گرێبەستەکانی نەوتدا، کۆمپانیاکان پابەندکراون بە پێدانی پارەی پاڵپشتی ژینگە و هەروەها قەرەبووکردنەوەی ئەو زیانە ژینگەییانەی لە پڕۆسەکانی نەوتی دەکەونەوە. دەشڵێت کە "هیچ زانیارییەك نییە بیسەلمێنێت پارەکە لە پاڵپشتی ژینگە خەرجکراوە". لەنێوان ساڵانی ٢٠١٤-٢٠٢٣دا بەر لەوەی پەرلەمانی کوردستان پەکبخرێت، بەگشتی بەهۆی شەڕی داعش و ناکۆکییە سیاسییە توندەکانی نێووان هێزە سیاسییەکانەوە پەڕلەماند بە دۆخێکی نائاساییدا تێپەڕ بووە و لەوەتەی ساڵی ٢٠١٣یشەوە هیچ یاسایەکی بودجە پەسەند نەکراوە، ئەوەیش ئەوەندەی دیکە ناڕۆشنی لە سەرجەم داهات و خەرجییەکان بە داهاتەکانی نەوتیشەوە دروست کردووە. د. یادگار سدیق وایدەبینێت کە "بەو حاڵەیشەوە، چاوەڕوانی زیاتر لە دەستەی پاراستن و چاککردنی ژینگە هەیە کە بە ئەرکی چاودێریکردنی خۆی هەستێت و وا دەردەکەوێت لەوڕووەوە لە ئاستی چاوەڕوانیدا نییە". پێداگیریش دەکات لەسەر ئەوەی کە "دەبێت دەستەی پاراستن و چاککردنی ژینگە وەك لایەنی تایبەتمەندی ژینگە لە کوردستان بە ئەرکی چاودێریکردنی پڕۆسەکانی نەوتی لەڕووی ژینگەییەوە هەستێت، بەڵام بەو ئەرکەی خۆی هەڵنەستاوە؛ لە چاودێریکردنی ژینگە لە پڕۆسەکانی نەوتی و شێوازی مامەڵەکردن لەگەڵ پاشماوەکانی بەکارهاتوو لە پیشەسازی نەوت، لەکاتێکدا کاریگەری دەرهاوێشتەکانی نەوت لەسەر ڕەگەزە سەرەکییەکانی ژینگە، لە ئاو، خاک و هەوا لەڕادەبەدەرن". پڕۆژەکانی بەرپرسیارێتی کۆمەڵایەتی دوور لە تەرخانکردنی سندوقی ژینگە، ڕاپۆرتەکانی هەندێک کۆمپانیا کە لە کەرتی نەوت و گازی هەرێمی کوردستاندا کاردەکەن ئاماژە بەوە دەکەن کۆمپانیاکان لە چوارچێوەی مۆڵەتەکانیان یان لە سنووری چالاکییەکانیاندا هەندێك پڕۆژەی ژینگەیییان ئەنجامداوە، لە چوارچێوەی ئەوەی کە بە "تەرخانکراوەکانی بەرپرسیارێتی کۆمەڵایەتی" ناسراوە. بە گوێرەی ئەوانەی بەدواداچوونیان بۆ ئەم دۆسییەیە کردووە ئەم پرۆسەیەش هیچ پەیوەندییەکی بە سندوقی ژینگە و پارەی پاڵپشتی ژینگەوە نییە. خودی وەزارەتی سامانە سروشتییەکان لەڕێگەی ماڵپەڕە فەرمییەکەیەوە، جەختی لەسەر پابەندبوونی کۆمپانیاکانی نەوت بە بەخشینی پارەی پاڵپشتی ژینگە کردووەتەوە. وەزارەتەکە دەڵێت "بەپێی گرێبەستەکانی بەرهەمهێنانی هاوبەش، کۆمپانیاکان دەبێت پابەند بن بەوەی هەموو ساڵێک بەشداربن لە بەخشینی پارە بە سندوقی ژینگە. پێویستە پێوەرە نێودەوڵەتییەکانی کارپێکردنی پیشەسازی نەوت بهێننە دی و پەیڕەوی لە یاساکانی هەرێمی کوردستان بکەن لە پێناو بەرگرتن لە پیسبوون و پاراستنی ژینگەدا. ئەمەش پاراستنی ڕووەک و ئاژەڵ و موڵک و ماڵ و ناوچەکانی کشتوکاڵ و ماسی بەخێوکردن دەگرێتەوە. لەنێو پابەندییەکانی تر کە لە گرێبەستەکاندا دانراوە قەدەغەکردنی زەرەرگەیاندن بە ژینگە دەگرێتەوە لە کاتی دروستکردنی هێڵی بۆڕی و هەڵوەشاندنەوە یان تەسلیمکردنەوەی ناوچەی گرێبەست بەپێی پێوەرە نێودەوڵەتییەکانی کارپێکردنی پیشەسازی نەوت". دیارە وێنەکە  لە واقیعدا جیاوازە، ئەوەتا هەردوو ڕێکخراوی لۆکاڵی و نێودەوڵەتی (ڕێکخراوی مەسەللـەی عێراقی و ئێن پی ئەی نەرویجی) ساڵی ٢٠١٣ لە چوارچێوەی پڕۆژەی چاودێریکردنی پابەندبوونی کۆمپانیاکانی نەوتی هەرێمی کوردستان بە بنەماکانی بەرپرسیارێتی کۆمەڵایەتی و لەناویاندا بنەمای ژینگەپارێزییدا ڕوونیان کردەوە، تەنیا لە قۆناغی گەڕان و پشکنین بەدوای نەوتدا، کۆمپانیاکانی نەوت لە بلۆکی نەوتی شەقڵاوە-هەریر، لانیکەم (٧٠٠٠) درەختیان لەناوبردووە و زیانیان بە نزیکەی (١٤٠٠٠) درەختی دیکە گەیاندووە. دوابەدوای پەردەهەڵماڵین لەوبارەیەوە، کۆمپانیای هێسی ئەمریکایی، دەستی کرد بە بونیادنانی ناوچەی دارستانی کەسنەزان لە ڕۆژهەڵاتی شاری هەولێر وەک بەشدارییەک لە پاڵپشتی ژینگە یان قەرەبووکردنەوەیەکی زیانە ژینگەییەکانی دروستی کردبوون. بەڵام هەر خەرجییەک لەوبارەیەوە، پەیوەست نییە بە تەرخانکراوی دارایی بۆ سندووقی ژینگە، کە بەپێی گرێبەستە نەوتییەکان کۆمپانیا دەبێت پارەکە بە حکومەت بدات. وەزارەتی سامانە سروشتییەکان خۆی، تەنیا ئاماژەی بە دوو چالاکی ژینگەیی لە دوو کۆمپانیای نەوت دەدا، یەکەمیان کۆمپانیای تالیسمان ئێنێرجی، کە "لە تەممووزی 2012ەوە نزیکەی یەک ملیۆن بوتڵی خواردنەوەی پلاستیکی لە شوێنی کارکردنیاندا کۆکردووەتەوە" و دووەمیان کۆمپانیای ماراسۆن ئۆیڵ کە "یارمەتیدەر بووە لە دابینکردنی ئاوی خواردنەوە بۆ گوندنشینان لەڕێگەی لێدانی بیرێکی ئاوەوە لە گوندی بێستانە، و تیمەکانی کۆکردنەوەی زبڵیان پێکهێناوە بۆ کۆکردنەوەی پیسی لە گوندەکانی نزیک چالاکییەکانیان. لە قەزای هەریر(٧٠کم باکوری رۆژهەڵاتی هەولێر)، کۆمپانیای ماراسۆن ئۆیڵ یارمەتی جوانکردنی قەزاکە دەدات لە ڕێی بەرنامەیەکی درەخت چاندنەوە". کۆکردنەوەی پاشماوەی زبڵ لەلایەن کۆمپانیای تی تی ئۆپکۆی (TT OPCO)  سەرکاری کێڵگەی نەوتی تەقتەقیشەوە لە گوندەکانی دەڤەرەکە دەکرێت، بەڵام ئەو چالاکییانە، زۆر سنوودارن بەراورد بە دەرهاوێشتەی پیشەسازی نەوت لەسەر ژینگە و پەیوەندیشیان بە پارەی پاڵپشتی ژینگەوە نییە کە بەرپرسیارێتییەکی دیکەی کۆمپانیاکانە نەوت بەپێی ئەو گرێبەستانەی ئیمزایان کردووە.   چاودێری ژینگەیی لە کێڵگەکانی نەوتدا بەدووری نزیکەی ٣٠کم لە باشووری ڕۆژئاوای هەولێر کە یەکێک لە گەورەترین کێڵگە بەرهەمهێنەکانی نەوتی هەرێمی کوردستان لەخۆدەگرێت-کێڵگەی خورمەلە- هاوکات بە یەکێک لە ناوچەکانی ژێر کارتێکەری گۆڕانی کەشوهەوا لە هەرێمی کوردستان دەستنیشان کراوە. ناوچەکە کەمترین ڕووبەری سەوزایی هەیە لەسەر ئاستی پارێزگای هەولێردا و لە دەشتێکی وشک و بریشک پێکدێت. جیا لەوەی کە سەدان پاڵاوگەی نایاسایی نەوتیش لەخۆدەگرێت. هەرچەند بەمدواییە پارێزگاری هەولێر بڕیاری داخستنی پاڵاوگە نایاساییەکانی ڕاگەیاند، بەڵام پاڵاوگەکان دانەخران و بڕیارەکەیش وەک چەندین بڕیاری دیکە کە لەماوەی زیاتر لە ١٠ ساڵی ڕابردوو دەرکراون، هەر لەسەر کاغەز مایەوە. عەبدولقادر زێندین جووتیارێکی دەڤەرەکەیە و دەڵێ: "کۆمپانیای نەوت و پاڵاوگەکان بوونەتە بەڵایەکی گەورە بۆ دانیشتووانی ئەو ناوچەیە، دووکەڵی بەردەوام و جۆگەلەی پاشماوەی نەوتی، هەمووانی هەراسان کردووە. پڕۆژەیەکی ژینگەیی لە سنوورەکەماندا نییە و بەڵکوو لە هەندێک شوێندا ئاوی خواردنەوەش بە زەحمەت پەیدا دەبێ". ئەو لەگەڵ قسەکانیدا دەست بۆ ئەو دووکەڵە خۆڵەمێشییە درێژ دەکات کە شوێنەکەی تەنیوەتەوە، و ئاماژە دەدات بەوە یە کە سەرەڕای ئەمەش هێشتا هیچ پڕۆژەیەکی ژینگەیی لە ناوچەکەماندا نییە.. هیچ هەوڵیك نییە بۆ باشتریکردنی ژیان". ئەو زیاتر دەڵێت "خاوەن پڕۆژەکانی نەوتی نەك ئەوەی ژینگەی ناوچەکەیان بە تەواوەتی پیس کردووە، بەڵکوو لە زۆر شوێن ئامادەنەبوون قەرەبووی ئەو جووتیارانەش بکەنەوە کە زەوییەکانیان داگیرکردوون و بۆ پڕۆژەکانیان بەکاری دەهێنن". ئەوە لە کاتێکدایە وەزارەتی سامانە سروشتییەکان خۆی لەڕێگەی ماڵپەڕە فەرمییەکەیەوە بانگەشەی بۆ دەکات پاراستنی ژینگە لە هەرێمی کوردستاندا بە هۆی سێ یاسا و بەڵگەنامەوە پاڵپشتی دەکرێت: یاسای پاراستن و چاککردنی ژینگە؛ یاسای نەوت و گاز؛ گرێبەستەکانی بەرهەمهێنانی هاوبەش و لەو ڕووەیشەوە دەڵێ "ئەم بەڵگەنامانە کۆمپانیاکان پاپەند دەکەن بەوەی کە پێش دەستکردن بە هەر چالاکییەکی بازرگانی یان پیشەسازی، هەڵسەنگاندنی کاریگەریی لەسەر ژینگە ئەنجام بدەن لەپێناو قەرەبووکردنەوەی هەر زەرەر و زیانێك کە بە کشتوکاڵی خاوەن زەوییەکان و زەویوزاری دەوربەریان دەگات". سەرەڕای بانگەشەی وەزارەتەکە، پاش چەندین ساڵ لە دەستکردن بە پڕۆژەکانی نەوتی، بۆ یەکەمجار لە ساڵی ٢٠١٥دا، وەزارەتی سامانە سروشتییەکان ڕێنمایی ژمارە ١ی ساڵی ٢٠١٥ی تایبەت بە هەڵسەنگاندنی کاریگەریی ژینگەیی لە پڕۆسەکانی نەوتی کوردستان دەرکرد. ڕێنماییەکە کۆمپانیاکانی نەوت پابەند دەکات بە پێشکەشکردنی ڕاپۆرتی تایبەت بە هەڵسەنگاندنی کاریگەرییە ژینگەییەکان لە چالاکییەکانی نەوتیدا، بەڵام هێشتا ناوەڕۆکی هیچ ڕاپۆرتێکی هەڵسەنگاندن بۆ ڕای گشتی ئاشکرا نەکراوە. لای خۆیەوە دەستەی ژینگە چەندین ڕێنمایی تایبەت بە چاودێری ڕەگەزەکانی ژینگەیی و بەدواداچوون و بەرزەفتکردنی سەرپێچییە ژینگەییەکان دەرکردووە. لەناویاندا ڕێنمایی تایبەت بە پاراستن و چاککردنی هەوا ژمارە ٢ی ساڵی ٢٠٢١ و ڕێنمایی بەدواداچوون و بەرزەفتکردنی سەرپێچییە ژینگەییەکان ژمارە ٢ی ساڵی ٢٠٢٣. بەڵام لە هیچ کام لە ڕێنماییەکاندا، ئاماژە بە چاودێریکردنی پڕۆسەکانی بەدواداگەڕان و بەرهەمهێنانی نەوت نەکراوە، لەکاتێکدا جەخت کراوەتە سەر پاڵاوگەکانی نەوت، مۆلیدەکان و پڕۆژە کشتوکاڵی و شارەوانییەکان. رەزاق خەیلانی لەمبارەیەوە دەڵێت "چاودێری و بەدواداچوونمان نییە لەسەر پڕۆسەکانی نەوتی لە خاڵی بەرهەمهێناندا". هێماش بۆ ئەوە دەکات کە دەستەی ژینگە، تیمی چاودێری هەیە بەدواداچوون لەسەر لایەنەکانی ژینگەیی لە پڕۆژە و دامەزراوە جیاجیاکان دەکەن، بەڵام تا ئێستا بەدواداچوونیان لە هیچ کێڵگەیەکی نەوتدا نەکردووە، سەبارەت بە هۆکارەکانیش دەڵێت "چاودێریمان بەسەر کێڵگەکانی نەوتەوە نییە، دەزانین ڕێگری هەیە و لەبەرئەوە هەر لە سەرەتاوە تیمەکانمان بۆ کێڵگەکانی نەوت نەچوون". چەندین سەرچاوەی جیاوازی ژینگەیی و رۆژنامەوانی لەوانەی کە پەیوەندیمان پێوەکردووە، دووپاتی دەکەنەوە کە "سنووری کێڵگەکانی نەوتی بە هێزەکانی ئاسایشی سەربە دەوڵەت و کۆمپانیا تایبەتەکانی سکیوریتی تەوق دراون، ئەو سنوورە بە هەمان شێوە بۆ میدیاکارانیش کراوە نییە و ناتوانن بەدواداچوون و ڕووماڵی میدیایی لە نزیک کێڵگە و پڕۆژەکانی نەوتی بکەن". بیلال سەعید ڕۆژنامەوان دەڵێ "ڕۆژنامەوانان ناتوانن بەدواداچوون لە کێڵگەکانی نەوت و گازدا بکەن، چونکە هەموویان بە بازنەی ئەمنی تەوق کراون و ڕێگری لە میدیاکاران دەکەن". دەستەی ژینگە هەرچەند تاکە دامەزراوەی تایبەتمەندی ژینگەیە لە هەرێمی کوردستاندا و یاساکان دەسەڵاتی بەرفراوانی پێدەدەن، بەڵام لە پراکتیزەکردندا تەنانەت هیچ پەیوەندییەکی لەگەڵ کۆمپانیا سەرکارەکانی نەوت نییە و نەیتوانیوە چاودێری ژینگەیی لە کێڵگەکانی نەوتیشدا بەڕێوە ببات. ڕەزاق خەیلانی کە ساڵانێک بەڕێوەبەری تەکنیکی دەستەی ژینگە بووە، دانبەوەدادەنێت تەنیا پەیوەندییان لەگەڵ کۆمپانیاکانی خزمەتگوزاری نەوت هەیە، زیاتر لە ڕووی ڕەزامەندیدان و چاودێری لەسەر هێنان و بەکارهێنانی ماددە تیشکاوییەکاندا. بۆ ئەمەش د. یادگار سدیقی پسپۆڕی بواری نەوت وایدەبینێت کە "دەبێت ڕۆڵی زیاتر بە دەستەی ژینگە بدرێت، لە چاودێریکردنی ژینگە لە پڕۆژەکانی نەوتی و دەرکردنی ڕاپۆرتی بەردەوام بۆ ڕای گشتی، بە جۆرێک کە ئاستی پابەندێتیی کۆمپانیاکان بە بەکارهێنانی پێوەرە ستانداردەکانی ژینگەیی لە پراکتیزەکردنی پڕۆسەکانی نەوتدا ڕوون بکاتەوە". هەڵکشانی نیگەرانییەکان لەبەرانبەر تێکچوونی بارودۆخی ژینگەیی لە ناوچە جیاجیاکانی هەرێمی کوردستاندا و لەڕووی کوالێتی هەوا و خاک و ئاوەوە، پاڵ بە حکومەتەوە دەنێت بۆ لەبەرگرتن و توندکردنی ڕێکارەکانی ژینگەپارێزیی وەک یەکێك لە ئەرکە لەپێشینەکان. بەگوتەی ئاسۆ کانەبی چالاکی بواری ژینگە، ئەو ڕێوشوێنانەی لەماوەی ڕابردوودا حکومەت بۆ کەمکردنەوەی پیسبوونی ژینگە گرتوونیەتەبەر، ڕێوشوێنی سەرەتایین، لەناویاندا داخستنی چەند پاڵاوگەیەکی نایاسایی یان پاککردنەوەی پاشماوەکان، بەڵام لەهەمانکاتدا "پێویستی بە لەبەرگرتنی سیاسەتێکی تۆکمەی ژینگەیی دەبێت لەڕێگەی تەرخانکردنی دەرماڵەکانی تایبەت بە ژینگە کە لە یاسا و گرێبەستەکانی نەوتدا هاتوون، هەروەها پابەندکردنی کۆمپانیاکان بە قەرەبووکردنەوەی زیانە ژینگەییەکان و بەشداریکردنیان لە کەمکردنەوەی پیسبوونی ژینگە، لە کاتێکدا کۆمپانیاکان ملیۆنان دۆلار لەو ناوچەیە بەدەستدەهێنن، پێویستە بەشداری جددیشیان هەبێت لە وەڵامدانەوە بەرانبەر بە پیسبوونی ژینگە و گۆڕانی کەشوهەوا لە ناوچەکەدا". -ئەم بەدواداچوونە بەسەرپەرشتی تۆڕی نیریج بۆ رۆژنامەگەریی بنکۆڵکاری بەرهەمهاتووە.  

  شیكاری: درەو 🔻 لەسەر ئاستی بازنەی پارێزگاکانی (هەولێر، سلێمانی و دهۆک)؛ ئەگەر هێزە سیاسییەکان بەشێوەیەکی ڕێژەیی بتوانن پارێزگاری لەو دەنگانەی خۆیان بکەن، کە لە دوا هەڵبژاردندا (هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان) بەدەستیان هێناوە، لەسەر بنەمای ئەو دەنگانەو پەیڕەو کردنی سیستمی سانتلیگۆی هەموارکراو لەسەر ئاستی سێ پارێزگاكەی هەرێمی کوردستان، بە شێوەی فرە لیستی، (6) هێزی سیاسی دەتوانن کورسی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق مسۆگەر بکەن، ئەوانیش؛ 1.    پارتی دیموکراتی کوردستان (20) کورسی. 2.    یەکێتی نیشتمانی کوردستان (11) کوردسی. 3.    نەوەی نوێ (8) کورسی. 4.    یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان (3) کورسی. 5.    کۆمەڵی دادگەری (1) کورسی. 6.    ڕەوتی هەڵوێست (1) کورسی، دەبەنەوە. سەرەتا یەکی پێویست بڕیارە ڕۆژی 11ی تشرینی تشرینی 2025، خولی شەشەمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لە عێراق بەڕێوەبچێت، بەپێ یاسای ژمارە (4)ی ساڵی (2023) هەمواری سێیەمی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی پارێزگاو قەزاو ناحیەکان ژمارە (12)ی ساڵی 2018. لەماددەی (7)ی یاساکەدا هاتووە ماددەی (12)ی یاساکە هەمواردەکرێت بەم شێوەی خوارەوە دەخوێنرێتەوە؛  دەنگە دروستەکانی هەر لیستێک دابەشی ژمارە (1.7، 3، 5، 7، 9 ...هتد) دەکرێت بۆ دەرهێنانی ژمارەی کورسیەکانی هەر بازنەیەکی هەڵبژاردن، بەپێی ئەم دەقە لەم هەڵبژاردنەدا کار بە سیستەمی نوینەرایەتی رێژەیی شێوازی سانتلیگۆی هەموارکراو دەکرێت . شێوازی "سانت لیگۆ" لەڕووی مێژووییەوە بۆ یەكەمجار لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی 1951ی نەرویج ‌و سویددا بەكارهاتوە‌ بۆ یەكەمجاریش لەهەڵبژاردنی 20ی نیسانی ساڵی 2012ی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراقدا تاقیكراوەتەوە بەهۆیەوە ئەنجامەكان لەبەرژەوەندی قەوارە سیاسییە بچوكەكان شكایەوە. ئەم شێوازە ژمارەی دەنگەكانی هەر قەوارەیەكی سیاسی بەسەر ژمارە تاكەكانی (1، 3، 5، 7، 9، 11، 13 ... هتد) دا دابەشدەكات. بەڵام جیاوازی نێوان شێوازی (سانت لیگۆ) ‌و شێوازی (سانت لیگۆی هەمواركراو) لەوەدایە لەبری ئەوەی دەنگەكانی هەر قەوارەیەكی سیاسی بەسەر ژمارە (1) دا دابەش بكرێت، بەسەر ژمارە (1)ی تەواو ‌و كەرتێكدا دابەشدەكرێت، وەك (1.4)، (1.6) یان (1.7). بۆ نموونە لەهەڵبژاردنی خولی سێهەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا لە (نیسانی 2014) ئەو كەرتە (1.6) بوو، بەڵام  بۆ هەڵبژاردنی داهاتووی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا کراوەتەوە (1.7). واتە لەهەڵبژاردنی خولی شەشەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا بمانەوێت دەنگە دروستەكانی ناو هەر بازنەیەكی هەڵبژاردن بگۆڕین بۆ كورسی، پێویستە لەسەرەتاوە دەنگە دروستەكانی هەر قەوارەیەكی سیاسی دابەشی (1.7) بكەین، پاشان دوای ئەوە دابەشی هەریەك لەژمارەكانی (3، 5، 7، 9، 11...هتد)یان بكەین. لەگەڵ ئەوەی لە هەڵبژاردنەی خولی پێنجەمی ئەنجومەنی نوێنەران پارێزگاکانی عێراق دابەشی سەر چەند بازنەیەکی هەڵبژاردن و سەرتاسەری عێراق دابەشی سەر (83) بازنەی هەڵبژاردن کرابوو، بەڵام بەپێی دوا هەمواری یاساکە، ماددەی (12) کە هەمواری ماددەی (23)ی کردووە، دەقەکەی بەم شێوەیەی خوارەوە دەخوێندرێتەوە؛ "پارێزگاکان بە سنورە کارگێڕییەکەی ئێستایانەوە بازنەیەکی هەڵبژاردن دەبن بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی پارێزگاکان. بەم پێیەش هەر پارێزگایەکی عێراق بازنەیەکی هەڵبژاردن دەبێت. لەم ڕاپۆرتەدا بە پەیرەوکردنی سیستمی سانتلیگۆی هەموار، پێگەی پارتە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان لە سەر ئاستی بازنەی پارێزگاکانی (هەولێر، سلێمانی و دهۆک) شیکار دەکەین، بە لەبەرچاوگرتنی؛ 1.    پاڵپشت بە دەنگی هەر پارتێکی سیاسی، کە لە دواین هەڵبژاردن لە (20/10/2024) لە سەر ئاستی پارێزگاکانی (هەولێر، سلێمانی و دهۆک) بەدەستیان هێناوە بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان.   2.    هیچ دۆخێکی دروستکردنی هاوپەیمانێتی لە بەرچاو نەگیراوە، چونکە تا ئێستا هیچ هاوپەیمانێتییەک لەو پارێزگایانە لە نێوان لایەنە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان تۆمار نەکراوە، بۆ دەکرێت هەر هاوپەیمانێتییەک گۆڕانکاری ڕێژەیی لەسەر دەرەنجامەکان دروست بکات. یەکەم: دەنگ و پێگەی لایەنە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان لەسەر ئاستی پارێزگای هەولێر پاڵپشت بەپیاسای ژمارە (4)ی ساڵی (2023) هەمواری سێیەمی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی پارێزگاو قەزاو ناحیەکان ژمارە (12)ی ساڵی 2018. پارێزگای هەولێر بە سنورە ئیدارییەکەیەوە بازنەیەکی هەڵبژاردن پێکدەهێنێت (15) کورسی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقی بەردەکەوێت. بەپێی دواین ئەنجامی هەڵبژاردنی پەرلەمانی پەرلەمانی کوردستان، کە لە (20/10/2024) بەڕێوەچوو لەو پارێزگایە بەڕێوەچوو، (669 هەزار و 273) کەس بە دروستی دەنگی دابوو، لە ژمارەیەش پارتی دیموکراتی کوردستان (347 هەزار و 786) دەنگی بە ڕێژەی (52%)ی دەنگە دروستەکانی پارێزگاکەی هێنابوو، بە دوای ئەویشدا، یەکێتی نیشتمانی کوردستان (111 هەزار و 102) دەنگ بە ڕێژەی (17%)، نەوەی نوێ (104 هەزار و 222) دەنگ بە ڕێژەی (16%)، یەکگرتووی ئیسلامی (24 هەزار و 178) دەنگ بە ڕێژەی (4%)، کۆمەڵی دادگەری (20 هەزار و 265) دەنگ بە ڕێژەی (3%)، ڕەوتی هەڵوێست (16 هەزار و 871) دەنگ بە ڕێژەی (3%)، بەرەی گەل (9 هەزار و 776) دەنگ بە ڕێژەی (1%)، هاوپەیمانی هەرێمی کوردستان (3 هەزار و 458) دەنگ بە ڕێژەی (1%)، بزوتنەوەی گۆڕان (هەزار و 455) دەنگ بە ڕێژەی کەمتر لە (1%) و سەرجەم دەنگی پێکهاتەو سەربەخۆکان و لیست قەوارەکانی دیکە (30 هەزار و 160) دەنگی دروستیان بەدەستهێنا بە ڕێژەی (5%). ئەگەر هێزە سیاسییەکان بەشێوەیەکی ڕێژەیی بتوانن پارێزگاری لەو دەنگانەی خۆیان بکەن کە لە دوا هەڵبژاردندا بەدەستیان هێناوە، لەسەر بنەمای ئەو دەنگانەو پەیڕەو کردنی سیستمی سانتلیگۆی هەموارکراو لەسەر ئاستی پارێزگای هەولێر، بەشێوەی فرە لیستی، تەنها (3) هێزی سیاسی دەتوانن کورسی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق مسۆگەر بکەن (وەک لە خشتەکەی یەکەمی خوارەوەدا ڕونکراوەتەوە)، ئەوانیش؛ 1.    پارتی دیموکراتی کوردستان (9) کورسی. 2.    یەکێتی نیشتمانی کوردستان (3) کوردسی. 3.    نەوەی نوێ (3) کورسی. خشتە (هەولێر) دووەم: دەنگ و پێگەی لایەنە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان لەسەر ئاستی پارێزگای سلێمانی پاڵپشت بەیاسای ژمارە (4)ی ساڵی (2023) هەمواری سێیەمی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی پارێزگاو قەزاو ناحیەکان ژمارە (12)ی ساڵی 2018. پارێزگای سلێمانی بە سنورە ئیدارییەکەیەوە (بە پارێزگای هەڵەبجەشەوە) بازنەیەکی هەڵبژاردن پێکدەهێنێت (18) کورسی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقی بەردەکەوێت. بەم پێیە لەسەر ئاستی سنوری ئیداری پارێزگاکانی (سلێمانی و هەڵەبجە) کە بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق یەک بازنەی هەڵبژاردن پێکدەهێنن، لە دواین هەڵبژاردندا بۆ پەرلەمانی کوردستان لە 20/10/2024؛ (665 هەزار و 160) کەس بە دروستی دەنگی دابوو، لەو ژمارەیەش؛ -    یەکێتی نیشتمانی کوردستان (269 هەزار و 889) دەنگی بە ڕێژەی (41%)ی دەنگە دروستەکانی هێنابوو. -    نەوەی نوێ (141 هەزار و 179) دەنگی بە ڕێژەی (21%) هێنابوو. -    پارتی دیموکراتی کوردستان (62 هەزار و 856) دەنگی بە ڕێژەی (9%)ی دەنگە دروستەکانی هێنابوو. -     یەکگرتووی ئیسلامی (50 هەزار و 534) دەنگی بە ڕێژەی (8%). -    کۆمەڵی دادگەری (40 هەزار و 922) دەنگی بە ڕێژەی (6%). -    ڕەوتی هەڵوێست (30 هەزار و 699) دەنگی بە ڕێژەی (5%)، -    بەرەی گەل (21 هەزار و 80) دەنگی بە ڕێژەی (3%). -    بزوتنەوەی گۆڕان (9 هەزار و 933) دەنگ بە ڕێژەی (1%). -    هاوپەیمانی هەرێمی کوردستان (8 هەزار و 917) دەنگ بە ڕێژەی (1%). -    دەنگی سەرجەم سەربەخۆ و لیست و قەوارەکانی دیکە (29 هەزار و 151) دەنگی دروستیان بەدەستهێنا بە ڕێژەی (4%). ئەگەر هێزە سیاسییەکان تاڕادەیەک بتوانن پارێزگاری لەو دەنگانەی خۆیان بکەن، کە لە دوا هەڵبژاردندا لەسەر ئاستی بازنەی پارێزگای سلێمانی بەدەستیان هێناوە، لەسەر بنەمای ئەو دەنگانەو پەیڕەو کردنی سیستمی سانتلیگۆی هەموارکراو لەسەر ئاستی بازنەکە، (6) هێزی سیاسی دەتوانن کورسی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق مسۆگەر بکەن (وەک لە خشتەکەی خوارەوەدا ڕونکراوەتەوە)، ئەوانیش؛ 1.    یەکێتی نیشتمانی کوردستان (8) کوردسی. 2.    نەوەی نوێ (4) کورسی. 3.    پارتی دیموکراتی کوردستان (2) کورسی. 4.    یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان (2) کورسی. 5.    کۆمەڵی دادگەری (1) کورسی. 6.    ڕەوتی هەڵوێست (1) کورسی خشتە (سلێمانی) سێیەم: دەنگ و پێگەی لایەنە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان لەسەر ئاستی پارێزگای دهۆک پاڵپشت بەیاسای ژمارە (4)ی ساڵی (2023) هەمواری سێیەمی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی پارێزگاو قەزاو ناحیەکان ژمارە (12)ی ساڵی 2018. پارێزگای دهۆک بە سنورە ئیدارییەکەیەوە بازنەیەکی هەڵبژاردن پێکدەهێنێت (11) کورسی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقی بەردەکەوێت. بەپێی دواین ئەنجامی هەڵبژاردنی پەرلەمانی پەرلەمانی کوردستان، کە لە (20/10/2024) لەو پارێزگایە بەڕێوەچوو، لە سنوری ئیداری پارێزگای دهۆک (548 هەزار و 15) کەس بە دروستی دەنگی دابوو، لەو ژمارەیەش؛ -    پارتی دیموکراتی کوردستان (402 هەزار و 157) دەنگی بە ڕێژەی (73%)ی دەنگە دروستەکانی پارێزگاکەی هێنابوو. -    نەوەی نوێ (46 هەزار و 631) دەنگی بە ڕێژەی (9%) هێنابوو. -    یەکگرتووی ئیسلامی (42 هەزار و 732) دەنگی بە ڕێژەی (8%). -    یەکێتی نیشتمانی کوردستان (28 هەزار و 577) دەنگی بە ڕێژەی (5%)ی دەنگە دروستەکانی پارێزگاکەی هێنابوو. -    ڕەوتی هەڵوێست (8 هەزار و 438) دەنگی بە ڕێژەی (2%). -    کۆمەڵی دادگەری (3 هەزار و 677) دەنگی بە ڕێژەی (1%). -    بەرەی گەل (2 هەزار و 605) دەنگی بە ڕێژەی کەمتر لە (1%). -    هاوپەیمانی هەرێمی کوردستان تەنها (851) دەنگی بە ڕێژەی نزیک (2%). -    بزوتنەوەی گۆڕان تەنها (248) دەنگی بە ڕێژەی نزیک لە (0%). -    سەرجەم پێکهاتەکان و سەربەخۆ و لیست و قەوارەکانی دیکە (12 هەزار و 99) دەنگی دروستیان بەدەستهێنا بە ڕێژەی (2%). ئەگەر هێزە سیاسییەکان بتوانن پارێزگاری لەو دەنگانەی خۆیان بکەن، کە لە دوا هەڵبژاردندا لەسەر ئاستی بازنەی پارێزگای دهۆک بەدەستیان هێناوە، لەسەر بنەمای ئەو دەنگانەو پەیڕەو کردنی سیستمی سانتلیگۆی هەموارکراو لەسەر ئاستی بازنەکە، (3) هێزی سیاسی دەتوانن کورسی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق مسۆگەر بکەن، ئەوانیش؛ 1.    پارتی دیموکراتی کوردستان (9) کورسی. 2.    نەوەی نوێ (1) کورسی. 3.    یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان (1) کورسی. خشتە (دهۆک) چوارەم: دابەشبوونی کورسییەکانی سنوری پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان لەسەر بنەمای لێکدانەوەی هەرسێ بازنەکەی سنوری ئیداری پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان، بە شێوەی فەرە لیستی، (6)هێزی سیاسی هەرێمی کوردستان دەتوانن کورسی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق مسۆگەر بکەن، وەک لە خشتەکەی خوارەوەدا هاتووە. 1.    پارتی دیموکراتی کوردستان (20) کورسی. 2.    یەکێتی نیشتمانی کوردستان (11) کوردسی. 3.    نەوەی نوێ (8) کورسی. 4.    یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان (3) کورسی. 5.    کۆمەڵی دادگەری (1) کورسی. 6.    ڕەوتی هەڵوێست (1) کورسی، دەبەنەوە. خشتە دابەشبوونی کورسییەکان لەسەر ئاستی پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان

درەو: پەکەکە ئەنجامنامەیی کۆنگرەی ١٢ـی پەکەکە: کۆتای بە هەموو ئەوکارانە هات بە ناوی پەکەکەوە دەکران پەکەکە ئەنجامنامەی کۆنگرەی ١٢ـەمینی خۆی ئاشکراکرد. پەکەکە هەڵوەشاندنەوەی خۆی ڕاگەیاند و تێکۆشانی چەکداری و هەموو ئەو کارانەی بەناوی پەکەکەوە ئەنجام دەدرێن کۆتای پێهێنا. کۆنگرە شەهید بوونی عەلی حەیدەر قەیتان و ڕەزا ئاڵتوونی ڕاگەیاند.   دەقی راگەیێندراوی پەکەکە   پرۆسەیەک کە بە ڕاگەیاندنی ڕێبەر عەبدوڵڵا ئۆجالان لە ٢٧ـی شوباتدا دەستی پێکرد، لە ڕۆشنایی کارە فرەلایەنەکانی و ئەو تێڕوانینانەی کە بە شێوازی جیاواز پێشکەشی کردوون، کۆنگرەی ١٢ـی پارتیمان کە لە نێوان رۆژانی ٥-٧ی ئایار بەڕێوەچوو، بە سەرکەوتوویی کۆتایی هات.   کۆنگرەکەمان سەرەڕای دۆخی دژوار کە شەڕ و پێکدادان بەردەوام بوون، هێرشەکان لە ئاسمان و زەوییەوە درێژەیان هەبوو، گەمارۆی سەر ناوچەکانمان و گەمارۆی بەردەوام بوو، بە شێوەیەکی پارێزراو بەڕێوەچوو. لەبەر هۆکاری ئەمنی، هاوکات لە دوو ناوچەی جیاواز بەڕێوەبرا. کۆنگرەی ١٢ـی پەکەکە کە بە بەشداری 232 نوێنەر بەڕێوەچوو، بابەتەکانی ڕێبەرایەتی، شەهیدان، بریندارەکان، بوونی ڕێکخراوەیی پەکەکە و شێوازی خەباتی چەکداری لەگەڵ بنیاتنانی کۆمەڵگەی دیموکراتی گفتوگۆ کرد و بڕیاری مێژوویی وەرگرت کە دەستپێکی قۆناخێکی نوێیە بۆ بزووتنەوەی ئازادیمان.   کۆتایی بە چالاکییەکانی ژێر ناوی پەکەکە هێنرا   کۆنگرەی نائاسایی 12ی پەکەکە، هەڵسەنگاندنی کرد کە خەباتی پەکەکە سیاسەتی نکۆڵی و لەناوبردنی سەر گەلەکەمانی تێکشکاند، کێشەی کوردی گەیاندە ئاستی چارەسەرکردن لە رێگای سیاسەتی دیموکراتییەوە، و بەم شێوەیە پەکەکە ئەرکی مێژوویی خۆی تەواو کرد. لەسەر ئەم بنەمایە، کۆنگرەی 12ی پەکەکە بڕیاری هەڵوەشاندنەوەی پێکهاتەی رێکخراوەیی پەکەکە و کۆتاییهێنان بە شێوازی خەباتی چەکداری دا، کە پرۆسەی جێبەجێکردنی لەلایەن رێبەر ئاپۆوە بەڕێوە دەبرێت، و بەم جۆرە کۆتایی بە چالاکییەکانی ژێر ناوی پەکەکە هێنا.   کۆنگرەکەمان سەرەڕای بارودۆخی دژوار کە شەڕ و پێکدادان بەردەوام بوون، هێرشەکان لە ئاسمان و زەوییەوە درێژەیان هەبوو، گەمارۆی سەر ناوچەکانمان و ئابڵوقەی پارتی دیموکراتی کوردستان (KDP) بەردەوام بوو، بە شێوەیەکی پارێزراو بەڕێوەچوو. لەبەر هۆکاری ئەمنی، هاوکات لە دوو ناوچەی جیاواز بەڕێوەبرا. کۆنگرەی ١٢ـی پەکەکە کە بە بەشداری ٢٣٢ نوێنەر بەڕێوەچوو، بابەتەکانی ڕێبەرایەتی، شەهیدان، بریندارەکان، بوونی ڕێکخراوەیی پەکەکە و شێوازی خەباتی چەکداری لەگەڵ بنیاتنانی کۆمەڵگەی دیموکراتی گفتوگۆ کرد و بڕیاری مێژوویی وەرگرت کە دەستپێکی قۆناغێکی نوێیە بۆ بزووتنەوەی ئازادیمان.   کۆتایی بە چالاکییەکانی ژێر ناوی پەکەکە هێنرا   کۆنگرەی نائاسایی ١٢ـی پەکەکە، هەڵسەنگاندنی کرد کە خەباتی پەکەکە سیاسەتی نکۆلی و لەناوبردنی سەر گەلەکەمانی تێکشکاند، کێشەی کوردی گەیاندە ئاستی چارەسەرکردن لە ڕێگای سیاسەتی دیموکراتییەوە، و بەم شێوەیە پەکەکە ئەرکی مێژوویی خۆی تەواو کرد. لەسەر ئەم بنەمایە، کۆنگرەی ١٢ـی پەکەکە بڕیاری هەڵوەشاندنەوەی پێکهاتەی ڕێکخراوەیی پەکەکە و کۆتاییهێنان بە شێوازی خەباتی چەکداری دا، کە پرۆسەی جێبەجێکردنی لەلایەن ڕێبەر ئاپۆوە بەڕێوە دەبرێت، و بەم جۆرە کۆتایی بە چالاکییەکانی ژێر ناوی پەکەکە هێنا.   پارتی ئێمە پەکەکە؛ وەک بزووتنەوەی ئازادی گەلەکەمان هاتە سەر شانۆی مێژوو دژی سیاسەتی نکۆلی و لەناوبردنی کورد کە سەرچاوەکەی پەیماننامەی لۆزان و دەستووری ١٩٢٤ بوو. لە سەرەتای دروستبوونیدا کاریگەرییەکانی سۆسیالیزمی واقیعی بەسەرەوە بوو و پرەنسیپی مافی نەتەوەکان بۆ دیاریکردنی چارەنووسی خۆیانی پەسەند کرد، لەسەر بنەمای ستراتیژی خەباتی چەکداری خەباتێکی ڕەوا و بەرهەقی بەڕێوەبرد. پەکەکە لە بارودۆخێکدا شکڵی گرت کە نکۆلیکردنی توندی کورد، سیاسەتی لەناوبردن لەسەر ئەم بنەمایە، سیاسەتەکانی ژینۆساید و توانەوە زاڵ بوون. لە ساڵی ١٩٧٨ـەوە بە خەباتی ئازادی کە بەڕێوەی برد، ئەوەی کردە بنەما کە بوونی کورد بسەلمێنێت و کێشەی کورد وەک ڕاستییەکی بنەڕەتی تورکیا ببینرێت. لەسەر ئەم بنەمایە و بە ئەنجامی خەباتی سەرکەوتووانە، شۆڕشی زیندووبوونەوەی لە ناوی گەلەکەماندا بەدیهێنا و بووە هێمای هیوای ئازادی و جێگەی گەڕان بۆ ژیانێکی شەرەفمەندانە بۆ گەلانی ناوچەکە.   لە بارودۆخی ساڵانی ١٩٩٠ کە شۆڕشی زیندووبوونەوەمان بووە هۆی گەشەکردنی گەورە لە ڕوانگەی گەلەکەمانەوە، گەڕانی تورگوت ئۆزال، سەرۆک کۆماری کۆماری تورکیا، بۆ چارەسەرکردنی کێشەی کورد لە ڕێگای سیاسەتەوە پەرەی سەند. ڕێبەر ئاپۆ بە ئاگربەستی ١٧ی مارسی ١٩٩٣ وەڵامی ئەم گەڕانەی دایەوە و پرۆسەیەکی نوێی دەستپێکرد. بەڵام کاریگەرییە قورسەکانی سۆسیالیزمی واقیعی، تێگەیشتنە چەتەییەکان کە بەسەر هێڵی شەڕی ئێمەدا سەپێنرا و لەناوبردنی تورگوت ئۆزال و تیمەکەی لەلایەن دەوڵەتی قووڵەوە، پێداگرتن لەسەر سیاسەتی نکۆلی و لەناوبردنی کورد و هەڵکشاندنی شەڕ، بووە هۆی ساباتکردنی ئەم پرۆسە نوێیە. هەزاران گوند چۆڵکران و سووتێنران. ملیۆنان کورد لە شوێنی خۆیان ئاوارە کران، دەیان هەزار کەس توشی ئەشکەنجە بوون و خرانە بەندیخانە و هەزارانیش بە شێوەی نادیاری ئەنجامدەر کوژران. لە بەرامبەر ئەمەدا بزووتنەوەی ئازادی هەم لە ڕووی چەندایەتی و هەم لە ڕووی چۆنایەتییەوە گەشەی کرد، شەڕی گەریلا بڵاو بووەوە بۆ کوردستان و تورکیا. لەژێر کاریگەری شەڕی گەریلادا گەلی کورد ڕاپەڕین. بەم شێوەیە شەڕ بووە هەڵبژاردەی سەرەکی لە دیدی هەردوو لایەنەوە. لێکدانی بەرامبەری هەڵکشانی شەڕ نەتوانرا سەرلەنوێ تێپەڕێنرێت. بەم جۆرە هەوڵەکانی ڕێبەر ئاپۆ بۆ چارەسەرکردنی کێشەی کورد بە ڕێگای دیموکراتی و ئاشتیانە بێ ئەنجام مایەوە.   ڕێکخستنەوەی پەیوەندییەکانی کورد-تورک چارەنووسسازە   پرۆسەکە بە پیلانگێڕی نێودەوڵەتی ١٥ی شوباتی ١٩٩٩ گوازرایەوە بۆ قۆناغێکی جیاواز. لەم پرۆسەیەدا شەڕی کورد-تورک کە ئامانجێکی گرنگی پیلانگێڕییەکە بوو، بەهۆی قوربانیدان و هەوڵەکانی ڕێبەر ئاپۆوە ڕێگری لێکرا. سەرەڕای ئەوەی کە لە سیستەمی ئەشکەنجە و ژینۆسایدی ئیمرالیدا هێڵدرایەوە، پێداگرتنی لەسەر چارەسەرکردنی کێشەی کورد بە ڕێگای دیموکراتی و ئاشتیانە بەردەوام بوو. ڕێبەر ئاپۆ کە بۆ ماوەی ٢٧ ساڵە لەژێر تەریککەوتنی ڕەهادا ڕاگیراوە، بە خەبات دژی سیستەمی ژینۆسایدی ئیمرالی پیلانگێڕی نێودەوڵەتی پووچەڵ کردەوە. لە خەباتی دژی پیلانگێڕی نێودەوڵەتیدا سیستەمی دەسەڵاتخوازی-دەوڵەتی پیاوسالاری شیکردەوە و پارادایمی کۆمەڵگەی دیموکراتی، ئیکۆلۆژی و ئازادیخوازی ژنانی پەرەپێدا. بەم شێوەیە سیستەمی جێگرەوەی ئازادی بۆ گەلەکەمان، ژنان و مرۆڤایەتی چەوساوە بەرجەستە کرد.     ڕێبەر ئاپۆ پێشتری پەیماننامەی لۆزان و دەستووری ١٩٢٤ی وەک سەرچاوە گرت کە لەوێوە پەیوەندییەکانی کورد-تورک کێشەدار بوون، تێڕوانینی نیشتمانی هاوبەش و کۆماری دیموکراتی تورکیای قبوڵ کرد کە گەلانی کورد-تورک توخمی دامەزرێنەر بن، و تێگەیشتنی نەتەوەی دیموکراتی وەک چوارچێوەی چارەسەری کێشەی کورد پەسەند کرد. ڕاپەڕینەکانی کوردی لە مێژووی کۆماریدا، دیالێکتیکی پەیوەندی کورد-تورکی ١٠٠٠ ساڵ، و خەباتی ڕێبەرایەتی ٥٢ ساڵە نیشانیان داوە کە کێشەی کورد تەنها لەسەر بنەمای نیشتمانی هاوبەش و هاووڵاتی یەکسان چارەسەر دەبێت. پەرەسەندنەکانی ئێستای ناوەڕاستی ڕۆژهەڵات لە چوارچێوەی جەنگی جیهانی سێیەمدا، ڕێکخستنەوەی پەیوەندییەکانی کورد-تورک چارەنووسساز دەکەن.   گەلەکەمان باشتر لە هەمووان هەڵوەشاندنەوەی پەکەکە و کۆتاییهێنان بە خەباتی چەکداری دەزانێت و ئەرکەکانی قۆناغەکە جێبەجێ دەکات، گەلی بەشەرەفی ئێمە کە بە نرخی قوربانیدانی گەورە بۆ ٥٢ ساڵە بەشداری پێشڕەوی ڕێبەرایەتی و پەکەکە دەکات و بەرەنگاری سیاسەتی نکۆلیکردن و لەناوبردن، سیاسەتەکانی ژینۆساید و توانەوە دەبێتەوە، پرۆسەی ئاشتی و کۆمەڵگەی دیموکراتی بە شێوەیەکی زیاتر هۆشیارانە و ڕێکخراو دەپارێزێت. بڕوای تەواومان هەیە کە گەلەکەمان باشتر لە هەمووان بڕیاری هەڵوەشاندنەوەی پەکەکە و کۆتاییهێنان بە شێوازی خەباتی چەکداری تێدەگات و ئەرکەکانی قۆناغی خەباتی دیموکراتی لەسەر بنەمای بنیاتنانی کۆمەڵگەی دیموکراتی جێبەجێ دەکات. زۆر گرنگە کە گەلەکەمان بە پێشەنگایەتی ژنان و گەنجان، لە هەموو بوارەکانی ژیاندا خۆڕێکخستنەکانی خۆی پێکبێنێت، لەسەر بنەمای خۆبەسبوون بە زمان، ناسنامە و کەلتووری خۆی ڕێکخراو بێت، لە بەرامبەر هێرشەکاندا خۆی بپارێزێت و بە گیانی سەفەربەری کۆمەڵگەی دیموکراتی کۆمیوناڵ بنیات بنێت. لەسەر ئەم بنەمایە بڕوامان وایە کە پارتە سیاسییەکانی کورد، ڕێکخراوە دیموکراتییەکان، ڕێبەرانی بیر و ڕا لێپرسراوێتیان بۆ پەرەپێدانی دیموکراسی کوردی و دەستەبەرکردنی نەتەوەسازی دیموکراتی کوردی جێبەجێ دەکەن.     میراتی مێژووی ئازادیمان کە پڕە لە خەبات و بەرخۆدان، لەگەڵ بڕیارەکانی کۆنگرەی ١٢ی پەکەکە بەهێزتر پەرە دەسەنێت بە ڕێگای سیاسەتی دیموکراتی، و داهاتووی گەلەکانمان لەسەر بنەمای ئازادی و یەکسانی گەشە دەکات. گەلانی هەژار و ڕەنجدەرمان، هەموو گرووپەکانی باوەڕی، ژنان و گەنجان، کرێکاران، جووتیاران و هەموو توێژەکانی دەرەوەی دەسەڵات لە پرۆسەی ئاشتی و کۆمەڵگەی دیموکراتیدا، بە بەرگریکردن لە مافەکانیان، ژیانی هاوبەش لە کەشێکی دیموکراتی و دادپەروەر پەرەپێدەدەن. بانگەوازی هەموو لایەک دەکەین بۆ بەشداریکردن لە پرۆسەی ئاشتی و کۆمەڵگەی دیموکراتی.   بڕیاری هەڵوەشاندنەوەی پەکەکە و کۆتاییهێنان بە شێوازی خەباتی چەکداری کە کۆنگرەکەمان وەریگرتووە، زەمینەیەکی بەهێز پێشکەش دەکات بۆ ئاشتی بەردەوام و چارەسەری دیموکراتی. جێبەجێکردنی بڕیارەکانی باسکراو، پێویستی بە بەڕێوەبردن و ئاراستەکردنی پرۆسەکە لەلایەن ڕێبەر ئاپۆوە، ناسینی مافی سیاسەتی دیموکراتی و دەستەبەری یاسایی تەواو و پتەو هەیە. لەم قۆناغەدا گرنگە کە پەرلەمانی گەورەی نەتەوەیی تورکیا بە لێپرسراوێتی مێژوویی ڕۆڵی خۆی ببینێت. بە هەمان شێوە بانگەوازی هەموو پارتە سیاسییەکانی ناو پەرلەمان، بەتایبەت حکومەت و پارتی سەرەکی ئۆپۆزسیۆن، ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی، کۆمەڵەکانی ئایین و باوەڕی، دەزگاکانی میدیای دیموکراتی، ڕێبەرانی بیروڕا، ڕووناکبیران، ئەکادیمیستەکان، هونەرمەندان، سەندیکاکانی کرێکاران-ڕەنجدەران، ڕێکخراوەکانی ژنان-گەنجان، بزووتنەوە ئیکۆلۆژیستەکان دەکەین کە لێپرسراوێتی هەڵبگرن و بەشداری پرۆسەی ئاشتی و کۆمەڵگەی دیموکراتی بن.   بە خاوەندارێتی هێزە چەپ-سۆسیالیستەکانی تورکیا، پێکهاتە، ڕێکخراو و کەسایەتییە شۆڕشگێڕەکان بۆ پرۆسەی ئاشتی و کۆمەڵگەی دیموکراتی، خەباتی گەلان، ژنان و چەوساوان ئاستێکی نوێ بەدەست دەهێنێت. ئەمەش واتای سەرکەوتنی ئامانجەکانی شۆڕشگێڕە مەزنەکان دەگەیەنێت کە دوا وشەکانیان 'بژی برایەتی گەلانی تورک و کورد و تورکیای تەواو سەربەخۆ!' بوو.   بە سۆسیالیزمی کۆمەڵگەی دیموکراتی کە قۆناغێکی نوێ لە پرۆسەی ئاشتی و کۆمەڵگەی دیموکراتی و خەباتی سۆسیالیزم نوێنەرایەتی دەکات، بزووتنەوەی دیموکراسی جیهانی پەرە دەسەنێت و جیهانێکی دادپەروەر و یەکسان دروست دەبێت. لەسەر ئەم بنەمایە بانگەوازی کۆمەڵگەی دیموکراتی دەکەین، بەتایبەت دۆستانی ئێمە کە پێشەنگایەتی هەڵمەتی ئازادی جیهانی دەکەن، کە لە چوارچێوەی تیۆری مۆدێرنیتەی دیموکراتی هاوپشتی نێونەتەوەیی بەهێز بکەن.   داوا لە هێزە نێودەوڵەتییەکان دەکەین کە بە بینینی بەرپرسیارێتیان لە سیاسەتەکانی ژینۆساید کە بۆ سەد ساڵە دژی گەلەکەمان بەڕێوە دەچێت، ڕێگری لە چارەسەری دیموکراتی نەکەن و بەشداری ئەرێنی لە پرۆسەکەدا بکەن.   شەهیدبوونی هاوڕێیان عەلی حەیدەر کایتان و رەزا ئالتوون رادەگەیەنین   کۆنگرەی ١٢ی ئێمە کە بە بانگەوازی ڕێبەرایەتیمان کۆبووەتەوە، شەهیدبوونی هاوڕێیان عەلی حەیدەر کایتان، یەکێک لە کادرە پێشەنگەکانی پارتیمان کە لە ٣ی تەمووزی ٢٠١٨ شەهید بوو، و ڕەزا ئالتوون کە لە ٢٥ی سێپتەمبەری ٢٠١٩ شەهید بوو، ڕاگەیاند. لەسەر ئەم بنەمایە کۆنگرە هاوڕێ عەلی حەیدەر کایتان کە یەکێکە لە کادرە دامەزرێنەرە پێشەنگەکانی پەکەکە وەک هێمای 'پابەندبوون بە ڕێبەرایەتی، حەقیقەت و ژیانی پیرۆز' و هاوڕێ ڕەزا ئالتوون کە یەکێکە لە یەکەمین هاوڕێیانی ڕێیی ڕێبەر ئاپۆ وەک هێمای 'هاوڕێیەتی ئازادی' قبوڵ کرد. کۆنگرەی مێژوویی ١٢ی پارتیمان پێشکەشی ئەم دوو هاوڕێ شەهیدە گەورەیە دەکەین کە لە سەرەتای بزووتنەوەی ئازادیمانەوە بەشدارییان کردووە و تا ئێستا بە خەباتی بەردەوامیان پێشەنگایەتیان کردووین، و لە کەسایەتی ئەواندا بەڵێنی سەرکەوتن بۆ هەموو شەهیدانی خەباتەکەمان دووپات دەکەینەوە و جەخت لەسەر ئیدیعامان بۆ بەدیهێنانی خەونەکانی هاوڕێ سڕی سورەیا ئۆندەر، شەهیدی ئاشتی و دیموکراسی، دەکەینەوە.   سۆسیالیزمی دەوڵەت-نەتەوەیی بەرەو شکست دەبات؛ سۆسیالیزمی کۆمەڵگەی دیموکراتی بەرەو سەرکەوتن دەبات!   پێداگرتن لەسەر مرۆڤایەتی پێداگرتنە لەسەر سۆسیالیزم!   بژی رێبەر ئاپۆ!            

کاریگەری فرە لیستی و هاوپەیمانی هێزەکانی دەرەری پارتی و یەکێتی   کورسییەکانی بازنەی پارێزگای دهۆک شیكاری: درەو 🔻 لەسەر ئاستی بازنەی پارێزگای دهۆک ئەگەر هێزە سیاسییەکان بتوانن پارێزگاری لەو دەنگانەی خۆیان بکەن، کە لە دوا هەڵبژاردندا ( هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان)  لەسەر ئاستی بازنەی پارێزگای دهۆک بەدەستیان هێناوە، بەشێوەی فەرە لیستی (3) هێزی سیاسی دەتوانن کورسی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق مسۆگەر بکەن، ئەوانیش؛ 1.    پارتی دیموکراتی کوردستان (9) کورسی. 2.    نەوەی نوێ (1) کورسی. 3.    یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان (1) کورسی. لە دۆخی هاوپەیمانی سەرجەم هێزو کەسایەتییەکانی دەرەوەی پارتی و یەکێتی ئەنجامەکە ناگۆڕێت؛ 1.    پارتی دیموکراتی کوردستان (9) کورسی. 2.    هاوپەیمانی هێزو کەسایەتییەکانی دەرەوەی یەکێتی و پارتی (2) کورسی دەبەنەوە. سەرەتا یەکی پێویست بڕیارە ڕۆژی 11ی تشرینی تشرینی 2025، خولی شەشەمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لە عێراق بەڕێوەبچێت، بەپێ یاسای ژمارە (4)ی ساڵی (2023) هەمواری سێیەمی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی پارێزگاو قەزاو ناحیەکان ژمارە (12)ی ساڵی 2018. لەماددەی (7)ی یاساکەدا هاتووە ماددەی (12)ی یاساکە هەمواردەکرێت بەم شێوەی خوارەوە دەخوێنرێتەوە؛  دەنگە دروستەکانی هەر لیستێک دابەشی ژمارە (1.7، 3، 5، 7، 9 ...هتد) دەکرێت بۆ دەرهێنانی ژمارەی کورسیەکانی هەر بازنەیەکی هەڵبژاردن، بەپێی ئەم دەقە لەم هەڵبژاردنەدا کار بە سیستەمی نوینەرایەتی رێژەیی شێوازی سانتلیگۆی هەموارکراو دەکرێت . شێوازی "سانت لیگۆ" لەڕووی مێژووییەوە بۆ یەكەمجار لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی 1951ی نەرویج ‌و سویددا بەكارهاتووە‌ بۆ یەكەمجاریش لەهەڵبژاردنی 20ی نیسانی ساڵی 2012ی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراقدا تاقیكراوەتەوە، ئەم شێوازە ژمارەی دەنگەكانی هەر قەوارەیەكی سیاسی بەسەر ژمارە تاكەكانی (1، 3، 5، 7، 9، 11، 13 ... هتد) دا دابەشدەكات. بەڵام جیاوازی نێوان شێوازی (سانت لیگۆ) ‌و شێوازی (سانت لیگۆی هەمواركراو) لەوەدایە لەبری ئەوەی دەنگەكانی هەر قەوارەیەكی سیاسی بەسەر ژمارە (1) دا دابەش بكرێت، بەسەر ژمارە (1)ی تەواو ‌و كەرتێكدا دابەشدەكرێت، وەك (1.4)، (1.6) یان (1.7). بۆ نموونە لەهەڵبژاردنی خولی سێهەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا لە (30ی نیسانی 2014) ئەو كەرتە (1.6) بوو، بەڵام  بۆ هەڵبژاردنی داهاتووی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق کراوەتە (1.7). واتە لەهەڵبژاردنی خولی شەشەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا بمانەوێت دەنگە دروستەكانی ناو هەر بازنەیەكی هەڵبژاردن بگۆڕین بۆ كورسی، پێویستە لەسەرەتاوە دەنگە دروستەكانی هەر قەوارەیەكی سیاسی دابەشی (1.7) بكەین، پاشان دوای ئەوە دابەشی هەریەك لەژمارەكانی (3، 5، 7، 9، 11...هتد)یان بكەین. لەگەڵ ئەوەی لە هەڵبژاردنەی خولی پێنجەمی ئەنجومەنی نوێنەران هەر پارێزگایەکی عێراق دابەشی سەر چەند بازنەیەکی هەڵبژاردن و سەرتاسەری عێراق دابەشی سەر (83) بازنەی هەڵبژاردن کرابوو، بەڵام بەپێی دوا هەمواری یاساکە، ماددەی (12) کە هەمواری ماددەی (23)ی کردووە، دەقەکەی بەم شێوەیەی خوارەوە دەخوێندرێتەوە؛ "پارێزگاکان بە سنورە کارگێڕییەکەی ئێستایانەوە بازنەیەکی هەڵبژاردن دەبن بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی پارێزگاکان. بەم پێیەش هەر پارێزگایەکی عێراق بازنەیەکی هەڵبژاردن دەبێت. لەم ڕاپۆرتەدا بە پەیرەوکردنی سیستمی سانتلیگۆی هەموار، پێگەی پارتە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان لە سەر ئاستی بازنەی پارێزگای دهۆک شیکار دەکەین، بە هەردوو شێوازی فرە لیستی و هاوپەیمانی هێزەکانی دەرەوەی پارتی و یەکێتی، پاڵپشت بە دەنگی پارتە سیاسییەکان، کە لە دواین هەڵبژاردنی (20/10/2024) لە سەر ئاستی پارێزگای دهۆک بەدەستیان هێناوە بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان.   دەنگ و پێگەی لایەنە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان لەسەر ئاستی پارێزگای دهۆک پاڵپشت بەیاسای ژمارە (4)ی ساڵی (2023) هەمواری سێیەمی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی پارێزگاو قەزاو ناحیەکان ژمارە (12)ی ساڵی 2018. پارێزگای دهۆک بە سنورە ئیدارییەکەیەوە بازنەیەکی هەڵبژاردن پێکدەهێنێت (11) کورسی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقی بەردەکەوێت. بەپێی دواین ئەنجامی هەڵبژاردنی پەرلەمانی پەرلەمانی کوردستان، کە لە (20/10/2024) لەو پارێزگایە بەڕێوەچوو، لە سنوری ئیداری پارێزگای دهۆک (548 هەزار و 15) کەس بە دروستی دەنگی دابوو، لەو ژمارەیەش؛ -    پارتی دیموکراتی کوردستان (402 هەزار و 157) دەنگی بە ڕێژەی (73%)ی دەنگە دروستەکانی پارێزگاکەی هێنابوو. -    نەوەی نوێ (46 هەزار و 631) دەنگی بە ڕێژەی (9%) هێنابوو. -    یەکگرتووی ئیسلامی (42 هەزار و 732) دەنگی بە ڕێژەی (8%). -    یەکێتی نیشتمانی کوردستان (28 هەزار و 577) دەنگی بە ڕێژەی (5%)ی دەنگە دروستەکانی پارێزگاکەی هێنابوو. -    ڕەوتی هەڵوێست (8 هەزار و 438) دەنگی بە ڕێژەی (2%). -    کۆمەڵی دادگەری (3 هەزار و 677) دەنگی بە ڕێژەی (1%). -    بەرەی گەل (2 هەزار و 605) دەنگی بە ڕێژەی کەمتر لە (1%). -    هاوپەیمانی هەرێمی کوردستان تەنها (851) دەنگی بە ڕێژەی نزیک (2%). -    بزوتنەوەی گۆڕان تەنها (248) دەنگی بە ڕێژەی نزیک لە (0%). -    سەرجەم پێکهاتەکان و سەربەخۆ و لیست و قەوارەکانی دیکە (12 هەزار و 99) دەنگی دروستیان بەدەستهێنا بە ڕێژەی (2%). ئەگەر هێزە سیاسییەکان بتوانن پارێزگاری لەو دەنگانەی خۆیان بکەن، کە لە دوا هەڵبژاردندا لەسەر ئاستی بازنەی پارێزگای دهۆک بەدەستیان هێناوە، لەسەر بنەمای ئەو دەنگانەو پەیڕەو کردنی سیستمی سانتلیگۆی هەموارکراو لەسەر ئاستی بازنەکە، بەشێوەی فرە لیستی (3) هێزی سیاسی دەتوانن کورسی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق مسۆگەر بکەن، ئەوانیش؛ 1.    پارتی دیموکراتی کوردستان (9) کورسی. 2.    نەوەی نوێ (1) کورسی. 3.    یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان (1) کورسی. بەڵام لە حاڵەتی دروستی کردنی هاوپەیمانی هێزەکانی دەرەوەی پارتی و یەکێتی، ئەنجامەکە گۆڕانی بەسەردا نایەت و ئەنجامی کورسییەکان وەک خۆی دەبێت، وەک ئەوەی لە خشتەی دووەمدا هاتووە، بەجۆرێک؛ 1.    پارتی دیموکراتی کوردستان (9) کورسی. 2.    هاوپەیمانی هێزو کەسایەتییەکانی دەرەوەی یەکێتی و پارتی (2) کورسی، دەبەنەوە. خشتە

  شیكاری: درەو 🔻 لەسەر ئاستی بازنەی پارێزگای هەولێر ئەگەر هێزە سیاسییەکان بەشێوەیەکی ڕێژەیی بتوانن پارێزگاری لەو دەنگانەی خۆیان بکەن، کە لە دوا هەڵبژاردندا ( هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان)  بەدەستیان هێناوە، لەسەر بنەمای ئەو دەنگانەو پەیڕەو کردنی سیستمی سانتلیگۆی هەموارکراو لەسەر ئاستی پارێزگای هەولێر، بە شێوەی فرە لیستی، تەنها (3) هێزی سیاسی دەتوانن کورسی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق مسۆگەر بکەن، ئەوانیش؛ 1.    پارتی دیموکراتی کوردستان (9) کورسی. 2.    یەکێتی نیشتمانی کوردستان (3) کوردسی. 3.    نەوەی نوێ (3) کورسی. لە دۆخی هاوپەیمانی سەرجەم هێزو کەسایەتییەکانی دەرەوەی پارتی و یەکێتی ئەنجامەکە دەگۆڕێت بۆ؛ 1.    پارتی دیموکراتی کوردستان (8) کورسی. 2.    یەکێتی نیشتمانی کوردستان (3) کوردسی. 3.    هاوپەیمانی هێزو کەسایەتییەکانی دەرەوەی یەکێتی و پارتی (4) کورسی. سەرەتا یەکی پێویست بڕیارە ڕۆژی 11ی تشرینی تشرینی 2025، خولی شەشەمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لە عێراق بەڕێوەبچێت، بەپێ یاسای ژمارە (4)ی ساڵی (2023) هەمواری سێیەمی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی پارێزگاو قەزاو ناحیەکان ژمارە (12)ی ساڵی 2018. لەماددەی (7)ی یاساکەدا هاتووە ماددەی (12)ی یاساکە هەمواردەکرێت بەم شێوەی خوارەوە دەخوێنرێتەوە؛  دەنگە دروستەکانی هەر لیستێک دابەشی ژمارە (1.7، 3، 5، 7، 9 ...هتد) دەکرێت بۆ دەرهێنانی ژمارەی کورسیەکانی هەر بازنەیەکی هەڵبژاردن، بەپێی ئەم دەقە لەم هەڵبژاردنەدا کار بە سیستەمی نوینەرایەتی رێژەیی شێوازی سانتلیگۆی هەموارکراو دەکرێت . شێوازی "سانت لیگۆ" لەڕووی مێژووییەوە بۆ یەكەمجار لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی 1951ی نەرویج ‌و سویددا بەكارهاتوە‌ بۆ یەكەمجاریش لەهەڵبژاردنی 20ی نیسانی ساڵی 2012ی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراقدا تاقیكراوەتەوە بەهۆیەوە ئەنجامەكان لەبەرژەوەندی قەوارە سیاسییە بچوكەكان شكایەوە. ئەم شێوازە ژمارەی دەنگەكانی هەر قەوارەیەكی سیاسی بەسەر ژمارە تاكەكانی (1، 3، 5، 7، 9، 11، 13 ... هتد) دا دابەشدەكات. بەڵام جیاوازی نێوان شێوازی (سانت لیگۆ) ‌و شێوازی (سانت لیگۆی هەمواركراو) لەوەدایە لەبری ئەوەی دەنگەكانی هەر قەوارەیەكی سیاسی بەسەر ژمارە (1) دا دابەش بكرێت، بەسەر ژمارە (1)ی تەواو ‌و كەرتێكدا دابەشدەكرێت، وەك (1.4)، (1.6) یان (1.7). بۆ نموونە لەهەڵبژاردنی خولی سێهەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا لە (نیسانی 2014) ئەو كەرتە (1.6) بوو، بەڵام  بۆ هەڵبژاردنی داهاتووی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا کراوەتەوە (1.7). واتە لەهەڵبژاردنی خولی شەشەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا بمانەوێت دەنگە دروستەكانی ناو هەر بازنەیەكی هەڵبژاردن بگۆڕین بۆ كورسی، پێویستە لەسەرەتاوە دەنگە دروستەكانی هەر قەوارەیەكی سیاسی دابەشی (1.7) بكەین، پاشان دوای ئەوە دابەشی هەریەك لەژمارەكانی (3، 5، 7، 9، 11...هتد)یان بكەین. لەگەڵ ئەوەی لە هەڵبژاردنەی خولی پێنجەمی ئەنجومەنی نوێنەران پارێزگاکانی عێراق دابەشی سەر چەند بازنەیەکی هەڵبژاردن و سەرتاسەری عێراق دابەشی سەر (83) بازنەی هەڵبژاردن کرابوو، بەڵام بەپێی دوا هەمواری یاساکە، ماددەی (12) کە هەمواری ماددەی (23)ی کردووە، دەقەکەی بەم شێوەیەی خوارەوە دەخوێندرێتەوە؛ "پارێزگاکان بە سنورە کارگێڕییەکەی ئێستایانەوە بازنەیەکی هەڵبژاردن دەبن بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی پارێزگاکان. بەم پێیەش هەر پارێزگایەکی عێراق بازنەیەکی هەڵبژاردن دەبێت. لەم ڕاپۆرتەدا بە پەیرەوکردنی سیستمی سانتلیگۆی هەموار، پێگەی پارتە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان لە سەر ئاستی بازنەی پارێزگای هەولێر شیکار دەکەین، هەردوو شێوازی فرە لیستی و هاوپەیمانی هێزەکانی دەرەوەی پارتی و یەکێتی، پاڵپشت بە دەنگی پارتە سیاسییەکان، کە لە دواین هەڵبژاردن لە (20/10/2024) لە سەر ئاستی پارێزگای هەولێر بەدەستیان هێناوە بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان.   دەنگ و پێگەی لایەنە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان لەسەر ئاستی پارێزگای هەولێر پاڵپشت بەپیاسای ژمارە (4)ی ساڵی (2023) هەمواری سێیەمی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی پارێزگاو قەزاو ناحیەکان ژمارە (12)ی ساڵی 2018. پارێزگای هەولێر بە سنورە ئیدارییەکەیەوە بازنەیەکی هەڵبژاردن پێکدەهێنێت (15) کورسی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقی بەردەکەوێت. بەپێی دواین ئەنجامی هەڵبژاردنی پەرلەمانی پەرلەمانی کوردستان، کە لە (20/10/2024) بەڕێوەچوو لەو پارێزگایە بەڕێوەچوو، (669 هەزار و 273) کەس بە دروستی دەنگی دابوو، لە ژمارەیەش پارتی دیموکراتی کوردستان (347 هەزار و 786) دەنگی بە ڕێژەی (52%)ی دەنگە دروستەکانی پارێزگاکەی هێنابوو، بە دوای ئەویشدا، یەکێتی نیشتمانی کوردستان (111 هەزار و 102) دەنگ بە ڕێژەی (17%)، نەوەی نوێ (104 هەزار و 222) دەنگ بە ڕێژەی (16%)، یەکگرتووی ئیسلامی (24 هەزار و 178) دەنگ بە ڕێژەی (4%)، کۆمەڵی دادگەری (20 هەزار و 265) دەنگ بە ڕێژەی (3%)، ڕەوتی هەڵوێست (16 هەزار و 871) دەنگ بە ڕێژەی (3%)، بەرەی گەل (9 هەزار و 776) دەنگ بە ڕێژەی (1%)، هاوپەیمانی هەرێمی کوردستان (3 هەزار و 458) دەنگ بە ڕێژەی (1%)، بزوتنەوەی گۆڕان (هەزار و 455) دەنگ بە ڕێژەی کەمتر لە (1%) و سەرجەم دەنگی پێکهاتەو سەربەخۆکان و لیست قەوارەکانی دیکە (30 هەزار و 160) دەنگی دروستیان بەدەستهێنا بە ڕێژەی (5%). ئەگەر هێزە سیاسییەکان بەشێوەیەکی ڕێژەیی بتوانن پارێزگاری لەو دەنگانەی خۆیان بکەن کە لە دوا هەڵبژاردندا بەدەستیان هێناوە، لەسەر بنەمای ئەو دەنگانەو پەیڕەو کردنی سیستمی سانتلیگۆی هەموارکراو لەسەر ئاستی پارێزگای هەولێر، بەشێوەی فرە لیستی، تەنها (3) هێزی سیاسی دەتوانن کورسی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق مسۆگەر بکەن (وەک لە خشتەکەی یەکەمی خوارەوەدا ڕونکراوەتەوە)، ئەوانیش؛ 1.    پارتی دیموکراتی کوردستان (9) کورسی. 2.    یەکێتی نیشتمانی کوردستان (3) کوردسی. 3.    نەوەی نوێ (3) کورسی. بەڵام لە حاڵەتی دروستی کردنی هاوپەیمانی هێزەکانی دەرەوەی پارتی و یەکێتی، ئەنجامەکە گۆڕانێکی کەمی بەسەردا دێت و (1) کورسی لە پارتی دیموکراتی کوردستان کەم دەبێتەوەو دەچێت بۆ هاوپەیمانێتییەکە، وەک ئەوەی لە خشتەی دووەمدا هاتووە، بەجۆرێک؛ 1.    پارتی دیموکراتی کوردستان (8) کورسی. 2.    یەکێتی نیشتمانی کوردستان (3) کوردسی. 3.    هاوپەیمانی هێزو کەسایەتییەکانی دەرەوەی یەکێتی و پارتی (4) کورسی. خشتە

شیكاری: درەو 🔻 لەسەر ئاستی بازنەی پارێزگای سلێمانی ئەگەر هێزە سیاسییەکان بتوانن پارێزگاری لەو دەنگانەی خۆیان بکەن، کە لە دوا هەڵبژاردندا لەسەر ئاستی بازنەی پارێزگای سلێمانی (سلێمانی و هەڵەبجە) بەدەستیان هێناوە، بە شێوەی فرە لیستی، (6) هێزی سیاسی دەتوانن کورسی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق مسۆگەر بکەن، ئەوانیش؛ 1.    یەکێتی نیشتمانی کوردستان (8) کوردسی. 2.    نەوەی نوێ (4) کورسی. 3.    پارتی دیموکراتی کوردستان (2) کورسی. 4.    یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان (2) کورسی. 5.    کۆمەڵی دادگەری (1) کورسی. 6.    ڕەوتی هەڵوێست (1) کورسی لە دۆخی هاوپەیمانی سەرجەم هێزو کەسایەتییەکانی دەرەوەی پارتی و یەکێتی ئەنجامەکە دەگۆڕێت بۆ؛ 1.    یەکێتی نیشتمانی کوردستان (7) کوردسی. 2.    پارتی دیموکراتی کوردستان (2) کورسی. 3.    هاوپەیمانی هێزو کەسایەتییەکانی دەرەوەی یەکێتی و پارتی (9) کورسی. سەرەتا یەکی پێویست بڕیارە ڕۆژی 11ی تشرینی تشرینی 2025، خولی شەشەمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لە عێراق بەڕێوەبچێت، بەپێ یاسای ژمارە (4)ی ساڵی (2023) هەمواری سێیەمی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی پارێزگاو قەزاو ناحیەکان ژمارە (12)ی ساڵی 2018. لەماددەی (7)ی یاساکەدا هاتووە ماددەی (12)ی یاساکە هەمواردەکرێت بەم شێوەی خوارەوە دەخوێنرێتەوە؛  دەنگە دروستەکانی هەر لیستێک دابەشی ژمارە (1.7، 3، 5، 7، 9 ...هتد) دەکرێت بۆ دەرهێنانی ژمارەی کورسیەکانی هەر بازنەیەکی هەڵبژاردن، بەپێی ئەم دەقە لەم هەڵبژاردنەدا کار بە سیستەمی نوینەرایەتی رێژەیی شێوازی سانتلیگۆی هەموارکراو دەکرێت . شێوازی "سانت لیگۆ" لەڕووی مێژووییەوە بۆ یەكەمجار لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی 1951ی نەرویج ‌و سویددا بەكارهاتووە‌ بۆ یەكەمجاریش لەهەڵبژاردنی 20ی نیسانی ساڵی 2012ی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراقدا تاقیكراوەتەوە، ئەم شێوازە ژمارەی دەنگەكانی هەر قەوارەیەكی سیاسی بەسەر ژمارە تاكەكانی (1، 3، 5، 7، 9، 11، 13 ... هتد) دا دابەشدەكات. بەڵام جیاوازی نێوان شێوازی (سانت لیگۆ) ‌و شێوازی (سانت لیگۆی هەمواركراو) لەوەدایە لەبری ئەوەی دەنگەكانی هەر قەوارەیەكی سیاسی بەسەر ژمارە (1) دا دابەش بكرێت، بەسەر ژمارە (1)ی تەواو ‌و كەرتێكدا دابەشدەكرێت، وەك (1.4)، (1.6) یان (1.7). بۆ نموونە لەهەڵبژاردنی خولی سێهەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا لە (30ی نیسانی 2014) ئەو كەرتە (1.6) بوو، بەڵام  بۆ هەڵبژاردنی داهاتووی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق کراوەتە (1.7). واتە لەهەڵبژاردنی خولی شەشەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا بمانەوێت دەنگە دروستەكانی ناو هەر بازنەیەكی هەڵبژاردن بگۆڕین بۆ كورسی، پێویستە لەسەرەتاوە دەنگە دروستەكانی هەر قەوارەیەكی سیاسی دابەشی (1.7) بكەین، پاشان دوای ئەوە دابەشی هەریەك لەژمارەكانی (3، 5، 7، 9، 11...هتد)یان بكەین. لەگەڵ ئەوەی لە هەڵبژاردنەی خولی پێنجەمی ئەنجومەنی نوێنەران هەر پارێزگایەکی عێراق دابەشی سەر چەند بازنەیەکی هەڵبژاردن و سەرتاسەری عێراق دابەشی سەر (83) بازنەی هەڵبژاردن کرابوو، بەڵام بەپێی دوا هەمواری یاساکە، ماددەی (12) کە هەمواری ماددەی (23)ی کردووە، دەقەکەی بەم شێوەیەی خوارەوە دەخوێندرێتەوە؛ "پارێزگاکان بە سنورە کارگێڕییەکەی ئێستایانەوە بازنەیەکی هەڵبژاردن دەبن بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی پارێزگاکان. بەم پێیەش هەر پارێزگایەکی عێراق بازنەیەکی هەڵبژاردن دەبێت. لەم ڕاپۆرتەدا بە پەیرەوکردنی سیستمی سانتلیگۆی هەموار، پێگەی پارتە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان لە سەر ئاستی بازنەی پارێزگای سلێمانی شیکار دەکەین، بە هەردوو شێوازی فرە لیستی و هاوپەیمانی هێزەکانی دەرەوەی پارتی و یەکێتی، پاڵپشت بە دەنگی پارتە سیاسییەکان، کە لە دواین هەڵبژاردنی (20/10/2024) لە سەر ئاستی پارێزگای سلێمانی بەدەستیان هێناوە بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان.   دەنگ و پێگەی لایەنە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان لەسەر ئاستی پارێزگای سلێمانی پاڵپشت بەیاسای ژمارە (4)ی ساڵی (2023) هەمواری سێیەمی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی پارێزگاو قەزاو ناحیەکان ژمارە (12)ی ساڵی 2018. پارێزگای سلێمانی بە سنورە ئیدارییەکەیەوە (بە پارێزگای هەڵەبجەشەوە) بازنەیەکی هەڵبژاردن پێکدەهێنێت (18) کورسی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقی بەردەکەوێت. بەپێی دواین ئەنجامی هەڵبژاردنی پەرلەمانی پەرلەمانی کوردستان، کە لە (20/10/2024) لەو پارێزگایە بەڕێوەچوو، بەبێ پارێزگای هەڵەبجەو تەنها لە سنوری ئیداری پارێزگای سلێمانی (626 هەزار و 224) کەس بە دروستی دەنگی دابوو، هاوکات لە سنوری پارێزگای هەڵەبجە (38 هەزار و 936) کەس بە دروستی دەنگی دابوو. لەسەر ئاستی سنوری ئیداری پارێزگاکانی (سلێمانی و هەڵەبجە) کە بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق یەک بازنەی هەڵبژاردن پێکدەهێنن، لە دواین هەڵبژاردندا بۆ پەرلەمانی کوردستان لە 20/10/2024؛ (665 هەزار و 160) کەس بە دروستی دەنگی دابوو، لەو ژمارەیەش؛ -    یەکێتی نیشتمانی کوردستان (269 هەزار و 889) دەنگی بە ڕێژەی (41%)ی دەنگە دروستەکانی هێنابوو. -    نەوەی نوێ (141 هەزار و 179) دەنگی بە ڕێژەی (21%) هێنابوو. -    پارتی دیموکراتی کوردستان (62 هەزار و 856) دەنگی بە ڕێژەی (9%)ی دەنگە دروستەکانی هێنابوو. -     یەکگرتووی ئیسلامی (50 هەزار و 534) دەنگی بە ڕێژەی (8%). -    کۆمەڵی دادگەری (40 هەزار و 922) دەنگی بە ڕێژەی (6%). -    ڕەوتی هەڵوێست (30 هەزار و 699) دەنگی بە ڕێژەی (5%)، -    بەرەی گەل (21 هەزار و 80) دەنگی بە ڕێژەی (3%). -    بزوتنەوەی گۆڕان (9 هەزار و 933) دەنگ بە ڕێژەی (1%). -    هاوپەیمانی هەرێمی کوردستان (8 هەزار و 917) دەنگ بە ڕێژەی (1%). -    دەنگی سەرجەم سەربەخۆ و لیست و قەوارەکانی دیکە (29 هەزار و 151) دەنگی دروستیان بەدەستهێنا بە ڕێژەی (4%). ئەگەر هێزە سیاسییەکان تاڕادەیەک بتوانن پارێزگاری لەو دەنگانەی خۆیان بکەن، کە لە دوا هەڵبژاردندا لەسەر ئاستی بازنەی پارێزگای سلێمانی بەدەستیان هێناوە، لەسەر بنەمای ئەو دەنگانەو پەیڕەو کردنی سیستمی سانتلیگۆی هەموارکراو لەسەر ئاستی بازنەکە، بەشێوەی فرە لیستی (6) هێزی سیاسی دەتوانن کورسی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق مسۆگەر بکەن (وەک لە خشتەی یەکەمی خوارەوەدا ڕونکراوەتەوە)، ئەوانیش؛ 1.    یەکێتی نیشتمانی کوردستان (8) کوردسی. 2.    نەوەی نوێ (4) کورسی. 3.    پارتی دیموکراتی کوردستان (2) کورسی. 4.    یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان (2) کورسی. 5.    کۆمەڵی دادگەری (1) کورسی. 6.    ڕەوتی هەڵوێست (1) کورسی بەڵام لە حاڵەتی دروستی کردنی هاوپەیمانی هێزەکانی دەرەوەی پارتی و یەکێتی، ئەنجامەکە گۆڕانێکی کەمی بەسەردا دێت و (1) کورسی لە یەکێتی نیشتمانی کوردستان کەم دەبێتەوەو دەچێت بۆ هاوپەیمانێتییەکە، وەک ئەوەی لە خشتەی دووەمدا هاتووە، بەجۆرێک؛ 1.    یەکێتی نیشتمانی کوردستان (7) کوردسی. 2.    پارتی دیموکراتی کوردستان (2) کورسی. 3.    هاوپەیمانی هێزو کەسایەتییەکانی دەرەوەی یەکێتی و پارتی (9) کورسی. خشتە  

درەو: • ئامادەكردنی:   د. بەهرۆز جەعفەر پوختەیەک هەرێمی کوردستان خاوەنی نیزیکەی (١٠) دە کێڵگەی گازییە، هەندێکیان گازی هاوەڵ بەرهەم دەهێنن، بە هەموویانەوە نیزیکەی (٣٠) تریلیۆن یەدەگ گازی سرووشتیان تێدایە، بەڵام تاکە کێڵگەیەک کە بەرهەمی هەیەو گەورەترینیانە کێڵگەی کۆرمۆرە؛ ئەم کێڵگەیە لەڕووی ئیدارییەوە سەر بەقەزای چەمچەماڵە، بەمدواییە لە کێڵگەی چەمچەماڵیش دەست بە وەبەرهێنانی گاز کراوە. دەرفەتێکی گەورە هاتۆتە پێش هەرێمی کوردستان دەست بکات بە بونیادنانی پیشەسازیی گازیی سرووشتی لە ڕێگەی فرۆشتنی بڕێکی کەم لەم گازە و گۆڕینی بۆ پەینی کیمیاویی و ماددە کیمیاوییەکانی تر، ئەوەش وا دەکات نیزیکەی (١٠٠.٠٠٠) سەت هەزار دەرفەتی کار بڕەخسێنێت و بە بەهای سەروو (١٢٠) ملیار دۆلار وەبەرهێنانی تیا بکرێت. ئەم نووسینە چۆنێتی بەرزڕاگرتنی ئاسایشی وزە، باشترکردنی ژیان و خێراکردنی چالاکییە ئابورییەکان لە ڕێگەی بە پیشەسازییکردنی گازی سرووشتییەوە بۆ هەرێمی کوردستان ڕوون دەکاتەوە. یەکەم: هەوڵەکانی داناگاز پێویستی بە تەواوکارییە هەر یەکە لە داناگاز، کرێسنت پیترۆلیۆم و پێرڵ پیترۆلیۆم وەک کیانێک خاوەندارێتییەکەیان بۆ یەک خێزان دەگەڕێتەوە کە لە ئیماراتی یەکگرتووی عەرەبی نیشتەجێن. کێڵگەی کۆرمۆر لە ڕووی ئیدارییەوە سەر بە قەزای چەمچەماڵە، ساڵی (١٩٢٨) گەڕان و پشکنینی بۆ ئەنجامدراوە، هەروەها کێڵگەو بیرەکانی چەمچەماڵ لە ساڵی (١٩٢٩) گەڕان و پشکنینی بۆ ئەنجامدراوە. کاتێک ڕژێمی بەعس لە عێراق دەڕوخێت، گوندی کۆرمۆر کە سەر بە ناحیەی قادرەکەرەمی کۆنە لە دەست ڕەبیەو زیلە عەسکەرییەکانی حکومەتی عێراقی ڕزگاری دەبێت و، دەبێتە بەشێک لە ئیدارەی هەرێمی هەرێمی کوردستان. ساڵی (٢٠٠٥) کۆمپانیای داناگاز دادەمەزرێت، یەکەم کاری ئەوەیە دوای گفتوگۆ و ئاسانکارییەکان، گرێبەستێک بۆ بەرهەم هێنانی گاز لە کێڵگەکە لەگەڵ وەزارەتی سامانە سرووشتییەکانی حکومەتی هەرێم واژۆ دەکات و ساڵی (٢٠٠٨) دەست بە بەرهەمهێنان دەکەن. لە (٢٠٢٥) دا، دامەزراوەکانی پرۆژەی کۆرمۆر ڕۆژانە (٥٢٥ ملیۆن) پێ سێجا غاز بۆ چوار وێستگەی کارەبا دابین دەکەن، ئەمەش بەشدارە لە بەرهەمهێنانی نزیکەی (٢ هەزار و ٨٠٠) مێگاوات کارەبا، کە (٧٥٪) ی کۆی بەرهەمهێنانی کارەبا لە هەرێمی کوردستانی عێراق پێکدەهێنێت. ئێستا ئیتر بەرەو ئەوە دەچێت لە سێ بیری چەمچەماڵدا دەست بە دەرهێنانی گازی سرووشتی بکرێت. تا ئەوەی لەسەرەوە وترا، لوغزێکی تیانییە، کێشەکەمان ئەوەیە کە: یەک: کەرتە پیشەسازییەکان پێویستیان بە دابینکردنی وزەی بەردەوام و جێگیر هەیە بۆ پاراستنی کارایی بەرهەمهێنان. هەر پچڕانێک لە دابینکردنی وزەدا- بەهۆی کارەساتی سروشتی، گرژییە جیۆپۆلیتیکییەکان، یان ناجێگیری بازاڕ- دەتوانێت ڕاستەوخۆ کاریگەری لەسەر بەرهەمی پیشەسازی هەبێت. کێڵگەکانی وەک کۆرمۆر و چەمچەماڵ کە نیزیکەی (٨٠٪) غازی شلی ماڵان لە هەرێمی کوردستان دابین دەکەن و، سەرچاوەی سێ بەشی کارەبای کوردستانن، هەروەها (١٥)هەزار بەرمیل کۆندێنسەیتی ڕۆژانەیان هەیەو، پلان هەیە لە (٢٠٢٧) دا ئاستی بەرهەمهێنانی ڕۆژانەی گازی سرووشتی تیایاندا بگاتە (١) ملیار پێ سێجا، هێشتا ئەم کێڵگانە نەک کەرتی پیشەسازییان بۆ کوردستان فراوانتر نەکردوە، بەڵکو بۆ سنوری لادێکانی دەوروبەری کێڵگەکە و قەزای چەمچەماڵیش نەبونەتە نیعمەتێکی گەورە! دووەم: ئەگەرچی کرێسنت پیترۆلیۆم لە (١٩٧١) دامەرزاوە، داناگاز وەک باڵێک لەو کۆنسیرتیۆمە (٢٠٠٥) دامەزراوە، پێرڵ پێترۆلیۆم وەک هەوڵێک بۆ وەبەرهێنانی هاوبەش لە نێوان داناگاز و کرێسنت پێترۆلیۆم لە ٢٠٠٩ دامەزراوە (مرۆڤ هەست دەکات زۆربەی کۆمپانیا نەوتیەکانی دیکەش ئاوها بۆ وەبەرهێنان لە هەرێمی کوردستان درووستکراون!)، یەکەمین ئیشی داناگاز ئەوەبو، کە لەگەڵ هەرێمی کوردستان گرێبەستێکی گەورە لە کێڵگەیەکی گەورە (کۆرمۆر) لە (٢٠٠٦) واژۆ دەکات. بەڵام لە  ساڵی (٢٠١٣) لەکاتێکدا هەرێمی کوردستان لە باشترین دۆخی دارایی خۆیدا بوو، داناگاز سکاڵای لە دادگای نێودەوڵەتی لەسەر هەرێمی کوردستان  لە لەندەن تۆمارکرد، گوایە حکومەتی هەرێم ڕێزی لە گرێبەستەکەی نێوانیان نەگرتوەو، دەستهەقی دارایی پێ نەدراوە! کێ و چی لە پشت ئەمەوە بوو، ئەوە قسەیەکی ترە.  لە مانگی ٧ ی ٢٠١٥ ، دادگای نێوبژیوانی نێودەوڵەتی بڕیاری دەرکرد کۆمپانیاکە دەبێت لە جیاتی بەرهەمەکانی، بە بڕی ( ١ ملیارو ٩٦ ملیۆن دۆلار) لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە قەرەبوو بکرێتەوە. ئەمە زیانێکی گەورەبوو لە ئابوریی هەرێمی کوردستان، کە داناگاز لەئەنجامی پشوکورتی خۆیەوە سکاڵای تۆمارکرد. ئێستاو جارێکی دیکەش ڕێوییەکان و گورگەکان نەنووستوون، دوور نییە لەم ئانوساتی فراوانسازییەی کەرتی وزەی هەرێمداو لەناو داینامیکییەتی ڕووداوە- ناوچەییەکاندا جارێکی تر لە سەرە پێچێکدا ڕووداوێکی هاوشێوە دووبارە ببێتەوە! سێهەم؛ هەرێمی کوردستان گرێبەستی لەگەڵ داناگاز کردوە، کەچی ئەوان ڕێز لەو دۆخە ناگرن کە هەرێمی کوردستانی پێدا تێپەڕدەبێت، دەچن لە دیالەو بەغداو بەسرە مامەڵە لەگەڵ حکومەتی ناوەندیی عێراق دەکەن. چوارەم: داناگاز و هاوبەشەکانی تری لە کێڵگەی کۆرمۆر، هەموو وەرزێک دەیان ملیۆن (هەندێک جار سەدان ملیۆن) دۆلار قازانجی پەتییان هەیە، بەڵام شکستیان خواردوە لە بەرنامە کۆمەڵایەتییەکان (CSR) و خزمەتکردنی ناوچەکەدا. تەنانەت لە ماوەی سێ ساڵدا نیزیکەی شەش جار لەلایەن میلیشیاکانەوە بە درۆن و کاتیۆشا پەلاماری کێڵگەی کۆرمۆر دراوە، نەیانتوانیوە لەو سێ ساڵەدا سیستەمێکی بەرگریی پێشکەوتووی ئاسمانی بۆ کێڵگەکەو دەوروبەری دابین بکەن! چوارەم: داهاتی کوردستان ئەگەر کەمێک بە دامەزراوەیی و نیشتیمانییانە ئیدارە بدرێت، هەموان تیایدا سوودمەند دەبن، لە پێش هەموویانەوە دەستەڵاتداران، ئەو  شێوازە بەڕێوەبردنەی پێشوو خزمەتی بە خودی دەستەڵاتی سیاسیی لەهەرێمی کوردستان نەکردوە. بۆئەوەی ئەمە چێ بکرێت و کێشە ناوخۆییەکان و ناوچەییەکان چارەسەر بکرێت، دەبێت بیر لە "پیشەسازیی" بکرێتەوە؛ هەرچەندە کاتەکە کەمێک درەنگە: دووەم: کەی پی ئێم (KPM) شۆڕشی پیشەسازیی و دارایی لە هەرێم درووست دەکات کۆرییەکان بەشداریی گەورەی پیشەسازیی و ئابوریی و کەلتورییان لە عێراق و کوردستان هەبوەو هەیە. بە پێی ئەو پڕۆپۆزەڵەی لە بەردەستی منە، گەورە کۆمپانیایەکی کۆری، کە لەچەندین وڵات کار لە پیشەسازیی وزەو ژێرخاندا دەکات، نیزیکەی ساڵێکە ئامادەیی دەربڕیوە ئەگەر کەمێک گازی سرووشتی ناوچەی چەمچەماڵ و کۆرمۆریان پێ بفرۆشرێت، ئەوا: یەک: گاز بەکاردەهێنن بۆ بەرهەمهێنانی پێوانەی یەکگرتوو (Integrated Fertilizer) واتە ئەم بەرهەمە وەک پەیینی کیمیاویی، هەوڵ دەدات ئاسایشی خۆراک و کشتوکاڵی بەهێز بکات. ئەوەش نەک زەوی لەکارکەوتووی کوردستان بەڵکو عێراق و وڵاتانی دیکەش لە ڕووی بەرهەمە خۆراکییەکان و کشتوکاڵییەوە دەبوژێنێتەوە، چوونکە پلانەکە وایە کە هەناردەی شارەکانی عێراق و دەرەوەش بکرێت. جگە لەمە دەیان ماددەی کیمیاویی وەکو ئامۆنیا، فۆسفات و یۆریاو..تادوایی بەرهەم بهێنن کە نرخیان لەبازاڕی جیهانی دا جێگیرترو گرانترە. بەگشتی، توێژینەوە و پەرەپێدان کە بەهۆی پیشەسازییەوە دەجووڵێتەوە، پەرە بە داهێنان دەدات کە دەتوانرێت هەناردە بکرێت یان بەکاربهێنرێت بۆ کەرتەکانی تر (بۆ نموونە، هایدرۆجین لە غازی سروشتیەوە بەرهەم بهێندرێت). دووەم: کەی پی ئێم بە سپۆنسەریی بانکی وەبەرهێنانی ئەمریکیی جەی پی مۆرگان (J.P. Morgan) و پارتنەرە لۆکاڵییەکەیان (کۆمپانیای گرۆس)، بە بەهای سەروو (١٢٢) سەتو بیستو دوو ملیار دۆلار وەبەرهێنان لەو سێکتەرە پیشەسازییەدا دەکەن لە سنوری قەزای چەمچەماڵ. سێهەم: بە پێی پرۆپۆزەڵەکە کە لە بەردەستدایە، پێنج ناوچەی پیشەسازی درووست دەکرێت کە (١٠٥) هەزار دەرفەتی کار بە مووچەی مامناوەندو بەرز دەڕەخسێنێت.   چوارەم؛ کاتەکەی گونجاوە، ئەگەر ئێستا هەرێمی کوردستان بەهاوکاری کرێسنت پێترۆلیۆم و لقەکانی ئەم گرێبەستە واژۆ نەکەن، ئەوا ڕەنگە سبەینێ عێراق ئەم پلانە واژۆ بکات، یان بارودۆخی ناوچەیی بە جۆرێکی دیکە وەربچەرخێت، تا هەتایە ئەم دەرفەتە لە دەرگای هەرێمی کوردستان ناداتەوە! پێنجەم: پرۆژەکەی کەی پی ئێم، بڕی (٦) ملیار دۆلاری داناوە بۆ خێرخوازیی، ئەمە دەرفەتێکە نەک بۆ چەمچەماڵ و دەوروبەری بەڵکو بۆ هەرێمی کوردستان بەگشتی، کەسی دیکە ئەوە ناکات. چەمچەماڵ کە بە پایتەختی شەهیدان و ئەنفالکراوان ناسراوەو گەورەترین قەزایە لە هەرێمی کوردستان؛ ئەوە دوو دەیەیە بە دەست کەمئاوییەوە دەناڵێنێت، کامە کۆمپانیا ئامادەیی دەربڕیوە کە ئەو بچوکترین کێشەیە بۆ ئەو قەزایە چارەسەر بکات، کە چەند ملیۆن دۆلارێکی پێویستە؟! شەشەم: کاتێک دەست دەکەیت بە "پیشەسازیی"، ئەوا هەمیشە وڵاتانی پیشەسازی پشکێکی بەرچاویان لە بازاڕەکانی وزەی جیهانیدا هەیە. ئەو وڵات یان هەرێمانە بەشداری دیپلۆماسی وزە دەکەن و بەشداری لە ڕێککەوتنە نێودەوڵەتییەکان دەکەن بۆ دڵنیابوون لە دەستڕاگەیشتن گەشەپێدانی بەردەوام (Sustainable Development). زیاتر لەوەش، بەهۆی ئەم پرۆژەیەی کە "کەی پی ئێم- KPM" پێشکەشی کردوە؛ خزمەتی بەرچاو بە ئاسایشی وزە و هەمەچەشنەکردنی سەرچاوەکانی دەکات، چوونکە ئەمە تەنها پرسێکی تەکنیکی نییە، بەڵکو بووەتە پرسێکی پەیوەندیدار بە ئاسایشی نیشتمانییەوە؛ بگرە هەمەچەشنەکردن و دەستەبەرکردنی ئاسایشی وزە بووەتە پرسێکی مانەوە بۆ هەموو وڵاتێک. حەوتەم: ئەمە بەگشتی ئاست و پێکهاتەی وزەی نیشتمانی هەمەچەشن دەکات و خۆڕاگریی لە بەرامبەر شۆکی نرخی جیهانی بەرز دەکاتەوە. سێهەم: هاریکاریی هاوبەش توانا مرۆیی و سرووشتییەکان بوێرتر دەکات وەک چۆن بەپاڵپشتی ئیدارەی سلێمانی یان داناگاز بەرهەمەکەی دەفرۆشێت بە کۆمپانیایەکی ناوخۆیی وەکو قەیوان، پێویستە هەمان شت بە زیادەوە بۆ وەها کۆمپانیایەکی بیانی وەکو (کەی پی ئێم-KPM) بکات، چوونکە وەک لەسەرەوە ڕوونکرایەوە پیشەسازیی ئاستی ژیان باشتر دەکات، چالاکییە ئابورییەکان خێراتر دەکات، ژێرخان بەهێزتر دەکات، پاڵپشتی جیهانیی مسۆگەرتر دەکات. بەتایبەتی بە پێی ئەو شێوازی گرێبەستەی حکومەتی هەرێم لەگەڵ کۆمپانیاکان لە کێڵگەی کۆرمۆر واژۆی کردوە، حکومەتی هەرێم مافی تەواوەتی لە دەستوەردان هەیە. هەروەک چۆن لە ئەیلولی ٢٠٢٤ دا، کۆمپانیای دانا غاز لەگەڵ کۆمپانیای لیڤیدیانی بەریتانی کە تایبەتمەندە لە چارەسەری تەکنەلۆژیای کەشوهەوا، هاوبەشییەکی کرد بۆ جێبەجێکردنی تەکنەلۆژیای "LOOP"، کە یارمەتیدەر دەبێت لە گۆڕینی گازی میسان "Methane" بۆ هایدرۆجینی پاک و گرافینی "Graphene" کوالیتی بەرز، ئەمە هەوڵێکی گرینگە، پێویستە لە چەندین لای دیکەوە ئەم هەوڵانە فراوانتر و هەمەچەشنتر بکەن. پیشەسازیی کۆڵەگە گەورەکەی نیشتیمانسازییە  پڕۆفیسۆری زانستە سیاسییەکان ئەبرامۆ فیمۆ کینێس ئۆرگانسکی- A.F.K. Organski لە زانکۆی میشیگان بە فۆرمیولەکردنی تیۆری "گواستنەوەی دەستەڵات- Power Transition Theory" بەناوبانگە. ئۆرگانسکی ئەم تیۆرە گرینگەی لە میانەی کتێبەکەی "سیاسەتی جیهانی" خستە ناو ئەدەبیاتی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکانەوە؛ لێرەدا سێ پرەنسیبی گرینگ دەستنیشان دەکات؛ پیشەسازیی بوون، ژمارەی دانیشتوان و بوونی حکومەتێکی کاریگەر. ئەگەرچی ئەو زیاتر تیشک دەخاتە سەر گرینگی پیشەسازیی، بەڵام ئەوە بەتەنها گرینگ نییە، بەڵکو لێهاتوویی سیاسیی و ژمارەی دانیشتوان (سەرچاوەی مرۆیی پێویست) دەبێتە هۆی سەرچاوەی هێزێکی ئەوتۆ کە دەشێت وەرچەرخانێکی گەورە لە پۆلێن بەندیی هێزدا درووست بکات: ئۆرگانسکی، وڵاتان بە پێی باڵادەستی و هێز لە سیستەمی جیهانی دا دابەش دەکات بۆ سێ ئاست: زلهێز (Great Power)، هێزە مامناوەندییەکان (Middle-Powers)، وڵاتانی لاوازو داگیرکراو (Weak State/ Colonies). بۆ ئەوەی تۆ دەستەڵاتی لاوازی خۆت لە پۆلێن بەندییەکەدا لە لاوازەوە بگوێزیتەوە بۆ ئاستی مامناوەندیی و دواتریش ببیتە هێزێکی گەورە، پیشەسازیی یەکێکە لە فاکتەرە گەورەکان. هیندستان بۆ ماوەی (١٩٠) ساڵ لەژێر کۆڵۆنیاڵیزمی بەریتانیادا بوو، بەهەمان شێوە نموونەی چین لە "سەدەی زەلیلبوون-Humiliation Century" دا، کە لە ماوەی نێوان ساڵانی ١٨٣٩ بۆ ١٩٤٩ نیزیکەی (١١٠ ساڵ) چین تووشی شکستی دووبارە و پەیماننامەی نا-یەکسان و داگیرکردنی بەشێک لە خاکەکەی لەلایەن زلهێزە بیانییەکانەوە بوو. ئەمانە بە چی ئاست و توانای خۆیان لە قۆناخێکی وا لاواز و ناهەموارەوە گواستەوە بۆ ئەوەی ببن بە زلهێزێکی ئامادە لەسەر گۆڕەپانی جیهانی دا؟ بێگومان پیشەسازیی. هەر کۆمپانیا یان گرووپێک کۆمپانیا دەبێ لە پێش دا، ئیش لەسەر بەرزکردنەوەی ئاستی هێزی هەرێمی کوردستان بکاتەوە؛ لە کوردستاندا دەیان کەرت و بواری دیکە هەیە کە تۆ سەرمایەگوزاریی تیا بکەیت؛ لە پێش هەموویانەوە لە ڕووی پیشەسازییەوە، چوونکە یەکێک لە توخمە پێکهێنەرەکانی "ناسیۆنالیزم" بریتی یە لە "پیشەسازیی بوون"، ئەگەر تۆ هەرێمێک یان وڵاتێکی پیشەسازیی نەبیت، دەبێ پشت بەوانی دیکە ببەستی و، بەوەش هەرگیز ناتوانی کێبڕكێی لەگەڵ وڵاتان یان گەلانی دیکەدا بکەی. هەمیشە پەیوەندییەکی ڕاستەوخۆ لە نێوان هزری سیاسیی و سامانی ئابوریی دا هەیە: یه‌كێك له‌ پێشه‌نگه‌كانی قوتابخانه‌ی ڕیالیزم لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا “فریدریچ لیست –Friedrich List” ه‌ ساڵی (1841) له‌ ئه‌ڵمانیا كتێبی (The National System of Political Economy) نووسی، باس له‌ سیسته‌مێكی نیشتیمانی ده‌كات له‌ ئابوریی سیاسی دا، له‌باره‌ی ئه‌وه‌ی چۆن نه‌ته‌وه‌- نیشتیمانێك ده‌توانێت ئاستی سامان و هێزی خۆی به‌رزبكاته‌وه‌؟ لیست، بانگه‌شه‌ی ئابورییه‌كی كۆزمۆپۆلیتی ئه‌كات (كۆزمۆپۆله‌تیك یانی ئایدۆلۆجیایه‌كه‌ كه‌ هه‌موو مرۆڤایه‌تی به‌ ڕابردوو، بە ئاینده‌وه‌، به‌ هه‌ر نه‌ته‌وایه‌تی و ناسنامه‌یه‌كی جیاوازه‌وه‌ ئینتیمایان بۆ یه‌ك كۆمه‌ڵگه‌و یه‌ك بازنه‌ هه‌بێت، به‌مانایه‌كی تر هه‌موو ئه‌خلاقیاتێك له‌یه‌ك سه‌رچاوه‌وه‌ بێت، به‌ كورتیه‌كه‌ی سه‌رمایه‌داری به‌های هاوبه‌شه‌؛ ئابوری ده‌بێت له‌ناوخۆدا گرێ نه‌درێ به‌ باج ه‌وه‌و قازانجی ئابوری بۆ هه‌موو كۆمه‌ڵگه‌ی به‌شه‌رییه‌). له‌سه‌ر ئه‌مه‌ ئه‌ڵمانیا زیندانی كردو ناچاریان كرد واز له‌ ناسنامه‌كه‌ی بهێنێت. فریدریچ لیست، زۆر هێرش ده‌كاته‌ سه‌ر لیبراڵیسته‌كان، ناسیۆنالیزمی ئابوری گرێ ده‌دا به‌ مانیفاكتۆر ” وه‌رشه‌ی بچووك” ه‌وه‌، به‌جۆرێك ئه‌گه‌ر ده‌وڵه‌ت یان كۆمپانیا ناوخۆییه‌كان بوون به‌ خاوه‌نی كه‌ره‌سته‌ی بچوكی خۆیان یان پیشه‌سازییه‌كی سه‌ره‌تایی، ئیتر ده‌توانن خۆیان به‌هێز بكه‌ن و كێبڕكێ بكه‌ن له‌گه‌ڵ ئه‌وانی تردا بکەن، بۆ ئه‌مه‌ش ده‌كرێ به‌ریتانیا وه‌ك لانكه‌ی شۆڕشی پیشه‌سازی وه‌رشه‌ و پیشه‌سازی بچووك هه‌نارده‌ی ئه‌ڵمانیا بكات، ئه‌ڵمانیه‌كانیش خۆیان به‌هێز بكه‌ن و كێبڕكێی ئه‌وانی تری پێ بكه‌ن! دەرئەنجام هەرێمی کوردستان دەبێت بڕیار لەسەر پلاتفۆڕمێکی دیکە بۆ ئاسایشی وزە  بدات، کە لەلایەک پێداچوونەوە بە هەموو ئەو کۆمپانیایانە بکات پێشووتر کاریان لە هەرێم کردوە، لەلایەکی دیکە پیشەسازیی وزە لە شێوەی ئەو پرۆپۆزەڵەی کەی پی ئێم-KPM پێشکەشی کردوە سەر پێ بخات؛ ئەمە ڕێگایەکی سەلامەت و ستراتیژییە بۆ هەستانەوەو گەشەکردن و بازدان لە قۆناخێکەوە بۆ قۆناخێکی دیکە. دوای دووەمین جه‌نگی جیهانی، وەک ئەوەی فریسریچ لیست سەدەیەک پێشووتر خستبووییە ڕوو، به‌و ئایدیایه‌ی كه‌ "حكومه‌ت پاڵپشتی سێكته‌ری مانیفاكتۆر و پیشەسازیی" كرد، یابان بوو به‌ وڵاتێكی پیشه‌سازی و گەشەسەندوو. لێرەدا، هەرێمێکی بێدەوڵەتی وەک هه‌رێمی كوردستان، پێگه‌یه‌ك نییه‌ بۆ پیشه‌سازی و، هه‌موو كه‌ره‌سته‌ سه‌ره‌تاییه‌كانی له‌ده‌ره‌وه‌ هاورده‌ ده‌كات، هه‌موو كرێیه‌كی وه‌به‌رهێنان خۆی ده‌یدات، نه‌یتوانیوه‌ سێكته‌ری وزه‌ و پیشه‌سازی نه‌وت و غاز له‌ چوارچێوه‌ی سیسته‌مێكی نیشتیمانی دا به‌رجه‌سته‌بكات. کۆمەڵێک خەڵک لەدەرەوەی سیاسەتی نیشتیمانسازیی و بەرنامەکانی حکومەت لەبری دەست بۆ بە پیشەسازیی کردنی وڵات ببەن، لە پڕێکدا بوون بە ملیۆنێر و بوون بە سەردەستە و بەناوی بە بەرهەمهێنانەوە هاتوون؛ هەڵئاوسان و جیاوازیی چینایەتی درووست کردوە! بەهرۆز جەعفەر/ دکتۆرا لە پەیوەندییە ئابورییە نێودەوڵەتییەکان، دامەزرێنەرو بەڕێوەبەری ئیسنتیوتی مێدیتریانە بۆ توێژینەوەی هەرێمایەتی. بەمدواییانە کتێبەکەی " شیکردنەوەی داینامیکی هایدرۆکاربۆنی ڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاست: هەڵدانەوەی گۆڕانکارییە ناوچەییەکان" لە لایەن گرووپی ئیمراڵدەوە لە ١٤٠ وڵات بڵاوکراوەتەوە.