د. یاسین تەها-  پسپۆڕ لە مێژووی ئایینزا ئیسلامییەکان و شارەزا لە کاروباری عێراق سەردانی "نێچیرڤان بارزانی"، سەرۆكی هەرێمی كوردستان و شاندی هاوەڵی بۆ تاران، كە سروشتێكی ئاشتەواییانەی هەبوو، لەسەر ئاستەكانی ناوخۆو عێراق و ناوچەكە پێشهاتێكی لێكەوتەدارە؛ بەتایبەت پاش دوو ساڵ لە گرژی و تۆمەتگۆڕینەوەو هێرشی موشەكی و درۆنیی ئێران و باڵەكانی. ئەم شرۆڤەیە هەوڵدەدات لە دەرەوەی لێكەوتە ناوخۆییەكانی هەرێم، كاریگەری و پەیوەندیی ئەو كرانەوە نوێیە لە گۆشەنیگای هاوكێشەی عێراق و ناوچەكەوە بخوێنێتەوە. دوو وێستگەی كاریگەر لەسەر سەرانەكەی تاران سەردانی سێ ڕۆژەی سەرۆكی هەرێم و شاندی یاوەری بۆ ئێران (5_8 ئایار) كە ئاژانسی "میهر"ی ئێرانی بە "ئاشتبوونەوە" هەژماری كردووە[1]، لە وەڵامی بانگهێشتنامەیەكی فەرمیی تاراندا هات.[2] لە دیدارەكانیشدا شاندەكە بەكۆمەڵ و سەرۆكی هەرێمیش بەتەنیا چاویان بە سێگۆشەی دەسەڵاتی ئێستای ئێران كەوتووە، ئەوانیش بریتین لە "عەلی خامنەیی"، ڕابەری شۆڕش، "ئیبراهیم ڕەئیسی"، سەرۆك كۆماری ئێران و، "محەممەد قاڵیباف"، سەرۆكی پەرلەمان. زانیارییە نافەرمییە ئێرانییەكانیش ئاماژە بەوە دەكەن؛ سەردانەكە جگە لە لایەنی پڕۆتۆكۆڵی و فەرمی، دانیشتن و دیداری تایبەت و پشتپەردەیشی لەخۆ گرتووە. ئەو دیدارانەیش بەرهەمی لێكگەیشتنی پێشوەختەی نێوان هەردوولا بوون و، دانیشتنەكان زیاتر بۆ چەسپاندنی بووە.[3] سەردانە هەمەلایەنەكەی شاندی هەرێم، كەمتر لە هەفتەیەك پاش سەردانێكی چڕوپڕی سەرۆكی هەرێم بۆ بەغدا، ئەنجام درا؛ كە ناونیشانە سەرەكییەكەی، چارەسەركردنی كێشە هەڵپەسێردراوەكانی نێوان هەولێرو بەغدا بوو، بەڵام لە ناواخندا دۆسیەی هەڵبژاردنی هەرێم پانتاییەكی گەورەی پێكدەهێنا. ئەم دوا سەردانەیش كە دوو ڕۆژی خایاند (27 و 28ی نیسان)، دووەم سەردانی نێچیرڤان بارزانی بوو بۆ بەغدا لە ماوەی یەك مانگدا؛ بەرنامەكەیشی دیداری فەرمی و حكومی و سیاسی و حزبیشی لەگەڵ لایەنە عێراقییە جۆربەجۆرەكان لەخۆ گرتبوو.[4] هەروەها سەردانی شاندی هەرێم بۆ تاران، لە پاش پێشوازیكردنی سەرۆك كۆماری توركیا هات لە هەولێر، پاش سەردانی بەغدا (22ی نیسان)؛ ئەو سەردانەیش كە بە "مێژوویی" لە قەڵەم درا، بە مۆركردنی 26 لێكگەیشتن و ڕێككەوتننامەی ئاشكرا لەنێوان بەغداو ئەنقەرە كۆتایی هات. دوای كۆتاییهاتنیشی، سەرۆك كۆماری توركیا ستایشی ئەنجامەكەی كرد، بەتایبەت ئەو بەشەی كە پەیوەست بوو بە سەردانی هەولێرو گەرموگوڕی لە پێشوازی و دیدارەكان.[5] هەرچەندە هیچی فەرمی لەبارەی پەیوەندیی ئێران و هەڵوێستی لە سەردانی ئەردۆغان ئاشكرا نەكراوە، بەڵام لە پاش بەغدا، لایەنی پەیوەندیداری ڕاستەوخۆ بەو سەردانەی ئەردۆغان بۆ عێراق و هەرێم، دەسەڵاتدارانی تارانن؛ هەم وەك هێزێكی هەرێمایەتیی ڕكابەری توركیا لە عێراقدا، هەم بەشێك لە ئەجێندای سەردانەكە كە پەیوەندیی بە بەرەنگاربوونەوەی جموجۆڵ و چالاكییەكانی “PKK”وە هەیە پەیوەندیدارە بە ئێرانەوە، بەڵكە بەبێ هەماهەنگی لەگەڵ تاران ناچێتە پێشەوە، بەو پێیەی هەندێك ڕایەڵی پەیوەندی و، هەروەها بەریەككەوتنیان لەسەر سنورەكان هەیە. ئامانجە سەرەكییەكانی سەردانەكە بەپێی سەرچاوە ئێرانییەكان، ئامانجەكانی سەردانی شاندەكەی هەرێم جۆراوجۆر بوون، بەڵام ئەوەی پەیوەندیی بە لایەنە عێراقییەكەیەوە هەیە زیاتر بریتییە لە: جێبەجێکردنی ڕێککەوتنی ئەمنیی ئێران و عێراق كە لە 19ی ئازاری 2023 دا واژۆ كرا. ڕێككەوتنەكە پەیوەستە بە دۆخی هێزە بەرهەڵستكارو ئۆپۆزیسیۆنە كوردییەكانی ڕۆژهەڵات لەناو خاكی هەرێم و، ئێران گازندەی لە شێوازی جێبەجێكردنی هەیە، بەڵام ئەوەیشی لا ڕوونە كە هێزە فیدراڵییەكانی عێراق لە ناوچە سنورییەكانی هەرێمدا نین و "لە هەرێمێشدا جۆرێك لە ئازادیی جموجۆڵی هێزی هاوپەیمانان هەیە"؛ بۆیە دەربارەی وردەكارییەكەی، ناچارە خۆی ڕاستەوخۆ مامەڵە لەگەڵ حكومەتی هەرێمدا بكات.[6] بۆ ئەم مەبەستەیش لەگەڵ "وەزیری ناوخۆی هەرێم" لەسەرهێڵن كە سەرپەرشتیی ئەو دۆسیەیە دەكات. لە پەنا دۆسیەی ئەمنیشدا ئاڵوگۆڕی بازرگانی، ئامادەیی بەرچاوی هەبووە لە ئەجێندای سەردانەكە، چونكە زانیارییە بەردەستەكان ئەوە دەردەخەن پەیوەندییە بازرگانییەكان كاریگەر بوون بە گرژییەكانی ئەم دوو ساڵەی دوایی نێوان هەولێرو تاران و، كەوتووەتە ژێر كاریگەریی بەئامانجگرتنە موشەكییەكان. ئەمەیش بۆ ئێران بابەتێكی هەستیارە چونكە قەبارەی ئاڵوگۆڕە بازرگانییەکانی نێوان ئێران و هەرێم پێش پەرەسەندنی ئەو گرژییانەی دوایی و لە ساڵی ڕابردوودا (2023) گەیشتبووە نزیکەی دوو ملیارو 500 ملیۆن دۆلار[7]؛ ئەمەیش بۆ تاران كە لەژێر گەمارۆی جۆربەجۆری ئەمریكی و ئەوروپیدایە جێگەی بایەخ و گرنگیی زۆرە و نایەوێت ببێتە قوربانیی ناكۆكییە ئەمنی و سیاسییەكانی نێوان هەردوولا. هەرچەندیشە تۆمەتباركردنی هەرێم بە داڵدەدانی مۆساد، یەکێک لەو بابەتانەیە کە هەمیشە گرژی و ئاڵۆزیی لەنێوان هەردوولادا دروستكردووەو، هەروەها پاساوی هێرشەكانی ئێرانیش بووە بۆ سەر هەولێر لە دوو ساڵی ڕابردوودا، كەچی ئەوەی جێی سەرنجە ئەوەیە كە لەم سەردانەی شاندەكەی هەرێمدا بەئاشكرا نەوروژێنراو ئاماژەی بۆ نەكرا! لەبارەی هۆكاری ئەمەیشەوە سەرچاوە ئێرانییەكان باس لەوە دەكەن، پێش سەردانەكە هەردوولا لەبارەی ئەو پرسەوە گەیشتوونەتە جۆرێك لە لێكگەیشتن. بەهۆی ئەوەیشی قۆناغێكی نوێ لە پەیوەندییەكانی هەردوولا لە كاتی سەردانەكەوە دەستیپێكردووە، ئێرانییەكان نەیانویستووە ئەو تۆمەتانە لە سەروبەندی سەردانەكەدا بورووژێنن، "بەو پێیەی پێشتر لێكگەیشتنی تەواوی لەبارەوە گەڵاڵە كراوە".[8] ئەوەیشی ئەم زانیارییانە پشتڕاستدەكاتەوە هەندێك لێدوانی ئەرێنییانەی ئێرانین دەربارەی هەرێم، لەوانەیش: ئاخاوتنی "سارا فەلاحی"، ئەندام لە لیژنەی ئاسایشی نەتەوەیی و پەیوەندییەكانی دەرەوەی پەرلەمانی ئێران، كە پاكانە بۆ حکومەتی هەرێم دەكات لە تۆمەتی پەنادانی چالاكییە دژەئێرانییەكان؛ لەگەڵ ئەوەیشدا جەخت دەكاتەوە، "حزب و لایەن و کەسایەتیی سیاسیی کاریگەر هەن لە هەرێمدا، كە لە دژی ئێران چالاكییان هەیە".[9] بەشێوەیەكی گشتییش لە ڕۆژی سەردانەكەوە تۆنی لێدوانە فەرمییە ئێرانییەكان دەربارەی هەرێم، جیاوازیی هەیە لە ماوەكانی ڕابردوو كە ئێرانییەكان بەبێ سێ و دوو هەرێمی كوردستانیان بە هۆكارێكی مەترسی لەسەر ئاسایشی ئێران دەدایە قەڵەم. پێناچێت ئەم لێكگەیشتنە لە دەرەوەی ئاگاداری و ڕەزامەندیی ئەمریكا بێت چونكە بەپێی ئەو كاردانەوە ئەمریكییانەیشی ئاشكرا كراون، ئەم هێوربوونەوەی گرژییە لەنێوان هەولێرو تاران، ناكۆك نییە لەگەڵ خواستی واشنتۆن بۆ پارێزگاریكردن لە ئۆقرەیی ئێستای عێراق. لەم نێوەیشدا وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا هاوكات لەگەڵ ئەوەی ڕەتیكردووەتەوە بچێتە وردەكاریی سەردانی شاندی هەرێم، ئەوەی  ڕاگەیاندووە "هانی ئەو دیالۆگانە دەدەن كە ئامانجی ڕاگرتنی گرژییە، هەروەها ئۆقرەیی زیاتر بەدی دەهێنێت؛ لەو بابەتانەیش كە پەیوەستە بە ئێرانەوە".[10] ناوبژیوانیی تاران لەنێوان هەولێرو بەغدا بەپێی هەندێك لێكدانەوە، یەكێك لە ئامانجە ڕانەگەیەنراوەكانی سەردانی سەرۆكی هەرێم بۆ تاران، هەوڵی بەدەستهێنانی پشتیوانی و پاڵپشتیی ئێرانە بۆ چارەسەرکردنی کێشە هەڵواسراوەكانی نێوان هەولێرو بەغدا، بەو پێیەی ئێران دەتوانێت گوشار لە هێزە سیاسییە عێراقییەكان بكات، بەتایبەت شیعەكانی هاوپەیمانی تاران.[11] ئەم لێكدانەوەیەش لەگەڵ سروشتی پێكهاتەی حوكمڕانیی عێراقدا دێتەوە كە ئێستا بەدەست لایەنەكانی "چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعە"وەیە. ئەم بەرەیەش لە سێ جەمسەر پێكدێت كە شوێنكەوتەو هاوپەیمان و دۆستە نزیكەكانی ئێرانن. ئەگەر ئێرانیش ئەمە بكات، لە بەرژەوەندیی سەرۆك وەزیرانی ئێستای عێراقیشە كە بە دوای قۆناغێكی ئارام و پردێكی پەڕینەوەی هێوردا دەگەڕێت تا دەگاتە هەڵبژاردنی گشتیی ئۆكتۆبەری 2025. دەشێت هەر ئەم فاكتەرەیش بێت هانی "سودانی"ی دابێت كە نێوانگیری بكات. لەم بارەیشەوە سەرۆكی هەرێم لە تاران، نەیشاردەوە كە سەرۆک وەزیرانی عێراق، یارمەتیدەری ڕێكخستنی سەردانەكە بووە. جەختی لەوەش كردەوە "چەندان کۆبوونەوەی نهێنی"یان هەبووە تا دیدارەكانی تاران سەری گرتووە.[12] بەپێی ئەو لێدوانە فەرمییانەشی لە دەستەی ڕاوێژكارانی سودانییەوە بڵاو كراونەتەوە، بەغدا هانی هەموو بەرەوپێشچوونێك دەدات لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ، بەتایبەت ئێران؛ هەروەها "حكومەتی فیدراڵ بەئەرێنی تەماشای سەردانەكەی سەرۆكی هەرێم دەكات".[13] ئەم هەڵوێستە ئەرێنییەیش لەسەر سەردانەكە زیاتر لەوەوە سەرچاوە دەگرێت كە گرژییەكانی نێوان هەرێم و بەغدا بارگرانی و شەرمەزاری (ئیحراجبوون) بۆ سەرۆك وەزیران و سیاسەتی كابینەكەی دروستدەكات و لە كرانەوە بەڕووی هەولێردا دەستی دەبەستێت. ئەو كاتانەشی ئێران هەولێری بەئامانج گرتووە، بنكە سیاسییەكەی حكومەتی سودانی كە "چوارچێوەی شیعی"یە، ڕێگەی نەداوە زۆر بەرەنگاری تاران ببێتەوە. لە لاكەی ترو لەبەرامبەردا كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و پێداویستییەكانی سەروەری و ڕایگشتیی عێراقییش چاوەڕێی ئەوەیان لێكردووە هەڵوێست و پەرچەكرداری هەبێت لەسەر ئەو هێرشانەی، هەولێر وەك بەشێك لە عێراق دەكاتە ئامانج. لە دەرەوەی عێراقی فەرمی و لەسەر ئاستی گروپە وابەستەكانی ئێرانیش، كۆتا بەیاننامەی وتەبێژی سەربازیی كەتیبەكانی حزبوڵڵا (7ی ئایار)، كە سەرۆك ئەركان و سێ لیوایان لەنێو حەشدی شەعبیدا هەیە (45، 46، 47)، هێرش دەكاتە سەر ئیمارات و ڕێگەی گەشەپێدانی توركیا، بەڵام هیچ ئاماژەیەك بە هەرێمی كوردستان ناكات؛ لە كاتێكدا لە بەیاننامەكانی پێشوودا (15ی ئادار) جەختی لەوە كردبووەوە "هەولێر لانكەی سیخوڕییەو بنكەی پلانگێڕیی زایۆنییە".[14] دەشێت ئەم خۆبواردنەی "حزبوڵڵا"ش لە هەولێر، یەكێك بێت لە دەرەنجامەكانی كرانەوەی هەولێر بەڕووی تاراندا، چونكە لە ئەزمونەكانی پێشوودا دەركەوتووە چارەسەری قەیرانەكان لە عێراقی ئێستادا بە گەڕانەوە بۆ تاران دەبێت؛ بەتایبەت كە هەندێك لە باڵە كاریگەرە حوكمڕانەكانی بەغدا پەیوەست و شوێنكەوتەی بڕیاری تارانن.[15] هاندەرەكانی تاران بۆ كرانەوە بەڕووی هەولێردا میدیای فەرمیی ئیرانی و لێدوانە سیاسییە شیعییەكان، وەها وێنای سەردانەكەیان كردووە كە پەنابردنی هەرێمە بۆ تاران و هەوڵی دڵنیاكردنەوەیەتی، بەڵام بەپێی پێدراوە بەردەستەكان نزیكبوونەوەو هەڵدانەوەی پەڕەیەكی نوێی بەرژوەندییەكی هاوبەشە لەنێوان هەردوولا، چونكە جگە لە ئاسایش و دۆسیەی هێزە بەرهەڵستكارەكانی ئێران لە هەرێمی كوردستان، ئێران نیگەرانییەكی تری گەورەی هەیە كە پەیوەستە بە ڕێگەی بازرگانیی "گەشەپێدان"ەوە لەنێوان بەسرەو توركیا كە تێچووەكەی 17 ملیار دۆلارەو بڕیار وایە وڵاتانی كەنداو (سعودیه‌، ئیمارات، قەتەر، كوێت) وەبەرهێنانی تێدا بكەن.[16] ئێرانییەكان پێیانوایە ئەم ڕاڕەوە بازرگانییە كە بڕیارە ساڵی 2050 كۆتایی بە قۆناغی سێیەمی بێت، دەشێت ببێتە ڕكابەری ئێران لە نەخشەی جیۆسیاسیی ناوچەكەدا، چونكە ئەم پرۆژەیە وا دەكات عێراق پشت بكاتە ئێران وەك سەرچاوەیەكی سەرەكیی بازرگانی و لەبەرامبەردا ڕووی خۆی بگوازێتەوە بەرەو هێڵی كەنداو- بەسرە- توركیا. ئەمەش بە مانای لەدەستدانی بازاڕێكی گرنگ دێت بۆ ئێران.[17] ئێران و كوردستان لەوەدا هاوبەشن كە بێبەش كراون لە نەخشەو پلانە تێورییەكانی "ڕێگەی گەشەپێدان"، ئەمەش هەم دەرفەتێك بۆ نزیكبوونەوە دەڕەخسێنێت و هەم لێكەوتەكانیشی بۆ هەردوولا جێگەی نیگەرانین ئەگەر سەر بگرێت. هەرچەندە ئێرانییەكان تائێستا دان بە خۆیاندا دەگرن و زۆر بەئاشكرا دژی "ڕێگەی گەشەپێدان" لێدوان نادەن، بەڵام "كەتیبەكانی حزبوڵڵا" كە پەیوەستن بە سوپای پاسدارانەوە، لەدوا ڕاگەیەنراوی خۆیاندا جەخت لەوە دەكەنەوە "ڕێگەی گەشەپێدان هێشتا سەرچاوەی دڵەڕاوكێیە"؛ داوای ئەوەش دەكەن گەرەنتیی بنجبڕو یەكلاكەرەوەی ستراتیژییان پێبدرێت بەر لە دەستكردن بە جێبەجێكردنی پڕۆژەكە[18]، كە عێراق دەكاتە كەناڵێكی وشك بۆ بەستنەوەی كەنداو بە توركیا. جگە لە هۆكارە ئابورییەكەی، دەشێت پشتیوانیی ئه‌مریكا بۆ "ڕێگەی گەشەپێدان" كه‌ هۆكارێكە بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی هه‌ژمونی ئێران له‌ عێراق و یارمه‌تیی سەربەخۆبوونی ئابوریی عێراق دەدات، بەشێك بێت لە هۆكارەكانی دڕدۆنگی و نیگەرانییەكانی تاران. لە ڕوانگەی ئێرانییەكانیشەوە "ڕێگەی گەشەپێدان"، هۆكارێكە بۆ به‌هێزبوونی په‌یوه‌ندیی ئابوری و سیاسیی عێراق و توركیا. هه‌ر جۆره‌ زیادبوونێكی هه‌ژموونی ئەنقەرەش‌ له‌ عێراقدا، به ‌واتای كه‌مبوونه‌وه‌ی هه‌ژموونی ئێرانە؛ ئەمە جگە لەوەی ترانزێتی "ڕێگەی گه‌شەپێدان‌" ده‌توانێت هۆكاری لادانی بازرگانی و گواستنه‌وه‌ بێت له‌سه‌ر ئه‌و ڕێگەیانه‌ی كە بە ئێراندا گوزەر دەكەن.[19] ئەوەشی نیگەرانیی ئێران لە پەلكێشانی توركیا لە عێراق زیاتر دەسەلمێنێت ئەوەیە، پاش واژۆكردنی 26 لێكگەیشتن و ڕێككەوتننامە لەنێوان بەغداو ئەنقەرەو سەردانی ئەردۆغان بۆ بەغداو هەولێر، ئێرانییەكانیش 23 بەڵگەنامەو تەوەرەی دانوستانیان دیاریكردووە وەك دەرفەتی هاریكاریی ئابوری لەنێوان تاران و بەغدا، بۆ ئەوەی هاوشێوەی توركیا لەگەڵ عێراق، بیكەن بە لێكگەیشتن و ڕێككەوتننامە.[20] هەندێك لەو دۆسیەو بوارانەیش پەیوەندیی بە هەرێمی كوردستانەوە هەیە، بەو پێیەی چوار خاڵی سەرەكیی ئاڵوگۆڕو بازرگانییەكی فراوانی لەگەڵ ئێراندا هەیە لەچوارچێوەی پەیوەندییە بەرفراوانەكانی نێوان عێراق و ئێران. بەپێی ڕاپۆرتە ئێرانییەكان، تاران چاوی لەسەر ئەوەیە كەڵك لە هەرزانیی گواستنەوە و شمەكی بازرگانی لە نێوان ئێران و هەرێم وەرگرێت بەراورد بە تێچووی زۆری ئاڵوگۆڕی بازرگانیی عێراق لەگەڵ توركیا، هەروەها دەسەڵاتدارانی ئێران تا ڕاددەیەك كێشەیان هەیە بەدەست بەربەستە هونەرییەكان و خراپیی ژێرخانی مەرزەكانی ئێران لەگەڵ ناوەڕاست و باشوری عێراق؛ پێشیان وایە هەرێم باشترو خێراتر دەتوانێت كێشە هونەرییەكانی هاتوچۆی بازرگانی چارەسەر بكات بەراورد بە پارێزگا عێراقییەكان.[21] قۆناغی نوێی پەیوەندییەكانی هەرێم و تاران سەرۆكی هەرێم پێیوایە لە پاش سەردانەكەی تاران لاپەڕەیەكی نوێ لە پەیوەندییەكانی هەردوولا هەڵدراوەتەوەو دەرگە لەسەر قۆناغێكی نوێ خراوەتە سەرپشت.[22] بە لای ناوەندە ئێرانییەكانیشەوە ئەوە گرنگە كە هەرێمی كوردستان بەفەرمی دڵنیاییی ئەوەی داوەتە ئێرانییەكان كە خاكەكەی نابێتە سەرچاوەی هیچ هەڕەشەیەكی ئەمنی و، نابێتە هۆكاری تێكدانێكی ڕەوش و بارودۆخی ئێران.[23] هەروەها ئێرانییەكان ئەوەیشیان بەلاوە مەبەستە، هەرێمی كوردستان لە پەنا پشتبەستنی زۆر بە وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاو هاوپەیمانە ڕۆژئاواییەكان بۆ چارەسەركردنی كێشەكان لەگەڵ بەغدا، تارانیش بكەن بە هاوبەش لە نەخشەڕێی چارەسەرو، جارێكی تر بگەڕێنەوە بۆ هەماهەنگی لەگەڵ ئێران لەسەر شێوازی ساڵانی پاش ڕاپەڕینی 1991و پاش ڕوخاندنی ڕژێمی سەددام لە 2003 كە ئەم سیستەمە سیاسییەی ئێستای عێراقی لێ بەرهەم هات.[24] دوو لێكەوتەی كرانەوەی گرێی پەیوەندییەكان بەپێی ئاماژەنما بەردەستەكان ئەم كرانەوەیە نوێیەی هەولێرو تاران، لەسەر ئاستی عێراق و ناوچەكە دوو جۆر لێكەوتەی دەبێت كە دەشێت بەم جۆرە بخرێنەڕوو: -    لەسەر ئاستی ناوخۆی هەرێم كرانەوەی هەولێر بەڕووی تاراندا جارێكی تر "پارتی دیموكراتی كوردستان"و هێزە شیعە بنەڕەتییەكانی عێراق دەخاتەوە سەر هێڵی گفتوگۆو پەیوەندیی گەرموگوڕ. لەم نێوەندەیشدا زانیارییەك هەیە كە جگە لە سەرۆك وەزیرانی ئێستای عێراق، نوری مالیكی، سەرۆكی "دەوڵەتی یاسا"ش ڕۆڵی دیوە لە ئاسانكاریكردن بۆ كرانەوەی پارتی بەڕووی تاران و سەردانی بەرپرسێكی ئەو حزبە بۆ ئێران.[25] دەرەنجامی "ئاشتەواییەكە"، جگە لە دەستكەوتی سیاسی و حزبیی تایبەت لە دۆسیەكانی هەڵبژاردن و گوشارەكانی دادگەی فیدراڵی بۆ پارتی، دەكرێت لێكەوتەی ئەرێنیی گشتیشی هەبێت لەسەر پەیوەندییەكانی هەرێم و بەغدا، لەبەر ئەوەی سەرۆكایەتیی حكومەت و سەرۆكایەتیی هەرێم و دۆسیەی نەوت و بنەجێكردنی موچە، بەشی زۆری لە هەولێرن. هەرەها چاوەڕێی ئەوەش لە باشبوونی پەیوەندییەكان دەكرێت تارمایی هێرشی موشەكی و درۆنیی ئێرانی و عێراق لە ئاسمانی هەرێم دووربخاتەوە، لانی كەم لە مەودای نزیك و ناوەڕاستدا. -    لەسەر ئاستی هەرێمایەتی، "ئاشتەوایی هەرێم و تاران" گرنگییەكەی لەوەدایە، لە دوو ساڵی دواییدا یەكێك لە ئاڕاستە سەرەكییەكانی چارەسەركردنی گرژیی ناوچەكە، گەڕانەوەیە بەرەو ڕۆژهەڵات لە بری پشتبەستی تەواوەتی بە ئەمریكاو ڕۆژئاوا. ئەم سیاسەتەش كە لە ئاداری 2023دا بە ڕێككەوتننامەی تاران و ڕیاز بە نێوانگیریی چین گەیشتە لوتكە، سەرباری ئاڵنگاری و لێكەوتە گەرم و سەختەكانی جەنگی غەززەو هێرشی 7ی ئۆكتۆبەری حەماس بۆ سەر ئیسرائیل، هێشتا هەر خۆڕاگرە. ئەمەش ڕێخۆشكەرە بۆ گەڵاڵەبوونی باوەڕێك، كە "مەرج نییە واشنتۆن تاكە سەرچاوەی چارەسەری كێشەكانی ناوچەكە بێت"؛ بەتایبەت كە ئەمریكا لەم ساڵانەی دواییدا پاشەكشەی لە زۆر دۆسیەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست كردووە بە مەبەستی خۆتەرخانكردن بۆ پرسی گرنگتر لە ئۆكرانیاو ڕۆژهەڵاتی ئاسیا. سەرباری ئەمەش ئەم ئۆقرەیییەی ئێستای نێوان سعودیه‌و ئیمارات لەگەڵ ئێران، دەشێت تێكبچێت، چونكە ئاشتەواییەكی چاوەڕوانكراوی ئیسرائیل و سعودیه‌و ئیمارات بە نێوانگیریی ئیدارەی بایدن لەئارادایە.[26] لە حاڵەتی سەرگرتنی ئەم سیناریۆ ڕێتێچووەیشدا، هەرێمی كوردستان هەر پێویستیی بە گەرەنتی و دڵنیایی هەیە كە بە ئاگری ئەو جەمسەرگیرییە توندە چاوەڕوانكراوە نەسوتێت كە كێشمەكێشی زلهێزو گەورەكانەو، باشترین دڵنیاییش هەبوونی پەیوەندی و لێكگەیشتنە لەنێوان هەردوو جەمسەرە سەرەكییەكەی ناوچەكە، كە تاران و واشنتۆن- تەلئەبیبە.    [1].  https://bit.ly/4byAwlo [2].  https://bit.ly/4auxRZn [3].  https://bit.ly/3UymPMI [4] . https://bit.ly/4bbAoIK [5].  https://bit.ly/4dAU0Ic [6].  https://bit.ly/3wtFNvK [7].  https://bit.ly/3USlbqi [8].  https://bit.ly/3JYcJzL [9].  https://bit.ly/3JWjguC [10].  https://bit.ly/3UCN1Wg [11].  https://bit.ly/4bdgQUq [12].  https://bit.ly/44zsTc8 [13].  https://bit.ly/3WSVsQj [14].  https://bit.ly/4ag2OQT [15].  https://bit.ly/3wk7yHf [16].  https://bit.ly/3JXQz0k [17].  https://bit.ly/3Wz1CEM [18].  https://bit.ly/3ydoQGF [19].  https://bit.ly/3KgepF3 [20].  https://bit.ly/3yfCHw5 [21].  https://bit.ly/3wu9sVC [22].  https://bit.ly/44zsTc8 [23].  https://bit.ly/3V4nZB7 ؛ https://bit.ly/3JX83tM [24].  https://bit.ly/3QGsaQV [25].  https://bit.ly/3Wxz7av [26].  https://bit.ly/4b8Zhow سه‌رچاوه‌ی بابه‌ت: خانه‌ی هزریی كوردستان

   سلێمان مستەفا حەسەن لەماددەی ( ٩٣) ی بڕگەی دووەمی دەستوری هەمیشەی ساڵی ٢٠٠٥مافی تانەدانی لەیاساو سیستەمەکان زامن ودەستەبەرکردوە ، بەڵام ئەو مافە رێکخراوە لە رووی پابەند بوون بەکاتەوە ، بۆ جێگیری مامەڵە و پرسە ئابوری وسیاسی و یاساییەکان ،  دادگای فیدراڵ لەبەر رۆشنایی دەستورو یاسای ژمارە (٣٠)ی ساڵی ٢٠٠٥ی هەموارکراو و پەیرەی ناوخۆی ژمارە (١) ساڵی ٢٠٢٢ دادگای فیدراڵی و یاسای دادبینی شارستانی ژمارە (٨٣) ساڵی١٩٦٩ هەموارکراو،  دادبینەکانی ئەنجام دەدات . فەرمانی وەلائی ژمارە(١٢٦) ی ساڵی ٢٠٢٤ ی دادگای فیدراڵی دادگاکان  بە پێی تایبەتمەندی دەسەڵاتی دەرکردنی فەرمانی بەپەلەی هەیە وەک لەماددەی (١٤١ و ١٥٠) ئاماژەیان پێدراوە ، هەروەها دەسەڵاتی دەرکردنی فەرمانی وەلائی (سالاری)یان هەیە بۆ بابەتە بە پەلەکان ( ١٥١ و ١٥٢) یاسای دادبینی شارستانی داهاتوە. فەرمانی دادوەرییە بە بڕیاری دادوەری کاتی ناسراوە (رێکارێکی ئیداریی کاتییە کە لەلایەن دادوەری تایبەتمەندەوە دەرچووە لەسەر ئەو داواکارییەی کە لەلایەن یەکێک لە نەیارەکانەوە پێشکەش کراوە، کە بە بەڵگە و بەڵگەنامە و پشتڕاسکراوەتەوە ، ناکرێت فەرمانی دادوەری کاریگەری لەسەر مافە بنەرەتیەکان دروست بکات ، لەهەمان کاتدا فەرمانی وەلائی سنورە و پابەندیە رێکاریە باوەکان دەبرێت و بەبێ ئاگادارکردنەوەی نەیاران یان ئەنجامدانی ڕووبەڕووبوونەوە لە نێوانیاندا بڕیار دەدرێت . لە مادەکانی( ١٥١ و ١٥٢ )ی یاسای دادبینییە شارستانیەکان ئاماژە بە ڕێکارەکانی دەرکردنی فەرمانی (وەلائی ) کراوە . لە مادەی ١٥١دا هاتووە: هەرکەسێک بەپێی یاسا مافی ئەوەی هەیە فەرمان لە دادگا وەربگرێت بۆ ئەنجامدانی رەفتارێکی دیاریکراو ،بۆی هەیە لە حاڵەتی بە پەلە عەریزەیەک پێشکەشی  دادوەری تایبەتمەند بکات و تیایدا داوا لە دادگای تایبەتمەند بکات کەوا ئەو فەرمانەی بۆ دەر بکات  وئەو عەریزەیە بە دوو وێنە پێشکەش دەکرێت و رووداو و بەڵگەنامەکانی داواکاری لە خۆ دەگرێت و بەڵگەنامەکانی پاڵپشت بۆ داواکارییەکەی هاوپێچ دەکات ) هەروەها لە ماددەی ١٥٢ی هەمان یاساد هاتوە ( دادوەر بە زۆری لە رۆژی دوای پێشکەشکردنی عەریزەکە بە نوسین فەرمانی خۆی سەبارەت بە وەرگرتن یان رەتکردنەوە لەسەر یەکێک لە هەردوو وێنەی عەریزەکە دەردەکات و وێنەیەکی فەرمی فەرمانەکە بە پەراوێزی وێنەی دووەمی عەریزەکە بە داواکار دەدات و وێنەی ڕەسەن لە خامەی دادگا هەڵدەگرێت ، و وێنەیەک لە فەرمانەکە بەو کەسە ڕادەگەینرێت کەوا فەرمانەکەی لە دژی دەرچوە ) لە ماددەی (١٥٣) یاسای دادبینییە شارستانیەکان بڕگەی یەکەمی ماف دراوە بە لایەنی فەرمانی دژی دەرچوێنراوە لە ماوەی (٣) رۆژ تانە لەبڕیاری دادگا بدات لە رۆژی دوای بلاوکردنەوەی ، بەلام بەپێی ماددەی ( ٩٤) دەستور بڕیارەکانی دادگافیدراڵی مایەی تانە لێدان نێن و یەکلاکەرەوەن . گرنگە لێرەدا ئاماژە بە کۆت و بەندە یاساییەکان بکەین لەرووی کات ولایەنی پەیوەندیدار لە روانین و بڕیاردان و پابەندیەکانەوە تایبەت بە پرۆسەکانی هەڵبژاردن و ئەو فەرمانە وەلائییەی داداگای فیدراڵی دەریکرد بۆ ڕاگرتنی کارەکانی کۆمسیۆن ، کە یاسا دانەر زۆر بە وردی دەق نوسی کردوون ، ئایا دادگای فیدراڵ لایەنی پەیوەندیدارە بۆ روانین لەم بابەتە: یەکەم : لە ماددەی (٢٣)ی پەیرەوی ناوخۆی دادگای فیدراڵی ژمارە (١)ی ساڵی ٢٠٢٢ دا هاتوە ، دوای شەش مانگ لە دەستپێکی پرۆسەی هەڵبژاردن نابێت تانە لەیاسا و رێکارەکانی تایبەت بە هەڵبژاردن بدرێت لەبەردەم دادگای فیدراڵی ، مەبەستەکە ڕوون و دیارە ، جونکە بە بونی داوا و سکاڵا لەسەر یاساو پەیرەوەکانی کۆمسیۆن لەبەردەم دادگای فیدراڵی واتە وەستانی پرۆسەکە دەرچوون لە تەوقیت و کۆتەکانی دەستوور . دووەم : لە یاسای ژمارە (٣١ ) ساڵی ٢٠١٩  یاسای کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکاندا هاتوە ، ماددەی (١٩)  دەستەیەکی دادوەری پێکدەهێنرێت بۆ راونێن لەو تانانەی لە بڕیارەکانی ئەنجومەنی کۆمسیاران دەدرێن ، بڕیارەکانی ئەم دەستەی دادوەری هەڵبژاردنە بنبڕن و تاکە دادگایە بۆ یەک لایی کردنەوەی تانەکان . سێیەم : لەماددەی ( ٢٠) یاسای کۆمسیۆن پابەند کراوە بە بلاوکردنەوەی بڕیارەکانی ، لایەنی زەرەر مەند بۆی هەیە تانە لەبریارەکانی کۆمسیۆن بدات لەماوەی (٣) رۆژدا لەرۆژی دوای بڵاوکردنەوەیان لە سێ رۆژنامە یان ماڵپەری کۆمسیۆن . چوارەم : لە  یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمان کوردستان ، ژمارە (١) ساڵی ١٩٩٢ی هەموار کراو ، هەمان پابەندی خاڵی (دووم و سییەمی سەرەوە دەکاتەوە . با بێنەوە سەر بابەتەکە ، (بەرێز مەسرور مەسعود بارزانی سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە رۆژی (٦ /٥ / ٢٠٢٤ ) داوایەکی پێشکەش بە دادگای باڵای فیدراڵی کردوە ، داوا دەکات دادگا فەرمانی وەلائی دەربکات ، و کۆمسیۆن ناچار بکات بە ڕاگرتنی تەوای رێککارەکانی پرۆسەی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان ، کە بە مەرسومی هەرێمێ لە (٣ /٣ /٢٠٢٤ ) وادەی ١٠ ی حوزیران وەک رۆژی هەڵبژاردن لە لایەن سەرۆکی هەرێمی کوردستان  دیاریکردبوو بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان . بارزانی داواکەی دژی ئەنجومەنی کۆمسیارانە ، لە داواوەکەیدا تانە لە ماددەی دووەمی پەیرەوەی ژمارە (٧)ی تایبەت بە تۆمار کردن و پەسەندکردنی لیستی کاندیدان هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان داوە ، کەلە لایەن ئەنجومەنی کۆمسیارانەوە پەسەند کراوەو بڵاو کراوەتەوە ،کە هەرێمی کورستانی بە چوار بازنە دیاریکردوە لە دابەشکردنی (١٠٠) کورسی پەرلەمان بەسەر چوار بازنەکەدا پشتی بە تۆماری دەنگدەران بەستوە نەک ژمارەی دانیشتوان ، وەک لە ماددەی (٤٩)ی دەستوردا هاتوە کە هەر (١٠٠) هەزار کەسێک نوێنەرێکیان دەبێت لە ئەنجومەنی نوێنەران ، هەروەها لە داواکەی ئەنجومەنی کۆمسیاران تۆمەتبار کردوە بە سەرپێچی یاسیایی و بڕیاری دادگای فیدراڵی ژمارە (٨٣)و یەکخراوەکانی( ١٣١ ، ١٨٥)کە پێرەوی بنەمای یەکسانی و دادپەروەری نەکردوە و پێکهاتەکانی بێ بەشکردوە لەمافەکانیان ، سەرۆکی حکومەت لە داوەکەی بە سیفەتی سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران تانەکەی پێشکەش بە دادگا کردوە بۆ ئەمەش پشتی بە بڕگەی دووەمی ماددەی یەکەمی یاسای ئەنجومەنی وەزیران ژمارە (٣) ی ساڵی ١٩٩٢ هەموارکراو بەستوە ،هەرەوها دووپاتی مافی ئەنجومەنی وەزیران دەکاتەوە و ئاماژەی داوە  بە بڕگەی (٨ )ی ماددەی( ٧ )ی هەمان یاسا  کە دەسەلاتی ئەنجومەنی وەزیرانە پاریزگاری ماف و بەرژەوەندی هاولاتیان بکات ، بۆیە بە پشت بەستن بە بڕگەی یەکەمی ماددەی (٩٣) دەستور و بڕگەی یەکەمی ماددەی (٤) یاسای دادگای فیدراڵ ژمارە (٣٠) ساڵی ٢٠٠٥ ی هەموارکراو ، داوا دەکات دادگا بڕیار بدات بە نادەستووری بونی ماددەی (٢)لە پەیرەوی ژمارە (٧) ساڵی ٢٠٢٤ ی پەیرەوی تۆمارکردن و پەسەندکردنی لیستی کاندیدان بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان ، هەروەها داوا دەکات دادگا بڕیار بدات بە راگرتنی رێکارەکانی پرۆسەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان تا یەکلایکردنەوەی داواکەی .   بۆیە جێگەی خۆیەتی لێرەدا چەند پرسیارێک بکەین و لە ناوەرۆک و دەقە یاساییەکان ووردبینەوە : وەک لەسەرەوە ئاماژمان بە کۆمەڵی بنەمای دەستوری و یاسایی داوە ، پێویستە ئاماژە بە ماددەی (١٣  )ی دەستوور بدەین : يەكەم: ئەم دەستورە بە ياساى باڵاو هەرە بەرز دادەنرێت لە عێراقداو،  پێويستە لە هەموو شوێنێكى عێراقدا پابەندبن پێوەى بە بێ جياوازى. دووەم: نابێت ياسايەك دابنرێت پێچەوانەى ئەم دەستورە بێت. بە رای بەندە دەبێت دادگای فیدراڵی پابەندی ماددەی (١٣) ی دەستووربێت لە دادبینەکانیدا ، داداگای باڵای فیدراڵی لەدەرکردنی بڕیاری ژمارە (٨٣) و یەکخراوەکانی ژمارە (١٣١ و١٨٥) پەلەی کرد ، هەروەها ناڕونیەک لە بڕیارەکەدا بەدیدەکرێت ، ئەنجومەنی کۆمسیارانێش داوای رونکردنەوەو راڤەیان نەکرد کرد لە مەبەستی بڕیاری دادگا .  بۆ پرسی داواکەی سەرۆک وەزیران بە وورد بونەوە لە پەیرەی ناوخۆی دادگای فیدراڵی و یاسای کۆمسیۆن و یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمان ، لایەنی پەیوەندیدار لە روانین لە تانەکانی تایبەت بە هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان  ، دەستەی دادوەری هەڵبژاردنەکانە نەک دادگای فیداراڵی ، بۆیە لەبنەرتدا لەرووی یاساییەوە پێویست بوو دادگا فیدراڵی ئەو داوایە رەت بکاتەوە ، چونکە لایەنی زەرەر مەند لەوادەی دیاریکراو لەبەردەم دەستەی دادوەری هەڵبژاردن  تانەی لەبڕیاری کۆمسیۆن نەداوە کە پەیرەی ژمارە (٧)ی  تۆمارکردن و پەسەندکردنی لیستی کاندیدانە ، هەرەها رەچاوی پەیرەوی ناوخۆی خۆی نەکردوە ، پرسی دابەشکردنی بازنەکان و (١٠٠) کورسی پەرلەمان ئەوە بریاری دادگای فیدراڵی خۆی بوو نەک ئەنجومەنی کۆمسیاران ، ئەنجومەنی کۆمسیاران لەسەر بنەمای دابەشکاری کورسیەکانی ئەنجومەنی نوێنەران کورسی بازنەکانی دابەشکردوە، بۆیە دادگا لە دۆزینەوەی دەرچەی یاسایی بۆ ئەو بارودۆخەی هەرێمی کوردستان، بەڕای بەندە زیاتر هەولی داوا سازان دروستبکات و بنەمای بڕیاردانیشی زیاتر سیاسیە  . ئەنجام : هەڵبژاردن دوا دەخرێت ، وادەی نوێ کەی دەبێت دیار نییە ، بەڵام دادگا بڕیاری چی دەدات ئەبێت چاوەڕێ بکەین ، خۆ ئەگەر ژمارەی کۆرسی بە پێی بنەمای ماددەی (٤٩)ی دەستور دیاربکرێن وەک لە داواکەدا هاتوە ، کورسیەکانی پەرلەمانی کوردستان بەنزیکەیی دەبن بە (٦٢) کورسی بەپێی ژمارەی دانیشتوان و داتاکانی وەزارەتی پلان دانان، هەولێر ٢٢ کورسی ، سلیمانی هەڵەنجە ٢٥ کورسی ، دهۆک ١٥ کورسی ، وە تەرخانکردنی  کورسی کۆتاکانیش لە کورسی تەرخانکراوەکانی هەر پارێزگاێک دەبێت ، بەڵام گرفتەکە هەر بەردەوام دەبێت کە پێکهاتەکان خۆیان دەنگ بە کاندیدانیان خۆیان نەدەن ، چونکە حیکمەتی دیاریکردنی کۆتا گەیشتنی پێکهاتەکان بە کورسی بۆ نوێنەرایەتی کردنی پێکهاتەکان خۆیان ، لێرەشدا لەسەر ژمارەی کورسی پێکهاتەکان ڕاو سەرنجی جیاواز هەیە ، ئەگەر بۆ پێکهاتەکان یەک کورسی تەرخان بکرێت بۆ پەرلەمان وە بۆ ئەنجومەنی پارێزگاکانیش لەسەر ئاستی پارێزگا کورسیان بۆ تەرخان بکرێت ، لەوانەیە ئەنجامێکی پەسەندکراوی هەبێت لای هەموان .  

 لوقمان مسته فا خوێنەرانی بەڕێز.. ئەم بابەتە تەنها باس لە سودو زیانەكانی سیستەمێك دەكات كە ناوی سیستەمی بانكی هەژماری منە.مانای ئەوەنیە كە نوسەرەكەی ئەم سیستەمەی پێ پەسەندبێت ، بەڵكو تەنها بەشێوەیەكی یاسای  دیدو تێڕوانینەكانی  خۆی لە سودو زیانەكانی بۆ ئێوەی ئازیز ڕون دەكاتەوە. سیستەمی بانكی هەژماری من :  بریته له دابەشکردنی مووچە لە رێی کارتی بانکییەوە، فەرمانبەر هەژمارێکی بانکی بۆ دروست دەکرێت و لە رێی کارتێکی زیرەکەوە مووچەکەی وەردەگرێت. ئەگەر دەستی حیزب و كەسانی چاوچنۆكی لە پشتەوە نەبێت  و بۆ بەرژەوەندی حیزبی و كەسی بەكار نەهێنرێت ئەوە سیستەمێكە وەك هەر سیستەمێكی بانكی مۆدێرن و بێ كێشەیە. چونكە ئامانج لەم سیستەمە بانكیە وەك خۆیان دەڵێن هەوڵی به مۆدێرنکردنی کەرتی بانکی و بەرەوپێشبردنی گەشەی ئابوورییە لە هەرێمی کوردستان و خێراترکردنی پڕۆسەی بە دیجیتاڵکردنی حکومەتە، کە بەشێکی سه ره كیه له دید گای كەسانی پسپۆڕ لە بوارەكەدا  كە كوڕی ئەم ووڵاتەن و كاردەدەستن لە حکومەتی هەرێمی کوردستاندا، بۆ بەرەوپێشبردنی چاکسازی و گۆڕانکاری ڕیشەیی و پاڵپشتی پارەدانی دیجیتاڵی لە هەرێمی کوردستان. بە متمانیەیەكی ڕەهاوە دەڵێن بەهۆی ئەم سیسته مه وه، فەرمانبەرانی کەرتی گشتی، خانەنشینان و هێزە ئەمنییەکان بەشێوەیەکی پارێزراو و شەفاف، لە ڕێگەی تۆڕێک لە ئامێری پارە  (ATM)ەوە کە زیاتر لە هەزار بنکە لە تەواوی هەرێمی کوردستان دادەنرێت، دەتوانن دەستیان بە مووچەکانیان بگات، کە ئاسانکاری دەکات بۆ دەستڕاگەیشتن بە خزمەتگوزارییە بانکییە مۆدێرنەکان، لەوانەش قەرز، پاشەکەوتکردن و پارەدانی دیجیتاڵی. بەم کارە پارەدان بۆ نزیکەی یەک ملیۆن فەرمانبەر، هێزە ئەمنییەکان و خانەنشینی حکومەتی هەرێمی کوردستان پشتبەستن بە مامەڵەی کاش کەمدەکاتەوە وکارایی حکومەت و شەفافیەت زیاتر دەکات.پێیان وایە سودێكی یەجگار زۆری هەیە بۆ هاوڵاتیان. -سودەکانی سیسته می هه ژماری من : - ئەم سیستەمە بانكیە وەك باسمان لێوەكرد ئەگەر بەشێوەیەكی تەندروست بەڕێوە بچێت ئەوا  چەندین سودی جۆراو جۆری بۆ هاووڵاتیانی هەرێمی کوردستان دەبێت و لە بواری ئاسانکاری و سەلامەتی هەژمارەکان دەبێتە هۆی پێدانی مووچەی فەرمانبەران بەشێوەیەکی ڕێکوپێک و لە کاتی خۆیدا، بەبێ بوونی نۆرە و کاتی زۆر. هەروەها توانای دەستڕاگەیشتن بە پارە لە هەر شوێنێک بە بەکارهێنانی بانکی مۆبایل - ئەنتەرنێت بەبێ سەردانی لقەکان. هەروەها کاریگەری دەبێت لە سەر داهاتی زیادە لە دانانی پارەی نەختینەیی ناکار لە پاشەکەوتدا و کڕینی کاڵا یان خزمەتگوزاری یان پارەدان بە خەرجییە کەسییەکان لەڕێی قەرزی ئاسانەوە. هەروەها لەو ڕێگەیەوە دەتوانرێت پارە بدرێت بۆ کڕینی کاڵا و خزمەتگوزارییە ئۆنلاینەکان و حەواڵە لە نێوان هەژمارە جیاوازەکان و وەرگرتنی حەواڵەی نێودەوڵەتی بێ ئەوەی پێوست بە سەردانی نووسینگەی ئاڵوگۆڕی دراو بکات. لە هەمانکاتدا ئەم هەنگاوە دەبێتە هۆی بەشداریکردنی هاووڵاتیان لە کەرتی بانکیدا و هەنگاو بە هەنگاو زیادبوونی بەرهەمی ناوخۆیی لێدەکەوێتەوە و خەرجی بەکاربەرانیش بەهۆی زیادبوونی قەرزی تاکەکەسی زیاد دەبێت و دەرفەتی کاری زیاتریش لە کەرتی بانکیدا دەڕەخسێنێت. بەڵام ئەگەر  هاتوو بەشدار بوو بە هۆشیارانەوە مامەڵەی لە تەكدا نەكات بەتایبەت لە كاتی واژۆ كردنی گرێبەستەكەدا كە چۆن بەشدار دەبێت و ئەو بڕگەو مادانە چین و چی لە بەرژەوەندی دایە ئەوا توشی زیانی مادی دەبێتەوە وەك هەر گرێ بەستێكیتر. هەندێ لە زیان و مەترستەكانی ئەم سیستەمە بانكیە دەخەینە ڕوو  -زیانه كانی سیسته می  بانكی هه ژماری من :- لەم سیستەمەدا كەسی به شدار بوو بۆ وەرگرتنەوەی كارتی بانكیەكەی بەپێی (هەژماری من)، فەرمانگەكەی ئەو اجباری دەبێ حساب بانكی بكەنەوە. لەو بانكە گرێبەستێكیان بۆ ڕێكخراوە بەشێك لە ماددە و برگەكانی جێگای هەڵوەستەیە، لەوانە:- 1- بە واژۆكردنی ئەم گرێبەستە پابەند دەكرێ لەهیچ بانكێكی تر هەژماری حیسابی نەكاتەوە. 2-بانكم كردە بریكاری خۆم (بەبێ گەڕانەوە بۆمن) هەركاتێك بیەوێت دەتوانێت ئەو قەرزانەی حكومەت داوای لێدەكات دەفعیان بكات و لە موچەكەی بیهێنێتە خوارەوە. 3- بانك هەركاتێك بیەوێت (بەرەهایی، هەر لەراستیدا وشەی رەهایان بەكارهێناوە) دەتوانێت عمولەی موچەكەم بگۆڕیت بۆ هەرچەندێك كە بانك دایدەنێت و پێویست بە گەڕانەوە بۆمن ناكات. كۆمەڵێك شتی سەیرتر لە مەرجەكان:- 1- تەلەفۆنت بۆ دەكرێت دەڵێن وەرە كارت وەربگرەوە و باسی عقدی حساب بانقی ناكرێت. 2- دوای ئەوەی واژۆی ئەلكترۆنیت پێدەكرێت ئینجا اعلانی دەكەن كە ئەمە  گرێبەستێكە واژۆت كردوە. 3-بەهیچ شێوەیەك مەرجەكان بە كاغەز نیشانی كەس نادەن. 4- نایەڵن مەرجەكانی گرێبەستی كردنەوەی حساب بانك وێنەبگری. 5- وێنەی گرێبەستە ئەلكترۆنیەكەت پێنادەنەوە. لە ئەنجامدا : گریمان ئەم سیستەمە بانكیە لەپێشەوەی هەموو بانكە عێراقیەكانەوەیە لە ڕووی مۆدێرنێتی ، وە بە باشترین سیستەمی بانكی دابنرێت ، بەڵام ناتوانی متمانەی خەڵك بە دەستبێنێت، ئەویش بەهۆی ئەوەی كە حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ماوەی حوكمڕانیەتی خۆیدا  نەك هەر نەی نەیتوانیوە خزمەت بە هاوڵاتیەكانیبكات بەڵكو  بۆتە گرفت و سەر ئێشەی بۆ خەڵك دروستكردووە لە سەرجەم سێكتەرەكانی بەڕێوەبردنی دەوڵەتداریدا . هەر لە تەك ئەوەشدا پێداگری حكومەت  لەسەر پەیڕەوكردنی سیستەمی بانكی هەژماری من بە شێوەی زۆرەملێ خۆی لە خۆیدا بۆتە هۆی دروستبوونی ئەو بێ متمانەییەی هاووڵاتیان.  

د. عه‌بدولقادر ساڵح سەرۆکى ئەنجومەنى وەزیرانى هەرێم لە تیانووسى داواكه‌یدا بۆ دادگای فیدراڵی، داواى لە دادگاى باڵا کردووە حوکم بدات بە نادەستورىبوونى ماددەى (2) لە پەیڕەوى ژمارە (7)ى ساڵى 2024ى کۆمیسۆنى باڵاى سەربەخۆیى هەڵبژاردنەکانى عێراق بۆ هەلبژاردنى پەرلەمانى کوردستانى عێراق، کە ماددەکە دوو بڕگەى سەرەکى لە خۆى دەگرێت و بریتین لە: 1. هەرێمى کوردستانى دابەشکردووە بۆ چوار ناوچەى هەلبژاردن کە بریتین لە (هەولێر، سلێمانى، دهۆک، هەڵەبجە). 2. ژمارەى کورسییەکانى پەرلەمانى کوردستانى دیاریکردووە بە (100) کورسى و دابەشى کردووە بەپێى هەر چوار ناوچەکەى هەڵبژاردن. بێگومان تۆمارکردنى داوایەکى لەم چەشنە جێگەى دەستخۆشییەو دروستترین رێگەى چارەسەرکردنى کێشەو ململانێکانە، جا ئیتر ئەنجامى داواکە هەرچى بێت، هەروەها لە رێکارەکانى تۆمارکردنى داواکەشدا، رەچاوى ئەحکامى ماددەى (93/ یەکەم) لە دەستورى عێراق کراوەو لەسەر ئەو بنەمایەش داواکە تۆمارکرداوە، کە ئەمەش خۆى لە خۆیدا هەنگاوێکى دروست و یاساییە بۆ تۆمارکردنى داواکەو تایبەتمەندى تێڕوانینى داواکە دەدات بە دادگاى فیدراڵى. بەڵام ئەوەى لێرەدا جێگەى سەرنجەو دەکرێت بکرێتە پرسیار جەوهەرى و کاریگەرى لەسەر داهاتووى ئەم داوایە هەیە ئەوەیە: ماددەى (2) لە پەیرەوى تانەلێدراو لەبەردەم دادگاکە، لە بڕگە حوکمییەکانى (یەکەم و سێیەم) لە بڕیارى دادگاى باڵاى فیدراڵییەوە سەرچاوى گرتووە لەداواى ژمارە (83/ موحدتیها 131 و 185/2023)، بەو مانایەى ماددە تانەلێدراوەکە لە دەقى بڕیارێکى پێشووترى دادگاکەوە وەرگیراوە. ئەمە جەوهەرى بابەتى داواکەیە لەڕووى ناوەڕۆکەوە، دیارە بە رەچاوکردنى بڕگەى دووەمى داواکە کە داواى دەرکردنى فەرمانسالارییەکى (أمر ولائی) کردووە بۆ راوەستانى رێکارەکانى کۆمیسیۆن تایبەت بە هەلبژاردنى پەرلەمانى کوردستان تا کاتى یەکلابوونەوەى ناوەڕۆکى داواکە.

ئەنوەر حسێن (بازگر) نێچیرڤان بارزانی، كارەكتەری یەكەمی دیپلۆماسی كوردستان، بە سەردانێك لە تارانە؛ بۆ كۆمەڵێك فایلی هەستیار و گرنگ. بارزانی كە بە كارەكتەری كردنەوەی گرێ كوێرەكانی (ناوخۆی كوردستان بە تایبەتی زۆنی زەرد - سەوز)، (هەولێر - بەغدا)و (هەولێر – ئەنكەرە و تاران) دەناسرێت. لەم سەردانەدا فایلەكانی بارزانی بۆ دووجۆر (سپی و سور) ڕیزبەند كراون؛ فایلە سپییەكان كە بارزانی دەیەوێت ئامانجەكانی بەدەست بێنێت كە ئەمانەن: یەكەم: پرسی دواخستنی هەڵبژاردنەكانی (10)ی حوزەیرانی كوردستان كە تاران دەتوانێت عێراق و یەكێتیش ڕازی بكات. دووەم: پرسی دادگای فیدراڵی، موچە و بودجە، تاران دەتوانێ بەغدا ناچار بكات دەست بە كۆتایهاتنی فشارەكانی بكات لەسەر هەولێرو ڕێگاچارەی نوێ دەستپێبكات. سێیەم: ڕاگرتنی هێرشی موشەكی و درۆن بۆسەر (ماڵی سەرمایەدارەكانی نزیك پارتی، فڕۆكەخانەی هەولێر، هەریر، غازی كۆرمۆر...) بەنیەت باشی نیشاندانی بارزانی، بۆ بنەبڕكردنی گەلەیی و ناڕەزایەتییەكانی ئێران، كە فاكتی خستوەتە بەردەست بارزانی. چوارەم: بارزانی بەرچاوڕوونی دەوێت، ئاخۆ هەڵوێستی تاران سەبارەت بە پرسی (PKK) چییە؟ لە ئۆپەڕاسیۆنی هاوینەی ئەنكەرە؟ سەبارەت بە دیوی دووەمی سەردانەكە (فایلی سور) كە تاران ئامادەیكردوە لە بارزانی داوا دەكات ئەوانیش: یەكەم: جێبەجێكردنی كرداری ڕێككەوتنی ئەمنی نێوان (تاران - هەولێر - بەغدا) بۆ داخستنی كامپەكانی (زڕگوێز - كۆیە)ی كۆمەڵەو دیموكرات، ناردنیان بۆ (كامپی بێ چەك) یان دەوڵەتی سێیەم و ڕادەستكردنی (40) لە كەسە یەكەمەكانیان. ڕاگرتنی هەموو هەوڵێكی میدیایی لە میدیاكانی كوردستاندا. دووەم: كۆتایهاتن بەو گومانانەی تاران هەیەتی لە بوونی جموجۆڵی موسادی ئیسرائیل و كۆتایهانن بەو گومانانە. سێیەم: دووباركردنەوەی هاوپەیمانی هاوشێوەی ڕابردوو (سەدر – حەلبوسی - بارزانی) كە بوە هۆی كەتكردنی ماڵی شیعی. چوارەم: ڕاگرتنی پارسەنگی سیاسی، دیپلۆماسی، سەربازی نێوان (تاران و ئەنكەرە) لەلایەن هەولێرەوە. ئەم دوو فایلە (سپی و سور)ە لە تاران دەگۆڕدرێنەوە، هەردوولاش، جێبەجێیان دەكەن، پێشوازی (خامنەیی، ڕەئیسی قاڵیباف)یش ئاماژەن كە سەردانەكەی بارزانی سەركەوتوو دەبێت و لانیكەم بۆ ئەم سەردەمە دەتوانێت تاران یارمەتیدەر بێت – گەر كەسانی تر لە بارزانی تێك نەدەن – چونكە دوای هەڵبژاردنەكان ڕەنگە دیزانینی هەرێم بگۆڕدرێت و ئاڵوگۆڕ بە داشەكان بكرێت و یەكێتی نیشتیمانیش، پێدەچێت چرای سەوزی بۆ سەردانەكەی بارزانی بۆ تاران و ڕازیبوون بە هەنگاوەكانی نیشانبدات لەبەرامبەردا پارێزگاری كەركوكی ئێستاو سەرۆكی هەرێمی داهاتووی كوردستان.   

د. سەردار عەزیز پاش بونی هەکان فیدان بە وەزیری دەرەوە، پشبینی ئەوە دەکرا کە عێراق ببێتە خاڵی ناوەندی لە سیاسەتی هەرێمی تورکیا. هەکان پەیوەندییە سیخوڕییەکانی لە ناوچەکە فراوان بوو، بۆیە هەم شارەزایی و هەم پەیوەندی بۆ دروست کردبوو. بەڵام هۆکاری ناوخۆیی تورکیا و نێودەوڵەتیش پاڵنەر بوون، کە زیاتر باسیان دەکەین. لە گەڵ ئەمانەشدا تورکیا، پیاداچونەوەی بە دیدی خۆیدا کرد، بە تایبەتی لە قۆناغی پاش ریفراندنۆم کە لە عێراقدا دۆستی بەهێزی نیە، بۆیە دەبێت لە گەڵ ئەمری واقیعدا دەست و پەنجەی نەرم بکات. ئەمەش مانای ئەوەبوو کە دەرگای پەیوەندی لە گەڵ هێزێکی وەک حەشدی شەعبیدا بکاتەوە، کە پێشتر هەوڵت ڕکەبەریی دەدا. لە سەرەتای ئەمساڵدا فالح فەیاز سەردانی ئەنقەرەی کرد. وەک سەرەتای ئەم پەیوەندییە و داننان بە بونی ئەم هێزە وەک ئەکتەری سەرەکی ناو سیاسەتی عێراقی. پاشتر لە مانگی سێ کۆنفرانسی ئەنتالیای دیپلۆماسی کرا، کە جاران کۆنفرانسی ئەنتالیای ئاسایش بوو، کە زیاتر لە لایەن پۆلیسی تورکیەوە بەڕێوەدەبرا.  نزیکەی دە ساڵێک لەمەوپێش من جارێک بەشداربووم، ئەو کاتە هێشتا هەموو هێزە نەیارەکان پاکتاو نەکرابوون. لەو کۆنفرانسەدا قاسم ئەعرەجی و فوئاد حسێن بەشداربوون، هەروەها هەکان فیدانیش. ئەوەی جێگای پێکەنین و گریانە هەر سێ کەسایەتیەکە کوردن. هەکان لە باوکێکی کورد و دایکێکی تورک لە ڤارتۆ هاتوەتە دونیاوە. یەکێک لە باشترین کتێبەکان دەربارەی پەیوەندی نێوان کورد و تورک لەو شارەدا لە لایەن Christopher de Bellaigue ه وە نوسراوە بە ناوی Rebel Land: Unraveling the Riddle of History in a Turkish  ئەم کۆبونەوەی مانگی سێ جیاواز بوو، چونکە هەردوو وڵات هەوڵیاندا کە کۆمەڵێک دەزگا لە پەیوەندییەکەدا دروست بکەن، وەک ناوەندی چاودێری و ئاسایش، لیژنە، گروپی هاوبەش. ئەمە زەمینەسازان بوو بۆ سەردانەکەی ئەردۆغان کە چەند جارێک دواخرابوو. کە هەڵبژاردنی ناوخۆیی تورکیا ڕویدا، پەیوەندی تورکیا لە گەڵ عێراقدا بوو بە ناچاریی. چونکە لە بیست ساڵی رابوردوودا، پارتی دادوگەشەپێدان، لە سەر دوو تەوەرە کاری دەکرد، دین و پارە. وەک هێزێکی دیندار، توانای ئەوەی هەبوو کە پارە بهێنێت بۆ گیرفانی تورکەکان، کە شێت و شەیدانی پارەن. بەڵام پارە دای لە کزی یان پارە بێ بەهابوو، لە ئەنجامی سیاسەتە نائابورییەکانی ئەردۆگان کە خۆی لێبوبو بە ئابوریناس. ئەردۆگان ساڵانێکی زۆر جگە لە گۆڵچیەکی فەقێی خەڵکی قاسم پاشا، شارەزای هیچی تر نەبوو. بۆچی عێراق بوو بە ناچاریی: کە ئابوری بوو بە تاکە پرسی کۆمەڵگای تورکی، عێراق وەها بینرا تاکە وڵاتی دراوسێی تورکیایە کە دەتوانرێت سودی ئابوری لێ بە دەست بێت. لە تورکیا ١٦ ملیون کەس خانەنشینن، بەهۆی هەڵاوسانەوە، مانگانە تەنها ٢٥٠ دۆلار داهاتیانە، کە بەشی تێرکردنی سکیان ناکات. بۆیە زۆریان شەوانە بەبێ تێشوو سەردەنێنەوە. بەڵام تورکیا کە دێتە سەر عێراق، ناتوانێت خۆی لە پرسی ئاسایش بە دوور بگرێت. ئاسایش بۆ تورک دونیا بینیە. دونیا بینی وەک جەیمس سیر ناوی دەنێت بریتیە لە کۆی ئەو هەڵوێست و بەها و چیرۆک و چاوەڕوانیانە، کە دەوری کەسێک یان کەسانێک دەدەن دەربارەی دونیا، کە لە ئەنجامدا بیرو چالاکیان لە قاڵبدەدات. دونیابینی لە ڕێگای ڕەوشت، دین، فەلسەفە و باوەڕی زانستیەوە دەردەبڕێت. کتێبەکەی سیر ناوی Naming the Elephant: Worldview as a Concept.. بەم پێیە تورک ئاسایش بە سەر دونیابینیاندا زاڵبوە، بە تایبەتی فیگەری کورد. ئەمەش وەهایکرد کە تورکیا بانگەشەی هێرشێکی گەورە و پرۆژەی ئابوری گەورە پێکەوە گرێبدات. هەندێک لە کۆمێنتنوسە تورکەکان بانگەشەی ئەوە دەکەن کە هێرشەکە و پرۆژە ئابورییەکان بە تایبەتی پرۆژەی گەشە پەیوەندییان پێکەوە هەیە. ڕەجەپ سۆیلۆ، کە زۆر نزیکی ئاک پارتیە و لە میدل ئیست ئای دەنوسێت کە بلاوکەرەوەیەکی قەتەریە لە خزمەتی تورکیادا. لە ڕاستیدا هەر پاش دەرئەنجامی هەڵبژاردنەکان لە ڕەجەبم پرسی ئایا هێرشە سەربازییەکە دەبێت، ئەو گوتی هەڵبژاردنەکان زیاتر ئەردۆگان سور دەکات. بەڵام هەڵبژاردنەکان سەرئێشەی زۆری بۆ ئەردۆگان دروستکرد، لە سەروی هەمویانەوە، هەڵکشانی پارتی ڕەفاهی تازە، کە کوڕەکەی نەجمەدین ئەربەکان سەرکردایەتی دەکات. ئەردۆگان لە شەڕەکەی غەزە بە دوای ئەوەدا گەڕا کە دارەکە لە ناوەڕاستدا بگرێت و سود لە دۆخەکە ببینێت، بەڵام لە ئەنجامدا دەنگدەران لێی ناڕازی بوون و ئێستا دۆخەکەی بە ئاستێک گەیاند کە ئەردۆگان ئابلۆقەی تەواو بخاتە سەر ئیسرائیل، بە تایبەتی پاش دواخستن یان هەڵوەشانەوەی سەردانەکەی کۆشکی سپی. ئابوری و ئاسایش: براوە براوە یان دۆڕان دۆڕان. پریژەی گەشە بۆ تورکەکان مانای نوێی پەیداکردوە. ئەم مانا نوێیەش بریتیە لە دروستبونی هەستێک کە هەوڵێک هەیە تورکیا پەراوێزبخرێت. ساڵی پار کاتێک ئەمریکا هانی پرۆژەیەکی دا کە هیند و کەنداو و ئیسرائیل و ئەوروپا پێکەوە دەبەستێت، تورکیا سەدای مێژو لە گوێیدا دەنگی دایەوە، بە تایبەتی کاتێک لە سەدەی نۆزدە، کە کەناڵی سوێس کرایەوە، بوە هۆی ئەوەی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی زیانی ئابوری زۆری بەرکەوێت و هاوکاربێت لە داڕمانی. تورکەکان ئەم پرۆژەی هیند-ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەوروپا بەو جۆرە دەبینێت. ئەمەش وەهایکردوە کە تورکیا فشار بکات بۆ دروستکردنی ڕێگای گەشە، کە زیاتر هەوڵە بۆ گەیاندنی تورکیا بە کەنداو، نەک ئاسیا بە ئەوروپا. لە ڕاستیدا هەتا ئێستا ئەم پرۆژەیە هەڵسەنگاندنی زناستی بۆ نەکرابوو، ڕۆژانی ڕابوردوو عێراق کۆمپانیای ئۆلیڤەر وایمانی بەکرێ گرت بۆ دیزانی پرۆژەکە. پاش کارەکانی ئەم کۆمپانیایە دەزانین چی دەگوزەرێت جودا لە فشە زۆرەکانی ڕاوێژکارە زۆر زۆرە بەتاڵەکانی سودانی. ئێستا ئەگەری چی هەیە؟ یەک، ئێران ماوەیەک بێدەنگ بوو، بەڵام ڕۆژانی ڕابوردوو دانایی فەڕ و بەرپرسێکی تر سەردانی کوردستان و عێراقیان کرد و گوێی هەموانیان ڕاکێشا لەو بارەوە. دوو، هێرشە درۆنیەکەی کۆرمۆر وەبیری هەموانی هێنایەوە کە دۆخەکە شامی شەریف نیە. سێ، دەنگۆی ئەوە هەیە کە تورکیا لە گەڵ کورددا دانوستان دەست پێبکاتەوە. چوار، تورکیا دەیەوێت چەک بە عێراق بفرۆشێت، پرۆژەی ئاوی عێراق لە ڕێگای کۆمپانیاکانیەوە دروست بکرێن، هەروەها ڕێگای گەشە، لە گەڵ زۆر پرۆژەی تردا. بەڵام ڕەنگە ماخولای ئاسایش هەموی لێ تێکبدات.

محەمەد عەزیز محەمەد- ئەندازیاری ڕاوێژكار ماوەی 250 هەزار ساڵی ویست تا ساڵی 1880 ژمارەی دانیشتوانی گۆی زەوی بگاتە یەك ملیار كەس بەڵام بەپێی ئاماری فەرمی نەتەوە یەكگرتووەكان نزیكەی سەدوپەنجا ساڵێكی ویست تا لە ئۆكتۆبەری ساڵی  2011 ئەو ژمارەیە بگات بە حەوت ملیار كەس و لە نۆڤەمبەری 2022 ببێت بە هەشت ملیار كەس، هەرچەندە بەپێی پێشبینی و لێكۆلینەوەكان لە چەند دەیەی داهاتوو ئەم رەوتە وا خێرانابێت ڕێژەی زیادبوون كەم دەكات لەگەڵ ئەوەشدا پێشبینی دەكرێت تا ساڵی 2050 ئەو ژمارەیە بگاتە نۆ ملیار، لەئێستا رێژەی دانیشتوانی شارەكان 50%ی گشتی یەو هەر بەپێی پێشبینییەكان  تا ساڵی 2050 دەگاتە 70% دانشتوانی گۆی زەوی. ئەگەر لە ڕۆژگاری ئەمڕۆدا شارەكان كێشەی زۆرو كوشندەیان هەبێت، كە زیاتر خۆی لە  چڕبوونەوەوگەورەبوونی شارەكان و پیسبوونی ژینگە دەبینێتەوەو وەك شێرپەنجە لە جەستەی شاردا رۆژانە گەورەو گەورەتر ئەبێت. ئەوا لە ساڵانی داهاتوو یان لە چەند دەیەی دادێ بە دڵنیایی و بە تەریب لەگەڵ ئەم گەورەبونە مەترسی زۆر  زیاتر دروست دەكات .  چاوچنۆكی سەرمایەداری جیهانی و بەرژەوەندخوازی و ویستی قازانجی بێ سنوری بەدەر لە هەموو بەها ئاكارییەكان لە سەردەمی نیولیبرال وایكردووە هەموو هەوڵەكان بۆ كەمكردنەوەی ئەم مەترسییە بێ ئەنجام بێت. بڕیارو رێنمایی كۆنگرە ساڵانەكانی نەتەوە یەكگرتوەكان بۆ چارەسەری  كێشەی پیسبوونی ئاو وهەواو كەش دەخرێتە ژێرپێ و قازانجە بێَشومارەكان رێگرن لە جێبەجێكردن . ئەنجام ئەوەی ئێستا لە شارەكان دەگوزەرێ كارەساتەو ناكرێت هەروا بە ڕاگوزەر تێپەرێ و لای لێنەكرێتەوە كە بەگشتی لەسەر ئاستی گشتی جیهان رووبەروی ئالنگاری گەورە بونەتەوە. پەرەسەندن و پێشكەوتنەكان زۆر خێران، ئەوەش وایكردووە جۆری ژیان لەوێدا بە ئاستەم پێشبینی بۆ بكرێت، ئەم پێشكەوتنە بێ سنورانە لێكەوتەی زۆری لە ژیانی رۆژانەی شاردا دروست كردووە، لە ناویاندا  دوو ئەنجامی زەقی دژ بە یەكی لێكەوتەوە لە لایەك بوو بە هۆی زیاتر پیسبوونی ژینگەو زیاتر شپرزە بوونی ژیانی شارو لە لاكەی تر گەورەبوون و چڕبونەوەی شارەكان وایكرد كە ئیتر تەكنۆلۆژیاو بە كارهێنانەكانی كارێكی دەستلێهەڵنەگیراو بێت و ببێتە سیماو مۆركی سەرەكی ژیانی رۆژانەو خۆی بسەپێنێت بەسەر كۆی پرۆسەی ژیان لە شاردا كە سودی لێ وەرگیرێت بۆ باشتركردنی ژیان. ئیتر دەبوایە خەمی سەرەكی و بەردەوامی دەزگا حكومییەكانی پلاندانانی شارو ئەندازیاری پلاندانەرو تەلارسازەكان بێت بۆئاخنینی ئەم زانستە لە هەنگاوەكانی دیزاین و پلاندانانی شار بەرەو بەكارهێنانی تەكنۆلۆجیای زانیاری و دانان و فەراهەمكردنی ژێرخانی زانیاری و رێنمایی بەكارهێنان بەگشتی، ئەوەش بە بەشداری زانكۆكان و لایەنە ئەكادیمیەكانی لێكۆلینەوە لە بواری دانیشتوان و چڕی دانیشتوان و خولیاو ئارەزووەكان و پێویستییە خزمەتگوزارییەكان و لایەنە هونەری و دەروونییەكانی دانیشتوان، كە تێیدا پارێزگاری تەواو لە جۆری ژیان و رەخساندنی هەلومەرجی باش بكات لە بەرژەوەندی تاك. لێرەوە پێ بە پێی پێشكەوتنەكان و بەكارهێنانی تەكنۆلۆجیا لە هەموو بوارەكانی ژیانی رۆژانەی شار وایكرد بیرۆكەی شاری زیرەك بێتە كایەوە. هیچ ئەگەرێكی تر لە ئارادا نییە جگە لە هەنگاوی خێرای گۆڕینی هەموو شارەكان بەرەو شاری زیرەك، چونكە بەكردەیی هەموو ژیان پەیوەست دەبێت بە پێشكەوتنە تەكنۆلۆجییەكان و ناكرێت لێی دابڕێت، وەك چۆن لە سەدەكانی پێشوو بۆ هاتوچۆ ئاژەڵ بەكار ئەهێنراو لە ئێستادا ئەستەمە، بەهەمان شێوە ئەستەمە لەداهاتوودا ئامێرو كەرەستەكانی ئێستا بەكاربهێنرێت، هەروەهاش لە بواری شێوەو پێكهاتەی هەموو شار.  بۆ یەكەم جار دەستەواژەی شاری زیرەك  لە ساڵی 1994 لە ئەوروپا بەكارهات و پاشان بە جیهاندا بڵاوبووەو شارە زیرەكەكان لە ئەوروپاو ئاسیاو ئەمریكاو ئوسترالیا پەیدا بوون. پێناسەی شاری زیرەك زۆر هەڵدەگرێ و بەهۆی زۆری ئەو دامەزراوانەی كاری تیا دەكەن لە سەرچاوەیەك بۆ سەرچاوەیەكی تر پێناسەكە دەگۆڕێت، بۆنمونە یەكێتی ئەوروپا وا پێناسەی دەكات كە (ئەو شارەیە كە باشترین لێهاتوویی لە بوارەاكانی بەكارهێنانی تەكنۆلۆجیای پەیوەندی و زانیاری پێشكەش دەكات بۆ دۆزینەوەی چارەسەری تەواو و سەستەینەبڵ لە بوارەكانی گواستنەوەو وزەو ژینگە هەروا جۆری ژیان و  كێبڕكێی بەشداری)، بەڵام پەیمانگای بریتانی بۆ پێوانەكان وا پێناسەی دەكات كە ((ئەو شارانەن كە تەواوكاری نێوان سیستمی مادی و ڕەقەمی و مرۆیی لە ژینگەی بنیاتنراودا دابین دەكات بۆ دەستەبەر كردنی دواڕۆژی گەش و (سەستەینەبڵ)ی تەواو و گشتگیر بۆ دانیشتوان)).  لە كتێبەكەی دكتۆر (عوسمان محەمەد غەنیم) كە ناوی شارە زیرەكەكانە  بیست و دوو پێناسەی لێكۆڵەرو ناوەند جیاجیاكانی داناوە بۆ شاری زیرەك كە هەر خۆی ئاماژە دەدات دەكرێت پێناسەی زیاتر بكرێت بۆ ئەو شارانە. ئەو بابەتە زۆر هەڵئەگرێ و ڕەنگە بە دەیان كتێب مافی خۆی نەدرێتێ.  كەواتە دەكرێت شارە زیرەكەكان وا پێناسە بكرێ كە ئەو شارانەن سیستمی پێشكەوتوی لە هەموو بوارەكانی پەیوەست بە ژیانی مرۆڤ هەیەو پشتبەستووە بە ژێرخانی پتەوی پەیوەندی، وا داڕێژراوە تەكنۆلۆجیای زانیاری و پەیوەندی رۆڵی سەرەكی تێدا دەبینن كە ئەركی كاركردن لە سەر سێ ئاكتی سەرەكی (تەكنۆلۆجی، كۆمەڵایەتی، ژینگەیی) دەبینێ‌. بەشێوەیەكی تر دەتوانرێت بوترێت ئەو كۆمەڵگاو ئاوەدانییانەن كە سێ بەش یا بناغەی سەرەكی هەیە بناغەیەكی تەكنیكی و مەعریفی و زانیاری و بناغەیەكی كۆمەڵایەتی و بناغەیەكی ژینگەیی، تیایدا جوڵەی هاوڵاتی و هەموو پێكهاتەو بەش و لق و دامەزراوەكانی  حكومەت و كۆمپانیاكان كارلێك و پەیوەندی راستەخۆیان  لەڕێگەی ئینتەرنێت و لەڕێگەی سێنسەرو ئامێرە  هەستیارەكان  و جی پی ئێس  دەبێت و هەموو پێكهاتە و جولەكانی تاك  دەكاتە پێكهاتەی رەقەمی و شیكاری و چارەسەری فەرمانەكان دەكات و بە ئەنجامی دەگەیەنێت. هەموو پێكهاتەكانی شار دەبنە یەكەیەكی بەستراو بەیەكەوەو لەرێگەی نێتۆركەوە یەكتری تەواو دەكەن، هاوڵاتی لەرێگەی مۆبایلەكەیەوە ئەتوانێت پەیوەندی بەردوامی بە دەزگاكانی حكومیەوە هەبێت بۆ راییكردنی كارەكانی و راپەراندنی ئەركەكان و پەیوەندی لەگەڵ دەوروبەردا هەبێت بۆ هەر پرسێك  سەرەڕای پەیوەندی هەموو دەزگا حكومییەكان بە یەكەوەو بە هاوڵاتییەوە، ئەم پێناسەیە بۆ شاری زیرەك بەردەوام لە گۆڕاندایە بەهۆی بەردەوامی بەرەوپێشچونی خێراو بەردەوامی پێشكەوتنی تەكنۆلۆجیاو نەوەستانی لە خاڵێك بەتایبەت لەم دواییەدا كە ژیری دەستكرد رۆژانە شتی نوێ دێنێتە كایەوە. كەواتە هەر پێناسەیەك بۆ شاری زیرەك و دواڕۆژی شار بەگشتی ناكرێت جێگیر بێت و هەر لێكۆڵەرێك هەڵە دەكات ئەگەر پێناسەی جێگیر بدات لەو بوارە، هەروەهاش بۆ هەموو خاڵەكانی خەسڵەت و شێوەو پێكهاتەو سیمای گشتی شار كە لە خوارەوە دیاری دەكرێت بە جێگیری نامێنێت و بەردەوام لە گۆڕاندایە، لەوەتەی پەیدابونیانەوە شارە زیرەكەكان بە چەند قۆناغێكدا تێپەڕین كە لە دوو ڕەوتی سەرەكی خۆی بینییەوە: ڕەوتی یەكەم  لەم ڕەوتە شار پشت دەبەستێت بە هۆكارەكانی ئاسانكاری دیجتاڵی لەڕێگەی تەكنۆجیای زانیاری و پەیوەندی information and communication technologies ICT بۆ چاككردن و ڕاپەڕاندنی  ئەركەكانی شارو باشتربوونی  خزمەتگوزاییەكانی شارو جۆری  گواستنەوەو كاریگەربوون و جیگیربوونی لە خزمەتی هاوڵاتی. ئەمەش بەمەبەستی باشتركردنی جۆری ژیانیان. رەوتی دووەم: خۆی لە پەرەپێدانی زیرەك ( النمو الژكی ) دەبینێتەوە. Smart Growth Principles كە هەوڵدەدات كۆنترۆڵی بەرەوپێشچون و گەورەبونی شار بكات بە رێگەی زیرەك. لە رێگەی كۆمەڵێك پرەنسیپ بۆ بەكارهێنانی زەوی و پەرەپێدانی بە باشترین شێوەو پارێزگاریكردن لە ژینگەی سروشتی و پاشەكەوتی تێچوو بە درێژا. لێرەوە پرەنسیپەكانی بەكارهێنانی زیرەك جەخت لە پەرەپێدانی (ژینگەیی، ئابوری و بەرپرسیارێتی پتەوكردنی پەیوەندی كۆمەڵایەتی) دەكاتەوە. ئامانجەكانی شاری زیرەك: ئامانجەكانی شاری زیرەك زۆرن گرنگترینیان ئاسانكاری پێشكەشكردنی خزمەتگوزارییە سەرەكییەكان و دابینكردنی ماف و ئازادییەكان بەشێوەی گونجاو و زیادكردنی توانای پێشكەشكردنی خزمەتی زیاتر. 1-    گەیشتن بە باشترین جۆری ژینگەو پاشان ژیانی گونجاو بۆ دانیشتوان. 2- پەرەپێدانی بواری ئابوری و ئاسانكاری لە سەركەوتنی تاك لەو بوارەو پەرەپێدان و برەودان بە پرۆژەی وەبەرهێنان و هاندانی زیاتری بەرهەمهێنان. 2-    پەرەپێدان و گەیشتن بە كۆمەڵگەی دوورمەودا (المستدام) بەهەموو تایبەتمەندییەكانی شاری دوورمەودا (sustainable city) لەبواری ئابوری و ژینگەو كۆمەڵایەتی.  4- سودوەرگرتن لەبواری پێشكەوتنە تەكنۆلۆجییەكانی زانیاری و گەیاندن بۆ پێشخستنی هەموو بوارەكانی ژیانی تاك و پیشەسازی و زانست بەگشتی .  5- فەراهەمكردنی پەیوەندی توندوتۆڵی كۆمەڵایەتی لەنێو دانیشتوان. 6- كەمكردنەوەی بەكارهێنانی وزە پیسەكان و پاشان كەمكردنەوەی دەردانی گازی دووەم ئۆكسیدی كاربۆن. 7- گەیشتن بەشارێكی دیزاینكراوی بێكەموكوڕی و پڕخزمەتگوزاری كە هەموو بستێكی زەوی بەشێوەی گونجاو بەكاهێنرابێت و هاوڵاتی هیچ ئاستەنگی لەشوێنی ژیان و شوێنی كارو هاتوچۆ نەمێنێت هەروەها هەموو پێویستییەكانی ئیداری و مامەڵەی دەزگاكان و خزمەتگوزارییەكان  بە ئاسانترین شێوە دابین بێت. 8- گەیشتن بە بەرزترین ئاستی ئاسایش بۆ دانیشتوان لەرێگەی خیرایی گەیاندنی داتا لە بارەی هەموو جۆرە مەترسییەكان وەك مەترسی لە پێكهاتەی بیناكەو دەوروبەری و مەترسی دزی و رووداوی تیرۆر. 9- پارێزگاری لە سامانی سروشتی ژێر زەوی و سەر زەوی و سەرچاوە سروشتییەكانی وزە.  خەسڵەتەكانی شاری زیرەك: هەموو خەسڵەت و ئاكارەكانی شاری زیرەك پەیوەستە بە بیرۆكەو بیردۆزەكانی پەرەپێدانی شارستانی دوور مەودا (المستدام )و بەردەوام sustainable city وەك گواستنەوەو ئابوری و سامانی سروشتی و جۆری ژیان و پەیوەندی نێوانیان:... یەكەم - ئابوری زیرەك: smart economy ئابورییەكی هاندەرە بۆ داهێنان و پێشكەوتنی بەرهەمی باش و پێشبڕكێی پەرەپێدانی باشترین رێچكەكان بە بەكارهێنانی تازەترین و پێشكەوتوترین ئامێرو بەرنامەی تەكنۆلۆجی. دووەم- ژینگەی زیرەك: smart environment  ئەو ژینگە سروشتی و شارستانییەیە كە گوزارشت لە  ژینگەی مادی شار دەكات و لەرێگەیەوە هەموو چالاكییەكان ئەنجام ئەدات. سێیەم- حكومەتی زیرەكی ئەلكترۆنی: smart electronic gov. پێشخستنی كاری حكومەت لەرێگەی بەكارهێنانی ئامرازی ئەلكترۆنی لە رێگەی: أ‌-    زانیاری: فەراهه‌مكردنی زانیاری تەواو لەبارەی ژمارەو جۆری هەموو چالاكی و زانیارییەكانی  پەیوەست بەدانیشتووان. ب- پەیوەندی: توانای گۆڕینەوەی زانیاری و پەیوەستبوون بە یەكتری لەنێوان دانیشتوان خۆی و حكومەت و دانیشتوان. ج- مامەڵەی ئەلكترۆنی: لەرێگەی ئەنجامدانی مامەڵەكان بەرێگە ئەلكترۆنییەكان. چوارەم- مرۆڤی زیرەك یا هاوڵاتی زیرەك: smart people  هاوڵاتی كاراكتەرو مەبەستی سەرەكیەو رۆڵی یەكلاكەرەوەی هەیە لە شاردا وە سەرچاوەی سەرەكی داتاكانن و بەرپرسن لە گەیاندنی شار بە شاری زیرەك و داهێنانەكانی تەكنۆلۆجیا لە چارەسەری كێشەكان بۆ بەكارهێنانی بە باشترین شێوەی حكومەت و ئامێرەكان و كارتەكان و هەروەها بازرگانی و هەموو چالاكییەكان. لە لایەكی تر ڕاهێنانی تاك بۆ بەكارهێنان و وەرگرتنی تەكنۆنۆجیای زیرەك لە لایەن حكومەتەوە.  پێنجەم- ژیانی زیرەك: smart life  ئەنجامدانی خزمەتگوزاری گشتی و پەیوەندی و هەموو چالاكیەكانی پەیوەست بە دانیشتوان بە رێكاری زیرەك لەبوارەكانی خوارەوە: 1-    تۆڕی دابەشكردنی ئاو: smart water network بەكارهێنانی ئاو بەشێوەی  تەندروست و دوبارە پاككردنەوەو چارەسەركردنی و ریسایكلكردنی لە رێگەی چاودێری زیرەكەوە. چاودێری كۆگاكانی ئاو و ئاستی ئاو لە ناویداو ئاشكراكردنی لێچوون و جۆر و پاكی ئاوەكە بە بەستنی سینسەر sensor بۆ هەر مەبەستیك لەوانە، هەروەها لەرێگەی شیكردنەوەی داتاكان زانینی ئاوی پێویست بۆ دانیشتوانی ناوچەكەو هێندی ئاوی خەرجكراو، هەروەها چاككردنەوەی كەموكوڕییەكان بەشێوەی ئالی. 2-    تۆڕی دابەشكردنی وزە یا كارەبا: energy or electricity distribution   بە هەمان شێوە تۆڕی كارەباو ئامیرە ئەلكترۆنییە هەستیارەكان، سینسەرەكان دەوری كاریگەریان هەیە لەبەكارهێنانی زیرەك وەك رووناكییەكان و ئامیرە كارەبایەكان لە شوێنە گشتییەكان و چاودێری هێڵەكانی گواستنەوەی كارەباو پچڕان و تێكچوونەكان و چاككردنەوەیان و شیكرنەوەی داتاكانی هێندی پێویست بۆ دانیشتوان و بەكاربەران لە ناوچەی مەبەست. ئەمەش وا دەكات بە كارهێنان بۆ كەمترین ئاست دابەزێت لەكاتێكدا لە شارە زیرەكەكان زیاتر وزەی نوێبووەوە بە كاردەهێنرێت وەك وزەی خۆرو ئاو و با..  3- تۆڕی پاشەڕۆی زیرەك: ( smart waste network ) لەگەڵ گەورەبونی شارو زیادبوونی دانیشتوان تێكڕای پاشەڕۆو خاشاكەكان لە زیابوندایە ئەمەش كاركردن لەسەر چارەسەركردنی ئالۆز ئەكات بۆیە پێویستی بە ئیدارەیەكی زیرەك هەبوو بۆ دوو تەوەری گرنگ یەكەم بۆ كەمكردنەوەی و دووەم بۆ سودوەرگرتن لێی وەك وزەیەك یا وەك داهات. ئەوەش لەرێگەی جۆری كۆكردنەوەی و جیاكردنەوەی و شێوەی گواستنەوەو پاشان ریسایكلكردنی. ئەمەش لەرێگەی ئامێرە هەستیارەكان و سینسەرەكان بۆ پەیوەندییەكان وەك هەبوونی پەیوەندی نیوان حاوییەكانی خاشاك و ناوەندەكەیان زانینی كامیان پڕبووە بۆ ئەوەی كۆكەرەوەكە یەك ئاست بڕوات بۆ ئەو شوێنە نەك گەڕانی هەموو حاویەكان كە لێرەدا (كات، تێچوو، پیسبوونی ژینگە بەهۆی ئۆتۆمبیلی حاویە، هێزی بەكارهاتوو) كەمئەبێتەوە، هەروەها جیاكردنەوەی هونەریی هەموو پێكهاتەكان بۆ بەدەستهێنانی زۆرترین سود.  شەشەم- جوڵەی زیرەك: intelligent movement كە خزمەتگوزاری گواستنەوەو پەیوەندی دەگرێتەوە لەگەڵ كەمبونەوەی پیسبونی ژینگە لە رێگەی كەمكردنەوەی وزەی بەكارهاتوو لە دروستكردن: أ‌-    گواستنەوەی زیرەك: بەكارهێنانی ئامێرەكانی ئاماژە بەخش و سێنسەرەكان و كۆمپیوتەرو ئامێرەكانی پەیوەندی پێشكەوتوو بۆ بواری گواستنەوە لە میترۆ و شەمەندەفەرو ئۆتۆمبیلەكان بەشێوەیەك كە پەیوەندی راستەخۆ لە نێوان هەمواندا هەبێت و ئاماژە بە یەكتری بدەن لە بەكارهێنانی رێگەكان و وێستگەكان و گۆڕینەوەی زانیاری لەبارەی قەرەباڵغی لە شەقامەكان و ژمارەی  بەكاربەر لە شوێنەكانی وەك وێستگەكان و پێشبینیكردنی كات و ژمارەی بەكاربەر لە هەر شەقامێك  و كاتی قەرەباڵغی لەهەر شوێنێك بۆ دابینكردنی خزمەتگوزاری گواستنەوە لە كات و شوێنی گونجاو، ئەوەش بە ئیدارەدانی ستراتیجی گونجاو و ئامێری گونجاو بۆ گەیشتن بە باشترین خزمەتگوزاری و سەلامەتی گشتی و پاشان دەستەبەركردنی كەمكردنەوەی تێچوی گشتی و ژینگەی پاك و سەلامەتی و گلدانەوەی كات. ب‌-    وێستگەی چاوەڕوانی زیرەكی گشتی: دامەزراندنی وێستگەی چاوەڕوانی كە داتاكانی بدات بە ئیدارەو هۆیەكانی گواستنەوە لەبارەی رێژەی قەرەباڵغی لەوێستگەكە بۆ كارئاسانی ئیدارەو زوو دابینكردنی ماشێنی گواستنەوەو كەمكردنەوەی چاوەڕوانی.  ج- گەراجی زیرەك: دابینكردنی گەراجی زیرەكی ماشێن و بایسكل بۆ هاندانی بەكارهێنانی، لە رێگەی دیزاینی شارستانی  شار بە رەچاوكردنی (ئاسانی گەیشتن، نزیكی، زۆری ناوچەی سەوزایی و كاتبەسەربردن) وێستگەكان داتای بەردەوام  دەبەخشن لەبارەی جێگەی بۆش و بەردەوام نوێكردنەوەی زانیارییەكانی و دیاریكردنی نزیكترین وێستگە، لەگەڵ دیاریكردنی شوێنی بۆش بۆ كەسانی خاوەن پێداویستی تایبەت.  بە گشتی  لایەنی ئەرێنی گواستنەوەی زیرەك خۆی لە خاڵەكانی خوارەوە دەبینێتەوە: 1- بەرزكردنەوەی ئاستی سەلامەتی هاتوچۆو كەمكردنەوی ژمارەو توندی روداوەكان و تێچووەكەی و كەمكردنەوەی ژمارەی گیان لە دەستدان. 3-    دابەزاندنی رێژەی وزەی بەكارهاتوو و سنوردانان بۆ پیسبوونی ژینگە. 3- باشكردنی ئاستی بەكارهێنانی رێگەوبان و گونجاندنی لەگەڵ گۆڕانكارییە خێراكان لە سیستمی هاتوچۆ. 4-    گلدانەوە لە تێچوی وەبەرهێنان لە بواری رێگەوبان و گەورەكردنی.  5-    زیادكردنی خێرایی  و كەمكردنەوەی وەستانەكان و پاشان پاشەكەوتی كات. 6-    زیادكردنی خێرایی لە ئەنجامدانی كارو ئەركی گشتی لە هەموو بوارەكاندا. 7- زیادكرنی گونجاوی جۆری ماشێنیەكان بۆ بەخشینی هەرچی زیاتری ئارامی و ئیسراحەت و متمانەو ئاسایش بۆ سەرنشین و كەمردنەوەی كاتی سەفەرەكە. 8- كەمكردنەوەی رێژەی بەكارهێنانی ماشێنە تایبەتەكان بە بەكارهێنانی هۆیەكانی گواستنەوەی گشتی و پەرەپێدانی و گەورەكردنەوەی، لەوێشەوە كەمكردنەوەی دەردانی گازە پیسەكان  لە ئاگزۆزی ئۆتۆمبیل لە كاتی قەرەباڵغی.  9- كەمكردنەوەی پیسبوونی دەنگ و ژاوەژاو .  10- رێكخستن و تەواوكاری و هەماهەنگی لە پێویستییەكانی  وەبەرهێنانی تۆڕەكان و ئیدارەدانی سیستمەكە.  11- پەرەپێدانی بواری ئابوری گشتی.  ئەدگارو شێوەی شاری زیرەك: شاری زیرەك هەوڵدەدات بەهەموو شێوەیەك لە شاری سوننەتی نەچێت و بەدەر بێت لە كەموكوڕی هەروا شێوەی گشتی و خزمەتگوزاری و هەبوونی ژێرخانی تەواوی تەكنۆلۆجی وتۆڕی پەیوەندی زیرك:    1-    بۆ ئەوەی خزمەگوزارییە تەكنۆلۆجییەكان مەبەست بپێكێت پێویستە لە هەموو بوارەكان شار دیزاینكراو بێت چونكە هەموو بستێكی شارەكەو خزمەتگوزارییەكانی بەداتاو رەقەم و ژمارەو جی پی ئێس پێكەوە بەستراوە. 2-    هێڵی ڕاست، گۆشە، كەوانە لە هەر شوێنێكی شۆستەو شەقام و گۆڕەپانی شارو شوێنی سەوزایی و وێستگەكانی چاوەڕوانی و گەراجی ئۆتۆمبیل و بایسكل و دەزگا حكومییەكان ئاشكراو زانراو بێت، هەروەها ڕاستە شەقام و شوێن و رێڕەوی بەكارهێانی بایسكل و پیادە پێویستە لەبواری دیزایندا داڕێژراو بێت بەشێوەیەك كە تێگەیشتنی خێراو ئاسان بێت بۆ هاوڵاتی و میوانەكان و هەموویان دەبەسترێتەوە بە داتای گشتی ئیدارەو پاشان بە كارهێنانی داتاكان و گەیاندنی بە هەمووان.  3-    بیناو خانووە زیرەكەكان پێكهاتەی سەرەكی شارن كە هەموو باڵەخانەیەك یەكەیەكی سەربەستی زیرەكە بە خۆی جگە لە پەیوەندییە تەكنیكییەكانی بە شوێنە پێویستەكان وەك ئیدارەی شارەكە بە گشتی و هەموو دامەزراوە خزمەتگوزارییەكان كە بۆ ژیانی رۆژانە پێویستە بۆ گەیاندن و گۆڕینەوەی زانیاری نێوان ئیدارەی شارو باڵەخانە یا خانووەكەو دیاریكردنی كەموكوڕی و پێویستی بیناكە و گەیاندنی پەیامەكانی ئیدارەی شار بە بیناكە. 4-    دابینكردنی زانیاری هەموو پنت و بستێكی شەقام و شوێنێكی شارو بەستنەوەی بە جی پی ئێس بۆ زانیاری گشتی  و بەستنەوەی بە هۆیەكانی گواستنەوەو ئۆتۆمبیلەكان .  5-    بەكارهێنانی داتای گشتی و جی پی ئێس لە كاتی بەكارهێنانی هۆیەكانی گواستنەوەو ئۆتۆمبیلی تایبەت . 6-    بەكارهێنانی داتای گشتی بۆ رێگری لە رووداوی نەخوازراو وەك دزی و تیرۆرو رووداوی هاتوچۆ. 7- نەهێشتن یا كەمكردنەوەی رۆتین لە دەزگاكان و مامەڵەی هاوڵاتی و ئاسانی و رێكی جێبەجێكردنی.  7-    هەبوونی سەنتەری لێكۆڵینەوە بۆ زانیارییەكان و شیكردنەوەیان و چارەسەركردنی پێویستی و كەموكوڕی شارو رووداوەكان و كارەساتە سروشتییەكان وەك لافاو و رەشەباو زەمینلەرزەو ژینگەی شار لە پیسبوونی هەواو زەوی و ئاو و سامانی سروشتی ژێرزەوی و سەر زەوی و ئاوی ژێر زەوی و چۆنییەتی بەكارهێنانی سودوەرگرتن لە  رێژەی ئاوی باران. 8-    هەبوونی ئامێری زیرەكی هەستیارو سینسەرەكان لە شوێنی پێویست وەك ئامێری هەستیاری بۆ ئاگركەوتنەوەو رووداو و ئاگاداركردنەوەی گشت لە قەرەباڵغی و  چاكسازی شەقامەكان و .....هتد داهاتووی نزیك:  وەك  لە سەرەتاوە ئاماژەمان پێدا، بەهۆی پێشكەوتنە خیراكانی هەموو كایەكانی زانست لەناویاندا تەكنۆلۆجیای زانیاری و ئامێرە دیجیتالییەكان پێشبینیكردنی دوارۆژی شارەكان زۆر ئەستەمە، هەموو لێكۆلینەوەكان هیچ بژارەدەیەكیان نییە جگە لە بەكارهێنانی بێئەندازەو بێ ئامانی تەكنۆلۆجیا لە هەموو رەهەندەكانی ئیدارەی شاردا بۆ دوارۆژی شارەكان.  ئەگەر تێبینی وێنەو دیمەنی شارەكانی كۆتایی سەدەی نۆزدەو سەرەتای سەدەی بیست بكەین لە ناڕێكی و دواكەوتویی و بێ خزمەتگوزاری و بەراوردی بكەین لەگەڵ شارەكانی ئێسادا جیاوازی زۆر دەبینین.. ئەم جیاوازییە بۆ چەند دەیەی داهاتوو زۆر گەورەتر ئەبێت بەشێوەیەك كە هیچ خەسڵەتێكی شارەكانی ئەم سەردەمەی تیا نامێنێت و زۆر بەرەو پێشەوە ئەڕوات، لەبواری داڕشتندا پلاندانانی شار هەنگاوی گەورە ئەنێت، جادە و بانەكان و باڵەخانەكان و پێكهاتەكانی شارو شوێنی نیشتەجێبوون رێكی و جوانی و وەبەرهێنانی بۆشاییەكان بازدانی گەورەی دەبێت و جۆری دابەشكردنی زۆنەكان بەدیزاینی نوێ و رەنگە وا داڕێژرێت كە ئەو شوێنانەی  هاوڵاتی رۆژانە پێویستی ئەبێت نزیك بن و دابەشكردنەكانی زۆنەكان بەشێوەیەك بێت كە ماشێنی گواستنەوەی پێویست نەبێت و رێخوشكرێت بۆ پیادەڕۆیی و بایسكلەكان، هۆیەكانی گواستنەوەو پەیوەندییەكان ئامێری زۆر پێشكەوتوو ئەبن، لەبواری تەكنۆلۆجیادا رێژەی زۆری ئۆتۆمبیل و ماشێنەكانی تر بێ شوڤێر ئەبێت و هەموو داتاكانی تیا تۆماركراو ئەبێت و سەرنشین بە یەك كلیكی سەر شاشەیەك بۆ شوێنی مەبەست  كوێی بوێت دیاری دەكات و ئەیگەێنێت، تۆتۆمبیلە زیرەكە فڕیوەكان ئاسمانی شار پڕدەكەن و هەموو میترۆ و شەمەندەفەرەكان زیرەك و خێرا دەبن، بەهۆی پەیدابوونی وزەی پاك و نەمانی وزەی سوننەتیی ژینگەی شار پاك ئەبێت، هەموو مامەڵەكانی هاوڵاتی لە دەزگای حكومی سەردانی پزیشك و بازاڕكردن و.... هتد لەڕێی مۆبایل و كۆمپیوتەرەكەیەوە ئەبێت و باشترین خزمەتی بۆ فەراهەم ئەبێت. وا دیارە هەر ئێستا ئاماژەكانی ئەم جۆرە شارە دەستی پێكردووەو رۆژانە گۆڕانكای گەورەی  بۆ پێشەوەو پۆزەتیڤانە  روودەدات. بەڵام لایەنی نێگەتیفی ژیان بەردەوامدەبێت وەك كەمبونەوەی جوڵەو زۆربوونی نەخۆشی و بێكاری و ونبوونی خودو هەستی نامۆیی زیاتر ئەبێت كە دەكرێت ئەمانەش كاری لە سەر بكرێت و كەمبكرێتەوە.. بە دڵنیایی ئەم پێشكەوتنانە لە شوێنێك بۆ شوێنێكی تر جیاوازی دەبێت و ناوچە پڕقەیران و كێشەكانی دنیا كەمتر لە وڵاتانی پێشكەوتو سودمەند ئەبێت. هەموو پێشبینییەكان بۆ ئەوەیە كە گۆی زەوی بە گشتی لە چەند ساڵی داهاتوو پێشكەوتنی گەورە دەبینیێت و سیستمەكان بەردەوام لە گۆڕاندان بەرەو باشتر وەك سیستمی (5 جی) كە ئێستا لە زۆر شوێن كەوتۆتە كارو گۆڕانكاری گەورەی دروست كردووە، مرۆڤ بەگشتی لە هەموو بوارەكانی ژیان  رۆڵی كەمتر ئەبێت، ئەم پێشكەوتنانە بەدڵنیایی ئیدرەدانی شارەكانیش دەگرێتەوە، وەك چاوەڕوان دەكرێت رۆبۆتەكان لەرێگەی ژیری دەستكردەوە زۆربەی ئەركەكان بگرنە دەست، هەموو بوارەكانی ئیدارەی شارەكان بە سیستمێكی هەمە لایەنی پەیوەندی راستەوخۆو توندوتۆڵ دەبەن بەڕێوە، ژیری دەستكردیش خاوەنی دوو تایبەتمەندی نامرۆیی تایبەت بە خۆیەتی كە ئەوانیش توانای پەیوەندی كردن و خۆ نوێكردنەوەن، بۆیە دەكرێت پشتی پێ ببەسترێت، مێژووی مرۆڤایەتی ئەوەمان پێ دەڵێت ئەگەر لە سەرەتاوە هەر پێشوەچونێكی زانست رێگری یا ناحەزو دوژمنی هەبووبێت  بەهۆی لە دەستدانی كار یا پەسەندنەبوونی لە لایەن رێسای ئاینەكان لە كۆتاییدا هەر خۆی سەپاندووەو بەردەوام بووەو لە بەرژەوەندی مرۆڤ و كەمكركردنەوەی (ماندوویی، مەترسی ئاسایش، نەخۆشی، زووپیربوون) بووەو بە قازانجی مرۆڤ شكاوەتەوە، بەپێی ئامارەكان تێكڕای تەمەنی مرۆڤ لەسەر ئاستی جیهان لە چلەكانی سەدەی رابردوو 45 ساڵ بووە كەچی لەم ساڵانەی دوایی تێكڕای تەمەن گەیشتۆتە حەفتا ساڵ، ئەمە بەهۆی پێشكەوتنی بواری پزیشكیی و كەمبونەوەی جۆرو مەترسی نەخۆشییەكانە. لەبواری رەهەندێكی گرنگی شار ئەویش هاتوچۆیە پێشكەوتنەكان ئەنجامی نزیك لەوە دەدەن بەدەستەوە ڕۆبۆتەكان و زیرەكی دەستكرد رۆڵی گرنگیان لە جوڵەدا ئەبێت كە بواری هەڵەو بەكارهێنانی ناڕێك و ڕۆڵی میزاجی كەسی نامێنێت ئەمەش كاریگەری گەورەی دەبێت لە كەمكردنەوەی رووداو و پاشان مردن.. بۆنمونە زۆرێك لە شوفێرەكان ئاگاداری یاساكانی هاتوچۆ نین و زۆرینەیان هەڵە دەكەن، كاتێك دوو بارهەڵگر یا تۆتۆمبیل لە هەمانكاتدا دەگەنە دووڕیانێك، ئەوا رەنگە لە هەڵسەنگاندنی مەبەستی یەكتردا توشی هەڵە ببن و بە یەكدا بكێشن بەڵام ئۆتۆمبیلی سەربەخۆی بێ شوفێری داهاتوو دەتوانن پێكەوە لە پەیوەندیدا بن كە دەگەنە رێگەیەكی یەكتر بڕی هاوبەش وە لە راستیدا دوو یەكەی لێكجیا نین بەڵكو بەشێكن لە سیستمێكی هاوبەش، بەم پێیە ئەگەری هەڵسەنگاندنی هەڵەو پێكدادان زۆر كەم دەبێتەوە، ئەگەر لایەنی پەیوەندیدار بڕیار بدات ماددەیەك لە یاساكاندا بگۆڕێت ئەوكات هەموو ئامێرە گوێزەرەوە سەربەخۆكان لە یەك كاتدا نوێ دەبنەوەو پێكەوە وەریدەگرن و پێڕەوی دەكەن، بەو پێیە رێژەی رووداو و پاشانیش رێژەی مردن دەچێتە كەمترین ئاست، لەئێستادا ساڵانە 1.25 ملیۆن كەس بەهۆی رووداوەكانی هاتوچۆوە گیان لە دەستدەدن كە زیاد لە 95%ی ئەم رووداوانە بەهۆی هەڵە مرۆییەكانەوە روودەدەن، یەكێك لەكاتی سەرخۆشیدا شوفێری دەكات، یەكێك لە كاتی شوفێریدا مۆبایل بەكارئەهێنێت، یەكێكی دی خەو ئەیباتەوە، یەكێك خەیاڵ ئەیباتەوە.... تا دوایی، بەڕێوەبەرێتی هاتوچۆی شارێگەكانی ئەمریكا ئەڵێت لە ساڵی 2013 هۆكاری 31%ی رووداوی هاتوچۆی كوشندە بۆ خوادنەوەی مادەی هۆشبەرو 30% بۆ خێرایی نایاسایی و 21%ی بۆ نەبوونی تەركیز لە كاتی شوفێریدا روویانداوە، بارهەڵگرو ئۆتۆمبیلە خۆئاژۆكان بەهیچ شێوەیەك ئەو هەڵانە ناكەن، بەڵام ئەوانیش كێشەی خۆیان هەیە كە وا دەكات پێش بە هەندێ رووداوو نەگیرێت، لەگەڵ ئەمانەشدا چاوەڕوان دەكرێت رێژەی مردن و زیانەكان بەڕێژەی 90% كەمبكاتەوە، بە واتایەكی دیكە بەهۆی سودوەرگرتن لە ئامێرە گوێزەرەوە سەربەخۆكان بە نزیكەی ساڵانە ژیانی یەك ملیۆن كەس ڕزگار دەكرێت.  ئەم روونكردنەوەیە لە بواری پپێشكەوتنی ئۆتۆمبیل دەكرێت وەك نمونەیەك لێی تێ بگەین بۆ سەرجەم پێشكەوتنی هەموو بوارەكانی ئیدارەی شار وەك كەمكردنەوەی قوربانی لە بەكارهێنانی ئاو و كارەباو پێشكەوتنی بواری تەندروستی بەگشتی و چارەسەری هەموو نەخۆشییەكان و دوورخستنەوەی پیربوون، هەروەها سودوەرگرتن بۆ بواری تەلارسازی و  بیناسازی لە شارو جۆری مەوادی بیناو ئامێر لە خانوو و باڵەخانەكان و چۆنیەتی دیزانكردنی شۆستەو شەقام و جێبەجێكردنی پرۆژەكان، بە هەمان شێوە لەبواری پەروەردەو بەرزكردنەوەی ئاستی فێربوون و زیادكردنی بەروبوومی پیشەسازی و كشتوكاڵ و بازرگانی و باشكردنی جۆرو بڕی بەرهەم و بڕی تێچوو بەگشتی لە هەموو بوارەكاندا.  سةرضاوة: التنمية المستديمة ..د .عثمان محمد غنيم ود ماجدة ابوزنط الطبعة الثانية 2014 دار صفاء للنشر . المدن الذكية المستدامة ..أ د. نادية خليفة الزاوي وأ د.فاطمة نصر الاهدب بحث مقدم الى المؤتمر الهندسي في جامعة الزاوية  ليبيا . مجلة العلوم والتقنية العدد 111  السنة 28 المدن والمباني الذكية أ . عبدااله محمد عقيل المدن الذكية . أ.د. عثمان محمد غنيم ..دارالحامد للنشر والتوزيع. الاردن 2019 بيست طؤرِانكاريية طةورةكةي جيهان تا سالَي 2050 وةرطيَرشاني مةستي محةمةد و تارا عةبدوللا. دةزطاي ئايديا 2023 . 21 وانة بؤ سةدةي 21 . يوظال نوح هةراري . و, ئاري رةشيد دةزطاي رؤشنبيري جةمال عيرفان 2020 . Smart cities hand book :Juan Carlos Augusto Department of Computer Science Middlesex University London, Uk .2021

  رێبوار کەریم وەلی زۆر بە کورتی. ئیشی سەرۆک بافڵ ئەگەر کۆتاییشی نەهاتبێ، ئەوا بۆ ماوەیەک دەبێ پشوو بدات و لە واجیهەدا نەمێنێ. * پەیوەندییەکانی ئێران و پارتی بەرەو ئاساییبونەوە دەچن. ئێران پارتیی لە کەشکەلانی فەلەک هێنایەوە خوارێ و ئەوەش بێ هاوکاریی سەرۆک بافڵ مەیسەر نەدەبوو. * لێرە بەدواوە مانەوەی سەرۆک بافڵ مەترسیی نفوز و پەلاماری تورکیا بۆ زۆنی سەوز  زیاد دەکات و ئێرانیش نایەوێ تورکیا ئەو بەهانەیەی هەبێ. * قوباد تالەبانی کە لە بنەڕەتدا بۆ شوێنی مام جەلال ئامادە کراوە، دەکرێتە واجیهەی یەکێتی و مامی بچووک لە سکرتاریەتی مامەوە، بە دوو ئاراستەدا، هەم هەوڵ دەدا ببێ بە جێگرەوەیەکی متمانە پێکراو لای ئێران و هەمیش پەیوەندییەکان لەگەڵ تورکیا و پارتیدا نەک هەر ئاسایی بکاتەوە، بگرە بیگەیەنێتە ئاستی متمانەی موتەقابیل. *  ئەوانە هەمووی زانیارین. چاوەڕوان دەکرێ، لە داهاتوویەکی نزیکدا، لە تاران بخرێنە سەر مێزی دانوستان؛ چونکە نە ئێران پێویستیی بەو هەموو تەسعیدەیە و نە تورکیاش حەز دەکات ئەو جۆرە پەیوەندییەی لەگەڵ یەکێتیدا هەبێ. * قوباد تاڵەبانی کەسێکی متمانەپێکراوە لای تورک و رۆژئاواییەکان، تەنها دەمێنێتەوە ئەوەی کە ئێرانییەکانیش بگەنە ئەو قەناعەتەی کە توانای ئیدارەدانی یەکێتیی هەیە.

رێبوار کەریم وەلی زۆر بە کورتی. ئیشی سەرۆک بافڵ ئەگەر کۆتاییشی نەهاتبێ، ئەوا بۆ ماوەیەک دەبێ پشوو بدات و لە واجیهەدا نەمێنێ. * پەیوەندییەکانی ئێران و پارتی بەرەو ئاساییبونەوە دەچن. ئێران پارتیی لە کەشکەلانی فەلەک هێنایەوە خوارێ و ئەوەش بێ هاوکاریی سەرۆک بافڵ مەیسەر نەدەبوو. * لێرە بەدواوە مانەوەی سەرۆک بافڵ مەترسیی نفوز و پەلاماری تورکیا بۆ زۆنی سەوز زیاد دەکات و ئێرانیش نایەوێ تورکیا ئەو بەهانەیەی هەبێ. * قوباد تالەبانی کە لە بنەڕەتدا بۆ شوێنی مام جەلال ئامادە کراوە، دەکرێتە واجیهەی یەکێتی و مامی بچووک لە سکرتاریەتی مامەوە، بە دوو ئاراستەدا، هەم هەوڵ دەدا ببێ بە جێگرەوەیەکی متمانە پێکراو لای ئێران و هەمیش پەیوەندییەکان لەگەڵ تورکیا و پارتیدا نەک هەر ئاسایی بکاتەوە، بگرە بیگەیەنێتە ئاستی متمانەی موتەقابیل. * ئەوانە هەمووی زانیارین. چاوەڕوان دەکرێ، لە داهاتوویەکی نزیکدا، لە تاران بخرێنە سەر مێزی دانوستان؛ چونکە نە ئێران پێویستیی بەو هەموو تەسعیدەیە و نە تورکیاش حەز دەکات ئەو جۆرە پەیوەندییەی لەگەڵ یەکێتیدا هەبێ. * قوباد تاڵەبانی کەسێکی متمانەپێکراوە لای تورک و رۆژئاواییەکان، تەنها دەمێنێتەوە ئەوەی کە ئێرانییەکانیش بگەنە ئەو قەناعەتەی کە توانای ئیدارەدانی یەکێتیی هەیە.

د. یاسین تەها ڕۆژی 19ی ئەم مانگە (نیسانی 2024) موقتەدا سەدر لە یەپامێكدا كە بەناوی "خودای محەمەدو عەلی" دەستیپێكردووە، پشتئەستور بەوە ناوی ناوە "زۆرینەی نیشتمانی میانڕەو"، داوا دەكات بە یاسایەك، 18ی هەموو مانگێكی حاجیان (ذي الحجة)، بكرێتە پشووی فەرمی، ئەمەش هاوتای "ڕۆژی غەدیرە". موقتەدا سەدر لە داواكەیدا هانی باڵە سیاسییەكەی دەدات (ڕەوتی نیشتمانی شیعی) كە هەموو رێگایەكی ئاشتیانەوە یاسایی بگرنەبەر بۆ تێپەڕاندنی پشووی "غەدیر" لە پەرلەمان، بە دوای ئەوەشدا "موحسین مەندەلاوی" سەرۆكی ئێستای "ئەنجومەنی نوێنەران"، پرۆژە یاسایەكی لەوبارەیەوە لە پەرلەمانتارێكی نزیك لە سەدرییەكانەوە وەرگرت و خستییە ڕێكاری یاسایی، ئەمەش بووەتە هەوێنی مشتومڕێكی قووڵ لەنێو چالاكانی هەردوو پێكهاتەی شیعەو سوننە لە عێراق پاش ساڵانێك لە ئۆقرەیی و ئاشتەوایی كۆمەڵگایی. سەرچاوە متمانەدارەكانی هەردوو ئایینزای شیعەو سوننە لەوەدا كۆكن؛ پاش حەجی ماڵئاوایی (١٠ك/٦٣٢ز)، پەیامهێن لە ناوچەیەك كە پێی دەوترێت "غەدیری خوم"، وتاری داوە بۆ حاجیان و جەختی لەوەكردووەتەوە: ئەو مەولای هەركەس بێت ئەوە عەلیش بە هەمانشێوە (من كنت مولاه فعلي مولاه)، بەڵام لەبارەی ماناو ڕاڤەی ئەم فەرموودەیە ناكۆكی و ناجۆری و دژیەكی زۆریشیان هەیە. سەرچاوە و گێڕانەوە شیعییەكان ئەم پێشهاتەی "غەدیر"و فەرموودەكە بە بناغەو سەرچاوەی تیۆریای "ویلایەت" دادەنێن كە تێیدا "عەلی كوڕی ئەبو تالیب"ی ئامۆزاو زاواو كەسی نزیكی پێغەمبەر كرابێتە دەمڕاست و پێشەواو جێگرەوە لە پاش ئەو، بەڵام دواتر "غەدری لێكراوە". بەلای سوننەكانیشەوە فەرمووەدەكە جگە لە سەلماندنی خۆشەویستی "عەلی" هیچ ئاماژەیەكی لەوچەشنەی تێدا نییە شیعە دەیڵێن و جێنیشینی (خیلافەت) بەجێهیڵراوە بۆ شورا، ئەوەشی لە "سەقیفەی بەنی ساعیدە" ڕوویدا لە پاش ئۆغری پەیامهێن لە دانانی ئەبوبەكر بە جێنشین، هیچ خەوشوخاڵێكی تێدا نییەو ئەوە هەق و ڕاستییە شەرعییەكەشە. بەپێچەوانەی گێڕانەوە شیعییەكان لە بیروباوەڕی باوی سوننەدا "باشترین كەس لە پاش پەیامهێن ئەبوبەكر پاشان عومەرە"، بەڵام لە بەراورد لەنێوان "عوسمان و عەلی" دەرفەت و بوارێكی بچوكی تێدایە جێگۆڕكێیان پێ بكرێت ئەویش لە فەزڵ و چاكەدا نەك ڕیزبەندی خیلافەت، ئەمەش كۆڕای قوتابخانە سوننەكانی لەسەرەو بەلای ئەوانە هیچ كات "عەلی" لەپێشر نییە لە ئەبوبەكر (الصدیق)و عومەر (الفاروق)، ئەمەش خاڵی بەریەككەوتنە لەگەڵ "غەدیر". هەندێك لێكدانەوە هەنگاوەكەی سەدر دەخنە چوارچێوەی "مزایدة"كردن بەسەر ڕكابەرە شیعەكانی لەنێو چوارچێوەی هاوئاهەنگی لەسەر پابەندی بە سروت و پرسە شیعییەكان، هەندێكی تر دەیگێڕنەوە بۆ كاریگەریی دوورەپەرێزی و دابڕان و نەخوێندنەوەی لێكەوتەی پێداگرییەكە لەسەر بە پشووكردنی غەدیر، لەبەرامبەریشدا هیچ لە شیعە ڕكابەرەكانی تائێستا بە "بەڵێ" یان "نەخێر" لەسەر ئاستی فەرمی و ئاشكرا وەڵامیان نەداوەتەوە، بەڵام باوەڕێك هەیە تێپەڕاندنی یاسای "بەرەنگاربوونەوەی لەشفرۆشی و لادانە سێكسییەكان" لەلایەن چوارچێوەی شیعییەوە وەڵامی "مزایدة"ی سەدر بێت، ئەوەش هەیە ئەم یاسایەی تر لەبارەی لەشفرۆشی كۆدەنگی ئیسلامی و كۆمەڵگایی زیاتری لەسەرە. كێشەی بەجەژن و بە پشووكردنی "غەدیر" تەنیا لەوە نییە بۆنەیەكی جێگە مشتومڕو ناكۆكییە لەنێوان دوو پێكهاتە مەزهەبییە سەرەكییەكەی عێراق بەڵكو دوو ئاڵۆزی گەورەی تێدایە: - بە فەرمیكردنی شرۆڤەی شیعی بۆ "غەدیر" لەسەر ئاستی دەوڵەت، دژی چیرۆك و ڕیوایەتی سوننەكانە بۆ عەقیدەو مێژووی پاش سەردەمی پەیامهێن. - لێشاوێك فەتوای موعتەبەری سەرچاوە دێرین و نوێیەكانی شیعە بەردەستن لەسەر ئەوەی هەركەس بڕوای بە ویلایەتی عەلی نەبێت كە سەرچاوەكەی "غەدیر"ه‌، ئەوە لەبەرەی بێبڕوایانەو یان لانیكەم باوەڕەكەی مۆڵەقەو بەر سۆزو بەخشینی خودا ناكەوێت، بەم پێیەش ئەگەر سوننەكان بە "غەدیر" ڕازیبن بە جۆرێك لە جۆرەكان دەشێت وەها لێكبدرێتەوە كە دەچنە ژێرباری تەكفیركردنی خۆیان! لەم كێشمەكێشە كراوە ئاڵۆزەدا چارەسەرێكی سێیەم هەیە كە "غەدیر" لە پارێزگا شیعەكان بكرێتە ئاهەنگ و پشوو لە ڕێگای ئەنجومەن خۆجێییەكانەوە، بەبێ ئەوەی لەسەر ئاستی دەوڵەت بگشتێنرێت، بەڵام هەندێك لە شیعەكانی تر دەڵێن: چما ئێمە بۆ "نەورۆز"و سەری ساڵی زاینی و بۆنە ئیسلامییەكانی تر پشوومان قبوڵە بەڵام كە نۆرە هاتوەتە سەر بۆنەكەی ئێمە لە زۆر لاوە ڤیتۆ بەرزكراوەتەوە! مشتومڕی غەدیر كە ئێستا ناوەندی میدیایی و سیاسی عێراقی پێوە سەرقاڵە، یەكێكە لە دەرهاویشتەو قەیرانەكانی نەبوونی دیدگا بۆ بەرێوەبردنی وڵاتی فرەچەشن و فرەپێكهاتە، چونكە ئەگەر ئەمە تێپەڕێت چەندین بۆنەو ڕۆژی تری پڕ ئیشكال هەیە دەشێت ببنە هۆكاری پێكدادان و بەریەككەوتن لەنێوان پێكهاتە جیاوازەكان، ئەمەش پێویستی بە عەقڵ و سەلیقە و بەرنامەی جیاكردنەوەی سایدەكانە بەجۆرێك هەر پێكهاتەو بازنەیەكی كلتوری و ڕۆشنبیری لە عێراقدا مافی پابەندییان بە باوەڕو سروتی خۆیانەوە هەبێت لە فەزای تایبەتدا، بەبێ ئەوەی هەوڵبدەن بیگشتێنن بەسەر هەموویداو بیكەنە پشوویەكی فەرمی و گشتی بە تۆپزی.

د. عه‌بدولقادر ساڵح * کاتێک دادگایەکى دیاریکراو بڕیارێک لە دۆسیەیەک دەدات ئەوا لەگەڵ دەرکردنى بڕیارەکەى ولایەتى بەسەر بڕیارەکەدا نامێنێ و ناتوانێت گۆڕانکارى تیا بکات. * ئەگەرهاتوو هەڵەیەکى ماددى پەتى (خطأ مادی بحت) لە نوسین یان ژمیریارى رویدابوو، ئەوا دادگا دەتوانێت لەسەر بنەماى داواکارى هەردوو لایەنى داواکە یان لایەکیان، هەڵەکە راست بکاتەوە ئەویش بەو مەرجە لایەنەکانى داواکە بانگهێشت بکاتەوە بۆ گوێگرتن لە وتەکانیان لەوبارەیەوە دواتر بڕیارى راستکردنەوە بدات، ئەمەش بە رەچاوکردن رێکارەکانى هاتوو لە ماددەى (167)ی یاساى دادبینى شارستانى . * بەگوێرەى مادەى (45) لە پەیرەوى دادگاى باڵا فیدراڵى ژمارە (1)ى ساڵى 2022، دادگاکە دەتوانیت دەست هەڵبگرێت لە بنەمایەکى (مبدأ) پێشترى کە بریارى لێداوە لە یەکێک لە بڕیارەکانیدا، بەو مەرجە کاریگەرى نەکاتە سەر سەقامگیرى پێگە یاساییەکان و مافە بەدەستهاتووەكان. بەو مانایەى ئەم دەستلێهەڵگرتنە لە خودى ئەو بریارەدا نییە کە دەرچووە، بەڵکو لە بڕیارێکى دیکەدایە. * بڕیارەکانى دادگاى باڵاى فیدراڵى کۆتایى و پابەندکارن (بات و ملزم)و رێگەپێدراو نییە بەرێگەى راستکردنەوەى بریارى پێداچوونەوە (تصحیح القرار التمییزى) تانەیان لێ بدرێت. * دادگا بێ هەبوونی پاڵپشتی یاسایی ناتوانێت دەستبەرێت بۆ رێکارێک یا راستکردنەوەیەک لە بڕیارەکانی یان هەر کارێکی دیکە.

سه‌ردار عه‌زیز لەم دواییانەدا هەوڵێک هەبووە بۆ نزیککردنەوەی باشورو ڕۆژئاڤا. بەڵام هەوڵەکە شکستی هێنا، سەرباری هەوڵی ئەمریکاو فەرەنسا. بۆ من سەرباری ڕێگریی و هۆکاری ئێستایی، لە پشت بێ توانایی کوردەوە بۆ پێکەوەبون هۆکاری قوڵتر هەیە کە دەبێت قسە لە سەر بکەین. لە ساڵی ٢٠١٨ لێکۆڵەری ئەمریکی ئامی چاو، کتێبێکی نوسی بە ناوی Political Tribes: Group Instinct and the Fate of Nations خێڵی سیاسی: غەریزەی گروپی و چارەنوسی گەلان. تێزەکەی ئامی لە سەر ئەو بنەمایە بونیادنراوە کە گەلان، زیاتر خێڵەکین نەک نەتەوە. ئامانجی ئەو ئەوەیە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکی دان بە خێڵکەێتی سیاسیدا بنێت بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ ئەوانیتردا. ئەوەی دەتوانین لە کتێبەکەی ئامیەوە فێربین لە ڕوانگەی بتوانایی پێکەوەبوونی کوردی و کورد، زاڵی غەریزەی تیرەگەرێتی و نەبوونی ئاگایی نەتەوەیی. لێرەدا مەبەستم لە ئاگایی نەتەوەیی ئەو هاشوهوشە نیە کە لەوبارەوە لە ئارادایە. بەڵکو نەتەوەو خێڵ وەک دوو یەکەی بەرامبەر یەکتر دادەنێم، یەکەمیان، کە خێڵە، لەسەر بنەمای غەریزە بونیاد دەنرێت. ئەم گروپچێتییە غەریزەییە، لە کۆنترین خەسڵەتەکانی کۆمەڵگا مرۆییەکانە. لەبەرامبەر ئەمەدا نەتەوە هەیە، کە داهێنراوێکی مۆدێرنەیە لەسەر بنەمای دروستکردنی هاوبەشی دەستکرد، لەنێوان خەڵکانێکدا کە لەڕێگای دەزگاو ئاگایی و ناوەندەکانەوە، ئەو هاوبەشییە دەکەنە پرسێکی ڕۆژانەی ناوەکیی کراو، لەپێناو پرۆسەیەکی سیاسی گشتیدا. لە ناو کورددا، نەتەوە وەک چەمکێک هاتووە، بەڵام خزێنراوەتە ناو جوغزی خێڵەوە. دەکرێت لێرەدا چەمکی خێڵنەتەوەی بۆ دابنێین. خێڵنەتەوە ئەو خەڵکانەن کە چەمک و زاراوە نەتەوەییەکان بەکاردەبەن بە غەریزەو خواستی خێڵەکی. خێلە سیاسییە کوردییەکان کە بە هەڵە پێیان دەگوترێت پارتی سیاسی، وەک هەر خێڵێکی سیاسی تری ناو مێژوی درێژی مرۆڤایەتی لەسەر بنەمای دژایەتی و بوغز بۆ خێلەکەی تر کار دەکات. بوونی ئەم پاشخانەیە کە وەهایکردوە، بۆ نمونە، تورکیا زۆر بە ئاسانی ڕێگریی بکات لە نزیکبونەوەی باشورو ڕۆژئاڤا، بەڵام ئەمریکاو فەرەنسا شکست بخۆن لە هەوڵی نزیکبونەوەیان. بەو مانایە، چونکە لە هەناو هابیتۆسی کوردیدا، ئامادەیی هەیە بۆ پەرتی، دژبون، بوغز، هەر هەوڵێک بۆ پەرتکردن بە ئاسانی سەرکەوتوو دەبێت، بەڵام هەر هەوڵێک بۆ نزیکبونەوە و تێکەڵبون شکست دەهێنێت. خێڵنەتەوە، دۆخێکی ئاڵۆزە کە نە وەک خێڵی تەقیلیدی ماوەو نەبووە بە نەتەوە، بۆیە لە دۆخێکی دەبڵ سەقەتدا دەژی. چۆن پێکەوەبیت؟ تەنها بە ئەوە نابێت کە شیعر هەڵدەیت و ئاخ هەڵکێشیت و دروشم و دەربڕینی ئایدیالیانە بڵێیت. بەڵکو پرۆسەیەکی ئاڵۆزە پێویستی بە هەموو بنەما ماددی و مەعنەوی و ئاگایی و دەزگاییەکان هەیە بۆ لێکنزیکبونەوە. لە ڕاستیدا تێزی ئەوەی کە نەتەوە بونێکی خەیاڵکراوەو ئەم خەیاڵەش بەرهەمی تەکنەلۆجیای وەک چاپخانەو ڕۆژنامەیە، مانای ئەوەیە کە نەتەوەی پرسێکی تەکنەلۆجییە. بەو مانایە نە سروشتییە، نە هەمیشەییە، نە تایبەتە. لە هەمانکاتدا تەکنەلۆجیا بریتییە لە چۆنێتی بەکارهێنانی، چونکە تەکنەلۆجیا دەکرێت بەرهەمهێنی خێڵکەیی بێت جارێکی تر، وەک ئەمڕۆ لە سیاسەتی شوناسی چەپدا دەیبینین.

مەریوان وریا قانع   لەم ھەفتەیەدا دوو رووداومان بینی کە بە ھەموو جیاوازییەکانیانەوە لە یەک خاڵدا ھاوبەشن، خاڵی نەمانی شتێک بەناوی ”سەروەریی نیشتیمانیی“ یان ”نەتەوەیی“ەوە لە عێراق و ھەرێمدا. ماوەیک لەمەوپێش لە پەیوەندییدا بە ھێرشەکەی ئێرانەوە بۆسەر ھەولێر لە مانگی یەکی ئەمساڵدا،لە وتارێکم بەناوی ”کێن ئەوانەی باس لە سەروەری دەکەن؟“ نووسیی. لەو وتارەدا باسم لەوەکرد ماوی سێ دەیەیەک دەبێت شتێک لەم ناوچەیەدا بەناوی پرنسیپی ”سەروەریی نەتەوەیی“ یان ”نیشتیمانیی“ە.وە نەماوە. ئەودەم ئێران ھێرشیکردوە سەر ھەولێری پایتەختی ھەرێم. لەم ھەفتەیەشدا دوو ڕووداوی تر ڕوویاندا کە ڕاستی ئەم بۆچوونە لە ئاستێکی تردا، دەسەلمێنن. یەکەمیان رازاندنەوەی قەڵای ھەولێربوو بە ئاڵای تورکیا و نمایشکردنی سیمای قەڵاکە وەک بەشێک لە سەرزەیمن و خەیاڵی سیاسیی ھێزە ناسیۆنالیستیی و ئیسلامییەکانی، تورکیا. دووھەمیشیان ئەو ھێرشەیە کە ئەمڕۆکە کراوەتە سەر کێڵگەی کۆڕمۆر لە گەرمیان. یەکەمیان وڵاتەکەی بردە ناو خەیاڵە ئیمپراتۆرییەکەی تورکیای ئەردۆغانەوە و دووھەمیشیانە دەیبات ناو خەیاڵی ئیمپراتۆریەتانەی ئایەتوڵاکانی ئێرانەوە. لە سێ دەیەی ڕابردوودا شتێک لەم ناوچەیەدا بوونی نەماوە بکرێت ناوی دیاردە یان ڕووداوی ”ناوخۆیی“ لێبنێین، ناوخۆ بە بەردەوامیی بووە بە بەشێک لە ”دەرەخۆ“ و ناوەوەی زۆرێک لە وڵاتانی ناوچەکە بووە بە گۆڕەپانی ململانێی چەندان زلھێزی ناوچەیی و نێودەوڵەتیی ناکۆک و دژبەیەک. کەم ڕووداو ھەیە دەستی ئەم یان ئەو ھێزی ناوچەیی و جیھانیی تێدانەبێت و ناوچەکەش قاندراوە بە ھێزی پرۆکسی ئەو لایەنە جیاوازانە. لە ئێستادا لانیکەم تورکیا و ئێران و سعودیە و ئیمارات و قەتەر ھەڵگری خەون و تەماحی ئیمپراتۆریانەن و زۆرجاریش وەک ئیمپراتۆریەتە کۆنەکان مامەڵەی ناوچەکە دەکەن. ئەوەی لە ھەرێمە لاواز و بەشبەشبوو و پارچەپارچەبووەکەی ئێمەدا ڕووئەدات، دابەشبوونێکی تەواوە بەسەر لایەنە جیاوازەکانی ئەم ھێزە ناوچەییە پڕ تەماحی ئیمپراتۆریانەدا. ئەم دابەشبوونەش رەچەتەی تیاچوون و لەناوچونێکی یەکجارەکییە. ئەوەی لەم ناوچەیەدا ڕووئەدات گەڕانەوەیە بۆ ئەو فەوزا ناوەکیی و دەرەکیی و ناوچەیی و جیھانییەی کە دەمانباتەوە بۆ بەر لە سەدەی ھەژدەھەم و بۆ ڕۆژگاری بەر لە دروستبوون و وەگەڕخستن و کارکردن بە چەمکی سەرەوەیی نەتەوەیی و نیشتیمانیی. دەمانباتەوە بۆ ئەو دۆخەی کە فەیلەسوفی سیاسیی تۆماس ھۆبز بە جەنگی گشت بەرامبەر بە گشت ناویدەناێت. لە ئێستادا مەترسی ھەرەسەرەکیی لەسەر ژیانی ملیۆنەھا مۆرڤی ئەم ناوچەیە لەوەدایە ئەم میلەتانە لەپاڵ ئەم جۆرە لە حوکمرانیی خاوەن تەماحی ئیمپراتۆریانەی پڕچەک و تەکنۆلۆژیای وێرانکردندا دەژین. ئەم ھێزانە خاوەنی ئۆقیانوسێک لە تەکنۆلۆژیای کوشتن و وێرانکاریی ھەمەجۆرن، کە وایکردوە بتوانن بە ئاسانی بکوژن و وێرانبکەن. دۆخەکە لە ھەرێمی کوردستاندا بە ئاستێک گەیشتوە، ھیچ رووداێک لەناویدا ڕوونادات گەر بەناو خواست و خەون و تەماح و ویستیی ئیمپراتۆریانەی ئەم یان ئەو وڵاتی ئیقلیمیی یان جیھانیدا تێنەپەڕێت. دابەشبوون بەسەر ئەم ھێزە ناکۆکانەدا بە ئەندازەی پەلامارەکانی ئەنفال مەترسیدارە. ئەنفالێکیتر لە ژێر ناو و ناونیشانێکی دیکەدا.

رێبوار کەریم وەلی بەدەر لە هاوکێشە ئیقلیمییەکان کە رێگرن لەوەی عێراق لە رووی بەرهەمهێنانی غازەوە بگاتە ئاستی دابینکردنی پێویستیی ناوخۆیی و دواتر هەناردەکردنی بۆ بازاڕەکانی جیهان، کێڵگەی غازی کۆرمۆر وەک پاژنەی ئاشیلی هەر دوو حکومەتەکەی هەولێر و بەغدای لێهاتووە. * هەڵکەوتە جوگرافییەکەی کۆرمۆر لە ناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەکێتیدایە، پارتی و حکومەت دەسەڵاتێکی ئەوتۆیان بەسەر ناوچەکەوە نییە. بۆیە پارتی بە ملیۆنەها دۆلاری خەرج کرد تا لە رێگەی کڕینی کەسایەتی و عەشیرەتەکانی ناوچەکە و دروستکردنی هێزی چەکداری بۆیان، پەرە بە نفوزی سەربازی و جەماوەریی خۆی بدات. * بۆ بەغداش بەهەمان شێوەیە کە ناوچەکە بە تەواوەتی لە ژێر کۆنتڕۆڵی هێزە ئیتیحادییەکاندا نیە و میلیشیا چەکدارەکانی شیعە لە ناوچەی نێوان دەسەڵاتەکان جێگیرن و خۆسەرن. * هەڵگریسانی شەڕی ئۆکراین، جەنگ و ئەمنیەتی وزەی بردە قۆناغێکی نوێوە. بۆیە سەرنجی رۆژئاوا کەوتەسەر ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست کە هێشتا رووس و ئێرانییەکان نەیانتوانیوە کۆنتڕۆڵی بکەن. * ئەگەر ئێران دەستی هەبێ لەو هێرشانەدا، دەستتێداهەبوونی راستەوخۆ نییە. تەنانەت ئەنجامدانی ناڕاستەوخۆش لە رێگەی میلیشیا شیعەکانەوە، ناکرێت ئەگەر دەستێکی ناوخۆیی وەک یەکێتیی نیشتیمانی پاڵپشتی نەبێ. * لەگەڵ بڵاوبوونەوەی هەر هەواڵێک سەبارەت بە پەرەپێدان و بەرزکردنەوەی ئاستی بەرهەمی کێڵگەکە، ئێران تەنگاو دەبێ، حکومەتەکەی پارتی لووتبەرزتر و یەکێتیش سەرکزتر دەبێ. دەرچوون لەو حاڵەتەش رەوانەکردنی چەند درۆنێکە و، ئینجا دوبارەکردنەوەی ئەو قسەیەی کە “مەگەر بۆڕیی غاز بە سەرلاشەی مندا تێپەڕ بێت”. * ئاراستەی سیاسەتی ئێران و یەکێتی یەکە. بۆیەش دوای کوژرانی تەمومژاویی ئاکام عومەری فەرماندەی هێزی کۆماندۆ و هاوکات هێزی درۆنیی یەکێتی، بۆ ماوەیەکی زۆر هێرشە درۆنییەکان وەستان. پێدەچێ کوژرانی ئاکام تەسفییەیەک بووبێ یان رووداوێکی چاوەڕواننەکراو، بەڵام لە هەردوو حاڵەتدا دەرکەوت کە یەکێتی و سەرۆکی یەکێتی خاوەنی هێزی درۆنین و دیار نییە ئەو درۆنانە لە کوێ دابین دەکەن. * لە هەموو ئەو هێرشە درۆنیانەدا، یەکەم کەس کە بەیاننامە دەردەکات و سەرکۆنەی رووداوەکە دەکات، قوباد تاڵەبانیی جێگری سەرۆکی حکومەتە.!بەڵان بەیاننامەی سەرۆکوەزیرانی کاربەڕێکەر بەس ماوە ئەوەی تێدا بنوسرێ کە یەکێتی لەو هێرشە بەرپرسیارە.! * پوختەی کەلام ئەوەیە کە سەرۆکی یەکێتی بە هاوکاریی میلیشیاکان، کەرتی وزە و ژێرخانی ئابوریی کوردستانی بۆ تەسفیە حیساباتی سیاسیی خۆی لەگەڵ پارتیدا کردۆتە ئامانج. لەوە واوەتریش بۆ تەسفییە حیساباتی ناوخۆی یەکێتیش(لەگەڵ هەولێرییەکان) بەکاری دێنێت. هاوکات بەدوریش نازاندرێ کە پەیامێکی راستەوخۆ بێت لەلایەن سەرۆکی یەکێتییەوە بۆ ئیماراتییەکان کە لەماوەی رابردوودا دەستیان بەسەر پارەکانی کۆمپانیایەکی نزیک لە سەرۆکی یەکێتیدا گرتووە کە نزیکەی 350 ملیۆن دۆلارە.

د. سەردار عەزیز چەند هەفتەی ڕابوردوو سودانی سەرۆک وەزیرانی عێراق نزیکەی پەنجا ڕێکەوتنی لە گەڵ تورکیا و ئەمریکادا واژۆکرد. ئەم هەموو ڕێکەوتن و لێکگەیشتنانە ئینتیباعێکی وەهایان دروستکردبوو کە عێراق بەرەو دۆخێکی تر دەچێت و بەڕوی گەشە و بازاڕ و کۆمپانیا بیانیەکاندا دەکرێتەوە. یەکێک لەو بوارانەی کە لە واشنتۆن قسەی لە سەر کرابوو غاز بوو. ئەمریکاییەکان بە سودانیان گوتبو کە ڕەنگە ڕێگەپێدانەکەی کڕینی غازی ئێرانی نوێ نەکەنەوە. ماوە ماوە ئەمریکا ڕێگە بە حکومەتی عێراقی دەدات کە سەرباری ئابلۆقە لە سەر ئێران غازی ئێرانی بکڕێت بۆ بەرهەمهێنانی کارەبا لە وڵاتدا. ئەمریکاییەکان فشار دەکەن کە ئەمە کۆتایی بێت، بەڵام عێراق هەمیشە دەڵێت ئێمە پێویستمان بە چەندین ساڵە بۆ کۆتایی هێنان بەو غازە. خودی ئابلۆقەکە غازەکەی لە سەرچاوەیەکی وزەوە کردوە بە یەکەیەکی جیوپۆلەتیکی نێوان ئێران و ئەمریکا. ئەم پاشخانە چیمان پێدەڵێت؟ ئەگەر بەراوردێک بکەین لە نێوان ئەو جێگایەی کە لێدراوە لە کێڵگەکە، لە گەڵ لێدانی جاری پێشوو کە ساڵی ڕابوردوو ڕویدا، سەرە داوێکی گرنگمان بۆ دەردەکەوێت. هێرشە درۆنییەکە بۆ هەمان  ئەو بەشە نوێیەی کۆمپانیاکەیە کە دەخوازرێت دروست بکرێت، بەم پێیە، پەیامەکە ئەوەیە کە دانا گاز نابێت ئاستی وەربەرهێنانی زیاد بکات. نابێت عێراق ببێت بە خاوەن غازی زیاتر. ئەمریکا ناتوانێت وەیڤەرەکەی نوى نەکاتەوە، بە تایبەتی لە کاتی هاویندا کە کارەبا بۆ سپلیت زۆر پێویستە. نەمانی کارەبا لە تەموزدا سودانی دەکاتە قەرەبروت. لە ڕۆژانی ڕابوردودا کارم لە سەر هاتنەکەی ئەردۆگان دەکرد. ئەوەی نوێ بوو، بێدەنگی ئێران بوو. بەڵام ئێستا گەر کەسێک ژیربێت ئاماژەیەکی بەسە.