مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) دوێنێ، ١٦ ی مارت، یادی تاوانە گەورەکەی ھەڵەبجە بوو، تاوانی ھێرشە ژەھراوییە کارەساتبارەکەی ساڵی ١٩٨٨.  ڕۆژانی ئایندەش یادی پەلامارەکانی ئەنفالە. مێژووی نیوەی دووھەمی سەدەی بیستەم مێژوویەکی پڕ تاوان و کارەساتی گەورەیە. ئەو تاوانانە لە پەلامارەکانی ئەنفالدا گۆڕان بۆ تاوانی لەناوبردنی دەستەجەمعیی چنراو و پلانبۆدانراو و رێکخراو. ئەو پرسیارەی دوای تێپەڕینی ئەو ھەموو ساڵە بەسەر ئەم پەلاماردانە بەربەریی و کوشندانەدا دەشێت و پێویستە لە خۆمانی بکەین ئەوەیە: ئایا بە ڕاستیی جینۆساید بووە بە بەشێک لە شوناسی نەتەوەیی و نیشتیمانی ئێمە؟ ئایا تاوانی ھەڵەبجە و پەلامارەکانی ئەنفال، وێرانکردنی ھەزاران گوند و شارۆچکەی کوردستان، کوشتن و ڕاگواستنی ملیۆنان مرۆڤ لە ژینگەی رەسەنی خۆیان و وێرانکردنی ئەو ژینگەیە، بوون بە بەشێک لە شوناسی نەتەوەیی ئێمە؟ وردتر بپرسم: ئایا ”یاداوەریی گشتیی“ ئێمە بووە بە یاداوەرییەکی نەتەوەیی، یان ئەویش یاداوەریەکی پارچەپارچە و بەشبەش و ناکۆکە و لە دەرەوەی لانی ھەرەکەمی کۆگیریەکی نەتەوەیی و نیشتیمانیدایە؟ بەر لە ھەمووشتێک پێویستە لەو ڕاستییە سادەیەوە دەستپێبکەین کە”یاداوەریی گشتیی“، لە کۆتاییەکانی سەدەی بیستەمەوە، بوە بە کایەیەکی ئەکادیمی گرنگ و زیاد لە زانستێک لە زانستە ئینسانیی و کۆمەڵایەتییەکان لەناویدا کاردەکەن. چەندان لێکۆڵینەوەی نوێ، لە چەندان بواری جیاوازدا سەبارەت بە فۆرمە جیاوازەکانی یاداوەریی گشتیی ئەنجامدراوە و ئەنجامئەدرێن. بە داخەوە بە دەگمەن نەبێت شتێکی ئەوتۆ لەم بوارە تازەیە بۆناو دونیای ڕۆشنبیریی و ئەکادیمی ئێمە نەگواستراوەتەوە. لە ڕووی مێژووییەوە رەنگە، کۆمەڵناسی فەرەنسی، ئێمیل دورکھایم. یەکەمین زانای کۆمەڵایەتی بێت کە گرنگی بە یاداوەریی دابێت و وەک شێوازێکی تایبەت لە پەیوەندیکردن بە ڕابردووەوە باسیکردبێت خاڵی گرنگ لای دۆرکھایم پێداگرتنە لەسەر ئاکاری کۆمەڵایەتییانەی یاداوەریی. لای ئەم کۆمەڵناسە یادکردنەوە ھەم مانای پەیوەندیکردن بە ڕابردووەو و ھەم مانای چۆنیەتی تێگەیشتن لەو ڕابردووە و چۆنیەتی راڤەکردنیشی. ھەردوکیشیان رۆڵی گەورە لە سازدان و دروستکردنی شوناسی کۆیی و دەستەجەمعیی کۆمەڵگادا، دەبینن. دورکاھیم خۆی چەمکی ”یاداوەریی گشتیی“ بەکارناھێنێت، بەڵام قوتابیەکەی، ماوریس ھابلواج، ئەم چەمکە دادەھێنێت و دەیخاتە بواری کارکردنی تیورییەوە. ئەم کۆمەڵناسە پێماندەڵێت لەپاڵ ”یاداوەریی تاکەکەسیی“دا یاداوەرییەکی دیکەش ھەیە کە ناوی” یاداوەریی گشتیی“ لێدەنێت. یاداوەریی گشتیی دروستکراوێکی کۆمەڵایەتییە، ھەمیشە گروپێکی کۆمەڵایەتیی یان چەند گروپێک، دروستیدەکەن، لەوانە بۆ نموونە، سیاسەتمەداران، ڕۆشنبیران، میدیاکاران، ھونەرمەندان، مێژوونووسان، ھتد... ئەم کردەی دروستکردنەش بەناو باسکردن و  پێداگرتن لەسەر ھەندێک رووداو و پەراوێزخستن و لەبیرکردنی ھەندێک ڕووداوی تردا تێدەپەڕێت. ئەمەش مانای ئەوەی ھەمیشە لە پشتی کردەی دروستکردنی یاداوەریی گشتییەوە، سیاسەتێکی دیاریکراوی یاداوەریی کاردەکات. یاداوەریی گشتیی تەنھا ھێما بۆ پەیوەندیکردن بە ڕابردووەوە ناکات، بەڵکو شێوازی ئەو پەیوەندییانەش نیشانئەدات کە کەسەکان بە ئێستاوە و بەوەی لە ئێستادا ھەیە و ڕووئەدات، گرێئەدات. ھەموو پەیوەندییەک بە ڕابردووەوە بەشێکە لە پەیوەندیی بە ئێستاوە. زۆرجار ناشیرینییەکانی ئێستا ڕابردوویەکی ناشیرن و شکۆکانی ئێستاش ڕابردوویەکی شکۆدار دروستدەکات. بەم مانایە یاداوەری گشتیی یاداوەریەکە سایکۆلۆژیای باڵادەستی ئێستا و وێنە و ھێما و رەمزە باڵاەستەکانی ئێستا، ھێڵە گشتییەکانی دادەڕێژن. یاداوەری گشتیی ھاوکات لەناو ژینگەیەکی کۆمەڵایەتی دیاریکراودا رووئەدات و ئەو ژینگەیە رۆڵ دەبینێت لەوەدا چۆن لەو ڕابردووە و ڕووداوەکانی تێبگەین و چۆن بیانبینین و یادیانبکەینەوە. بە کورتییەکەی ئەو ھێزە سەرەکییەی کە رۆڵ لە چیەتیی یاداوەری گشتییدا دەبینێت، ئێستایە، ئەوەیە لە ئێستادا ڕووئەدات. ئەوە ”ئێستا“یە کەسەکان بەرەو ئەوە دەبات چۆن بیر لە ڕابردوو بکەنەوە و چۆن ڕاڤەی بکەن و چ مانا و نرخ و بەھایەکی پێببەخشن. ئەمەیە وادەکات لە سەردەمی جیاواز و لای گروپی کۆمەڵایەتیی جیاواز، ڕابردووی جیاواز دروستبکرێت. یادکردنەوەی ئەو ڕابردووەش بەپێی دۆخی ئێستا گۆڕانی بەسەردادێت و ڕووداوەکان لەو ئێستایەدا سەرلەنوێ ڕاڤەدەکرێنەوە و مانا و بێمانایی تایبەتیان پێدەبەخشرێت. بەم شێوەیە، دەکرێت یاداوەریی گشتیی، لە ڕێگای یادکردنەوەی ڕووداوەکانەوە،  بۆ دروستکردن و بەھێزکردنی ھەستی نەتەوەیی و نیشتیمانی، بۆ پاڵپشتیکردنی ھەستی ئینتیماکردن بۆ سەرزەمین و مێژوویەکی ھاوبەش، بەکاربھێنرێت. دەشێت لە قازانجی ھەستکردن بە شکۆ و بەھێزکردنی ھاریکاریی لە نێوان بەشە جیاوازەکانی کۆمەڵگا و بەدەمەوەچونی ھێزە جیاوازەکان بۆ یەکتری کاربکات. لەم ڕووەوە ئارنست رێنان، زمانناسی فەرەنسیی، بەر لە دوو سەدە لەمەوپێش، پێی لەسەر ئەوە دادەگرێت کە یادکردنەوەی ھەندێک بەشی ڕابردو و لەبیرچونەوە و لەبیرکردنی ھەندێک بەشی تری، دەتوانێت ڕۆحیەتی ھاودەردیی و ھاریکاریی نەتەوەیی و نیشتیمانی بەھێزبکاتت. یاداوەریی گشتیی دەشتوانێت شەرعیەت بەم ھێز یان بە ئەویتر، بەم یان ئەو دەسەڵات ببەخشێت. بەڵام یاداوەریی گشتیی دەتوانێت رێک پێچەوانەی ئەو کارانە ئەنجامبدات و  وەک ئامرازێک کاربکات بۆ قووڵکردنەوە و گەورەکردنی دابەشبوون و لێکترازان و پارچەپارچەبوونی کۆمەڵایەتیی. دەتوانێت وەک ھێزێک کاربکات بۆ نەھێشتنی لانی ھەرەکەمی کۆگیریی ناوەکیی، ھەڵوەشاندنەوەی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی. ئەوەی من لەم نووسینە و لە چەند نووسینێکی دیکەدا بەرگریم لێکردوە و بەرگریی لێدەکەم سیاسەتە جیاوازەکانی یاداوەری گشتیی لە دونیای ئێمە ھێزێکە نەک تەنھا بۆ دابەشبوون و لەناوبردنی ھەر کۆگیریی و ھاودەردییەک، بەڵکو بۆ ئاستی ڕقبوونەوە لە یەکتریی و تەنانەت ڕقبوونەوە لە خود خۆیشی بەرزبۆتەوە. یاداوەریی گشتیی لە دونیای ئێمەدا گۆڕاوە بۆ ژێرخان و ماتۆری پشتی دیاردەی خودنەفرەتیی، کە یەکێکە لە دیاردە سەرەکییەکانی ناو ژیانی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و ڕۆشنبیریی و ئەدەبیی و ھونەریی و میدیایی ئێمە. بە بۆچوونی من یاداوەریی گشتیی لەمرۆکەی دونیای ئێمەدا یاداوەریکی بەشبەش و پارچەپارچەیە. ھەر گروپێکی کۆمەڵایەتیی یاداوەرییەکی تایبەت بەخۆی بەرامبەر بە ڕووداوەکانی ڕابردوو دروستکردوە. ئەو پەیوەندییەش ئەو فۆرمە جیاوازانەی یاداوەریی بەیەکترییەوە گرێئەدات رق و پەلامار و تاوانبارکردن و بێنرخکردنی یەکترییە.  یاداوەری گشتیی لە دونیای ئێمەدا بە ڕادەیەک بەش بەش و پارچەپارچەیە، بە رادەیەک لە ئێستایەکی پڕ لە ناشیرینیی و بێدادیی و ڕقەوە، دروستدەبێت، کە خودنەفرەتی گۆڕیوە بۆ گوتاری باڵادەست. ناشیرینییەکانی ئەمرۆکەی درێژکردۆتەوە بۆ ڕابردوو، تاوانەکانی ئەمڕۆکەی گۆڕیوە بۆ لۆژیکی ناوەکیی کارکردنی مێژووی ئێمە. ھەرکەسێک حەوسەڵەی ھەبێت لەم دیدگا تایبەتەوە سەیری بەشی ھەرەزۆری ئەوەی ڕۆژانە لەسەر ڕووداوەکانی ڕابردوو دەنووسرێت و دەگوترێت، بە ئاسانی ئەم دیاردەی خودنەفرەتییە دەبینێت و ئەزموونی دەکات. ئیشکردنێکی تةندروستانەی یاداوەری گشتیی پێویستی بە کۆمەڵێک بکەرە خەریکی پاراستنی ئەو یاداوەرییە بێت، پاراستن لە رێگای بەیاننامەدەکردن و خوتبەی سیاسیی بێمانا و درۆی ھەزاربارە و رێکخستنی بۆنەی حیزبیی تایبەتەوە نا، کە زۆرینەی کۆمەڵایەتیی وەک ناشیرنیکردنی زیاتری ئێستا دەیبینێت و مامەڵەیدەکات، بەڵکو لە ڕێگای بینینی قووڵایی تاوان و کارەساتەکان و تەرجەمەکردنی ئەو قووڵاییە و گەورەیی ئەو پەژارە و برینانەوە کە دروستیدەکەن، بۆ کردەی مێژوویی ڕاستەقینە ناکۆک و دژ بە لۆژیک و سیاسەتی دروستکردن و بەردەوامیدان بەو تاوان و کارەساتانە. بۆ نموونە پەلاماردانی چەکدارانەی کورد لە تاوانی ھەڵەبجە و ئەنفالدا، کە مەبەست لێیان لەناوبردنی سەرتاسەریی بوو،  دەبوایە رێگربێت لەوەی کورد جارێکی دیکە لەناوخۆیدا رێگە  لە دابەشبوون و پارچەپارچەبوون و پەلاماردانی چەکدارانەی یەکتری، بگرێت. لە دوای ھەڵەبجە و ئەنفالەوە ئەمە نەک رووینەدا، بەڵکو ڕێک پێچەوانەکەی ئەنجامدرا. شەش ساڵ دوای ھەڵەبجە و ئەنفال ھێزەکانی پارتی و یەکێتی پەلاماری یەکتریاندا و ساڵانێکی درێژی شەڕێکی ناوخۆیی خوێناویان دەستپێکرد، کە تیایدا ھەزاران کەس کوژران و ھەرێمەکەشی بە کردەوە گۆری بۆ دوو ئیمارەتی سیاسیی ناکۆک و دژبەیەک. تاڵانکردنی سەروەت و سامانی مادیی کوردستان لە سەردەمی ئەنفالدا بیرۆکەی تاڵانکردنی لەدوای ئەنفالەوە لە مێژووی ئێمەدا نەک بنبڕنەکرد، بەڵکو لۆژیکی حوکمڕانیی ھێزە کوردییەکانی دوای ڕاپەڕین، درێژکراوەی ھەمان لۆژیکی تاڵاکردنی سەردەمی ئەنفالە. بەمجۆرە رق لە حوکمڕانیی کوردیی، بە تایبەتی ڕق لە پارتی و یەکێتی، گۆڕاوە بۆ ڕق لە مێژووی کوردستان و لە ڕابردووی بەرگریکردنی ئەو کۆمەڵگایە لە خودی خۆیشی. خودنەفرەتیی گۆڕینی ئەم ڕقە سیاسییە ئێستاییەیە بۆ ڕقێکی وجودی لە کوردبوون خۆی وەک فۆرمێکی تایبەتی مرۆڤبوون لە جیھاندا. ئەو یادوەرییە گشتییەی لە ئێستادا دروستدەکرێت لەزیاد لە ئاستێکیدا یاداوەریی نەفرەتکردنە لە کوردبوون خۆی.  

(دره‌و): له‌ مانگی سێدا، له‌ سلێمانی مانگرتن بۆ موچه‌ی مانگی دوو ده‌ستیپێكرد، حكومه‌ت بڕیاریداوه‌ تا به‌غداد هه‌موو پاره‌ی موچه‌ نه‌نێرێت، ده‌ست به‌ دابه‌شكردنی موچه‌ نه‌كات، یه‌كێتیی دژی ئه‌م بڕیاره‌یه‌، حكومه‌تی هه‌رێم ده‌ڵێ بڕی (374 ملیار) دینار كورتهێنانی هه‌یه‌ بۆ خه‌رجی موچه‌. به‌هۆی دواكه‌وتنی دابه‌شكردنی موچه‌وه‌، له‌به‌یانی ئه‌مڕۆوه‌ ژماره‌یه‌ك له‌ فه‌رمانگه‌كانی سلێمانی ده‌وامیان راگرتووه‌. له‌دواین كۆبونه‌وه‌ی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی هه‌رێمدا كه‌ رۆژی چوارشه‌ممه‌ی رابردوو به‌ڕێوه‌چوو، حكومه‌ت بڕیاریدا ده‌ست بۆ ئه‌و پاره‌یه‌ نه‌بات كه‌ وه‌زاره‌تی دارایی عێراق خستویه‌تیه‌ سه‌ر ژماره‌ حسابی حكومه‌تی هه‌رێم، مه‌سرور بارزانی سه‌رۆكی حكومه‌ت بڕیاریداوه‌ خۆی په‌یوه‌ندی به‌ محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراقه‌وه‌ بكات بۆئه‌وه‌ی بڕی ته‌واوه‌تی موچه‌ی فه‌رمانبه‌ران بنێرێت.  بڕیاری حكومه‌ت بۆ راگرتنی پرۆسه‌ی دابه‌شكردنی موچه‌ به‌و بڕه‌ پاره‌ی كه‌ به‌غداد ناردویه‌تی، ناكۆكی له‌نێوان پارتی و یه‌كێتیی دروستكردووه‌، یه‌كێتیی ده‌ڵێ ئێمه‌ له‌گه‌ڵ دابه‌شكردنی موچه‌داین، وه‌زیری داراییش كه‌ سه‌ربه‌ بزوتنه‌وه‌ی گۆڕانه‌ ره‌تیده‌كاته‌وه‌ له‌ كۆبونه‌وه‌ی حكومه‌تدا وه‌زیره‌كانی یه‌كێتیی دژی دواخستنی دابه‌شكردنی موچه‌ بووبن.  دوێنێ وته‌بێژی حكومه‌تی هه‌رێم وتی: بە هەر رێگەیەک بێت بەمنزیکانە موچە دابەشده‌كرێت". وه‌زیری دارایی عێراق چه‌ندجارێك هۆشداری به‌ حكومه‌تی هه‌رێم داوه‌ بۆ موچه‌ی مانگی سێ، به‌بێ كردنه‌وه‌ی ژماره‌ حسابی بۆ فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم له‌ بانكه‌ فیدراڵییه‌كان چیتر پاره‌ بۆ حكومه‌تی هه‌رێم نانێرێت.  دادگای باڵای فیدراڵی عێراق كه‌ رۆژی 21ی شوبات به‌ بڕیارێك وه‌زاره‌تی دارایی عێراق و حكومه‌تی هه‌رێمی پابه‌ندكردووه‌ به‌وه‌ی وه‌زاره‌تی دارایی عێراق موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم بدات له‌رێگه‌ی بانكه‌ فیدراڵییه‌كانه‌وه‌، چه‌ندرۆژی رابردوو بڕیارێكی تری ده‌ركردووه‌و وه‌زاره‌تی دارایی عێراقی پابه‌ندكردووه‌، تا ئه‌وكاته‌ی پرۆسه‌ی كردنه‌وه‌ی ژماره‌ حسابییه‌كان ته‌واو ده‌بێت، ده‌بێت به‌شێوه‌ی كاش پاره‌ بۆ فه‌رمانبه‌ران بنێریت.  چەند رۆژێکە وەزارەتی دارایی عێراق بڕی (560 ملیار) دیناری موچەخۆرانی هەرێمی ناردووە، بەڵام حکومەتی هەرێم دابەشی ناکات دەڵێت کورتهێنانی (374) ملیار دینارمان هەیەو دەبێت بەغداد بینێرێت، ئەوکات دەستبەدابەشکردنی موچە دەکەین.  زیاتر لە 40 رۆژ بەسەر دابەشکردنی موچەی مانگی رابردوودا تێپه‌ڕده‌بێت،  هێشتا دەستنەکراوە بە دابەشکردنی موچەی مانگی شوبات.  

(دره‌و):  به‌پێی قسه‌ی وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق، لیژنه‌ هونه‌رییه‌كان كارده‌كه‌ن بۆ گه‌یشتن به‌ رێككه‌وتن له‌نێوان هه‌ولێرو به‌غداد به‌مه‌به‌ستی ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وتی كوردستان. عاسم جیهاد وته‌بێژی وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق رایگه‌یاند، لیژنه‌ هونه‌رییه‌كان له‌نێوان به‌غدادو هه‌ولێر كارده‌كه‌ن بۆ ته‌واوكردنی رێككه‌وتنی كۆتایی و شه‌فاف له‌نێوان هه‌ردوولا، بۆ كۆتایهێنان به‌و ناكۆكییانه‌ی كه‌ له‌باره‌ی هه‌نارده‌كردنه‌وه‌ی نه‌وتی هه‌رێمی كوردستان هه‌یه‌.  له‌ 25ی ئازاری 2023وه‌ به‌هۆی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی پاریسه‌وه‌، توركیا هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێمی بۆ به‌نده‌ری جه‌یهان راگرت، به‌ڵام دواترو له‌ ئۆكتۆبه‌ری رابردووه‌وه‌ توركیا ئاماده‌یی خۆی بۆ ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وت نیشانداوه‌و تائێستا هه‌ولێرو به‌غداد له‌سه‌ر هه‌نارده‌كردنه‌وه‌ی نه‌وت نه‌گه‌یشتونه‌ته‌ رێككه‌وتن.  به‌پێی قسه‌ی وته‌بێژی وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق" لیژنه‌ هونه‌رییه‌كان له‌باره‌ی میكانیزمه‌كانی هه‌نارده‌كردنه‌وه‌ی نه‌وتی هه‌رێم گفتوگۆ ده‌كه‌ن و هه‌ندێك بابه‌ت هه‌ن په‌یوه‌ندییان به‌ شایسته‌ داراییه‌كانی فرۆشی نه‌وت و پاره‌ی كۆمپانیاكانه‌وه‌ هه‌یه‌ كه‌ گرێبه‌ستی شه‌راكه‌تیان له‌گه‌ڵ حكومه‌تی هه‌رێم ئیمزا كردووه‌، به‌چاره‌سه‌ربوونی ئه‌م كێشانه‌و گه‌یشتن به‌ رێككه‌وتنی ته‌واوه‌تی، پرۆسه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم ده‌ستپێده‌كاته‌وه‌".  عاسم جیهاد ده‌ڵێ: رێككه‌وتن له‌گه‌ڵ لایه‌نی توركی بۆ ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وت قورس نییه‌و له‌گه‌ڵ توركیا قسه‌مان كردووه‌و وه‌ڵامه‌كه‌یان ئه‌وه‌یه‌ كه‌ بۆرییه‌كان ئاماده‌ن.  به‌هۆی راوه‌ستانی هه‌نارده‌ی نه‌وته‌وه‌، حكومه‌تی هه‌رێم رێژه‌ی نزیكه‌ی 80%ی داهاته‌كانی خۆی له‌ده‌ستدا، به‌وهۆیه‌وه‌ به‌ناچاری له‌ یاسای بودجه‌ی گشتی عێراقدا قایل بوو به‌وه‌ی نه‌وت وداهاته‌كه‌شی راده‌ستی به‌غداد بكات له‌به‌رامبه‌ر وه‌رگرتنی پشكی خۆی له‌ بودجه‌ی فیدراڵ. مه‌سرور بارزانی سه‌رۆكی حكومه‌تی هه‌رێم به‌رده‌وامه‌ له‌ هه‌وڵه‌كانی بۆ ده‌ستپیكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وت، به‌مدواییه‌ ئه‌م بابه‌ته‌ یه‌كێك له‌ ته‌وه‌ره‌ سه‌ره‌كییه‌كانی سه‌ردانه‌كه‌ی بوو بۆ ئه‌مریكا، به‌هۆی راوه‌ستانی هه‌نارده‌ی نه‌وته‌وه‌، حكومه‌تی هه‌رێم كه‌وتوه‌ته‌ ژێر فشار كۆمپانیا بیانییه‌كانییه‌كانه‌وه‌، كۆمپانیاكان ئه‌و نرخه‌یان به‌دڵ نییه‌ كه‌ وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق بۆ به‌رهه‌مهێنان و هه‌نارده‌ی نه‌وت دیاریكردووه‌، ئه‌مان به‌ نرخێكی زۆر زیاتر گرێبه‌ستیان له‌گه‌ڵ حكومه‌تی هه‌رێم كردووه‌، ئه‌مه‌ خاڵی سه‌ره‌كی ناكۆكییه‌كانه‌ له‌به‌رده‌م ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم. به‌پێی قسه‌ی ئاریان تاوگوزی ئه‌ندامی په‌رله‌مانی عێراق، رۆژی 9ی ئه‌م مانگه‌، له‌ كۆبونه‌وه‌یه‌كدا حه‌یان عه‌بدولغه‌نی وه‌زیری نه‌وتی عێراق وتویه‌تی:" هیچ زانیاریەکمان سەبارەت بە بەهەرمهێنان و هەناردەکردنی نەوتی هەرێم نیەو تائێستا سۆمۆ یەک بەرمیل نەوتی لە هەرێم وەرنەگرتوە.. هەندێک لەو کۆمپانیا نەوتیانەی لە هەرێم کاردەکەن، دەیانەوێت بەرەو تەحکیمی نێودەوڵەتی بڕۆن و ئەوەش کێشەی هەرێمە".  له‌ هه‌مان كۆبونه‌وه‌دا جێگری وەزیری نەوتی عێراقیش قسه‌ی كردووه‌و باسی له‌وه‌كردووه‌" هەرێم ڕێگا بە تیمەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق نادەن سەردانی دامەزراوە نەوتییەکانی هەرێم بکەن". نرخی به‌رهه‌مهێنانی هه‌ر به‌رمیلێك نه‌وت له‌ عێراق بری 8 بۆ 9 هه‌زار دیناری عێراقی بۆ دانراوه‌، به‌ڵام له‌ هه‌رێم كۆمپانیاكان بۆ به‌رهه‌مهێنانی هه‌ر به‌رمیلێك نه‌وت به‌ زیاتر له‌ (20) دۆلار گرێبه‌ستیان كردووه‌.   

(دره‌و): نێچیرڤان بارزانی هۆشداری به‌ كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراق ده‌دات له‌وه‌ی 20%ی ده‌نگده‌رانی هه‌رێمی كوردستان په‌نجه‌مۆره‌كه‌یان نایخوێنێته‌وه‌، داوا ده‌كات كورسییه‌كانی هه‌ڵه‌بجه‌ زیاد بكرێت و پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن له‌ ده‌سته‌ی كۆمسیۆن له‌ هه‌رێمی كوردستان به‌ڕێوه‌بچێت و نوێنه‌ری هه‌رێم له‌ بواری ته‌كنه‌لۆژیادا له‌ سه‌نته‌ری ته‌كنیكی كۆمسیۆندا ده‌سه‌ڵاتی هه‌بێت، سه‌رۆكی هه‌رێم داوا ده‌كات هاوكات له‌گه‌ڵ راگه‌یاندنی ئه‌نجامی به‌رایی هه‌ڵبژاردندا، ئه‌نجامه‌كان له‌ سایتی كۆمسیۆن بڵاوبكرێنه‌وه‌. نێچیرڤان بارزانی سه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستان كه‌ هاوكات جێگری سه‌رۆكی پارتی دیموكراتی كوردستانیشه‌، رۆژی 13ی ئه‌م مانگه‌ نامه‌یه‌كی بۆ كۆمسیۆنی باڵای سه‌ربه‌خۆی هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراق ناردووه‌. (دره‌و) كۆپییه‌كی نامه‌كه‌ی ده‌ستكه‌وتووه‌، تێیدا نێچیرڤان بارزانی، كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كان له‌ هه‌ندێك تێبینی سه‌باره‌ت به‌ رێوشوێنه‌كانی كۆمسیۆن بۆ سازدانی هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان له‌ 10ی حوزه‌یران، ئاگادار ده‌كاته‌وه‌. نێچیرڤان بارزانی له‌ نامه‌كه‌یدا ده‌ڵێ: •    هه‌ڵه‌ی ته‌كنیكی هه‌یه‌و په‌نجه‌مۆری هه‌زاران ده‌نگده‌ر ناخوێندرێته‌وه‌، كه‌ به‌گوێره‌ی داتای كۆمسیۆن خۆی رێژه‌ی 20%ه‌،  ئه‌م كێشه‌یه‌ش به‌رده‌وامه‌و نیگه‌رانی جددی بۆ زۆرێك له‌و ده‌نگده‌رانه‌ دروستكردووه‌ كه‌ به‌شدارییان له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانی پێشوودا كردووه‌، به‌وه‌ی بێبه‌ش بن له‌ مافی ده‌ستوری خۆیان بۆ به‌شداریكردن له‌ هه‌ڵبژاردن. •    پێویستی پێداچوونه‌وه‌ به‌ بڕیاری كۆمسیۆن سه‌باره‌ت به‌ دیاریكردنی كورسییه‌كانی ناوچه‌ی چواره‌می هه‌ڵبژاردن (هه‌ڵه‌بجه‌)و زیادكردنی، به‌جۆرێك كورسییه‌كانی ئه‌م بازنه‌یه‌ له‌گه‌ڵ ژماره‌ی ده‌نگده‌ره‌كانی بگونجێت، وه‌كو ئه‌وه‌ی له‌ هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی عێراقدا له‌ 2021دا هه‌بووه‌. •    پێشنیاز ده‌كه‌ن به‌ته‌واوه‌تی پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن له‌باره‌گای ده‌سته‌ی كۆمسیۆن له‌ هه‌رێمی كوردستان جێبه‌جێ بكرێت و به‌ش به‌ش نه‌كرێت، به‌وپێیه‌ی ئه‌م هه‌ڵبژاردنه‌ به‌ ته‌نیا تایبه‌ته‌ به‌ هه‌رێمی كوردستانه‌وه‌، ئه‌مه‌ بۆ ئاسانكاری ئاماده‌بوونی نوێنه‌ری قه‌واره‌ سیاسییه‌كان له‌باره‌گای ده‌سته‌كه‌، هه‌روه‌ها پێویستی ئاماده‌بوونی نوێنه‌ری پسپۆڕی هه‌رێمی كوردستان له‌بواری ته‌كنه‌لۆژیای هه‌ڵبژاردن له‌ سه‌نته‌ری ته‌كنیكی كۆمسیۆن و ده‌سه‌ڵاتی پێویستی هه‌بێت بۆ ئه‌نجامدانی ئه‌ركه‌كانی له‌ هه‌موو قۆناغه‌كانی هه‌ڵبژاردندا. •    داواكاری له‌لایه‌ن هه‌ندێك له‌ قه‌واره‌ سیاسییه‌ به‌شداره‌كانی هه‌ڵبژاردنه‌وه‌ هه‌یه‌ بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردن له‌سه‌رجه‌م وێستگه‌كانی ده‌نگدان هاوكات له‌گه‌ڵ راگه‌یاندنی ئه‌نجامی به‌رایی هه‌ڵبژاردندا له‌سه‌ر سایتی كۆمسیۆن بڵاوبكرێته‌وه‌، ئه‌مه‌ بۆئه‌وه‌ی قه‌واره‌ سیاسییه‌كان بتوانن به‌راوردكاری بكه‌ن له‌نێوان ئه‌نجامی راگه‌یه‌ندراوی وێستگه‌كانی ده‌نگدان و ئه‌و ئه‌نجامانه‌ی كه‌ له‌سه‌نته‌ری داخڵكردنی داتاكان له‌ باره‌گای كۆمسیۆن.  

درەو: سبەینێ مەكتەبی سیاسی یەكێتی كۆدەبێتەوە، كاندیدەكان یەكلا دەكاتەوە، بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی لیستی یەكێتی دەبێت لە سلێمانی، شاڵاو كۆسرەت رەسوڵ سەرۆكی لیستی یەكێتی دەبێت لە هەولێر. بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) بڕیارە سبەینێ مەكتەبی سیاسی یەكێتی نیشتمانی كوردستان كۆببێتەوە سەبارەت بە هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان و یەكلاكردنەوەی كاندیدەكانی یەكێتی نیشتمانی كوردستان. بەپێی زانیارییەكانی (درەو) بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی دەبێتە سەرۆكی لیستی یەكێتی لە سلێمانی و شاڵاو كۆسرەت رەسوڵ دەبێتە سەرۆكی لیستی یەكێتی لە پارێزگای هەولێر. سبەینێ مەكتەبی سیاسی یەكێتی ئەو سیڤیانە یەكلا دەكاتەوە كە لەلایەن مەڵەند و رێكخستنەكانی یەكێتیەوە وەرگیراون، بەپێی زانیارییەكانی (درەو) بەشێك لە كاندیدەكانی یەكێتی یەكلا كراونەتەوە لەوانە: •    محەمەد فەیسەڵ •    زانا حەسەن زانای كوردستان •    قادر رەزگەیی •    شیرین یونس •    رۆژان حەمەرەش •   بەرزان عوسمان •    د. ئومێد عەلی •    د. یاد نەقشبەندی •    شەماڵ وەرتێ •    خەڵەف ئەحمەد •    لۆزان مینا

درەو: ژمارەیەك پەرلەمانتاری پێشوو، كەسایەتی سیاسی و خەڵكانی ناڕازی لە بەغداد حزبێكی نوێیان تۆماركرد بۆ بەشداری لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بەناوی (هەڵوێستی نیشتمانی) تا ئێستا ژمارەیەك حزبی سیاسی و دوو هاوپەیمانێتی ناوی خۆیان بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان تۆماركردووە: •    پارتی دیموكراتی كوردستان •    یەكێتی نیشتمانی كوردستان •    جوڵانەوەی نەوەی نوێ •    بزووتنەوەی گۆڕان •    یەكگرتووی ئیسلامی •    كۆمەڵی دادگەری •    بزووتنەوەی ئیسلامی •    هاوپەیمانی نیشتمانی •    حزبی بەرەی گەل •    حزبی هەڵوێستی نیشتمانی    تا ئێستا دوو هاوپەیمانی تۆماركراوە: هاوپەیمانی كوردستانی ( پارتی سۆسیال دیموكراتی كوردستان، حزبی شیوعی كوردستان، حزبی زەحمەتكێشانی كوردستان) هاوپەیمانی سەردەم ( پارتی كرێكاران و رەنجدەرانی كوردستان، یەكێتی نەتەوەیی، پارتی پارێزگارانی كوردستان) ئەمڕۆ لە شاری بەغداد ژمارەیەك پەرلەمانتاری پێشوو حزبێكی نۆێیان تۆماركرد بەناوی (هەڵوێستی نیشتمانی) تۆماركردنی ئەم حزبە بەمەبەستی بەشداریكردنە لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان، كە بڕیارە لە 10ی حوزەیرانی داهاتوو بەرێوەبچێت. حزبە نوێیەكە ژمارەیەك پەرلەمانتارو كارەكتەری سیاسی بەشدارن تیایدا لەوانە: •    مەسعود عەبدولخالق •    سەلیم كۆیی •    عەلی حەمەساڵح •    د. غالب محەمە •    د. كاروان حەمەساڵح •    د. رێبوار كەریم •    مامۆستا بەدەل بەرواری  

راپۆرتی: درەو 🔻 کاتێک لە ئامارو داتاکانی داهاتی گشتی عێراق لە دەیەی ڕابردوو ورد دەبیتەوە، پرسیاری ئەوەت لادروست دەبێت؛ ئەگەر نەوت نەبێت، عێراق چی بکات و چی ڕوو دەدات؟! 🔹 داهاتی نەوت (93%)ی كۆی گشتی داهاتی عێراقی پێكهێناوە 🔹 داهاتی نانەوتی گەورەترین خاڵی لاوازی ئابوری عێراقەو لەدوای ساڵی (2014)ەوە تا ئێستا بەتێکرا (12%)ی داهاتی گشتی عێراقی پێکهێناوە. 🔹 لە ماوەی (10) ساڵی ڕابردوودا، لە ساڵانی ((2015) بەڕێژەی (6%)، (2016) بەڕێژەی (23%)، (2019) بەڕێژەی (4%) و (2020) بەڕێژەی (20%) و (2023) بەڕێژەی (6%)) کورتهێنان ڕوویداوە. 🔹 (5) ساڵ داهاتی گشتی عێراق سەرڕێژەی کردووە (داهات زۆرتر بووە لە خەرجی) ، لە ماوەی یەک دەیەی ڕابردوو سەرجەم سەرڕێژی داهات نزیکەی (60 ترلیۆن) دینار بووە. یەکەم؛ داهاتی گشتی عێراق لە ساڵانی (2014 – 2023) لەدوای ساڵی (2014)ەوە، داهاتی گشتی عێراق بە سەرچاوەکانی داهاتی (نەوتی و نانەوتی)یەوە، بەشێوەیەکی گشتی تاڕادەیەک ڕووی لە گەشەسەندن بووە، بەڵام لەبەر ئەوەی بەشی هەرە گەورەی داهاتی گشتی عێراق لە فرۆشتنی نەوتەوە بەدەست دێت، بۆیە زۆرجاریش بووە داهاتی گشتی بەڕادەیەکی زۆر ڕووی لە پاشەکشە کردووە، بۆ نمونە لە ساڵەكانی  2015 بەڕێژەی (37%)، 2016 بەڕێژەی (18%)، 2020 بەڕێژەی (41%) ڕوویان لە پاشەکشە کردووە بەراورد بە ساڵەکانی پێش خۆیان. بۆ نمونە ئەوەی جێگەی ئاماژەیە ساڵی (2016) عێراق کەمترین بڕی داهاتی هەبووەو لە ماوەی (10) ساڵدا و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (54 ترلیۆن و 409 ملیار و 270 ملیۆن) دینار. لە کاتێکدا لە ساڵی (2022)دا بەرترین ڕێژەی داهات تۆمار کراوە لە یەک دەیەی ڕابردوودا، کە کۆی داهاتەکەی گەیشتووە بە زیاتر لە (161 ترلیۆن و 697 ملیار) دینار، بە دوو هۆکاری وەک بەرزبوونەوەی نرخی نەوت و دابەزینی بەهای دیناردی عێراقی. بۆ بەرچاو ڕوونی داهاتی گشتی عێراق و بڕو ڕێژەی گەشەی لە ساڵانی (2014 – 2023) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (1))   دووەم؛ داهاتی نەوت و پشکی لە داهاتی گشتی عێراق (2014 – 2023) کاتێک لە ئامارو داتاکانی داهاتی گشتی عێراق لە دەیەی ڕابردوو ورد دەبیتەوە، پرسیاری ئەوەت لادروست دەبێت؛ ئەگەر نەوت نەبێت عێراق چی دەکات؟ چونکە؛ بەشی هەرە زۆری داهاتی گشتی عێراق، لە فرۆشی نەوتەوە بەدەست دێت. بە جۆرێک ساڵی (2014) داهاتی نەوت پشکی گەورەی هەبووە لە پێکهێنانی داهاتی گشتی و (92.1%)ی داهاتی گشتی عێراقی پێکهێناوە. هاوکات ساڵی (2015) توانراوە ئەو ڕێژەیە دابەزێنرێت بۆ (77.2%)، بەڵام هۆکارەکەی لەبری ئەوەی تەنها زیادکردنی داهاتی ناوخۆ بێت، زۆرتر کەمبوونەوەی داهاتی نەوت بووە. لە ماوەی (10) ساڵی ڕابردوودا، ڕێژەی بەشداری داهاتی نەوت لە داهاتی گشتی ڕادەیەکی ئێجگار بەرزبووەو لە ساڵی (2022) بریتی بووە لە (95.3%) لە ساڵی (2023) جارێکی دیکە (92.8%) داهاتی گشتی عێراقی پێکهێناوەتەوە. بۆ بەرچاو ڕوونی داهاتی نەوت و پشکی لە داهاتی گشتی عێراق لە ساڵانی (2014 – 2023) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (2))   سێیەم؛ داهاتی نانەوتی و پشکی لە داهاتی گشتی عێراق (2014 – 2023) داهاتی نانەوتی گەورەترین خاڵی لاوازی ئابوری عێراقەو لەدوای ساڵی (2014)ەوە تا ئێستا نەتوانراوە وەک پێویست پشتی پێ ببەسرێت و بەتێکرا (12%)ی داهاتی گشتی عێراق پێکهێناوە.. لە ساڵی (2014) تەنها (7.9%)ی داهاتی گشتی لەداهاتی نانەوتییەوە سەرچاوەی گرتووە، لە سالی (2015)شدا بەهۆی پاشەکشەی نرخی نەوت و سەرهەڵدانی شەڕی داعشەوە تونراوە بەرزترین ئاستی پێوانەیی خۆی تۆمار بکات و گەیشتووە بە (22.8%). لە ساڵی (2023)شدا بەڕێژەی (7.2%) بەشداری کردووە لە پێکهێنانی داهاتی گشتیدا، ئەمەش پاشەکشەیەکی گەورەیە بەراورد بەساڵێک پێشتر ئاستەکەی دابەزیوە. بۆ بەرچاو ڕوونی ئاستی داهاتی نانەوتی و پشکی لە داهاتی گشتی عێراق لە ساڵانی (2014 – 2023) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (3)).   چوارەم؛ خەرجی گشتی عێراق و ڕێژەی گەشەکردنی (2014 – 2023) هاوتا لەگەڵ زیادبوونی داهاتی گشتی عێراق، خەرجییەکانیش تا ڕادەیەک گەشەکردنیان بەخۆ بینیووە، (وەک لە خشتەو چارتی ژمارە (4))دا نیشان دراوە، بەردەوام خەرجی گشتی عێراق ڕووی لە هەڵبەزو دابەز بووە. بەرزترین ڕێژەی خەرجیش لە ساڵی (2023)ەدا تۆمار کراوەو گەیشتووە بە زیاتر لە (142 ترلیۆن) دینار، کەمترین خەرجیش لە ساڵی (2016)دایە کە بڕەکەی زۆرتر لە (67 ترلیۆن) دینارە.   پێنجەم؛ بەراوردی داهات و خەرجی گشتی عێراق و ڕێژەی سەرڕێژو کورتهێنانی داهات لە ماوەی (2014 – 2023) لە ماوەی (10) ساڵی ڕابردوودا، لە ساڵانی ((2015) بەڕێژەی (6%)، (2016) بەڕێژەی (23%)، (2019) بەڕێژەی (4%)، (2020) بەڕێژەی (20%) و (2023) بەڕێژەی (6%)) کورتهێنان ڕوویداوە. (5) ساڵیش داهاتی گشتی عێراق سەرڕێژەی کردووە (داهات زۆرتر بووە لە خەرجی)، بۆ نمونە؛ لە ساڵانی ((2014) بەڕێژەی (21%)، (2017) بەڕێژەی (2%)، (2018) بەڕێژەی (24%)، (2021) بەڕێژەی (6%) و (2022) بەڕێژەی (28%)) سەررێژی داهات هەبووە. جێگەی ئاماژەیە ساڵی (2022) گەورەترین سەرڕێژەی داهات تێدا ڕوویداو نزیکەی (45 ترلیۆن) دینار سەرڕێژی داهات هەبووە. بە تێکڕا لە ماوەی یەک دەیەی ڕابردوودا نزیکەی (60 ترلیۆن) دینار بە ڕێژەی (6%) داهات زۆرتر بووە لە خەرجی (بۆ وردەکاری بڕوانە خشتەو چارتی ژمارە (5))   سەرچاوەکان -    ابتسام عبد اللطيف محمد،  نسبة الايراد النفطي من اجمالي الايرادات ومقدارالفائض والعجز المتحقق للدولة للمدة 2004 – 2020، مجلس النواب العراقي، دائرة البحوث والدراسات النیابیة، قسم بحوث الموازنة، شباط 2022. -    هيمن احمد مخلص  و هدايت حمد حمدامین  و هيلین مقصود حسین، دراسة وتحلیل هیکل الموازنة العامة لدولة العراق من2010 – 2020، جامعة صلاح الدين - كلية الإدارة و الاقتصاد - قسم الاقتصاد. -    وزارة المالیةٌ دائرة المحاسبة قسم التوحید/  نظام توحیدٌ حسابات الدولة على الموازنة الجاریةٌ والاستثماریةٌ لغایةٌ كانون الاول لسنة 2021. -    وزارة المالية دائرة المحاسبة قسم التوحيد/ نظام توحيد حسابات الدولة على الموازنة الاتحادية لغاية كانون الاول لسنة 2022. -    وزارة المالية دائرة المحاسبة قسم التوحيد/ نظام توحيد حسابات الدولة على الموازنة الاتحادية لغاية كانون الاول لسنة 2023  

درەو: هاوپەیمانی "سەردەم" بەسەرۆكایەتی عەبدوڵا حاجی مەحمود پێكهێندرا، "هاوپەیمانی كوردستانی" بەسەرۆكایەتی محەمەد حاجی مەحمود پێكدەهێندرێت. لە ئۆفیسی هەولێری كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان هاوپەیمانی "سەردەم" پێكهێندرا لە نێوان ( پارتی پارێزگارانی كوردستان بە سەرۆكایەتی نەجات عومەر سورچی، پارتی كرێكاران و رەنجدەرانی كوردستان بەسەرۆكایەتی باپیر كامەلا، یەكێتی نەتەوەیی دیموكراتی كوردستان بەسەرۆكایەتی غەفور مەخموری) پێكهێندراو بڕیارە عەبدوڵا حاجی مەحمود سەرۆكی هاوپەیمانێتیەكە بێت. لە ئێستاشدا لە شاری هەولێر (حزبی شیوعی كوردستان و حزبی زەحمەتكێشانی كوردستان و پارتی سۆسیال دیموكراتی كوردستان) هاوپەیمانی كوردستانی پێكدەهێنن و بڕیارە محەمەد حاجی مەحمود سەرۆكایەتی هاوپەیمانێتیەكە بكات، ئەو سێ حزبە پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجەیان بۆ سۆسیال دیموكرات داناوەو پارێزگای هەولێر بۆ حزبی شیوعی و پارێزگای دهۆك بۆ زەحمەتكێشان دانراوە. ئەمڕۆ دوا وادەیە بۆ تۆماركردنی هاوپەیمانێتی بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان.    

درەو: لاهور شێخ جەنگی بەلیستی سەربەخۆی "بەرەی گەل" و بەبێ هاوپەیمانێتی بەشداری لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستاندا دەكات و (درەو) لۆگۆی لیستەكە بڵاو دەكاتەوە كە خۆرێكەو بەرەی گەلی لەسەر نوسراوە. دوێنێ لەشاری هەولێر حزبی "بەرەی گەل" كۆنگرەی خۆی بەست و تیایدا (160) ئەندام بەشداربوون و سەرۆك و (13) ئەندامی سەركردایەتی حزبەكەی هەڵبژارد، سەرۆكی حزبەكە ناوی (فەرهاد عومەر) هاوسەری ژینۆ محەمەد ئەندامی پێشووی سەركردایەتی یەكێتیە. “بەرەی گەل" لە هەرێمی كوردستان و لە كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراق تۆماركراوەو ئێستا حزبێكی یاساییە. بەپێی مەرج و رێنماییەكانی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان دەبێت ئەو كەسانەی بە لیست بەشداری دەكەن دەبێت حزب و رێكخراوێكی سیاسی تۆماركراویان هەبێت. لاهور شێخ جەنگی بۆ یەكەم جار بە لیستی سەربەخۆ بەشدار دەبێت لەسەر ئاستی چوار بازنەكەی هەرێمی كوردستان بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان.    

درەو: شیوعی و زەحمەتكێشان و پارتی سۆسیال دیموكرات "هاوپەیمانی كوردستانی" پێكدەهێنن و محەمەد حاجی مەحمود سەرۆكی هاوپەیمانێتییەكە دەبێت. لە ئێستادا حزبی شیوعی كوردستان و حزبی زەحمەتكێشان و پارتی سۆسیال دیموكراتی كوردستان لە كۆبوونەوەدان بۆ درووستكردنی هاوپەیمانێتییەك بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) ئەو سێ حزبە رازی بوون بەیەكەوە هاوپەیمانێتییەك پێكبهێنن بەناوی ( هاوپەیمانی كوردستانی) و سەرۆكی هاوپەیمانێتیەكەش محەمەد حاجی مەحمود دەبێت. لە هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان كە لە ساڵی 2018 بەڕێوەچوو: •    پارتی سۆسیال دیموكراتی كوردستان لە هەڵبژاردنی خولی پێشوو هاوپەیمانێتیەكی پێكهێنا لە نێوان (سۆسیالیست و پارتی كرێكاران و رەنجدەرانی كوردستان و یەكێتی نەتەوەیی) بەناوی لیستی سەردەم بەشداربوون تیایدا (15 هەزارو 434) دەنگی بەدەستهێنا، عەبدوڵای حاجی مەحمود بووە پەرلەمانتاری كوردستان دواتر عەبدوڵا حاجی مەحمود بووە وەزیری شەهیدان و باپیر كامەلا بووە پەرلەمانتار. •    حزبی شیوعی كوردستان بەناوی لیستی ئازادی بەشداربوو (8 هەزارو 63) دەنگی بەدەستهێنا و كورسیەكی پەرلەمانی مسۆگەركرد بۆ (د. محێدین حەسەن) ئەوان تەركیزیان لەسەر ئەوەیە پێكەوە بەو هاوپەیمانێتیە بتوانن دوو كورسی بەدەستبهێنن، كورسیەك لە سلێمانی بۆ پارتی سۆسیال دیموكرات و كورسیەك لە هەولێر بۆ حزبی شیوعی. ئەمڕۆ 14/3/2024 دواوادەیە بۆ تۆماركردنی هاوپەیمانێتی بۆ خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان.  

راپۆرتی: درەو 🔻 وزەی بەرهەمی ناوخۆ و هەناردەکراو بۆ تۆڕی نیشتمانی هەرێمی کوردستان و عێراق) لە ساڵانی (2020 - 2023)؛ 🔹 لە ساڵی (2023) بە تێکڕا ئاستی بەرهەمی کارەبا گەیشتووە بە (3 هەزار و 486) مێگاوات، بەرزترین ئاستی بەرهەمهێنان لە مانگی شوباتدا بووەو گەیشتووە بە بڕی (3 هەزار و 896) مێگاوات و کەمترین ئاستیش لە مانگی تشرینی دووەمدا بەرهەمهێنراوەو بڕەکەی بریتی بووە لە (3 هەزار و 45) مێگاوات. 🔹 بەرهەمی وزەی کارەبای هەرێم لە (2023)دا بڕەی (782) مێگاواتی بە رێژەی (22%) هەناردەی عێراق کراوەو بڕی (2 هەزار و 704) مێگاواتیشی بە ڕێژەی (78%) خراوەتە نێو تۆڕی کارەبای نیشتمانی هەرێمی کوردستانەوە. 🔹 لە ساڵی (2020)دا، بە تێکڕا ئاستی بەرهەمی وزەی کارەبا بریتی بووە لە (3 هەزار و 68) مێگاوات، لە (2021)دا گەیشتووە بە (3 هەزار و 373) مێگاوات، لە ساڵی (2022)دا بریتی بووە لە (3 هەزار و 304) مێگاوات، لە (2023)شدا (3 هەزار و 486) مێگاوات بووە. 🔹 لە ساڵی (2020)، بە تێکڕا بڕی هەناردەی کارەبا بۆ نێو تۆڕی کارەبای نیشتمانی عێراق بریتی بووە لە (268) مێگاوات، بەڵام لە ساڵی (2023) گەیشتووە بە (782) مێگاوات، بڕی (514) مێگاوات بە ڕێژەی (192%) زیادی کردووە. دەستپێک بەپێی داتاو ڕاپۆرتەکانی (بەڕێوەبەرایەتی کۆنترۆڵی ناوەندی وەزاراتی کارەبای حکومەتی هەرێمی کوردستان)، کە فەرمانگەی نابراو ساڵانە ڕاپۆرتی خۆی لەبارەی (وزەی بەرهەمی ناوخۆ و هەناردەکراو بۆ تۆڕی نیشتمانی هەرێمی کوردستان و عێراق بە مێگاوات) بڵاودەکاتەوە، بە گوێرەی ڕاپۆرەتەکانی بەردەست کە بۆ ساڵانی (2020 - 2023) بڵاو کراونەتەوە، ئاستی بەرهەمهێنانی کارەبا گەشەکردنێکی ئەوتۆی بەخۆوە نەبینیوە، بۆ نمونە بە تێکڕا کۆی ئاستی بەرهەمهێنانی کارەبا لە ساڵی (2020) بریتی بووە لە (3 هەزار و 68) مێگاوات، بەڵام لە ساڵی (2021) دا ئاستەکە بەرزبووتەوە بۆ (3 هەزار و 373) مێگاوات، لە ساڵی (2022)دا بە تێکڕا ئاستی بەرهەمی کارەبا دابەزیوەتەوە بۆ (3 هەزار و 304) مێگاوات، لە ساڵی (2023) بە تێکڕا ئاستی بەرهەمی کارەبا گەیشتووە بە (3 هەزار و 486) مێگاوات و بەردەوام هەناردەکردن کارەبا بۆ نێو تۆڕی کارەبای عێراق رووی لە هەڵکشان کردووە. یەکەم؛ وزەی بەرهەمی ناوخۆ و هەناردەکراو بۆ تۆڕی نیشتمانی هەرێمی کوردستان و عێراق بۆ ساڵی 2023 بە مێگاوات بەپێی داتاکانی بەڕێوەبەرایەتی کۆنترۆڵی ناوەندیی وەزارەتی کارەبای حکومەتی هەرێمی کوردستان، لە ساڵی (2023)دا، لە تەواوی ساڵەکە بە تێکڕا ئاستی بەرهەمی وزەی کارەبا بریتی بووە لە (3 هەزار و 486) مێگاوات، لەو بڕەش (782) مێگاواتی بە رێژەی (22%) هەناردەی عێراق کراوەو بڕی (2 هەزار و 704) مێگاواتیشی بە ڕێژەی (78%) خراوەتە نێو تۆڕی کارەبای نیشتمانی هەرێمی کوردستانەوە. هەر بەپێی زانیارییەکان، بەرزترین ئاستی بەرهەمهێنانی وزەی کارەبا لە ساڵی (2023) لە مانگی شوباتدا بووەو کۆی بەرهەم گەیشتووە بە بڕی (3 هەزار و 896) مێگاوات و کەمترین ئاستی بەرهەمهێنان لە مانگی تشرینی دووەمدا بەرهەمهێنراوەو بڕەکەی بریتی بووە لە (3 هەزار و 45) مێگاوات. وزە (کارەبا)ی بەرهەمی ناوخۆ و هەناردەکراو بۆ تۆڕی نیشتمانی هەرێمی کوردستان و عێراق، وەک لە چارتی ژمارە (1)دا هاتووە، بەردەوام ئاستی هەناردەکردنی وزەی کارەبا بۆ نێو تۆڕی نیشتمانی عێراق زیادی کردووە و لە مانگی (کانونی یەکەمی 2023) دا گەیشتووە بە (هەزار و 171) مێگاوات کارەبا بە ڕێژەی (32%)ی کۆی بەرهەمی کارەبای هەرێم.   دووەم؛ بەرهەمی کارەبای ناوخۆی هەرێمی کوردستان بڕو رێژەی گەشە )بە مێگاوات( 2020 - 2023 پاڵپشت بە داتاکانی بەڕێوەبەرایەتی کۆنترۆڵی ناوەندیی وەزارەتی کارەبای حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2020)، بە تێکڕا ئاستی بەرهەمی وزەی کارەبا بریتی بووە لە (3 هەزار و 68) مێگاوات. لە ساڵی (2021)دا، بە تێکڕا ئاستی بەرهەمی وزەی کارەبا گەیشتووە بە (3 هەزار و 373) مێگاوات، واتە بەراورد بە ساڵی (2020) بڕی (305) مێگاوات بە ڕێژەی (10%) زیادی کردووە. بەڵام لە ساڵی (2022)دا، بە تێکڕا ئاستی بەرهەمی وزەی کارەبا بریتی بووە لە (3 هەزار و 304) مێگاوات، واتە بەراورد بە ساڵی (2021) بڕی (69) مێگاوات بە ڕێژەی (2%) کەمی کردووە. لە ساڵی (2023)دا، بە تێکڕا ئاستی بەرهەمی وزەی کارەبا بریتی بووە لە (3 هەزار و 486) مێگاوات، واتە بەراورد بە ساڵی (2022) بڕی (182) مێگاوات بە ڕێژەی (6%) زیادی کردووە. بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (1)).   سێیەم؛ بری کارەبا بۆ نێو تۆڕی کارەبای نیشتمانی هەرێم بڕو رێژەی گەشە )بە مێگاوات( 2020 - 2023 وەک داتاکانی بەڕێوەبەرایەتی کۆنترۆڵی ناوەندیی وەزارەتی کارەبای حکومەتی هەرێمی کوردستان هاتووە، لە ساڵی (2020)، بە تێکڕا بڕی کارەبا بۆ نێو تۆڕی کارەبای نیشتمانی هەرێم بریتی بووە لە (2 هەزار و 800) مێگاوات. لە ساڵی (2021)دا، بە تێکڕا ئاستی بڕی کارەبا بۆ نێو تۆڕی کارەبای نیشتمانی هەرێم گەیشتووە بە (2 هەزار و 875) مێگاوات، واتە بەراورد بە ساڵی (2020) بڕی (75) مێگاوات بە ڕێژەی (3%) زیادی کردووە. بەڵام لە ساڵی (2022)دا، بە تێکڕا ئاستی کارەبا بۆ نێو تۆڕی کارەبای هەرێم بریتی بووە لە (2 هەزار و 674) مێگاوات، واتە بەراورد بە ساڵی (2021) بڕی (201) مێگاوات بە ڕێژەی (7%) کەمی کردووە. لە ساڵی (2023)دا، بە تێکڕا ئاستی کارەبا بۆ نێو تۆڕی کارەبای هەرێم بریتی بووە لە (2 هەزار و 704) مێگاوات، واتە بەراورد بە ساڵی (2022) تەنها بڕی (30) مێگاوات بە ڕێژەی (1%) زیادی کردووە. بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (2)).   چوارەم؛ هەناردەی کارەبای هەرێم  بۆ نێو تۆڕی کارەبای نیشتمانی عێراق بڕو رێژەی گەشە )بە مێگاوات( 2020 - 2023 هەر بە پێی ئامارەکانی بەڕێوەبەرایەتی کۆنترۆڵی ناوەندیی وەزارەتی کارەبای حکومەتی هەرێمی کوردستان، لە ساڵی (2020)، بە تێکڕا بڕی هەناردەی کارەبا بۆ نێو تۆڕی کارەبای نیشتمانی عێراق بریتی بووە لە (268) مێگاوات، بەڵام لە ساڵی (2023) گەیشتووە بە (782) مێگاوات، بڕی (514) مێگاوات بە ڕێژەی (192%) زیادی کردووە. بە مانایەکی تر؛ لە ساڵی (2021)دا، بە تێکڕا ئاستی هەناردەی بڕی کارەبا هەرێم بۆ نێو تۆڕی کارەبای نیشتمانی عێراق گەیشتووە بە (498) مێگاوات، واتە بەراورد بە ساڵی (2020) بڕی (230) مێگاوات بە ڕێژەی (86%) زیادی کردووە. هەروەها لە ساڵی (2022)دا، بە تێکڕا ئاستی هەناردەی کارەبا بۆ نێو تۆڕی کارەبای عێراق بریتی بووە لە (630) مێگاوات، واتە بەراورد بە ساڵی (2021) بڕی (132) مێگاوات بە ڕێژەی (27%) زیادی کردووە. لە ساڵی (2023)دا، بە تێکڕا ئاستی هەناردەی کارەبای هەرێم بۆ نێو تۆڕی کارەبای عێراق گەیشتووە بە )782) مێگاوات، واتە بەراورد بە ساڵی (2022) جارێکی تر بڕی (152) مێگاوات بە ڕێژەی (24%) زیادی کردووە. بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (3)).       سەرچاوەکان 1.    وەزارەتی پلاندانان، دەستەی ئاماری هەرێم، بەشی ئامارەکانی پیشەسازی، وزرەی بەرهەمی ناوخۆو هەناردەکراو بۆ تۆڕی نیشتمانی هەرێمی کوردستان و عێراق بۆ ماوەی مانگەکانی ساڵی (2020) بە مێگاوات؛ https://bitly.ws/34cFt 2.    وەزارەتی پلاندانان، دەستەی ئاماری هەرێم، بەشی ئامارەکانی پیشەسازی، وزرەی بەرهەمی ناوخۆو هەناردەکراو بۆ تۆڕی نیشتمانی هەرێمی کوردستان و عێراق بۆ ماوەی مانگەکانی ساڵی (2021) بە مێگاوات؛ https://bitly.ws/34cFx 3.    وەزارەتی پلاندانان، دەستەی ئاماری هەرێم، بەشی ئامارەکانی پیشەسازی، وزرەی بەرهەمی ناوخۆو هەناردەکراو بۆ تۆڕی نیشتمانی هەرێمی کوردستان و عێراق بۆ ماوەی مانگەکانی ساڵی (2022) بە مێگاوات؛ https://bitly.ws/34cFD 4.    وەزارەتی پلاندانان، دەستەی ئاماری هەرێم، بەشی ئامارەکانی پیشەسازی، وزرەی بەرهەمی ناوخۆو هەناردەکراو بۆ تۆڕی نیشتمانی هەرێمی کوردستان و عێراق بۆ ماوەی مانگەکانی ساڵی (2022) بە مێگاوات؛ https://bitly.ws/3fxGN  

(دره‌و): دادگای فیدراڵی سه‌ره‌تا به‌ دورخستنه‌وه‌ی هۆشیار زێباری له‌ پۆستی سه‌رۆك كۆمار ده‌ستیپێكردو دواجاریش ده‌سه‌ڵاتی پێدانی موچه‌ی له‌ حكومه‌تەكەی مه‌سرور بارزانی وه‌رگرته‌وه‌و كورسی "كۆتا"ی پێكهاته‌كانی هه‌ڵوه‌شانده‌وه‌، له‌م نێوانه‌دا چه‌ندین بڕیاری تری ده‌ركردووه‌ كه‌ پارتی تێیدا زه‌ره‌رمه‌ند بووه‌، یه‌كه‌م كاردانه‌وه‌ كشانه‌وه‌ی دادوه‌ره‌كه‌ی هه‌ولێر بوو له‌ دادگای فیدراڵی، كۆتا كاردانه‌وه‌ش ده‌بێت كشانه‌وه‌ی ته‌واوه‌تی پارتی بێت له‌ به‌غداد، ئایا پارتی ده‌كشێته‌وه‌ ؟ ورده‌كاری له‌م راپۆرته‌دا كورد لەناو ناكۆكییەكانی شیعەدا هەرێمی كوردستان لەبەردەم شەپۆلێك بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی عێراقدا خەریكە  بەتەواوەتی لە  پەلوپۆ دەخرێت. سەرەتای جوڵەكانی دادگای فیدراڵی دژی هەرێمی كوردستان لەوكاتەوە دەستیپێكرد كە بۆ یەكەمجار لە مێژووی عێراقی دوای كەوتنی سەددامدا، پارتی‌و یەكێتی وەكو دوو لایەنی دەسەڵاتداری هەرێمی كوردستان بوون بە بەشێك لە كێشەو ناكۆییەكانی ناو ماڵی شیعە. ئۆكتۆبەری 2021 هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانیی لە عێراق بەڕێوەچوو، ئەنجامی ئەم هەڵبژاردنە ماڵی شیعەی دابەشكرد بەسەر  دوو جەمسەردا، جەمسەری (موقتەدا سەدر) وەكو براوەی یەكەمی هەڵبژاردن‌و  جەمسەری لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی (مالیكی+ عامری+ خەزعەلی+ فالح فەیاز+ عەممار حەكیم+ حەیدەر عەبادی)، جەمسەری یەكەم بە ئاڕاستەی دووركەوتنەوە لە ئێران‌و رۆیشتن بەرەو خولگە عەرەبییەكە، جەمسەری دووەمیش كه‌ هاوپەیمانی نەریتی ئێران‌ بوون، له‌سه‌ر هێڵه‌ كۆنه‌كه‌ی خۆیان مانه‌وه‌. دابەشبوونەكەی ناو ماڵی شیعە، هەزوو كوردیشی دابەشكرد، پارتی لەگەڵ سەدرو یەكێتیش لەگەڵ لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی رۆیشتن. لەسەروبەندی ئەو جەمسەرگیرییەدا كە پرۆسەی سیاسی لە عێراق پەكخستبوو، دادگای باڵای فیدراڵی زیاتر رۆڵی ده‌ركه‌وت،  له‌وكاته‌وه‌ ژماره‌یه‌ك بڕیاری ده‌ركردووه‌ كه‌ تێیدا پارتی دیموكراتی كوردستان زه‌ره‌رمه‌ند بووه‌و به‌هۆی پارتیشه‌وه‌ به‌شێك له‌و بڕیارانه‌ زیانیان به‌ قه‌واره‌ سیاسییه‌كه‌ی هه‌رێمی كوردستان گه‌یاندووه‌. پارتی و بڕیاره‌كانی دادگا دیارترین ئه‌و بڕیارانه‌ی دادگای فیدراڵی كه‌ له‌ 2022ه‌وه‌ ده‌رچوون و تێیدا پارتی زه‌ره‌رمه‌ند بووه‌، ئه‌مانه‌ن: •    رۆژی 25/1/2022 دادگای فیدراڵی ئەو تانە یاساییانەی رەتكردەوە كە لەبارەی نادەستوریبوونی دانیشتنی یەكەمی پەرلەمان تۆماركرابوون، دادگا دانیشتنەكەی بەدەستوریی ناوبرد، ئەم بڕیارەی دادگا لە بەرژەوەندی هاوپەیمانی سێقۆڵی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی)‌و لە دژی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی (مالیكی+ عامری+ خەزعەلی+ فالح فەیاز+ عەبادی+ حەكیم) شكایەوە، هاوپەیمانی سێقۆڵی دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمانی نوێی كۆنترۆڵ كرد، به‌هۆی ئه‌م بڕیاره‌وه‌ پارتی پۆستی جێگری دووه‌می سه‌رۆكی په‌رله‌مانی وه‌رگرت (شاخه‌وان عه‌بدوڵا ئێستا له‌ پۆسته‌كه‌دایه‌).   •    رۆژی 3/2/2022 دادگا فیدراڵی تانەیەكی پەرلەمانتارانی چوارچێوەی هەماهەنگی لەبارەی دەستنیشانكردنی كوتلەی گەورەی پەرلەمانی عێراق رەتكردەوە، دادگا رایگەیاند، بەگوێرەی دەستور كوتلەی گەورە لەدوای هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار دیاری دەكرێت، ئەم بڕیارەش لە بەرژەوەندی هاوپەیمانی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی)‌و لە زیانی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی بوو، چونكە لە دانیشتنی یەكەمی پەرلەماندا لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی لیستی ناوی پەرلەمانتارانی خۆیان وەكو كوتلەی گەورە پێشكەشی سەرۆكایەتی پەرلەمان كرد، بەڵام بەهۆی ئەم بڕیارەی دادگاوە لیستەكەیان رەتكرایەوە، كوتلەی زۆرینە بەواتای ئەو هاوپەیمانێتییە دێت كە مافی پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەتی پێدەسپێردرێت. •    هەر لە حوكمەكەی رۆژی 3/2/2022دا دادگای فیدراڵی كەیسێكی تری یەكلاكردەوە لەبارەی پرسی چۆنیەتی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماری عێراق، دادگا نیسابی یاسایی بۆ كۆبونەوەی پەرلەمان لەدانیشتنی تایبەت بە هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، بە (دوو لەسەر سێ) دیاریكرد، بەگوێرەی ئەم حوكمەی دادگا لەدانیشتنی تایبەت بە هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماردا دەبوو لەكۆی (329) پەرلەمانتار، (220) پەرلەمانتار ئامادەبن ئینجا نیسابی كۆبونەوە تەواو دەبێت، ئەم بڕیارە لە زیانی هاوپەیمانی سێقۆڵی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی) بوو، بەدیاریكراویش بارزانی كە دەیویست بەزۆرینەی سادە پۆستی سەرۆك كۆمار لەبەرژەوەندی خۆی یەكلابكاتەوە، ئەم بڕیارەی دادگا (پلپ المعگل- یەك لەسەر سێی پەكخەر)ی دروستكرد، وایكردووە هیچ لایەك بەبێ ئەوەی تر نەتوانێت نیسابی یاسایی كۆبونەوەی پەرلەمان تەواو بكات بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار. •    رۆژی 6/2/2022 دادگای فیدراڵی لەسەر سكاڵای سێ پەرلەمانتاری یەكێتیی نیشتمانی‌و پەرلەمانتارێكی سەربەخۆ، رێوشوێنەكانی كاندیدبوونی هۆشیار زێباری ئه‌ندامی مه‌كته‌بی سیاسی پارتی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار راگرت بەهۆی ئەو تۆمەتانەی گەندەڵی كە لەسەری بوو، ئەمە گورزێكی گەورە بوو بۆ بارزانی، هاوكات بۆ هاوپەیمانی سێقۆڵی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی)، دۆسیەكەی زێباری هێندە كاریگەر بوو، تەنانەت سەدری هاوپەیمانی بارزانیش بەرگری لێنەكرد‌و داوای لە پەرلەمانتارەكانی كرد، دەنگی پێنەدەن، پارتییه‌كان له‌وكاته‌وه‌ ئیتر ناڕه‌زایه‌تییه‌كانیان دژ به‌ دادگای فیدراڵی زیاتر بوو. •    دوای راگرتنی رێوشوێنەكانی كاندیدبوونی هۆشیار زێباری، رۆژی 13/2/2022 دادگای فیدراڵی كاندیدبوونی هۆشیار زێباری بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار رەتكردەوە، ئەمە بارزانی توشی گێرمەو كێشەی دیاریكردنی كاندیدێكی نوێ كرد، سەرباری ئەمه‌ش لەڕووی سیاسییەوە هۆشیار زێباری گورزێكی لە ناوبانگی هاوپەیمانی سێقۆڵی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی)دا. •    دوای دروستبوونی كێشە لە نیسابی یاسایی دانیشتنی پەرلەمان‌و هەڵنەبژاردنی سەرۆك كۆمار، دادگای فیدراڵی رۆژی 13/2/2022 بڕیاریدا بەوەی بەرهەم ساڵح لە پۆستی سەرۆك كۆمار بەردەوام دەبێت تا ئەوكاتەی سەرۆك كۆماری نوێ هەڵدەبژێردرێت. •    رۆژی 15/2/2022 دادگای فیدراڵی حوكمی خۆی لەبارەی سكاڵایەكی یاسایی راگەیاند كە ساڵی 2012 وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق لەسەر وه‌زاره‌تی سامانه‌ سروشتییه‌كانی هه‌رێم تۆماریكردبوو، له‌م حوكمه‌دا دادگای فیدراڵی یاسای نەوت‌و غازی هەرێمی نادەستوریی ناوبردو هه‌ڵیوه‌شاندە‌وه‌، هه‌رێمی پابه‌ندكرد به‌وه‌ی دەبێت نەوت‌و غازی خۆی رادەستی حكومەتی ناوەند بكات، ئەم حوكمەش گورزێكی گەورە بوو لە هاوپەیمانی سێقۆڵی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی)، حوكمەكە ئه‌وكات بارزانی كردە ئامانج، له‌دوای كه‌وتنی سه‌ددام و دروستبوونی عێراقی نوێ ئه‌مه‌ قورسترین بڕیار بوو كه‌ دادگای فیدراڵی دژی هه‌رێمی كوردستان ده‌ریبكات، سه‌ره‌تا پارتی پابه‌ند نه‌بوو به‌ بڕیاره‌كه‌وه‌، وه‌كو ئاڵنگارییه‌ك بۆ ئه‌و بڕیاره‌، پارتی له‌رێگه‌ی په‌رله‌مانی كوردستانه‌وه‌ یاسای نه‌وت و غازی هه‌موار كرده‌وه‌، به‌ڵام دواجار قایل بوو له‌ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی یاسای نه‌وت و غاز به‌ مه‌رجی ئه‌وه‌ی یاسای نه‌وت و غازی فیدراڵ ده‌ربچێت، ئه‌و یاسایه‌ش تائێستا ده‌رنه‌چووه‌و به‌وهۆیه‌وه‌ دۆسیه‌ی نه‌وتی هه‌رێم پاڵپشتی یاسایی له‌ده‌ستداوه‌.  له‌دوای ئه‌م بڕیارانه‌ی دادگاوه‌، موقته‌دا سه‌در وه‌كو براوه‌ی یه‌كه‌می هه‌ڵبژاردن له‌ پرۆسه‌ی سیاسی كشایه‌وه‌، په‌رله‌مانتاره‌كانی كه‌ (73) كه‌س بوون ده‌ستیان له‌كاركێشایه‌وه‌، ئه‌وكات وه‌كو باسده‌كرا، سه‌در بۆ ئه‌م بڕیاره‌ ته‌نانه‌ت پرس و رای له‌گه‌ڵ هاوپه‌یمانه‌كانیشی (بارزانی+ حه‌لبوسی) نه‌كردبوو، سه‌در به‌م كشانه‌وه‌یه‌ بارزانی هاوپه‌یمانی به‌ لاوازی له‌به‌رده‌م لایه‌نه‌كانی چوارچێوه‌ی هه‌ماهه‌نگیدا به‌جێهێشت، بارزانی دواجار قایل بوو له‌چوارچێوه‌ی رێككه‌وتنێكی نوێدا بچێته‌ ناو شه‌راكه‌تی حوكمڕانییه‌وه‌ له‌گه‌ڵ لایه‌نه‌كانی نزیك له‌ ئێران (چوارچێوه‌ی هه‌ماهه‌نگیی)، ئه‌مه‌ به‌و ئومێده‌ی پارێزگاری له‌ پێگه‌ی حزبه‌كه‌ی بكات دوای هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه‌ی دۆخی ناوخۆی شیعه‌كان، به‌ڵام ئه‌م هاوپه‌یمانێتییه‌ ده‌ستی دادگای فیدراڵی نه‌به‌ست و دادگاكه‌ چه‌ند بڕیارێكی تری له‌دژی هه‌رێمی كوردستان ده‌ركرد كه‌ به‌ زیان بۆ پارتی شكایه‌وه‌، له‌وانه‌: •    30/5/3023 دادگای فیدراڵی درێژكردنه‌وه‌ی ته‌مه‌نی په‌رله‌مانی كوردستانی هه‌ڵوه‌شانده‌وه‌، زه‌ره‌رمه‌ندی ئه‌م بڕیاره‌ پارتی بوو، چونكه‌ پارتی له‌رێگه‌ی په‌رله‌مانه‌وه‌ به‌بێ ره‌زامه‌ندی یه‌كێتیی و به‌پشتبه‌ستن به‌و زۆرینه‌ی كه‌ به‌ هاوكاری (11) كورسی "كۆتا"ی پێكهاته‌كان هه‌بوو، كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردن و راپرسی هه‌رێمی كوردستانی كاراكرده‌وه‌، به‌ڵام به‌هۆی بڕیاری دادگای فیدراڵی هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی درێژكردنه‌وه‌ی ته‌مه‌نی په‌رله‌مان و هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی هه‌موو ئه‌و یاساو بڕیارانه‌ی له‌ماوه‌ی درێژكراوه‌دا ده‌ریكردبوون، كاراكردنه‌وه‌ی كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردن هه‌ڵوه‌شایه‌وه‌و پارتی ناچاركرد بۆ به‌ڕێوه‌بردنی هه‌ڵبژاردنی خولی شه‌شه‌م (كه‌ بڕیاره‌ 10ی حوزه‌یرانی ئه‌مساڵ به‌ڕێوه‌بچێت)، مل بۆ كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراق بدات كه‌ ئێستا دادوه‌رێكی پارێزگای سلێمانی سه‌رۆكایه‌تی ده‌كات  دڵخوازی پارتی نییه‌. •    24/9/2023 دادگای فیدراڵی درێژكردنه‌وه‌ی ته‌مه‌نی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكانی هه‌رێمی كوردستان هه‌ڵوه‌شانده‌وه‌، تائێستا هه‌رێم پابه‌ند نه‌بووه‌و به‌م بڕیاره‌و ئه‌نجومه‌نه‌كان به‌رده‌وامن له‌كاركردنی خۆیان، به‌ڵام به‌مدواییه‌ له‌ كۆبونه‌وه‌یه‌كی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی هه‌رێمدا تاوتوێی میكانیزمه‌كانی مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ ئه‌و بڕیاره‌دا كرا، به‌ڵام ده‌ره‌نجامه‌كه‌ی بۆ رایگشتی بڵاونه‌كرایه‌وه‌. •    21/2/2024 دادگای فیدراڵی عێراق له‌سه‌ر بنه‌مای سكاڵایه‌كی یه‌كێتیی نیشتمانی كوردستان (11) كورسییه‌كه‌ی "كۆتا"ی پێكهاته‌كانی له‌ په‌رله‌مانی كوردستان هه‌ڵوه‌شانده‌وه‌و ژماره‌ی كورسییه‌كانی په‌رله‌مانی كرد به‌ (100) كورسی، له‌پاڵ ئه‌مه‌دا سیسته‌می هه‌ڵبژاردنی كوردستانی له‌ (یه‌ك بازنه‌)ییه‌وه‌ گۆڕی بۆ (فره‌ بازنه‌)و كوردستانی دابه‌شكرد به‌سه‌ر چوار بازنه‌ی هه‌ڵبژاردندا (هه‌ولێر- سلێمانی- دهۆك- هه‌ڵه‌بجه‌)، 100 كورسییه‌كه‌شی دابه‌شكرد به‌سه‌ر چوار بازنه‌كه‌دا، ئه‌مه‌ش گورزێكی تر بوو كه‌ به‌ر پارتی دیموكراتی كوردستان كه‌وت، چونكه‌ ئه‌م گۆڕانكارییه‌ له‌ یاسای هه‌ڵبژاردن وا ده‌كات پارتی نه‌توانێت هاوشێوه‌ی خولی پێجه‌م به‌ پشتیوانی كورسی "كۆتا"ی پێكهاته‌كان رێژه‌ی 50+1ی په‌رله‌مان كۆنترۆڵ بكات و بڕیاره‌كانی خۆی تێپه‌ڕێنێت. •    هه‌مان رۆژ واتا 21/2/2024 دادگای فیدراڵی عێراق دابه‌شكردنی موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێمی له‌ حكومه‌تی هه‌رێم سه‌نده‌وه‌ كه‌ پارتی سه‌رۆكایه‌تی حكومه‌ته‌كه‌ ده‌كات، دادگا وه‌زاره‌تی دارایی عێراقی پابه‌ند كرد به‌وه‌ی له‌رێگه‌ی بانكه‌ فیدراڵییه‌كانه‌وه‌ موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم دابین بكات، ئه‌مه‌ش گورزێكی تر بوو كه‌ له‌سه‌روبه‌ندی هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستاندا به‌ر پێگه‌ی سیاسی پارتی كه‌وت له‌ ناوخۆی هه‌رێمدا. پارتی له‌ به‌غداد ده‌كشێته‌وه‌؟ ئه‌مڕۆ دادوه‌ر عه‌بدولڕه‌حمان زێباری كه‌ له‌سه‌ر پارێزگای هه‌ولێرو دهۆك بۆ دادگای باڵای فیدراڵی عێراق كاندید كرابوو، له‌ ئه‌ندامێتیی دادگاكه‌ كشایه‌وه‌، له‌دوای ئه‌و زنجیره‌ بڕیارانه‌ی كه‌ دادگاكه‌ له‌دژی پارتی له‌ 2022وه‌ ده‌ریكردوون، ئه‌مه‌ یه‌كه‌م كاردانه‌وه‌ی جددی پارتی بوو. له‌ناو پارتیدا قسه‌وباس گه‌رم بووه‌ له‌باره‌ی ئه‌گه‌ری كشانه‌وه‌ی ته‌واوه‌تی له‌ پۆسته‌كانی به‌غداد، ئه‌گه‌ر پارتی بكشێته‌وه‌، ده‌بێت ئه‌م پۆستانه‌ چۆڵ بكات: •    فوئاد حسێن- جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران و وەزیری دەرەوە •    بەنگین رێكانی- وەزیری ئاوەدانكردنەوە •    شاخەوان عەبدوڵا- جێگری سەرۆكی پەرلەمان •    مەسعود حەیدەر- بریكاری وەزارەتی دارایی عێراق •    حەمدی شەنگالی- جێگری بەڕێوەبەری كۆمپانیای سۆمۆ •    ئارام سەباح- راوێژكاری ئابوری ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق •    ئەمینداری گشتی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق •    31 ئەندامی پەرلەمانی عێراق پێشبینی كراو نییه‌ پارتی به‌بێ یه‌كێتیی له‌م بارودۆخه‌دا به‌ته‌واوه‌تی له‌ به‌غداد بكشێته‌وه‌، به‌ڵام پێشبینی كراوه‌ بۆ دروستكردنی فشار له‌سه‌ر ده‌سه‌ڵاتدارانی به‌غداد قۆناغ به‌ قۆناغ هه‌ندێك هه‌نگاو به‌ ئاڕاسته‌ی كشانه‌وه‌ هه‌ڵبگرێت، له‌مه‌شدا به‌ پله‌ی یه‌كه‌م ده‌یه‌وێت رایگشتی جیهان به‌دیاریكراویش ئه‌مریكا له‌ نیگه‌رانییه‌كانی سه‌باره‌ت به‌ مامه‌ڵه‌ی به‌غداد ئاگادار بكاته‌وه‌. به‌ڵام ره‌نگه‌ جموجوڵه‌كانی پارتی له‌ كورت مه‌ودادا كاریگه‌ریی له‌سه‌ر چاره‌نوسی هه‌ڵبژاردنی 10ی حوزه‌یران به‌جێبهێڵێت و هه‌ڵبژاردنه‌كه‌ دوابكه‌وێت، به‌تایبه‌تیش كه‌ هاوكات له‌گه‌ڵ كشانه‌وه‌ی دادوه‌ره‌كه‌ی هه‌ولێر له‌ دادگای فیدراڵی، حزبه‌ توركمان و سریانییه‌كان بایكۆتی پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردنیان كردو بارزانیش ئاماژه‌ به‌وه‌ ده‌كات پێكهاته‌كان به‌بێ كۆتا ناتوانن كورسی په‌رله‌مان به‌ده‌ستبهێنن، هه‌موو ئه‌مانه‌ ئاماژه‌ن به‌وه‌ی پارتی نه‌ به‌ كۆمسیۆنه‌كه‌ی عێراق و نه‌ به‌یاسای هه‌ڵبژاردن دوای ده‌ستكاریكردنی له‌لایه‌ن دادگای فیدراڵییه‌وه‌ ئاماده‌ نییه‌ بچێته‌ ناو هه‌ڵبژاردنه‌وه‌. ره‌نگه‌ تێكچوونی په‌یوه‌ندییه‌كانی پارتی له‌گه‌ڵ به‌غداد، ئه‌و ده‌رفه‌ته‌ دروست بكات هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان دوابخرێت و پارتی ده‌ره‌چه‌یه‌كی نوێ بۆ سازدانی هه‌ڵبژاردن له‌ڕووی یاساییه‌وه‌ بدۆزێته‌وه‌.  

درەو: موچەی وەزارەت و دەستەو فەرمانگەكانی هەرێمی كوردستان دوای وردبینیكردن لەلایەن وەزارەتی دارایی عێراقەوە: •    وەزارەتی پەروەردە: 147 ملیارو 585 ملیۆن دینار •    وەزارەتی ناوخۆ (كارمەند): 75 ملیارو 360 ملیۆن دینار •    وەزارەتی تەندروستی: 52 ملیارو 681 ملیۆن دینار •    وەزارەتی خوێندنی باڵا: 45 ملیارو 576 ملیۆن دینار •    وەزارەتی كارەبا: 17 ملیارو 373 ملیۆن دینار •    وەزارەتی شارەوانی و گەشتوگوزار: 16 ملیارو 303 ملیۆن دینار •    وەزارەتی ئەوقاف و كاروباری ئایینی: 7 ملیارو 677 ملیۆن دینار •    وەزارەتی دارایی و ئابوری: 10 ملیارو 848 ملیۆن دینار •    وەزارەتی كشتوكاڵ سەرچاوەكانی ئاو: 8 ملیارو 566 ملیۆن دینار •    وەزارەتی داد: 4 ملیارو 905 ملیۆن دینار •    وەزارەتی كاروكاروباری كۆمەلایەتی: 4 ملیارو 328 ملیۆن دینار •    وەزارەتی رۆشنبیری و لاوان: 4 ملیارو 246 ملیۆن دینار •    وەزارەتی گواستنەوەو گەیاندن: 3 ملیارو 826 ملیۆن دینار •    ئەنجومەنی باڵای دادوەری: 3 ملیارو 858 ملیۆن دینار •    وەزارەتی بازرگانی و پیشەسازی: 2 ملیارو 80 ملیۆن دینار •    وەزارەتی سامانە سروشتییەكان: 1 ملیار و 880 ملیۆن دینار •    دەزگای گشتی مین: 422 ملیۆن دینار •    وەزارەتی پلاندانان: 684 ملیۆن دینار •    دەستەی دەستپاكی: 356 ملیۆن دینار •    دەستەی گشتی ناوچە كوردستانیەكان: 117 ملیۆن دینار •    دیوانی چاودێری دارایی: 805 ملیۆن دینار •    نوسینگەی نیشتمانی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن: 350 ملیۆن دینار •    فەرمانگەی هەولێری كۆمسیۆنی هەڵبژاردن: 60 ملیۆن دینار •    فەرمانگەی سلێمانی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن: 66 ملیۆن دینار •    فەرمانگەی دهۆك كۆمسیۆنی هەڵبژاردن: 64 ملیۆن دینار •    فەرمانگەی هەڵەبجە كۆمسیۆنی هەڵبژاردن: 63 ملیۆن دینار •    سەرۆكایەتی پەرلەمانی كوردستان: 1 ملیارو 222 ملیۆن دینار •    سەرۆكایەتی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران: 70 ملیۆن دینار •    ئەكادیمی كوردی لە ئەنجومەنی وەزیران: 33 ملیۆن دینار •    فەرمانگەی هەماهەنگی و بەدواداچوون: 53 ملیۆن دینار •    فەرمانگەی تەكنەلۆجیاو زانیاری: 32 ملیۆن دینار •    ئەنجومەنی خدمەی گشتی: 15 ملیۆن دینار •    فەرمانگەی میدیاو زانیاری: 16 ملیۆن دینار •    فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە: 19 ملیۆن دینار •    وەزارەتی ئاوەدانكردنەوەو نیشتەجێكردن: 232 ملیۆن دینار •    دەستەی پاراستنی ژینگە: 229 ملیۆن دینار •    دەستەی سەربەخۆی مافی مرۆڤ: 219 ملیۆن دینار •    كۆی گشتی: 429 ملیارو 256 ملیۆن دینار •    موچەی خانەنشینی سەربازی و مەدەنی: 119 ملیارو 139 ملیۆن دینار •    موچەی چاودێری كۆمەلایەتی: 10 ملیارو 967 ملیۆن دینار •    موچەی شەهیدان و ئەنفالكراوان: 859 ملیۆن دینار كۆی گشتی موچە: 560 ملیارو 221 ملیۆن دینار  

جیهانگیر سدیق گوڵپی ماوه‌یه‌كه‌ گوزارشتی (وردبینیی لیستی موچه‌) بوه‌ته‌ كلیله‌وشه‌ و سه‌رباسی باسان، زۆربه‌ی ڕاگه‌یاندنه‌كان و په‌یامنێران و به‌رپرسان و نوێنه‌ران و شرۆڤه‌كارانمان ڕه‌زیلی ناكه‌ن له‌به‌كارهێنانیدا و به‌وپه‌ڕی ده‌سبڵاویه‌وه‌ نه‌ك پێنج فه‌رزه‌ و سێ ژه‌مه‌ به‌ڵكو هه‌مو سه‌ره‌ سه‌عات و له‌گه‌ڵ هه‌مو خوله‌كێكدا ئاوی گوێچكه‌مانی پێ ده‌ده‌ن.  ئه‌و حه‌شاماته‌ی ئێمه‌ ده‌بو خه‌ریكی كارێكی تربوان و زیاتر له‌خه‌می بابه‌ته‌كه‌دا بوان، نه‌ك  به‌و جۆره‌ هه‌ر خه‌ریكی وتنه‌وه‌ی به‌ندێكی بێمانای ئه‌و گۆرانیه‌ هه‌ڵخه‌ڵه‌تێنه‌ره‌ بن كه‌ خراوه‌ته‌ سه‌ر زاریان. ڕه‌حمه‌ت له‌ پێشینانمان كه‌ ده‌یانوت ئاش ئیشی خۆی ده‌كات و چه‌قچه‌قه‌ش سه‌ری خۆی ده‌ئێشێنی.  ئه‌وان هه‌ر ده‌یڵێن و ده‌یڵێنه‌وه‌؛ هه‌رێم لسیت بنێرێت به‌غدا وردبینی ده‌كات و موچه‌ ده‌نێرێت.  به‌بێ ئه‌وه‌ی بزانن و پێمان بڵێن ناوه‌ڕۆك و ڕه‌هه‌ند و گرێوگۆڵه‌كانی ئه‌و بابه‌ته‌ چین و چ لایه‌نێك له‌به‌غدا ئه‌و كاره‌ ده‌كات و چۆن و به‌چ پێوه‌ر و له‌سه‌ر چ بنه‌ماو ڕێسایه‌كه. به‌هه‌رحاڵ باكه‌مێك ناوه‌رۆك و ده‌قی ئه‌و گۆرانیه‌ سواوه‌ شی بكه‌ینه‌وه‌؛ هه‌مو لیستێكی موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی حكومی كه‌ له‌بودجه‌ی گشتیه‌وه‌ خه‌رج ده‌كرێت، به‌رله‌ خه‌رج كردن له‌ دو وێستگه‌ و له‌لایه‌ن  دوو لایه‌نی جیاوازه‌وه‌ وردبینی ده‌كریت و پاش خه‌رج كردنیش ملكه‌چه‌ بۆ پێداچه‌ونه‌وه‌ی چاودێری دارایی. وێستگه‌ی یه‌كه‌می وردبینی له‌ یه‌كه‌ی وردبینی ناوخۆیی فه‌رمانگه‌كاندایه‌ و نابێته‌ گرفت، به‌ڵام ئه‌و وردبینیه‌ی كه‌ گوایه‌ به‌غدا له‌ وێستگه‌ی دوه‌مدا بۆ لیستی موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم ئه‌نجامی ده‌دات دیار نیه‌ چ لایه‌نێك ئه‌نجامی ده‌دات و چۆن ئه‌نجام ده‌درێت و له‌سه‌ر بنه‌مای چ دۆكیۆمێنت و به‌چ پێوه‌رێك ئه‌نجام ده‌درێت. به‌غدا لایه‌نی یه‌كه‌مه‌ كه‌ ئه‌ركی جێبه‌جێكردنی بڕیاره‌كه‌ی دادگای له‌ئه‌ستۆیه‌، تاكو ئیستا هیچ هه‌نگاوێكی فه‌رمی و ڕێكخراوی نه‌گرتۆته‌ به‌ر بۆ پرۆسه‌ی (توطین)، هیچ هه‌نگاوێكی فه‌رمیشی نه‌ناوه‌ بۆ دیاریكردن و ڕێكخستنی ڕێكاره‌كانی ووردبینی لیستی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم. پێناچی تا ئێستایش له‌ هیچ كه‌س و لایه‌نێكی خۆمانه‌وه‌ به‌فه‌رمی داوای ڕونكردنه‌وه‌ و دیاریكردنی ئه‌و میكانیزمه‌یان كردبێت و گرێ و ئاڵۆزیه‌كانیان خستبێته‌ به‌رچاو و ڕێكاری به‌دیلیان پێشكه‌شكردبێ، كه‌ پێویست بو بیكه‌ن و به‌رچاوی خه‌ڵكیش له‌ سیناریۆ و ئه‌گه‌ره‌كانی داهاتو ڕون بكه‌نه‌وه‌. ئاخر ئه‌وان جارێ هه‌ر خه‌ریكی وتنه‌وه‌ی ئه‌و گۆرانیانه‌ن كه‌ به‌سه‌رپێی و به‌ده‌م ڕێگاوه‌ ده‌ستیان به‌ تێكست و ئاوه‌زه‌كه‌ی ده‌گات، گه‌وره‌ترین هه‌وڵی زۆربه‌یان هه‌ر ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ناوبه‌ناو سۆراخی موچه‌ له‌لای به‌رپرسه‌كانی به‌غدا ده‌كه‌ن و ئه‌وانیش به‌زاره‌كی وسه‌رپێی وه‌ڵامێكیان ده‌ده‌نه‌وه‌ و ئه‌مانیش ده‌یكه‌نه‌ گۆرانیی سه‌رزار و خۆراكی ڕاگه‌یاندنه‌كان. باسه‌كه‌ باسی وردبینیی لیستی موچه‌یه‌ و گۆرانیه‌كه‌یش هه‌ر له‌سه‌ر ئه‌وه‌، كه‌چی دیار نیه‌ بۆ ئه‌م مانگه‌ و مانگه‌كانی داهاتویش ووردبینی ئه‌و لیستان چۆن ده‌كرێت و كی ده‌یكات؟ ئه‌گه‌ر ئه‌ڵێن دیوانی چاودێری دارایی ده‌یكات به‌و پێیه‌ی له‌ بڕیاری دادگا ناوی هاتوه، وه‌ك هه‌ندێك له‌ چاوپێكه‌وتن و لێدوانه‌كانیان واده‌ڵێن،‌ ئه‌وه‌ من پێم وایه‌ وردبینی لیستی موچه‌ پێش خه‌رج كردن كاری دیوانی چاودێری دارایی نیه‌ و پێیشی ناكرێت، كاری دیوانی چاودێری پێش خه‌رج كردن ڕونه‌ كه‌ چه‌ند سنوردار و دیاریكراوه‌ به‌پێی یاساكه‌ی و به‌پێی سروشتی ئیشه‌كه‌یشی كه‌ چاودێریه‌ نه‌ك جێبه‌جێكردن، دیوانی چاودێری دارایی فه‌رمانگه‌یه‌كی سه‌ر به‌ وه‌زاره‌تی دارایی نیه‌ تاكو ئه‌و كاره‌ جێبه‌به‌جیكاریه‌ ئه‌نجام بدات.                                                                                                                   ئه‌گه‌ر ئه‌ڵێن له‌ فه‌رمانگه‌ی ژمێركاری ( دائرة المحاسبة)ی سه‌ر به‌وه‌زاره‌تی دارایی ده‌كرێت، ئه‌وه‌ من پێم وایه‌ زه‌حمه‌ته‌ و، موچه‌ له‌ له‌فه‌رمانگه‌كانی ته‌مویلی مه‌ركه‌زی كه‌ ئه‌وانه‌ی هه‌رێم و زۆربه‌ی ئه‌وانه‌ی عێراقیش له‌وجۆره‌ن ده‌چێته‌ خانه‌ی ئه‌و حسابانه‌ی كه به‌ ‌سیسته‌می ژمێریاری مه‌ركه‌زی كاریان له‌سه‌ر ده‌كرێت و گونجاونیه‌ له‌ دائیره‌ی موحاسه‌به‌ بكرێت. ئه‌گه‌ر ده‌ڵێن گه‌نجینه‌كان وردبینی بۆده‌كه‌ن، ئه‌مه‌یش هه‌م گرانه‌ و هه‌م هیچ به‌رچاو ڕونیه‌ك نیه‌ كه‌ به‌غدا ئاماده‌كاریی ئه‌وه‌ی كردبێت و ئه‌و ئیشه‌ كار و كاتی زۆری ده‌وی.. ئه‌گه‌ر ده‌ڵێن وه‌ك جاران وه‌زاره‌تی دارایی هه‌رێم خۆی به ‌پرۆسه‌ی وردبینیه‌كه‌ هه‌ڵسێت ئیدی ئێستا ئه‌م وردبینیه‌ی پێش خه‌رجكردن چیه‌ له‌لایه‌ن به‌غداوه‌؟؟؟ ئه‌گه‌ر بڕیاریشه‌ هیچ ڕێوڕه‌سم وڕێسا و ڕێكارێكی ژمێریاری و وردبینی ڕه‌چاو نه‌كرێت و كاره‌كه‌یش بچێته‌سه‌ر ئه‌وه‌یان جیایه‌!!! ئه‌مه‌ ته‌نها سه‌باره‌ت به‌ دیاریكردنی ئه‌و لایه‌نه‌ی كه‌ ووردبینیه‌كه‌ ده‌كات، سه‌باره‌ت به‌چۆنیه‌تی ووردبینیه‌كه‌یش گرفته‌كه‌ قوڵتر و ئاڵۆزتره‌. گریمان موعجیزه‌ ئاسا له‌م مانگه‌دا یان له‌چه‌ند مانگی داهاتو هه‌مو گرفته‌كانی دیاریكردنی لایه‌نی ووردبینیكار چاره‌سه‌ركران. ئه‌ی چۆن وردبینیه‌كه‌ ئه‌نجام ده‌درێت؟؟   كاتێك لیستی موچه‌ ده‌درێته‌ به‌غدا بۆ ووردبینی پێویسته‌ پوخته‌ی لیستی مانگی پێشوی په‌سه‌ندكراو له‌گه‌ڵ لیستی گۆڕانه‌كانی مانگیی پێشوی په‌سه‌ندكراو له‌گه‌ڵ لیستی گۆڕانه‌كانی ئه‌م مانگه پێش په‌سه‌ند كردن‌ به‌هاوپێچی هه‌مویان پێكه‌وه‌ بدرێنه‌ به‌غدا بۆ ووردبینی و په‌سه‌ند كردن. لیستی موچه‌ی مانگه‌كانی پێشو هه‌روه‌ها لیستی گۆڕانه‌كانی مانگه‌كانی پێشویش له‌لایه‌ن به‌غدا ووردبینی نه‌كراون و په‌سه‌ند نه‌كراون تاكو ببنه‌ پێوه‌ر و بنه‌ما بۆ وردبینیی لیستی گۆرانكاریه‌كانی ئه‌م مانگه‌ و مانگه‌كانی داهاتو، ئاخر زیاد و كه‌مبونی موچه‌ و ده‌رماڵه‌ی هه‌ر فه‌رمانبه‌رێك له‌ یه‌كه‌م ڕۆژی دامه‌زراندنیه‌وه‌ تاكو خانه‌نشین بونی وه‌ك ئه‌لقه‌ی پێكه‌وه‌ گرێدراو له‌ چوارچێوه‌ی زنجیره‌یه‌كدایه‌ و ئه‌ڵقه ‌به‌ئه‌ڵقه‌ ده‌بێ به‌ فلته‌ری ئه‌و ووردبینیانه‌دا تێپه‌ڕێ. گریمان به‌بێ بونی ئه‌م پێشینه‌ دامه‌زراوه‌یی و ڕێساییه‌ و به‌بێ له‌به‌رچاوگرتنی پێداویستیه‌كانی ئه‌وكاره‌ به‌غدا ده‌یه‌وێت ده‌سبكات به‌ ووردبینی لیستی موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم، له‌مانگی داهاتوه‌وه‌ فه‌رمانگه‌كان ڕاسته‌وخۆ لیسته‌كانی موچه‌ و لیستی گۆڕانه‌كان و دۆكیۆمێنته‌ پێویسته‌كان له‌ فه‌رمان و نوسراوه‌كانی په‌یوه‌ست به‌ زیاد و كه‌می موچه‌و ده‌رماڵه‌ به‌هاوپێچ بۆی ده‌نێردرن. ئایا چۆن ووردبینیه‌كه‌ ئه‌نجام ده‌دات؟؟  با ئه‌وه‌یشی بێته‌ سه‌ر كه‌ هه‌مو فه‌رمان و نوسراوه‌كانی هاوپێچی لیسته‌كه‌ كه‌ تایبه‌تن به‌زیاد و كه‌مكردنی موچه‌، به‌هه‌زاران دانه‌ن و به‌زمانی كوردین و پاڵپشتن به‌سه‌دان ڕێنمایی تایبه‌ت به‌و بوارانه‌ كه‌ له‌ماوه‌ی 30 ساڵدا حكومه‌تی هه‌رێم ده‌ری كردون و كاری له‌سه‌ر كردون. ئایا به‌غدا پشت به‌ چ لیستێك ده‌به‌ستێت وه‌ك بناغه‌ بۆ ووردبینی ئه‌و لیسته‌ی كه‌ بۆی ڕه‌وانه‌ ده‌كرێت؟ ئه‌ی چۆن مامه‌ڵه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌و فه‌رمان و نوسراو ڕێنماییانه‌ ده‌كات كه‌ هه‌رێم موچه‌و ده‌رماڵه‌یان پێ كه‌موزیاد ده‌كات به‌سه‌دان و هه‌زاران لاپه‌ڕه‌ن؟ له‌وانه‌یه‌ هه‌ندێك پێیان وابێت كه‌ ووردبینی لیستی موچه‌ ته‌نها گه‌ڕانه‌ به‌شوین ناوی دوباره‌دا!!  بێئاگا له‌وه‌ی كه‌ بابه‌ته‌كه‌ زۆر له‌وه‌یش ئاڵۆزتره‌ كه‌ باسمكرد، به‌ڵام نامه‌وێت له‌وه‌ زیاتر ماندوتان كه‌م. ده‌بێ گوناهی ئێمه‌ چی بێ لێره‌ خه‌ڵك ئه‌كه‌ین به‌ به‌رپرس  و هه‌ندێكیش ده‌نێرین بۆ به‌غدا تاكو مافه‌كانی خه‌ڵكی هه‌رێم به‌ده‌ست بهێن كه‌چی گه‌وره‌ ترین كاری هه‌مویان  وتنه‌وه‌ی ئه‌و جۆره‌ قسه‌ بێسود و بێ ناوه‌رۆكانه‌یه‌. ساڵانی ڕابوردو به‌یتوبالۆره‌كان جۆرێكی تربون: ساڵانێك به‌رده‌وام هه‌ر ده‌یان ووت و ده‌یان وته‌وه‌ با هه‌رێم پابه‌ندبێت به‌یاسای بودجه‌وه‌ ئیتر به‌غدا به‌مسۆگه‌ری پشكی هه‌رێم به‌ سه‌روزیاده‌وه‌ ده‌نێرێ، ئیمه‌ ئه‌وكاتیش به‌رده‌وام ده‌مان نوسی و هاوارمان ده‌كرد كه‌ ئه‌و یاسایانه‌ به‌جۆرێكن هه‌ركات وه‌ك خۆیان جێبه‌جیی بكرێن ئه‌وه‌ هه‌رێم به‌هه‌ر چوارپه‌ل ده‌كه‌وێته‌ ناو ته‌ڵه‌كه‌وه‌، ئه‌گه‌ر جێبه‌جێشیان نه‌كات ئه‌وه‌ تاوانبار ده‌كرێت به‌سه‌ر پێچی، به‌رده‌وامیش باسی ته‌ڵه‌ی خه‌رجیی فیعلیمان ده‌كرد، به‌ڵام ئه‌وده‌میش ئه‌و جۆره‌ ژاوه‌ژاوانه‌ ئه‌وه‌ند بڵند و زۆر بون نه‌یانده‌هێشت كه‌س گوێی له‌ چركه‌ی كاتژمێره‌كه‌ی ئێمه‌ بێت. سه‌ره‌نجام پاش نۆساڵ كاتیك یاساكه‌ی بودجه‌ جێبه‌جێكرا ئینجا زانیان كه‌ ئه‌و یاسایانه‌ی بودجه‌ له‌2015 وه‌ له‌به‌غدا ده‌رچون هه‌رخۆیان كۆسپ و كاره‌ساتن بون و شیاوی جێبه‌جێكردن نه‌بون و سته‌می گه‌روه‌یان تێدابوو‌ ده‌رهه‌ق به‌هه‌رێم . سه‌باره‌ت به‌ ڕاده‌ستكردنی نه‌وتیش به‌هه‌مانشێوه‌ چه‌ند ساڵیك زۆرترین قسه‌ ئه‌وه‌بو كه‌ با هه‌رێم خۆی نه‌وت هه‌نارده‌ نه‌كات و ڕاده‌ستی بكات ئیتر هه‌رێم سه‌رڕیژده‌كرێت له‌پشكی بودجه‌ی عێراق، به‌ڵام نزیكه‌ی ساڵێكه‌ هه‌رێم ناتوانێت نه‌وت هه‌نارده‌ بكات و ئاماده‌یه‌ راده‌ستی به‌غدای بكات و به‌پیی یاسای بودجه‌یش ده‌بێ وابێ، به‌ڵام به‌غدا نه‌ نه‌وته‌كه‌ی لێ وه‌رده‌گرێ و نه‌ پشكی بودجه‌شی بۆ ده‌نێرێ...    

درەو: تا ئێستا وەزارەتی دارایی عێراق بڕیاری لەسەر زیاتر لە (130) ملیار دینار داوەو بەپێی تەواوكردنی ووردبینی لە لیستەكاندا موچە رەوانەی هەرێمی كوردستان دەكات، ئەو پارەیەی لەبەغدادەوە دەنێردرێت (623) ملیار دینارەو (320) ملیار دینار دەمێنێت بۆ موچە كە دەبێتە لەداهاتی ناوخۆ دابینبكرێت. وەزارەتی دارایی عێراق دەڵێت موچەی بەڕێوەبەرایەتی پاراستنی كۆمەڵایەتی، خانەنشینانی مەدەنی و سەربازی،  كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوانیان رەوانەی هەرێمی كوردستان كردووە. بەپێی نوسراوەكانی وەزارەتی دارایی عێراق. بۆ موچەی خانەنشینانی سەربازی و مەدەنی بڕی: (119 ملیارو 139 ملیۆن) دینار بۆ موچەی پاراستنی كۆمەڵایەتی: (10 ملیارو 967 ملیۆن) دینار بۆ موچەی كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوان: (859 ملیار) دینار (دیوانی وەزارەتی شەهیدان) كۆی گشتی زیاتر لە (130) ملیار دینار دەكات تا ئێستا ووردبینی ئەو  سێ دامەزراوەیە تەواو بووە بۆیە تەنیا موچەی ئەو سێ دامەزراوەیە رەوانە كراوە، كە لە كۆی (944) ملیار دیناری كۆی موچەخۆرانی هەرێم تەنیا (130) ملیار دینار  رەوانەكراوە، چاوەڕوان دەكرێت ئەو پارەیەی لە بەغدادەوە دەنێردرێت بڕی (623) ملیار دینار دەبێت و بڕی (320) ملیار دیناری تر دەمێنێتەوە دەبێت لە داهاتی ناوخۆ حكومەتی هەرێم خۆی دابینی بكات. هەفتەی رابردوو وەزارەتی دارایی هەرێمی كوردستان لیستی موچەی موچەخۆرانی رەوانەی بەغدادكرد، جگە لە كەرتی ئەمنی و سەربازی، بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) ئەو لیستەی نەنێردراوە موچەكەی زیاتر لە (300) ملیار دینارە، بەو پێیەی ئەوانەی لە سلكی هێزی ئەمنی هەرێمدا موچە وەردەگرن (433) هەزار كەسەو بڕی موچەی مانگانەكەی (450) ملیار دینارە، بەڵام لەسلكی ئەمنی و سەربازی وەزارەتی دارایی هەرێم كارمەندە مەدەنییەكان و كارمەندانی هاتووچۆو خانەنشینی سەربازی ناردووە بۆ بەغداد، بۆیە ئەوانەی لە سلكی سەربازیدا كاردەكەن و لیستەكانیان رەوانە نەكراوە نزیكەی (300) ملیار دینارە. ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كە وەزارەتی دارایی عێراق بەپێی لیستەكان موچە دەنێرێت بۆ وەزارەتی دارایی هەرێم و ئەو بەشەی تریش پێویستە حكومەتی هرەێم لە داهاتی ناوخۆ دابینی بكات. "موچەی مانگی ئازاری فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان خەرج ناكەین تا پرۆسەی بە نیشتمانیكردنی موچەی فەرمانبەران تەواو نەبێت" لە نوسراوێكدا بۆ دادگای فیدراڵی، وەزارەتی دارایی عێراق وا دەڵێ. وەزارەتی دارایی عێراق ئەمڕۆ فەرمانیداوە بڕی زیاتر لە 130 ملیار دینار بۆ موچەی خانەنشیان و چاودێری كۆمەڵایەتیی لە هەرێمی كوردستان خەرج بكرێت. وەزارەتی دارایی فیدراڵ سێ نوسراوی سێ نوسراوی ئاڕاستەی یەكەی سیستەمی پێدانی پارە لە وەزارەتەكەی كردووە، لە یەكێك لە نوسراوەكاندا داوا دەكات بە فەرمانی سەرۆك وەزیران و بە رەزامەندی وەزیری دارایی و لەسەر بنەمای بڕیاری دادگای فیدراڵی، بڕی زیاتر لە (10 ملیار) دینار بخاتەسەر حسابی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ خەرجكردنی شایستەی دارایی خاوەن پێداویستییە تایبەتەكان لە بەڕێوەبەرایەتییەكانی تۆڕی پاراستنی كۆمەڵایەتی. لە نوسراوی دووەمیشدا داوا دەكات زیاتر لە (119 ملیار) دینار بخاتەسەر حسابی حكومەتی هەرێمی كوردستان وەكو شایستەی خانەنشینانی مەدەنی و سەربازی. لە نوسراوی سێیەمدا بری زیاتر لە (859 ملیۆن) دیناری تەرخانكردووە بۆ شایستەی دارایی شەهیدان و ئەنفالكراون و گرێبەستەكان لە هەرێمی كوردستان. وەزارەتی دارایی ئاماژەی بەوەكردووە، ئەم بڕە پارانە تەنیا بۆ موچەی مانگی شوباتە. لە نوسراوەكەدا، وەزارەتی دارایی فیدراڵ، دادگای فیدراڵی ئاگاداركردوەتەوە لەوەی، موچەی مانگی شوبات بۆ هەرێمی كوردستان دەنێرێت، بەڵام بەهۆی ئەوەی میكانیزمی بەنیشتمانیكردنی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم پێویستی بەكاتە، ئەم پارەیە تەنیا بۆ مانگی شوبات دەبێت و موچەی مانگی ئازار بۆ فەرمانبەرانی هەرێم نانێرێت تا ئەوكاتەی پێداویستییەكانی بە نیشتمانیكردنی موچەی فەرمانبەران لەلایەن هەرێمەوە تەواو دەكرێت. واتا تا ئەو كاتەی پرۆسەی كردنەوەی حساب بانكی بۆ فەرمانبەرانی هەرێم لە بانكە فیدراڵییەكان تەواو دەبێت.