شیكاری: درەو وەزارەتی دارایی عێراق دواین ڕاپۆرتی خۆی لە بارەی داهات و خەرجی مانگی کانونی دووەمی ساڵی (2023)ی بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکە؛ 🔹 لە مانگی کانونی دووەمی (2023)، کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، زیاتر بووە لە (10 ترلیۆن 660 ملیار) دینار، کە (96.5%)ی داهاتی نەوت و(3.5%)ی داهاتی نانەوتی بووە. ئەمە لە کاتێکدایە لە هەمان مانگی (1)ی ساڵی پار داهاتی گشتی وەزارەتەکە (11 ترلیۆن و 595 ملیار) دینار بووەو (94%)ی لە داهاتی نەوتەوە بەدەستهاتبوو. 🔹 لەو داهاتەی لە مانگی (1)ی ئەمساڵ بەدەستهاتووە زیاتر لە (5 ترلیۆن و 561 ملیار) دیناری بە ڕێژەی (86.5%)ی چووە بۆ خەرجی بەگەڕخستن. بڕی (865 ملیار) دیناری بە ڕێژەی (13.5%) لە بواری وەبەرهێناندا بەخەرج دراوە. بەڵام لە هەمان ماوەی ساڵی ڕابردوودا خەرجی بەگەڕخستن نزیکەی (7 ترلیۆن) دینار بووە بە نزیکەی ڕێژەی (96%) و کەمتر لە (300 ملیار) دیناری بە ڕێژەی (4%) لە وەبەرهێناندا بە خەرج درابوو.  🔹 هەر بەپێی ئامارەکان دوای لێدەرکردنی سەرجەم خەرجییەکان لە کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی لە مانگی کانونی دووەمی (2023) بەڕێژەی (34.7%) و زیاتر لە (3 ترلیۆن 700 ملیار) دینار داهات لە خەرجی زیاتر بووە و سەرڕێژی کردووە. بەڵام لە ساڵی ڕابردوودا سەرڕێژی داهاتەکە زیاتر بووە و گەیشتووە بە زیاتر لە (4 ترلیۆن و 339 ملیار) دینار بە ڕێژەی (37.4%). 🔹 خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق لە کانونی دووەمی ئەمساڵ زیاتر بووە لە (911 ملیار) دینار و بە جۆرێک؛ ئەنجومەنی وەزیران زۆرتر لە (866 ملیار) دینارو ئەنجومەنی نوێنەران زیاتر (3 ملیار 588 ملیۆن) دینار و سەرۆکایەتی کۆمار (3 ملیار و 588) دینار، خەرجیان هەبووە. بەم پێیەش بێت خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکە نزیکەی (40%) و بە بڕی زیاتر لە (362 ملیار و 928 ملیۆن) دینار زیادی کردووە بەراورد بە مانگی کانونی دووەمی ساڵی (2022). یەکەم: داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە کانونی دووەمی ساڵانی (2022 و 2023) پاڵپشت بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە کانونی دووەمی (2023)، کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە) کە چووەتە خەزێنەی وەزارەتی داراییەوە، بریتی بووە لە (10 ترلیۆن و 660 ملیار و 291 ملیۆن و 179 هەزار و 912) دینار، بەجۆرێک بڕی (10 ترلیۆن و 285 ملیار و 546 ملیۆن و 454 هەزار و 622) دیناری بەڕێژەی (96.5%)ی لە داهاتی نەوتەوە سەرچاوەی گرتووە، تەنها بڕی (374 ملیار و 744 ملیۆن و 725 هەزار و 290) دیناری بەڕێژەی (3.5%)ی داهاتی نانەوتی پێکیهێناوە. بەم پێیە بێت داهاتی گشتی وەزارەتەکە بەراورد بە کانونی دووەمی ساڵی (2022) داهاتی گشتی بە ڕێژەی (8%) و بڕی (934 ملیار و 997 ملیۆن و 549 هەزار و 642) دینار کەمی کردووە بڕوانە (خشتەی ژمارە (1)). خشتەی ژمارە (1) جێگەی ئاماژەی داهاتی نانەوتی عێراق بۆ مانگی کانونی دووەمی ئەمساڵ وەک لە لەڕاپۆرتەکەی وەزارەتی دارایی ئاماژەی پێدراوە سەرچاوەی گرتووە لە؛ -    باجی کاڵای هاوردە بریتی بووە لە (51 ملیار و 982 ملیۆن و 771 هەزار و 128) دینار. -    باجی شمەک و رەسمی بەرهەمهێنان بریتی بووە لە (66 ملیار و 292 ملیۆن و 397 هەزار و 867) دینار. -    داهاتی رەسم بریتی بووە لە (127 ملیار و 882 ملیۆن و 457 هەزار و 557) دینار. -    داهاتی قازانج لە کەرتی گشتی بریتی بووە لە (21 ملیار و 571 ملیۆن و 501 هەزار و 706) دینار. -    داهاتی سەمایەگوزاری بریتی بووە لە (2 ملیار و 358 ملیۆن و 153 هەزار و 654) دینار. -    داهاتەکانی دیکە بریتی بووە لە (104 ملیار و 657 ملیۆن و 443 هەزار و 378) دینار. هەر لە ڕاپۆرتی ناوبراودا لە چوارچێوەی داهاتە نانەوتییەکان ئاماژە بەوە دراوە بڕی (2 ترلیۆن و 955 ملیار و 608 ملیۆن و 708 هەزار و 100) دینار لە داهاتی ئاڵوگۆڕ (الارادات التحویلیە) کورتهێنان ڕویداوە، بەڵام هۆکاری ئەو کورتهێنانەی ڕوون نەکردووەتەوە. دووەم: خەرجی گشتی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان) لە کانونی دووەمی ساڵانی (2022 و 2023) هەر بەپێی بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە کانونی دووەمی (2023)، کۆی گشتی خەرجییەکانی وەزارەتەکە بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (6 ترلیۆن و 426 ملیار و 560 ملیۆن و 976 هەزار و 291) دینار، بەجۆرێک بڕی (5 ترلیۆن و 561 ملیار و 525 ملیۆن و 808 هەزار و 856) دیناری بەڕێژەی (86.5%)ی لە لەبواری خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (865 ملیار و 35 ملیۆن و 167 هەزار و 435) دیناری بەڕێژەی (13.5%)ی بۆ بواری خەرجی وەبەرهێنان تەرخان کراوە.  ئەگەر بەراوردی داتاکان بکەین بە هەمان مانگی ساڵی ڕابردوو، ئەوا بۆمان دەردەکەوێت بڕی (829 ملیار و 389 ملیۆن و 281 هەزار و 762) دینار بەڕێژەی (11%) خەرجی گشتی کەمی کردووە، بەڵام خەرجی بواری وەبەر‌هێنان بەڕێژەیەکی بەرچاو زیادی کردووە لە (296 ملیار و 118 ملیۆن و 505 هەزار و 618) دینارەوە بەرزبووەتەوە بۆ (865 ملیار و 35 ملیۆن و 167 هەزار و 435) دینار لە کانونی یەکەمی ساڵی (2023). بڕوانە (خشتەی ژمارە (2)). خشتەی ژمارە (2) سێیەم: بوارەکانی خەرجی وەبەرهێنان لە کانونی دووەمی ساڵانی (2022 و 2023) خەرجییە گشتییەکانی وەزارەتی دارایی عێراق لە بواری خەرجی وەبەرهێنان لە کانونی دووەمی ساڵی (2023)، کەرتەکانی (کشتووکاڵ، پیشەسازی، گواستنەوەو گەیاندن، بیناسازی و پەروەردەو فێرکردن)ی گرتووەتەوەو بە سەرجەمیان بڕی (865 ملیار و 35 ملیۆن و 167 هەزار و 435) دیناری بەڕێژەی (13.5%)ی خەرجییە گشتییەکانی بۆ تەرخان کراوە، بە جۆرێک؛ 1.    کەرتی کشتوکاڵ بڕی (7 ملیار و 412 ملیۆن و 840 هەزار و 54) دیناری بۆ خەرج کراوە. ئەمە لە کاتێکدایە لە هەمان ماوەی ساڵی (2022)دا خەرجی ئەم بوارە تەنها بریتی بووە لە (1 ملیار و 527 ملیۆن و 410 هەزار و 496) دینار. 2.    کەرتی پیشەسازی بڕی (96 ملیار و 77 ملیۆن و 989 هەزار و 209) دیناری بۆ خەرج کراوە، دیسان خەرجی ئەم بوارەش زیادی کردووە، چونکە لە ساڵی ڕابردوودا خەرجی تەرخانکراوی بواری پیشەسازی بریتی بووە لە (81 ملیار و 457 ملیۆن و 810 هەزار و 885) دینار. 3.    کەرتی گواستنەوە گەیاندن بڕی (102 ملیار و 729 ملیۆن و 623 هەزار و 927) دیناری بۆ خەرج کراوە. بەڵام لە ساڵی ڕابردوو بڕەکە بریتی بووە لە (76 ملیار و 696 ملیۆن و 901 هەزار و 428) دینار. 4.    کەرتی بیناسازی بڕی (564 ملیار و 191 ملیۆن و 689 هەزار و 362) دیناری بۆ خەرج کراوە، بەڵام داهاتی تەرخانکراوی هەمان بوار لە هەمان ماوەی ساڵی (2023) تەنها بریتی بووە لە (129 ملیار و 278 ملیۆن و 690 هەزار و 776) دینار. 5.    کەرتی پەروەردەو فێرکردن بڕی (94 ملیار و 623 ملیۆن و 24 هەزار و 883) دیناری بۆ خەرج کراوە. ئەمەش زیادکردنێکی بەرچاوە لە خەرجی بوارەکە چونکە لە ساڵی ڕابردوودا ئەو خەرجییە تەنها بریتی بووە لە (7 ملیار و 157 ملیۆن و 692 هەزار و 33) دینار. 6.    خەرجییەکانی دیکەی بواری وەبەرهێنان کانونی دووەمی (2023) بریتی بووە لە (7 ملیار و 412 ملیۆن و 840 هەزار و 54) دینار. بەپێی ئەو ئامارەکان بێت خەرجی بواری وەبەرهێنان بە ڕێژەی (192%) زیادی کردووەو لە کانونی دووەمی ساڵی پار تەنها بڕی (296 ملیار و 118 ملیۆن و 505 هەزار و 618) دینار بووە و ئەمساڵ گەیشتووە بە (865 ملیار و 35 ملیۆن و 167 هەزار و 435) دینار. بۆ وردەکاری خەرجییەکانی وەبەرهێنان لە کەرتە جیاوازەکان بڕوانە (خشتەی ژمارە (3)). خشتەی ژمارە (3) چوارەم: بەراوردکردنی کۆی داهات و خەرجی لە کانونی دووەمی ساڵانی (2022 و 2023) لە کانونی دووەمی ساڵی (2023)دا، کۆی گشتی خەرجییەکانی عێراق بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (6 ترلیۆن و 959 ملیار و 831 ملیۆن و 752 هەزار و 435) دینار. لە کاتێکدا کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (10 ترلیۆن و 660 ملیار و 291 ملیۆن و 179 هەزار و 912) دینار. بڕی (3 ترلیۆن و 700 ملیار و 459 ملیۆن و 427 هەزار و 477) دیناری بەڕێژەی (34.7%) لە داهاتی گشتی ماوەتەوە. بەڵام داتاکان لە هەمان ماوەی ساڵی (2022) بەجۆرێک بووە، کۆی گشتی خەرجییەکانی عێراق بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (7 ترلیۆن و 255 ملیار و 950 ملیۆن و 258 هەزار و 53) دینار. لە کاتێکدا کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (11 ترلیۆن و 595 ملیار و 288 ملیۆن و 639 هەزار و 554) دینار. بڕی (4 ترلیۆن و 339 ملیار و 338 ملیۆن و 381 هەزار و 501) دیناری بەڕێژەی (37.4%) لە داهاتی گشتی ماوەتەوە سەررێژ هەبووە. بڕوانە (خشتەی ژمارە (4)). خشتەی ژمارە (4) پێنجەم: خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق لە کانونی دووەمی ساڵانی (2022 و 2023) لە کانونی دووەمی ساڵی (2023)دا، کۆی خەرجییەکانی هەر سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق (ئەنجومەنی نوێنەران، سەرۆکایەتی کۆمار و ئەنجومەنی وەزیران)، بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (911 ملیار و 30 ملیۆن و 893 هەزار و 840) دینار. بەڵام لە هەمان ماوەی ساڵی پار ئە خەرجییە بریتی بووە لە (548 ملیار و 102 ملیۆن و 814 هەزار و 177) دینار، بەم پێیەش بە خەرجییەکان بەڕێژەی (66%) زیادی کردووە و زیادکردنەکەش پشکی شێری بە ئەنجومەنی وەزیران دەکەوێت بەهۆی زیادکردنی خەرجی وەبەرهێنانەوە بە جۆرێک؛ 1.    ئەنجومەنی نوێنەران لە کانونی دووەمی (2023) بڕی (41 ملیار و 231 ملیۆن و 928 هەزار و 465) دیناری خەرجکردووە. بەڵام لە کانونی دووەمی (2022)دا بڕی (36 ملیار و 295 ملیۆن و 189 هەزار و 60) دیناری خەرجکردووە. 2.    سەرۆکایەتی کۆمار لە کانونی دووەمی (2023)دا بڕی (3 ملیار و 588 ملیۆن و 387 هەزار و 679) دیناری خەرجکردووە، سەرجەم خەرجییەکانی لە چوارچێوەی خەرجی بەگەڕخستن بووە. بەڵام لە کانونی دووەمی (2022)دا بڕی (3 ملیار و 258 ملیۆن و 106 هەزار و 828) دیناری خەرجکردووە. 3.    ئەنجومەنی وەزیران لە کانونی دووەمی (2023)دا بڕی (886 ملیار و 210 ملیۆن و 577 هەزار و 696) دیناری خەرجکردووە، بڕی (507 ملیار و 645 ملیۆن و 309 هەزار و 436) دیناری بە ڕێژەی (59%) لە چوارچێوەی خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (358 ملیار و 565 ملیۆن و 268 هەزار و 260) دیناری بە ڕێژەی (41%) بۆ وەبەرهێنان بەخەرج دراوە.  بەڵام لە کانونی دووەمی (2022)دا بڕی (508 ملیار و 549 ملیۆن و 518 هەزار و 289) دیناری خەرجکردووە، بڕی (484 ملیار و 614 ملیۆن و 971 هەزار و 565) دیناری بە ڕێژەی (95%) لە چوارچێوەی خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (23 ملیار و 934 ملیۆن و 546 هەزار و 724) دیناری بە ڕێژەی (5%) بۆ وەبەرهێنان بەخەرج دراوە. بۆ وردەکاری خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکە بڕوانە (خشتەی ژمارە (5)). خشتەی ژمارە (5)   سەرچاوەکان ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق -    حساب الدولة لغایة کانون الثاني 2022 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة کانون الثاني 2023 للموازنە الاتحادیة    

راثؤرتي: روونبيين بەپێی ئەو ئامارانەی لە بەردەستی روونبینە، کڕیارانی نەوتی عێراق لە باشورەوە و لە رێی کەنداوی عەرەبییەوە لە نێوان ١ی نیسان تا ١٥ نیسانی ٢٠٢٣دا بڕی ٥٨.٨ ملیۆن بەرمیل نەوتیان بارکردووە. کە بەتێکڕا رۆژانە ٣.٤٢ ملیۆن بەرمیل دەکات لەو ماوەیەدا.   چین لە پێشەنگی کڕیارانی نەوتی عێراق دێت ١٦.٨ملیۆن بەرمیلی بارکردووەکە دەکاتە رێژەی ٣٠.٧٥٪ ، وهیندستان لەپلەی دووەم دێت بە ١٢.٧ ملیۆن بەرمیل بەرێژەی ٢٣.٢١٪ و بڕی٨.٧ ملیۆن بەرمیل کە رێژەی ١٦٪ ـەیە تا ئێستا ئاراستەکەی دیارنییە بۆ کوێ دەچێت. میسر لە پلەی چوارەم و تورکیا لەپلەی پێنجەمی کڕیارانی نیوەی یەکەمی مانگی نیسانی عێراقن.  بەپێی بەدواداچوون و چاودێرییەکانی روونبین، لەگەڵ راگرتنی هەناردە لە ٢٥ی ئازاری رابوردوو لەرێی بەندەری جەیهانی تورکیاوە، ئاستی هەناردە لە باشورەوە زیادی کردووە و لەو رێگەیەوە وەزارەتی نەوت تا ئێستا توانیویەتی بۆشایی وەستانی هەناردەی باکور و هەرێمی کوردستان پڕبکاتەوە.      

(درەو):  شیعەكان لە چاوەڕوانی دەركەوتنی ئیمامی دوانزەیەمدا بەنیازبوون وەكو "مەهدی چاوەڕوانكراو" بەیعەت بە موقتەدا سەدر بدەن، ئەمە سەدری توڕە كرد، ئیعتیكافەكەی لە مزگەوتی كوفە هەڵوەشاندەوە‌و رەوتەكەشی سڕكرد.  ساڵح محەمەد عێراق كە یەكێكە لە كەسایەتییە نزیكەكان لە موقتەدا سەدرو بە "وەزیری قائید" ناسراوە، چەند كاتژمێرێك لەمەوبەر رایگەیاند، بەهۆی "اهل القضیە"ەوە، موقتەدا سەدر بڕیاریداوە "اعتكاف"ەكەی لە مزگەوتی كوفە هەڵوەشێنێتەوە.  اعتكاف واتە مانەوەی كەسێك لە مزگەوت‌و یەكلابونەوەی بۆ خودای گەورەو ئامادەكردنی رۆح‌و جەستەیە بۆ خوداپەرەستی. اهل القضیە كێن ؟ گروپێك كەس كە ناویان لەخۆیان ناوە (اهل القضیە)، دەنگۆی ئەوەیان بڵاوكردەوە ئیمام مەهدی (كە ئیمامی دوانزەیەمی شیعەیە) لە شاری كوفە دەردەكەوێت، ئەم بانگەشە هاوكات بوو لەگەڵ ئەوەی موقتەدا سەدر رایگەیاند بەشداری لە ئیعتیكافدا دەكات، بۆیە بانگەشەكانی ئەم گروپە وا لێكدرایەوە موقتەدا سەدر ئیمامی مەهدی یان پارێزەری ئیمامی مەهدیە. ئەمە تەنیا بانگەشە نەبوو، گرتەی ڤیدیۆیی پیاوێك لە جلوبەری ئاینیی بڵاوبووەوە كە دەمامكی كردووە، ئەم پیاوە وتی هەڵمەتێكی گەورە دەكەن بۆ ئەوەی بەیعەت بە ئیمام بدرێت.  شیعە دوازە ئیمامییەكان باوەڕیانوایە، لە كۆتایی تەمەنی مرۆڤایەتیدا، دەسەڵاتدارێكی دادپەروەرو مەزن دەردەكەوێت، كۆتایی بە ستەم‌و  خراپەكاری دەهێنێت لەسەر زەوی، ئەو كەسێك دەبێت لە خانەوادەی محەمەد پێغەمبەری ئیسلام‌و ناوەكەشی هەمان ناوی ئەو دەبێت، واتە  ناوی (محەمەد كوڕی عەبدوڵا) دەبێت، شیعەكان ئەمەیان ناوناوە ئیمامی دوانزەیەم یاخود "مەهدی چاوەڕوانكراو".  سوننەكان باوەڕیان بەو ریوایەتانە نییە كە باس لە دەركەوتنی ئیمامی مەهدی دەكەن، بەوپێیەی لە سەحیحی موسلیم‌و بوخاریدا هیچ ئاماژەیەك بە هاتنی كەسێكی تر وەكو پێخەمبەر لەدوای محەمەد (د.خ) لەسەر بێت نەكراوە.  سەدر رەوتەكەی سڕكرد دوای بانگەوازی ئەو گروپە بۆ ناساندنی وەكو ئیمامی مەهدی، موقتەدا سەدر تویتێكی لە تۆڕی كۆمەڵایەتی تویتەر بڵاوكردەوە، رایگەیاند" لەوەی چاكسازیخواز بم بۆ عێراق بەڵام نەتوانم چاكسازی لە رەوتی سەدردا بكەم، ئەمە گوناهە. بۆچی بەردەوام بم لە سەركردایەتیكردنی رەوتێك كە اهل القضیە و گەندەڵكاری تێدا بێت". سەدر بڕیاریدا بۆ ماوەیەك كە لە یەك ساڵ كەمتر نەبێت، رەوتی سەدر بەگشتی سڕ بكات، جگە لە نوێژی هەینی‌و (برانی سەید الشیهد)، دواتریش هەژمارەكانی خۆی لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان داخست.  ئەمە جاری یەكەم نییە موقتەدا سەدر رەوتەكەی سڕ دەكات، ئەو ناو بەناو هەنگاوی لەمشێوەیە هەڵدەگرێت، ئەمەش بەڕای چاودێران كاریگەری دەبێت لەسەر ئەوەی بتوانێت بەشێوەیەكی بەردەوام رەوتەكەی جڵەو و كۆنترۆڵ بكات.  رەوتی سەدر براوەی یەكەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی پێشوەختەی عێراق بوو لە ئۆكتۆبەری 2021دا، ئەم رەوتە لەكۆی 329 كورسی پەرلەمان (73) كورسی بردەوە، سەدر دروشمی پێكهێنانی "حكومەتی زۆرینەی نیشتمانی"ی بەرزكردەوە، ئەنجامدانی هاوپەیمانێتی لەگەڵ لایەنە شیعەكانی نزیك لە ئێران رەتكردەوە، ئەمە عێراقی دووچاری بنبەستی سیاسی كرد، دواجار سەدر نەیتوانی كابینەی نوێی حكومەت لە عێراق بە هاوپەشی لەگەڵ كورد‌و سوننەكان دروست بكات‌و كوتلە پەرلەمانییەكەی لە رۆژی 12ی حوزەیرانی 2022دا لە پەرلەمان كشایەوە، كورسییەكانی دابەشكرا بەسەر لایەنە براوەكانی تری هەڵبژاردندا.  بە كشانەوە لە پەرلەمان، سەدرییەكان لە پرۆسەی سیاسی عێراق كشانەوە، لەوكاتەوە تائێستا موقتەدا سەدر بێدەنگیی هەڵبژاردووە، سەرباری دواكاری زۆرینەی لایەنە شیعەو كوردو سونییەكان بۆ گەڕانەوەی بۆ ناو پرۆسەی سیاسی، هێشتا لە دەرەوەی گۆڕەپانەكە بە بێدەنگی ماوەتەوە.  دوای كشانەوەی لە پەرلەمان، لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی نزیك لە ئێران، هاوپەیمانێتییان لەگەڵ كورد (پارتی+ یەكێتی)‌و سوننەكان كرد‌و پێكەوە كابینەی نوێی حكومەتیان بە سەرۆكایەتی محەمەد شیاع سودانی راگەیاند.   

(درەو):  نەوت رێژەی زیاتر لە 90%ی كۆی داهاتەكانی عێراق پێكدەهێنێت، هەروەك گرنگترین سەرچاوەی دابینكردنی پارەیە بۆ بودجەی گشتی‌و پرۆژەكانی پەرەپێدان لەناوخۆی وڵاتدا. بۆ نمونە مانگی كانونی دووەمی رابردوو تێكڕای داهاتی نەوت گەیشتە زیاتر لە (7 ملیارو 600 ملیۆن) دۆلار. بەهۆی ناكۆكی لەبارەی مافی هەناردەكردنی نەوت لەنێوان بەغدادو هەرێمی كوردستان، ئازاری رابردوو قسەوباس لەبارەی نەوتی عێراقەوە زیادی كرد. چیرۆكی نەوتی عێراق چییە ؟ گەورەترین كێڵگەی نەوت لە عێراق كامەیە؟ چۆن ئاڵتونی رەش رۆڵی گرنگی لەو جەنگانەدا گێڕاوە كە دەیەكانی رابردوودا عێراق كردویەتی؟  لە بابە گوڕگوڕەوە بۆ تەئمیم لەراستیدا عێراقییەكان بەر لە هەزاران ساڵ بوونی نەوتیان لە وڵاتەكەیان دۆزیوەتەوە.  لەكاتی هەڵكەندنی هەڕەمەكیدا كە لە سەدەكانی پێشوودا ئەنجام دەدرا، كانزای رەش لە هەندێك ناوچە دەركەوت. هەندێكجار ئەو ناوچانەی كە نەوتیان تێدا دەردەكەوت، بازنەیەكی پیرۆزی‌و شكۆیان بەدەوردا دروستدەكرا. بۆ نمونە، زەردەشتییەكان ناوچەی بابە گوڕگوڕیان لەنزیك كەركوك پیرۆز كردووە، كە بەزمانی كوردی ناوەكەی بەواتای ئاگرێكی ئەبەدی دێت- ئەمەش بەهۆی ئەو ئاگرەی كە چەندین سەدەیە دەسوتێت. لە چاخە نوێیەكاندا زانست بەوە گەیشتووە ئەو ناوچەیە كێڵگەی گەورەی نەوتی تێدایە‌و ئەو ئاگرەشی كە دەسوتێت بەهۆی نەوتی ناو بەردەكانەوەیە.  دەرتهێنانی نەوت لە عێراق لە سەرەتاكانی سەدەی بیستەمەوە دەستیپێكرد، لە ئۆكتۆبەری 1927دا دۆزینەوەی كێڵگەی نەوتی كەركوك لە باكوری عێراق راگەیەندرا، ئەمە یەكەم كێڵگەی گەورەی نەوت بوو كە لە عێراق بدۆزرێتەوە. لەو ماوەیەدا كۆمپانیای سنورداری نەوتی عێراق كە بە " IPC" ناسرابوو، بەرپرس بوو لە هەڵكەندن‌و گەڕان‌و دەرهێنانی نەوت، ئەم كۆمپانیایە لەلایەن ژمارەیەك وەبەرهێنی ئەوروپییەوە خاوەندارێتی دەكرا.  لێدانی یه‌كه‌م بیری نه‌وت له‌ كێڵگه‌ی كه‌ركوك- 1927 لە ساڵی 1934دا بەشێوەیەكی كردەیی بەرهەمهێنانی نەوتی خاو لە كەركوك دەستیپێكرد. لەرێگای (4) هێڵەوە كە كەركوكیان بە بەندەرەكانی دەریای ناوەڕاستەوە دەبەستەوە، نەوت هەناردەی دەرەوە كرا.  لەسەردەمی پادشایەتیدا، حكومەتی عێراق گەیشتە رێككەوتن لەگەڵ كۆمپانیا بیانییەكانی بواری نەوت كە لە عێراقدا كاریان دەكرد، بەگوێرەی ئەم رێككەوتنە حكومەتی عێراق داهاتەكانی نەوتی لەگەڵ ئەو كۆمپانیایانەدا دابەشكرد، هەروەها ئەو داهاتانە بەكارهێنرا بۆ پرۆژەكانی پەرەپێدان لەوڵاتدا. ئەمە رابونێكی گەورەی لە بوار كشتوكاڵی‌و پیشەسازیدا دروستكرد. لە سێپتێمبەری 1960دا، عێراق بەشێوەیەكی كارا بەشداری لە پەرەپێدانی ئابوری نەوتی لە جیهاندا كرد، ئەمەش كاتێك بوو كە بەغداد بەشداری لە دامەزراندنی وڵاتانی هەناردەكاری نەوت (ئۆپێك)دا كرد.  پەنجاكانی سەدەی بیستەم، لەگەڵ بەرزبوونەوەی هەستی ناسیۆنالیستی لە ناوچەی عەرەبی‌و ئێران، حكومەتی عێراق هەوڵەكانی بۆ خۆماڵیكردنی پیشەسازی نەوت دەستپێكرد. لە ساڵی 1961دا یەكەم هەنگاوی لە پرۆسەی خۆماڵیكردن دەستپێكرد، ئەمەش كاتێك بوو كە كاری كۆمپانیا بیانییەكانی لە عێراق كۆتوبەند كرد. یاسایەك دەركرا كە تێدا هاتووە ئەو كۆمپانیایانە مافی گەڕانیان نییە بەدوای كێڵگەی نەوتی نوێدا، تەنیا كاریان كورت دەبێتەوە لە دەرهێنانی نەوت لە كێڵگە كۆنەكان.  ساڵی 1964 هەنگاوی دووەم هەڵگیرا، ئەوەش كاتێك  بوو كە سەرۆك عەبدولسەلام عارف (كۆمپانیای نیشتمانی نەوت)ی دامەزراند‌و ئامانج لێی گەڕان بوو بە دوای كێڵگەی نوێ‌و بەرهەمهێنانی بەوشێوەی كە خزمەت بە بەرژەوەندی عێراق دەكات.  بەڵام هەنگاوی یەكلاكەرەوە خۆی لە دەركردنی بڕیاری خۆماڵیكردنی نەوتی عێراقدا دەبینییەوە لە رۆژی 1ی حوزەیرانی 1972دا، بەبڕیاری ئەحمەد حەسەن بەكری سەرۆكی عێراقدا. لەو یاسایەدا كە پرۆسەی خۆماڵیكردنەكە رێكدەخات، هاتووە:" كارەكانی كۆمپانیای سنورداری نەوتی عێراق لەو ناوچانەی بەگوێرەی یاسای ژمارە 80ی ساڵی 1961 بۆی دیاریكراوە، بەنیشتمانی دەكرێت‌و خاوەندارێتی سەرجەم دامەزراوەو ئەو مافانەی كە پەیوەندییان بە پرۆسە ناوبراوەكانەوە هەیە دەبێت بگوازرێنەوە بۆسەر دەوڵەت، ئەمەش بەشێوەیەكی دیاریكراو دامەزراوەكانی گەڕان‌و هەڵكەندن‌و بەرهەمهێنانی نەوتی خاو و غاز‌و پرۆسێسكردن، كۆكردنەوە، پەمپكردن، گواستنەوە، پاڵاوتن، هەڵگرتن، بۆری سەرەكی‌و بۆری كێڵگەكان‌و هەموو ئەو شتانەی تر لەخۆدەگرێت لەناویاندا نوسینگەی كۆمپانیای ناوبراو لە بەغداد بە هەموو دامەزراوە‌و پێداویستییەكانییەوە".  چاڵه‌ نه‌وتێك له‌ ناوچه‌ی په‌لكانه‌ی نزیكی كه‌ركوك مەجنون‌و رومێلە.. گرنگترین كێڵگەكانی نەوت یەدەگی نەوتی عێراق بە پێنجەم گەورە یەدەگی نەوت لەسەر ئاستی جیهان دادەنرێت‌و دەگاتە (140 ملیار) بەرمیل. گەورەترین كێڵگەی نەوتی عێراق دەكەوێتە هەردوو پارێزگای بەسرەو كەركوك. لەدوای ئەوانیش، كێڵگەكانی پارێزگای میسان‌و بەغدادو سەلاحەدین‌و دیالەو نەینەوا دێت.  كێڵگەی نەوتی (مەجنون) بە یەكێك لە گەورەترین كێڵگەكانی نەوت لە جیهاندا ئەژمار دەكرێت‌و گەورەترین كێڵگەی بەرهەمهێنەری عێراقە، نزیكەی یەك لەسەر سێی نەوتی وڵات بەرهەمدەهێنێت. كێڵگەكە دەكەوێتە باشوری عێراق لە دوری 60 كیلۆمەتری ناوەندی پارێزگای بەسرە، كێڵگەكە لە ساڵی 1975دا لەلایەن كۆمپانیای (براسپیترۆ)ی بەرازیلییەوە دۆزرایەوە. لەماوەی ساڵانی جەنگی عێراق- ئێراندا دەرهێنانی نەوت لە كێڵگەكە بۆ ماوەیەكی دورودرێژ راوەستا. لە 2007دا كۆمپانیای (تۆتاڵ)ی فەڕەنسی‌و (شیفرۆن)ی ئەمریكی رێككەوتنێكیان لەگەڵ حكومەتی عێراقیدا ئیمزا كرد بۆ دۆزینەوەی نوێ لە كێڵگەكەدا. لە ئایاری 2018دا كۆمپانیای (KBR)ی ئەمریكی رایگەیاند گرێبەستێكی لەلایەن كۆمپانیای نەوتی بەسرە (BOC) بەدەستهێناوە بۆ پەرەپێدانی كێڵگەكە. هەروەها كێڵگەی (رومێلە)ش هەیە كە یەكێك لە گەورەترین كێڵگەكانی نەوتە لەسەر ئاستی جیهان. دەكەوێتە باشوری عێراق لە دووری 50 كیلۆمەتری خۆرئاوای شاری بەسرە. ئەم كێڵگەیەش رێژەی نزیكەی یەك لەسەر سێی نەوتی عێراق بەرهەمدەهێنێت. هەروەها كێڵگەكە رێژەی 12%ی یەدەگی نەوتی عێراق پێكدەهێنێت. كۆمپانیای نەوتی عێراق لە ساڵی 1953دا كێڵگەی رومێلەی دۆزیوەتەوە.  چەند كۆمپانیایەك كار لەم كێڵگەیەدا دەكەن. كۆمپانیای نەوتی بەریتانی رێژەی پشكەكانی دەگاتە 47,6%، ئەمە لەكاتێكدایە پترۆشاینای چینی خاوەنی 46,4%ەو لەبەرامبەردا كۆمپانیای سۆمۆی عێراقی 6%ی پشكەكانی هەیە. كێڵگەكە لای حكومەتی عێراقی جێگای بایەخە. لە دێسەمبەری 2022دا وەزیری نەوتی عێراق سەردانی رومێلەی كرد‌و جەختی لەسەر هەوڵەكان كردەوە بۆ بەرزكردنەوەی توانای وەبەرهێنانی كێڵگەكە بە بڕی (300 هەزار) بەرمیلی رۆژانە، بۆ ئەوەی توانای كێڵگەكە بگەیەندرێت بە (ملیۆنێك‌و 700 هەزار) بەرمیل. بیری ژماره‌ی 1ی كه‌ركوك- 1927 نەوت‌و جەنگ لە هەموو ئەو جەنگانەی كە عێراق لە چەند دەیەی دوایدا كردویەتی، نەوت ئامادە بووە. هەندێك كات پیشەسازی نەوت زەرەرمەندترین لایەنی جەنگ بووە. لە هەندێك كاتی تریشدا نەوت ئامانجی هەڵگیرساندنی جەنگ بووە.  لەكاتی جەنگی یەكەمی كەنداودا، كە لەنێوان عێراق‌و ئێراندا لەماوەی نێوان 1980 بۆ 1988 هەڵگیرسا، پیشەسازی نەوتی عێراق بوو بە قوربانی ئەو جەنگە درێژخایەنە. ئەمە لە شوێنێكدا روویدا كە كاتی خۆی بە "جەنگی تانكەرەكان" ناسرابوو. هێزەكانی عێراق لەكاتی جەنگدا بەندەرو كێڵگە نەوتییەكانی ئێرانیان لەسەر ناوچەی كەنداو بۆردومان كرد. هێزە ئاسمانی‌و دەریاییەكانی ئێران بەهەمان شێوە وەڵامیان دانەوە‌و ئەو تانكەرانەیان بۆردومان كرد كە نەوتی عێراقیان بەناو كەنداودا دەگواستەوە. ئەم جەنگانە كاریگەری نەرێنییان لەسەر پیشەسازی نەوتی عێراق بەجێهێشت، هەروەك كاریگەریشی هەبوو لەسەر بەرزبوونەوەی نرخی نەوت لەسەر ئاستی جیهان. دۆخی كەنداو سەقامگیر نەبوو تا ئەوكاتەی كە هەریەكە لە یەكێتی سۆڤیەت‌و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دەستوەردانیان كرد.  لەلایەكی ترەوە، نەوت یەكێك لە پاڵنەرە گرنگەكان بوو بۆ هەڵگیرسانی جەنگی دووەمی كەنداو یاخود جەنگی كوەیت لە ساڵی 1990دا.  عێراق بە قەرزاری لە جەنگی ئێران دەرچوو. حكومەتی عێراق دەیویست لەڕێگەی دابەزاندنی ئاستی وەبەرهێنانی نەوتی وڵاتانی ئەندامی رێكخراوی ئۆپێكەوە، نرخی نەوت بەرزبكاتەوە. ئامانجی حكومەتی عێراق لەمەدا ئەوەبوو قەرزە دەرەكییەكانی بداتەوە‌و هەنگاو لە بواری پلانەكەی بۆ گەشەپێدان هەڵگرێت. ئەم پلانە بەر هەنگاوی كوەیت‌و هەندێك لە وڵاتانی كەنداو كەوت بۆ بەرزكردنی رێژەی وەبەرهێنانی نەوت. ئەمە بوو بەهۆی دابەزینی نرخی نەوتی خاو لەسەر ئاستی جیهان. بەمە عێراق زیانی بەركەوت‌و پلانەكەی بۆ گەشەپێدان پەكیكەوت. لەلایەكی ترەوە حكومەتی عێراق، كوەیتی تۆمەتبار دەكرد بەوەی هەستاوە بە دەرهێنانی نەوتی عێراق لە كێڵگەی رومێلە كە 32 كیلۆمەتر لە باكوری سنوری كوەیتەوە دوورە، لە 15ی تەموزی 1990دا، تاریق عەزیز وەزیری دەرەوەی ئەوكاتەی عێراق، یاداشتێكی ناڕەزایەتی بۆ كۆمكاری عەرەبی بەرزكردەوە، لەو یاداشتەدا هاتووە:" دەستدرێژی حكومەتی كوەیت بۆسەر عێراق، دەستدرێژییەكەی دوو سەرەیە. لەلایەكەوە دەستدرێژی دەكاتە سەر خاك‌و كێڵگە نەوتییەكانمان‌و سامانی نیشتمانیمان دەدزێت كە ئەمەش دەستدرێژی سەربازییە، لەلایەكی ترەوە، لەم قۆناغەدا كە عێراق روبەرووی هەڕەشەی توندی ئیمپریالیزمی زایۆنی دەبێتەوە، حكومەتی كوەیت دەیەوێت ئابوری عێراق توشی داڕمان بكات، ئەمەش كاریگەرییەكانی كەمتر نییە لە دەستدرێژی سەربازیی". دوای كەمتر لە مانگێك، رژێمی سەددام حسێن خاكی كوەیتی داگیركرد.  هەروەك نەوت رۆڵێكی گرنگی گێڕا لە واقعی سەختی عێراقی دوای شكان لە جەنگی كوەیتدا. لەبەرامبەر ئەو گەمارۆیانەی بەسەر عێراقدا سەپێندرا، نەتەوە یەكگرتووەكان رێگەی دا بە بەرنامەی "نەوت بەرامبەر بە خۆراك"، ئەمەش بەگوێرەی بڕیاری ژمارە (986)ی ساڵی 1995ی ئەنجومەنی ئاسایش، بەهۆی ئەم بەرنامەوە رێگە بە عێراق درا بەشێك لە نەوتەكەی هەناردە بكات بۆ كڕینی پێداویستییە خۆراكی‌و تەندروستییە گرنگەكانی.  هەندێك لە بۆچوونەكانی بۆ ئەوە دەچن، نەوت یەكێك لە هۆكارەكانی هاتنە ناوەوەی ئەمریكا بووە بۆ عێراق لە ساڵی 2003دا. بەجۆرێك هەردوو حكومەتی ئەمریكا‌و بەریتانیا رێگەیاندا ژمارەیەكی زۆر لە كۆمپانیا نەوتییە بیانییەكان بێنە ناو بازاڕی عێراقەوە، ئەمەش تاڕادەیەكی زۆر پیشەسازی نیشتمانی نەوتی تێكدا.  لەم ساڵانەی دوایشدا، بایەخی نەوت لەو جەنگەدا دەركەوت كە دەوڵەتی عێراق دژی رێكخراوی داعش ئەنجامیدا. داعش دەستی بەسەر هەندێك لە بیرە نەوتییەكانی باكوری عێراقدا گرت. نەوتی بە نرخی كەمتر لە نرخی جیهانی فرۆشت. لەرێگەی داهاتەكانیشەوە رێكخراوەكە توانی چەك‌و كەلوپەلی سەربازی‌و ئۆتۆمبیل بكڕێت.  سەرچاوە: الحرة

(درەو):  ئەمڕۆ 20 ساڵ بەسەر كەوتنی رژێمی پێشووی عێراقدا تێدەپەڕێت، لەسەرتاسەری عێراق پشووی فەرمییە. لەم بۆنەیەدا، رۆژنامەی (شەرقوڵئەوسەت) لەزاری یەكێك لە كەسە نزیكەكانی سەددامەوە چیرۆكی رۆژی كەوتنی پەیكەرەكەی سەددامی بڵاوكردەوە.  لەم چیرۆكەدا، پیاوێكی خانەنشینی عێراقی كە لەبەر هۆكاری ئەمنیی داوایكردووە ناوەكەی بڵاونەكرێتەوە، باس لە ناوەڕۆكی دوو  دیداری خۆی دەكات لەگەڵ سەددام حسێن لەدوای كەوتنی  بەغدادەوە. خانەنشینەكە دەڵێ: دیداری یەكەم لەگەڵ سەددام لە رۆژی 11ی نیسانی 2003دا بوو لە دەوروبەری فەلوجە، واتە دوو رۆژ دوای كەوتنی بەغداد، دیداری دووەمیش لە رۆژی 19ی تەموزدا بووە واتە چوار مانگ دوای كەوتنی بەغداد. بەپێی قسەی ئەو، لەو رۆژانەدا "سەددام حسێن بەناو پارێزگاكانی عێراقدا دەگەڕا بۆ پاڵپشتیكردن پرۆسەی بەرەنگاریی دژی داگیركاری ئەمریكا". كابرای خانەنشین دەگێڕێتەوە، لەو رۆژەدا كە زرێپۆشێكی ئەمریكی پەیكەرەكەی خستووە، سەددام لە گۆڕەپانی فیردەوسی بەغدادەوە نزیك بووە، لە شەوەكەیدا لەناوچەیەكی نزیكەوە فەرماندەیی یەكەمین پرۆسەی مقاوەمەتی كردووە، كە بەئامانجگرتنی چەند شوێنێكی هێزەكانی ئەمریكا بووە لە دەوروبەری مزگەوتی ئەبو حەنیفەی نوعمان لە ئەعزەمیە، لە هێرشەكەدا لاوانی حزبی بەعس‌و فیداییەكانی سەددام‌و ژمارەیەك چەكداری عەرەب لە وڵاتانی عەرەبی بەشداربوون، ژمارەیەك كەسیان لێ كوژراوە. كاتێك شەڕەكە توندبوەتەوە، یاریدەدەرەكانی توشی سەرسوڕمان بوون كاتێك سەددامیان بینیوە (ئاڕ بی جی)یەكی هەڵگرتووە‌و ویستویەتی لە شوێنی پێكدادانەكە نزیك ببێتەوە، ئیتر هاوەڵەكانی دەوروبەریان گرتووە‌و رێگرییان لێكردووە، پێیان وتووە" دەمانەوێت بەردەوام بیت لە سەركردایەتیكردنمان"، هەندێكیان وا لێكیان داوەتەوە "سەددام لەو شەوەدا ئارەزووی شەهیدبوونی هەبووە".   شەڕەكە تاوەكو بەرەبەیانی 10ی نیسان بەردەوام بووە، رۆژی دواتر سەددام بەغدادی بەرەو (هیت) بەجێهێشتووە‌و شەوێ لەوێ لەماڵی ئەندامێكی حزبی بەعسدا ماوەتەوە، رۆژی دواتر دەرچووە بۆ دەوروبەری فەلوجە، سەرچاوەكە دەڵێ" رۆژی 11ی نیسان هاوەڵەكانی سەرۆك پێنج كەسیان بانگهێشت كرد كە یەكێكیان من بووم، لە شوێنێكدا لە تەنیشت بەنزینخانەیەك لە دەوروبەری فەلوجە، قوسەی كوڕی‌و ژمارەیەك لە بەرپرسانی ئەمنی‌و حزبی بەشدارییان لە كۆبونەوەكەدا كرد لەگەڵ سەرۆك، بەڵام عەبد حەمودی سكرتێری بەشدار نەبوو".  سەددام جلوبەرگێكی ئاسایی لەبەردابوو، پێدەچوو ئارام‌و خۆراگر بێت. لەبارەی دۆخی ناوخۆی فەلوجەو بڵاوبونەوەی ئەمریكییەكان لە ئەنبار پرسیاری كرد. كاتێك پێی وترا سەربازانی ئەمریكی چونەتە ناو ماڵەكانەوە لە فەلوجە، بە توندی وەڵامی دایەوە "دەریان بكەن"، ئەمە وەكو فەرمانێك بوو بۆ دەستپێكردنی هێرشەكان. سەددام وتی:" دەبێت ئارام بگرین. شەڕەكە دورودرێژە. ئەركی ئێمە ماندووكردنی دوژمنە، دەبێت لە هەموو شوێنێك بەرەی شەڕ بكەینەوە بۆ ئەوەی زامنی سەقامگیربوونیان لەسەر خاكی عێراق نەكەن. لەسەر رێگا سەرەكییەكان بۆسەیان بۆ دابنێن، دەبێت بزانن عێراق پارویەكی ئاسان نییە‌و ئەمە ببێت بە وانە بۆیان".  كاتێ یەكێك لە ئامادەبووان وتی شیعە دەستیان بە كوشتنی "فیداییە" عەرەبەكان كردووە كە هاتوون بۆ شەڕكردن دژی ئەمریكا، قسەكەی پێ بڕی‌و وتی:" شیعە گەلی ئێمەن، ئەو قسەیە بەسەر ئەواندا ناچەسپێ، بەڵكو بەسەر ئەو چینە ناو شیعەكاندا دەچەسپێت كە فریودراون". دوای هەندێك رێنمایی تر "لەبەر هۆكاری ئەمنی، سەددام بەر لە ئێمە شوێنەكەی بەجێهێشت".  بەر لە نیوەڕۆی رۆژی دواتر، لە دەوروبەری ناوچەی (دۆرە)ی باشوری بەغداد، سەددام چاوی بە ژمێریارەكانی دیوانی سەرۆكایەتی كەوت، بڕێك پارەی لێوەرگرتن بۆ پاڵپشتیكردن لە مقاوەمەت. سور بوو لەسەر ئیمزاكردنی كاغەزێك كە لەسەری نوسی بوو:" من سەددام حسێن سەرۆك كۆماری عێراق لەسەر گەردنی خۆم بڕی ملیۆنێك‌و 250 هەزار دۆلار تۆمار دەكەم بۆ بەردەوامیدان بە پرۆسەكانی مقاوەمەت دژی داگیركاری ئەمریكا، پێویستە لە سەرم لەنزیكترین كاتدا بیگێڕمەوە. بژی عێراق. بژی نەتەوەی عەرەب".  لە 18ی تەموزدا، كابرای خانەنشین لە بەغداد بوو، گەنجێك هات‌و وادەیەكی پێدا لەدوای نوێژی بەیانی لە بارەگای نهێنی لە ناوچەی ئەعزەمیە، بەرەبەیانی رۆژی دواتر خۆی لەبەردەم سەددام حسێن بینییەوە لەگەڵ چوار هاوەڵی نوێیدا. سەددام دشداشەیەكی نەریتیی لەبەردابوو، دەمانچەشی پێبوو، قسەكانی گوزارشتیان لە خەم‌و بێئومێدی دەكرد" هەندێك لە پارێزگاكان دوای ئەوەی بەڵێنیاندا، ئێستا قایل بوون بەوەی بەرەنگاری داگیركەر نەبنەوە، چۆن هەندێك كەس رازی بوون بەوەی داگیركەران سواریان بن؟ دەبێت گەلەكەمان بەباشی بخوێنینەوە، مامۆستایانی ئاینی‌و سەرۆك هۆزەكان‌و مەرجەعیەتەكان ئەم بەرپرسیارێتییەیان دەكەوێتە ئەستۆ كە پێشتر بۆیان نێردراوە‌و بەڵێنیانداوە هەركاتێك هێزەكانیان هێڵی سنوری كوەیتی لەگەڵ عێراقدا بڕی، فتوایەكی بەهێز دژی داگیركەر دەربكەن. لە جەنگی قادسیەدا (جەنگی دژ بە ئێران) یەك گەل بووین. چۆن ئەم پەڵە رەشە لەسەر جبەكانیان قبوڵ دەكەن؟". هەروەها سەددام وتی:" عێراق دواین بەربەستە، ئەگەر ئەم دیوارە بڕوخێت، وڵاتانی عەرەبی روبەڕووی داگیركاری راستەوخۆو ناڕاستەوخۆ دەبنەوە. ئەگەر عێراق بكەوێت، هەموو دەرگاكان لەبەردەم ئێراندا دەكرێنەوە‌و هەژمونی خۆی تاوەكو مەغریب درێژدەكاتەوە". رەخنەی لە هەڵوێستی عەرەب گرت‌و بێئومێدی خۆی لە هەڵوێستی سوریا نیشاندا‌و وتی:" من بەڵێنێكم لە بەشار ئەسەد وەرگرت بەوەی لەدوای تەقینی یەكەمین فیشەكەوە سوریا لەگەڵ عێراق رابوەستێت. پێموابوو جیاوازە، بەڵام كوڕ چوەتەوە سەر باوكی. با بزانن عێراق سەددام حسێن نییە، موڵكی عێراقییەكان‌و عەرەبە، زۆرێك باجی ئەوە دەدەن دەستبەرداری عێراق ببن بكەوێت".  چیرۆكەكە لە رۆژی 6ی نیسانی 2003 دەستیپێكرد، كاتژمێر 10:30 خولەكی ئێوارە بە كاتی بەغداد، ژمارەیەك تانكی ئەمریكی گەیشتنە كۆشكی كۆماری‌و هۆتێل رەشید لە پایتەختی عێراق. زەنگی تەلەفۆنی فەریق (تاهیر جەلیل حەبوش) لێیدا، فەریق (عەبد حەمود) سكرتێری سەرۆك سەددام حسێن لەسەر هێڵ بوو، حەبوش‌و عەبد حەمود دۆستایەتی لەنێوانیاندا نەبوو، بەڵام عەبد حەمود تاكە دەروازە بوو كە لێیەوە فەرمانەكانی "سەید رەئیس" وەربگیرێت‌و پەیامی بۆ بنێردرێت.  عەبد حەمود رستەیەكی فڕێدا كە وەكو بۆمب بوو. بە بەڕێوەبەری هەواڵگری وت" دەمەوێت رێگای بەغداد- سەلاحەدین‌و رێگای بەغداد- دیالەم بۆ دابین بكەیت"، حەبوش وەڵامی دایەوە:" پێتوایە من فەرماندەی فەیلەقێكی سەربازیم كە ئاسایشی ئەو دوو رێگایەت بۆ دابین بكەم؟" عەبد حەمود وەڵامی دایەوە" من مەبەستم دابینكردنی ئاسایش نییە هێندەی ئەوەی دەمەوێت زانیاریم هەبێت لەبارەی ئەوەی كام رێگایان سەلامەتترە بۆ دەرچوون لە بەغداد لەحاڵەتی ناكاودا". عەبد حەمود قسەكانی هاوپێچی شێوەیەك لە هەڕەشە كرد‌و وتی:" پشت بە خودا دەستپێبكە، بەڵام ئەبو هومام بیخە مێشكتەوە چاو بە چاو دەكەوێتەوە" ئەمەی وت‌و تەلەفۆنەكەی داخست.  تاهیر جه‌لیل حه‌بوش به‌ڕێوه‌به‌ری هه‌واڵگری سه‌ددام حەبوش لەگەڵ بەڕێوەبەری نوسینگەكەی لە بارەگای جێگرەوەی هەواڵگری گفتوگۆی لەبارەی ئەم داواكارییە نامۆیە كرد، هاوڕابوون لەسەر ئەوەی" سەید رەئیس لە بەغداد دەچێتە دەرەوە بۆ بەڕێوەبردنی پرۆسەكانی روبەڕووبونەوەی دەستدرێژی سەربازی لە دەرەوە".  نامه‌یه‌كی سه‌ددام بۆ حه‌بوش له‌ كۆتایی ئابی 2003دا كاتێك فەرمانەكان لە سەددامەوە دێن، هیچ بژاردەیەك نامێنێتەوە جگە لە جێبەجێكردن سەرباری سەرختی‌و سەرچڵییەكان. ئەنجامی سەرپێچی لە ئەركەكان دیارە‌و بەڕێوەبەری هەواڵگری پێویستی بەوە نییە یەكێك بیری بخاتەوە باجی توڕەكردنی سەرۆك چییە. حەبوش بڕیاریدا خۆی پرۆسەی پشكنینەكە ئەنجام بدات، شەو دەرچوو. رۆیشت بۆ ناحیەی تارمیە‌و بینی رێگاكە پارێزراوە. ئەوكات پەیوەندییەكان لە بەغداد پچڕابوو، داوای لە عەقید مەحمودی هاوەڵی كرد بگەڕێتەوە بۆ پایتەخت‌و تەلەفۆنە تایبەتییەكە لە نوسینگەكەی بەكاربهێنێت بۆ ئاگاداركردنەوەی عەبد حەمود لەوەی رێگەی دیالە پارێزراوە‌و ئەو خۆشی لە ماوەی چەند كاتژمێردا دەگەڕێتەوە. لەكاتی گەڕان‌و كۆكردنەوەی زانیاریدا لەبارەی رێگایەكی ترەوە، حەبوش كاروانی ئۆتۆمبیلی بینی، بۆی دەركەوت فڕۆكەكانی ئەمریكا بۆمبیان فڕێداوە لەسەر رێگاكە‌و رۆیشتن بەرەو بەغداد زۆر مەترسیدارە. لەكاتژمێر دووی ناوەڕاستی شەودا حەبوش بڕیاری خۆیدا. مادەم سەرۆك بەجێی دەهێڵێ، منیش ناگەڕێمەوە بۆ بەغداد، حەبوش تەلەفۆنەكەی داخست‌و بڕیاریدا بچێتە پاڵ مقاوەمەوە. دواتر حەبوش توانی پەیوەندی بە سەددامەوە بكات، بۆی روونكردەوە عەبد حەمود داوای چی لێكردووە‌و پەیامێكی دەستنوسی لەوەوە پێگەیشت. حەبوش چووە پاڵ مقاوەمە‌و دواتر سەددام روبەڕووی چارەنوسی زانراوی خۆی بووەوە. 

(درەو):  وەزارەتی نەوتی عێراق داهاتی مانگی ئازاری نەوتی بڵاوكردەوە: 🔹 داھاتی مانگی رابردووی نەوت گەیشتوەتە (٧ ملیارو ٤٠٤ ملیۆن) دۆلار. 🔹 بڕی ھەناردەی نەوت (١٠٠ ملیۆن و ٩١٣ ھەزارو ٢٧) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای ھەناردەی رۆژانەی نەوت (٣ ملیۆن و ٢٥٥ ھەزار) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای نرخ گەیشتوەتە زیاتر لە (٧٣,٣٧) دۆلار بۆ ھەر بەرمیلێک.   وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی نەوتی مانگی شوباتی 2023 راگەیاند:  •    داهاتی نەوت  گەیشتوەتە (7ملیارو 81ملیۆن‌) دۆلار. •    تێكڕای بڕی هەناردەی نەوتی خاو  گەیشتوەتە (92ملیۆن‌و 255ملیۆن و  610هەزار) بەرمیل‌ رۆژانە (3 ملیۆن و  295هەزار ) بەرمیل نەوت فرۆشراوە. -    تێكڕای نرخی بەرمیلێك نەوت لە مانگی شوباتی 2023گەیشتوەتە (76.75) دۆلار. 

شیكاری: درەو -  بەپێی داتاکانی ئۆپێک عێراق بە تێکڕا لە ساڵی (2015 - 2022) زیاتر لە (3 ملیۆن و 577 هەزار) بەرمیل نەوتی لە ڕۆژێکدا هەناردە کردووە. تێکڕاش داهاتی هەر ساڵێکی زۆرتر بووە لە (75 ملیار و 265 ملیۆن) دۆلار. پاڵپشت بە یاساکانی بودجەی گشتی عێراق لە ساڵانی (2015 - 2021)؛  -  داهاتی نەوت بە تێکڕا (84.65)%ی داهاتی گشتی پێکدەهێنێت.  -  داهاتی نەوت بە تێکڕا زیاتر لە (66%)ی خەرجییە گشتیەکان بۆ پێکدەهێنێت.  -  داهاتی نەوت دەتوانێت بە تێکڕا لە ماوەی (2015 - 2021) زیاتر لە دوو هێندە و نیوی بە رێژەی (258%) خەرجی وەبەرهێنان بگرێتەوە -  داهاتی نەوت بۆ پڕکردنەوەی خەرجییەکانی بەگەڕخستن زیاتر لە (90%)ە، واتە خەرجییەکانی بەگەڕخستن دەتوانێت (90%)ی داهاتی نەوت هەڵبمژێت!! عێراق سامانێکی گەورەی نەوتی هەیە کە بە زیاتر لە (145 ملیار) بەرمیلی یەدەگی نەوت دەسەلمێنرێت، بەڵام ئەم سەروەتە بەنرخە وەک پێویست بۆ خزمەتکردنی پایە ئابوورییەکان عێراق بەکارنەهێنراوە. عێراق ڕۆژانە ملیۆنان بەرمیل نەوتی خاو هەناردە دەکات و بە ملیارەها دۆلاری دەستدەکەوێت، کە بووە پایەی سەرەکی داهاتی گشتی و خەرجییە گشتیەکانی دەوڵەت، بەتایبەتی خەرجییەکانی بەکاربردن، خەرجییەکانی وەبەرهێنانیش لە ژێر کاریگەرییەکانی هەڵاوسانی نرخی نەوت و داهاتەکەیەتی. یەکەم؛ هەناردە و داهاتی نەوت عێراق لە ماوەی ساڵانی (2015 – 2022) بە تێکڕا زیاتر لە بڕی (3 ملیۆن و 577 هەزار) بەرمیل نەوتی لە ڕۆژێکدا هەناردە کردووە، بە تێکڕاش داهاتی هەر ساڵێکی زۆرتر بووە لە (75 ملیار و 265 ملیۆن) دۆلار، وەک لە خشتەکەی خوارەوەدا دەرکەوتووە و تێیدا پشت بە داتاکانی رێکخراوەی ئۆپێک بەستراوە. خشتەی ژمارە (1)   دووەم؛ داهاتی نەوت و داهاتی گشتی داهاتی نەوت بڕبڕەی پشتی داهاتە گشتیەکانە، ئەمەش زیاتر دەسەلمێت بە بەرزبوونەوەی قەبارەی ڕێژەی یەکەم بۆ دووەم، بەو پێیەی داهاتی نەوت لە ماوەی (2015 - 2021) بە تێکڕا (84.65)%ی داهاتی گشتی پێکدەهێنێت، یان بە مانایەکی دیکە سەرجەم داهاتەکانی تر کە بە داهاتە نانەوتییەکانیش ناودەبرێت (15.35%)ی داهاتی گشتی بە تێکڕا پێکدەهێنێت بۆ هەمان ماوەی ناوبراو، وەک لە خشتەی ژمارە (2) نیشان دراوەو پشت بە یاساکانی بودجەی ساڵانی نابراو بەستراوە. خشتەی ژمارە (2) ساڵی (2020) لە خشتەی سەرەوەدا ئاماژەی پێنەکراوە بەهۆی نەبوونی یاسای بودجە بۆ ئەو ساڵە، بە هۆکاری سیاسی، دارایی و تەندروستی، ئەگەر ئەو خشتەیەی سەرەوە بگۆڕێن بۆ فۆرمێکی گرافیکی بۆ ئەوەی ڕوون بێتەوە کە داهاتی گشتی تا چەند هاوتەریبە لەگەڵ داهاتی نەوت. ئەوا بڕوانە (چارتی ژمارە (1)). چارتی ژمارە (1) لەم چارتەی سەرەوە تێبینی ئەوە دەکەین کە کێرف (ئاست)ی داهاتی گشتی هاوتەریب و زۆر نزیکە لە کێرف داهاتی نەوت، بەو پێیەی داهاتی نەوت بڕبڕەی پشتی داهاتی گشتی پێکدەهێنێت. سێیەم؛ داهاتی نەوت و خەرجی گشتی قەبارەو رێژەی بەشداری داهاتە نەوتییەکان بڕبڕەی پشتی خەرجی گشتی پێکدەهێنن، خشتەی ژمارە (3) ئاستی بەشداری داهاتی نەوت نیشان دەدات لە پڕکردنەوەی خەرجی گشتی لە ماوەی نێوان (2015 - 2021) کە لە یاساکانی بودجەی ساڵانی عێراق ئاماژەیان پێدراوە. خشتەی ژمارە (3) لەم خشتەیەی سەرەوەدا ڕوونە کە داهاتی نەوت بە تێکڕا زیاتر لە (66%)ی خەرجییە گشتیەکان بۆ ماوەی 2015-2021 پێکدەهێنێت و ئەمەش ڕێژەیەکی بەرزە، واتە داهاتەکانی دیکە (داهاتە نانەوتییەکان) لەئاستی پێویست نین و ناتوانن تەریب لەگەڵ داهاتی نەوت بۆ پڕکردنەوەی خەرجییە گشتیەکان بەشداربن چونکە داهاتە نانەوتییەکان شێوەیەکی گشتی تەنها (15%)ی داهاتی گشتی پێکدەهێنن، وەک پێشتر ئاماژەمان پێدا. هەروەک چۆن داهاتی گشتی هاوتەریب لەگەڵ داهاتی نەوت بەهۆی ڕێژەی بەرزبوونەوەی ئەوەی دووەمیان داهاتی گشتش بەرز دەبێتەوە، بەهەمان شێوە هەست بە هەمان شت دەکەین سەبارەت بە خەرجییە گشتیەکان، چونکە بەرزبوونەوەی نرخی نەوت بە شێوەیەکی هاوتەریب و نزیک لە هەمان ئاست خەرجییە گشتییەکان زیاد دەکەن، وەک لە چارتی ژمارە (2) دا رووندەبێتەوە. چارتی ژمارە (2) هاوسەنگ بوون و لێکنزیکی خەرجییە گشتیەکان لەگەڵ داهاتی نەوت لە ڕووی ئابوورییەوە ئاماژەیەکی ناتەندروستە، چونکە بەهۆی ناسەقامگیری داهاتی نەوت و هەڵاوسانی نرخی نەوت کە ملکەچی بازاڕە نێودەوڵەتییەکانی وزەیە، هەروەها بێتوانایی دەوڵەت لە کۆنترۆڵکردنی بڕی هەناردەی نەوت بەهۆی ئەندامێتی لە رێکخراوی ئۆپێک کە بڕی بەرهەمهێنان دیاری دەکات بۆ پاراستنی هاوسەنگی نرخی نەوتی نێودەوڵەتی. گەورەترین گرفتی ناسەقامگیری داهاتی نەوت ئاراستەکەیەتی، واتە داهاتی نەوت بەرەو لایەنی خەرجی بەگەڕخستن یان لایەنی وەبەرهێنان ئاڕاستە دەکرێت؟ ئەمەش لەم دوو خاڵەی خوارەوە ڕوون دەبێتەوە، کە ئەوەی لە عێراق هەیە روی لە چی ئاراستەیەکە. چوارەم؛ داهاتی نەوت و خەرجی بەگەڕخستن وەک پێشتر ئاماژەمان پێدا بە کۆکردنەوەی ئەو داتایانەی لە یاساکانی بودجەی ساڵانی (2015 - 2021)ی عێراق دەڕوانیت، چەند ڕاستییەک روون دەبێتەوە، بۆ نمونە لە خشتەی ژمارە (4)دا کاتێک لە ستوونی کۆتایی خشتەی خوارەوە دەڕوانیت، تێبینی دەکەین کە داهاتی نەوت زۆربەی خەرجییەکانی دەگرێتەوە دەگرێتەوە و لە ساڵی (2015)دا سەرجەم و تەنانەت زیاتریش داهاتی نەوت خەرجییەکانی بەگەڕخستنی گرتووەتەوە! واتە تەنها خەرجییەکانی بەگەڕخستن داهاتی نەوت بە ڕێژەیەکی بەرز هەڵدەمژن، بڕوانە خشتەی ژمارە (4). خشتەی ژمارە (4) وەک لە خشتەکەدا رونکراوەتەوە تێکڕای بەشداری داهاتی نەوت بۆ پڕکردنەوەی خەرجییەکانی بەگەڕخستن زیاتر لە (90%)ە لە ساڵانی (2015 -2021) واتە خەرجییەکانی بەگەڕخستن دەتوانێت (90%)ی داهاتی نەوت هەڵبمژێت!! ئەمەش بەو مانایە نییە کە خەرجییەکانی بەگەڕخستن (90%)ی خەرجییە گشتییەکان پێکدەهێنن، چونکە خەرجییەکانی بەگەڕخستن بە تێکڕا (73.8%)ی خەرجییە گشتیەکان پێکدەهێنن لە ماوەی ساڵانی (2015 - 2021)، واتە داهاتی نەوت زیاتر لە قەبارەی خەرجییەکانی بەگەڕخستن دەگرێتەوە. پرسەکە پەیوەندیدارە بەوەوە کە داهاتی نەوت تا چەند خەرجییەکانی بەگەڕخستن دەگرێتەوە و تا چەند ئەمەی دووەمیان لەگەڵ یەکەمدا دەگونجێت، وەک لە (چارتی ژمارە (3))دا دەردەکەوێت. چارتی ژمارە (3) کاتێک تێبینی دەکەین کە خەرجییەکانی بەگەڕخستن نزیکە لە داهاتی نەوتەوە، ئەمە دەبێتە ئاماژەیەکی گەورەی ناتەندروستی ئابووری، ئەمەش لەبەر زۆر هۆکار، لەوانە؛ ئەوەی نەوت بەشدارە لە دەستخستنی سەرمایەیەک و سەروەت و سامانێک ناتوانرێت بۆ بەگەڕخستن بازرگانی پێوە بکرێت، چونەک نەوت لە نرخدا دەگۆڕێت و کاریگەری لەسەر داهات جێدەهێڵیت، کاتێکیش خەرجییەکانی بەگەڕخستن بە ئاراستەی دابەزین نەگۆڕن، بۆ نمونە لە ساڵی (2021)دا، کاتێک داهاتی نەوت کەمیکردووە، هاوکات خەرجییەکانی بەگەڕخستنیش کەمیکردووە کە ئەمەش ئاماژەیەکی هەڵەیە، جگە لەو کاریگەرییە نەرێنییانەی کە ڕەنگدانەوەی لەسەر ئەدای گشتی ئابوری دەبێت. پێنجەم؛ داهاتی نەوت و خەرجی وەبەرهێنان پێویستە سەرەتا ئاماژە بەوە بکرێت کە بەشداری داهاتی نەوت بۆ خەرجییەکانی وەبەرهێنان بە مانای ڕێژەی خەرجییەکانی وەبەرهێنان بە خەرجییە گشتییەکان نایەت، چونکە پەیوەندی بەو ڕادەیە هەیە کە خەرجییەکانی وەبەرهێنان داهاتی نەوت هەڵدەمژن و تا چەندی یەکەمیان لەگەڵ ئەم دووەمیاندا دەگونجێت. وەک لە (خشتەی ژمارە (5))دا رونکراوەتەوە داهاتی نەوت دەتوانێت بە تێکڕا لە ماوەی (2015 - 2021) زیاتر لە دوو هێندە و نیوی (258%) خەرجی وەبەرهێنان بگرێتەوە، بەڵام ڕێژەی خەرجییەکانی وەبەرهێنان لە بودجەدا لە ئاستێکی نزمدایەوە، تەنها (26%)ی خەرجییە گشتییەکان پێکدەهێنێت! خشتەی ژمارە (5) ئەوەی لێرەدا جێگەی ئاماژە پێکردنە پرسی بە قوربانی کردنی وەبەرهێنانە، چونکە خەرجی وەبەرهێنان لە ئابووریی نەوتدا بە گشتی لاوازترین ئەڵقەیە، بەو مانایەی کە هەرکاتێک نرخی نەوت و داهاتی نەوت کەم دەبێتەوە، ئەم دابەزینە بە قوربانیدانی خەرجییەکانی وەبەرهێنان بە شێوەیەکی ئۆتۆماتیکی قەرەبوو دەکرێتەوە. بەمەبەستی ڕوونکردنەوەی ئاستی داهاتی نەوت تا چەند خەرجییەکانی وەبەرهێنان دەگرێتەوە و هاوسەنگ بێت، دەتوانرێت خشتەی سەرەوە بگۆڕدرێت بۆ (چارتی ژمارە (4)). چارتی ژمارە (4) وەک تێبینی دەکرێت، لە ڕێگەی ئەو چارتەی سەرەوە، کە خەرجییەکانی وەبەرهێنان هاوتەریب لەگەڵ داهاتی نەوت بۆ ساڵانی (2015 - 2021)، زۆر دوورن لەیەکتر، واتە ئەو داهاتە نەوتییانەی کە دەچنە سەر خەرجییەکانی وەبەرهێنان زۆر کە ئاستی پێویست کەمترن. دەتوانین لەو خاڵانەی سەرەوە بەم دەرەنجامانە بگەین 1.    داهاتی گشتی هاوتەریب لەگەڵ داهاتی نەوتدا دەڕوات، وهەمان شت بۆ خەرجییە گشتیەکان بە گشتی دەگونجێت. 2.    خەرجیەکانی بەگەڕخستن بەشێوەیەکی هاوتەریب و نزیکە لە هاوشانی داهاتی نەوتەوە، وە بەبێ هیچ نەرمی و مرونەتێک بە هەر دابەزین یان بەرزبوونەوەیەک لە ئاستی داهاتی نەوت خەرجی بەگەڕخستن دەکەوێتە ژێر کاریگەرییەوە. 3.    خەرجی وەبەرهێنان هاوتەریب بەڵام نەگونجاو لەگەڵ داهاتی نەوت، ئەمەش گوزارشتە لە بێ بایەخی خەرجی وەبەرهێنان و ناتەبایی لەگەڵ قەبارەی داهاتی نەوت. بەم پێیەش پێوستە کار لەسەر ئەم خاڵانەی خوارەوە بکرێت: 1.    داهاتی گشتی و خەرجییە گشتیەکان بە هاوتەریب لەگەڵ باقی داهاتەکانی تر بەرەوپێش بچێت، بەمەبەستی دوورکەوتنەوە لە کاریگەرییە نەرێنییە گرێدراوەکانی پەیوەست بە داهاتی نەوت. 2.    خەرجی بەگەڕخستن هاوتەریب بێت لەگەڵ داهاتە نانەوتییەکان نەک داهاتە نەوتییەکان. 3.    کاربکرێت بۆ ئەوەی خەرجییەکانی وەبەرهێنانەکان هاوتەریب و هاوشانی داهاتی نەوت بکرێت، بۆ دەستەبەرکردنی مانەوەی سەروەت و سامانی نەوت، و چاندنەوەی لە سەر زەوی ئەوەی لە ژێر زەوی دەرهێنراوە، بە شێوەیەک کە خزمەت بە ئابووری و کۆمەڵگا بکات. سەرچاوە 1.    حامد عبد الحسين الجبوري، النفط والمالية العامة في العراق، مرکز الفرات للتنمية والدراسات الاستراتيجية، 15/3/2023؛ http://fcdrs.com/economical/1822 2.    درەو میدیا هەناردە، نرخ و داهاتی نەوتی عێراق لە ساڵی 2022، 7/1/2023؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=11799  

(درەو): جۆرج بوشی كوڕ كە سەركردایەتی جەنگی كرد بۆ روخانی رژێمی سەدام، ئێستا زۆربەی كاتەكانی لە كێڵگەكەی لە تەكساس بەسەردەبات‌و سەرقاڵی وێنەكێشانە، مونتەزەر زەیدی ئەو رۆژنامەنوسە عێراقییەی كە پێڵاوەكانی لە جۆرج بوش گرت،  ساڵی 2018 خۆی بۆ پەرلەمانی عێراق كاندید كرد، دەرنەچوو، دیك چینی جێگری بوش، لەسەردەمی جەنگی عێراقدا سەرقاڵی راوكردن بوو، بەهەڵە فیشەكی بە هاوڕێیەكی خۆیەوە نا، رامسفێڵد وەزیری بەرگری بوش ژیاننامەی خۆی لە كتێبێكدا نوسیەوەو دوای ئەوە بە شێرپەنجە مرد، كۆڵن پاوڵ بە كۆر‌ونا مرد، خاتوو كۆندالیزا رایس وەزیری دەرەوەی بوش گەڕاوەتەوە بۆ سەر كارە ئەكادیمییەكەی لەزانكۆی ستانفۆرد، پۆل بریمەر حاكمی مەدەنی ئەمریكا لە عێراق، بووە بە راهێنەری یاری سەر بەفر لە یەكێك لە هاوینەهەوارەكان، محەمەد سەعید سەحاف كە نازناوی "عەلی كۆمیدی" لێنرا، شوێنەكەی نادیارە بەڵام دەوترێت ئێستا لە ئیماراتی عەرەبییە.  20 ساڵ دوای جەنگ بیست ساڵ تێپەڕی بەسەر هێرشی هاوپەیمانان بۆ سەر عێراق، كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا سەركردایەتی دەكرد، ئەو جەنگە بووە هۆی شڵەژاندنی سەقامگیری نەك تەنها لە عێراق بگرە لەناوچەكەش، كە تا ئەمڕۆ بەڕوونی پێوەی دیارە، بەدوایدا ململانێیەكی درێژی یاخیبوون‌و جەمسەربەندی سیاسی هاتە ئاراوە، سەدام توانی بۆ نزیكەی نۆ مانگ هەڵبێت، بەرلەوەی لەمانگی كانونی یەكەمی هەمان ساڵدا دەستگیربكرێت. بەڵام چی بەسەر یاریزانە سەرەكییەكانی تری جەنگدا هات، كە تا ئەمڕۆش مشتومڕ لەبارەیانەوە گەرمە؟   سەدام حسێن لەساڵی (1979) بۆ (2003) بەمشتێكی پۆڵاین حوكمی عێراقی كرد، لەهێرشی ئازاری (2003) دوای سێ‌ هەفتە لەهێرشی هاوپەیمانان، هێزەكانی هەرەسیهێنا. دیكتاتۆر خۆی شاردەوە، تا لە رۆژی (13) كانونی یەكەمدا لەلایەن هێزەكانی ئەمریكاوە دەستگركیرا، لەساڵی (2006)دا لەبەغداد لەسێدارەدرا.  جۆرج بوشی كوڕ لەساڵی (2003) جۆرج بوشی كوڕ بووە دووەم سەرۆك كە جەنگ دژی عێراق بەرپابكات، بەشوێنپێی جۆرج بوشی باوكیدا كە لەساڵی (1989-1993) سەرۆكی ئەمریكا بووە. بوشی (75)ساڵ لەدوای كۆتایهاتنی سەرۆكایەتییەكەیەوە پێگەیەكی لاوازی هەیە، بەڵام لەدەركەوتنە میدیاییە دەگمەنەكانیدا بەرگری لەبڕیاری هەڵگیرساندنی جەنگ دەكات دژی عێراق.  بوش تەنها لەبۆنە فەرمییەكانی وەك مەراسیمی دەستبەكاربوونی سەرۆكایەتی‌و پرسەدا دەردەكەوێت، زۆربەی كاتەكانی لە كێڵگەكەی لە تەكساس بەسەردەبات‌و سەرقاڵی خولیاكانێتی لەنمونەی وێنەكێشان، لەساڵی (2021) كتێبێكی وێنە تایبەتییەكانی بڵاوكردەوە.   دیك چینی جێگری سەرۆك جۆرج بوشی كوڕ بوو، لەسەرسەخترین پشتیوانەكانی ئەنجامدانی هێرشی سەربازی بوو بۆ سەر عێراق، لەچەندین لێدوانی ئاشكرادا رژێمی سەدام حسێنی بەوە تۆمەتباركردووە كە خاوەنی چەكی كۆمەڵكوژە، ئەوەش بانگەشەیەك بوو كە واشنتۆن كردی بە پاساو بۆ ئەنجامدانی جەنگ. لەكاتێكدا عێراق لەساڵی (2006)دا سەرقاڵی جەنگی تائیفی بوو، چینی بە ئەنجامدانی توندوتیژی تۆمەتباركرابوو كاتێك بەهەڵە لەكاتی ڕاودا فیشەكی نا بەهاوڕێكەیەوە، سەرەنجام هاوڕێكەی نەمردو چینیش ڕزگاری بوو. چینی تەمەن (82)ساڵ، بەپێچەوانەی سەردەمی بوش لەئێستادا قسە لەسەر پرسە سیاسییەكان‌و گردبونەوەكانی هەڵبژاردن دەكات، بەئاشكرا رەخنەی لە دۆناڵد ترەمپ گرت لەبارەی ئەو كارە تێكدەرانەیەی لەبارەگای كاپیتۆڵ لەساڵی (2021) رویدا.  دۆناڵد رامسفیڵد دۆناڵد رامسفیڵد وەزیری بەرگری بوش لە ساڵاَنی (2001-2006) رۆڵێكی دیارو جێی مشتومڕی هەبوو لەجەنگی ئەفغانستان‌و عێراقدا. رامسفیڵد بەوە تۆمەتباركرا هەڵسەنگاندنی نادروستی هەواڵگری پێشكەشەكردووە بۆ پشتیوانیكردنی روخاندنی سەدام حسێن‌و چاپۆشی كردووە لە ئەشكەنجەدانی بەدیلگیراوانی جەنگ لەلایەن هێزەكانی ئەمریكاوە.  رامسفیڵد لەساڵی (2006)، كاتێك پۆستەكەی جێهێشت ناڕەزاییەكی جەماوەری‌و سیاسی فراوان هەبوو لەبارەی مامەڵەكردنی ئەمریكا لە عێراق دوای جەنگ. لەگەڵ ئەوەشدا رامسفیڵد خۆی بەدورنەگرت، ژیاننامەی خۆی لە كتێبێكدا بڵاوكردەوە، بەشداریكرد لە فیلمێكی بەڵگەنامەیی لەبارەی ژیانی پیشەیی‌و چووە پاڵ وەزیرەكانی پێشووی بەرگری لە هۆشداریدان بە ترەمپ لە هەوڵەكانی بۆ گۆڕینی شكستەكەی لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی لەساڵی (2020)دا.  رامسفیڵد لەمانگی حوزەیرانی ساڵی (2021) بەنەخۆشی شێرپەنجە كۆچی دوایكرد.  كۆندۆلیزا رایس رایس وەك یەكەم ژنە راوێژكاری ئاسایشی نەتەوەیی دەستبەكاربووە، دواتر بووە بە وەزیری دەرەوە لەماوەی هەشت ساڵی سەرۆكایەتی بوشدا، یەكەم ژنی رەشپێست بووە لەمێژووی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ئەو پۆستە باڵایەی هەبێت. وێڕای ئەوەی لەوانەبوو پشتیوانی جەنگی دەكرد دژی عێراق، فشاری لەسەر میدیاكانی ئەمریكاش دروستدەكرد لەبارەی ئەو مەترسیانەی رژێمی سەدام حسێن هەیەتی. دوای كۆتایهاتنی سەرۆكایەتی بوش، رایس گەڕایەوە بۆ سەر كارە ئەكادیمییەكەی لەزانكۆی ستانفۆردو لەوێ‌ وەك بەڕێوەبەری دامەزراوەی هۆڤەری هزری كاردەكات. پۆل بریمەر بریمەر لەمانگی ئایاری (2003)دا لەلایەن جۆرج بوشەوە بە سەرۆكی كاتیی هێزەكانی هاوپەیمانان لە عێراق دیاریكرا، كە بووە باڵاترین دەسەڵات لە وڵاتدا.  بڕیارەكەی بەهەڵوەشاندنەوەی سوپای عێراق رووبەڕووی رەخنەی توندی كردەوە، ئەوەشی درایە پاڵ كە پارە تەرخانكراوەكانی بۆ ئاوەدانكردنەوەی عێراق خراپ بەكارهێناوە. بریمەری (81) ساڵ، لە ولایەتی فێرمۆنت ژیانێكی ئارام بەسەردەبات، لەساڵی (2018) مانشێتی رۆژنامەكانی ئەمریكای داگیركرد، كاتێك دەركەوت  وەك راهێنەری یاری سەر بەفر لە یەكێك لە هاوینەهەوارەكان كاریكردووە.  كۆڵن پاوڵ جەنەراڵ پاوڵ لەكاتی جەنگی عێراقدا وەزیری دەرەوە بوو، یەكەم رەشپێست بوو ئەو پۆستە وەربگرێت.بەپێچەوانەی ئەندامانی تری حكومەتەكەی بوشی كوڕ، پاوڵ دژی پلانی هێرشكردنە سەر عێراق بوو، بەڵام لەمانگی شوباتی (2003)دا داوای لە نەتەوە یەكگرتووەكان كرد دەستوەردانی سەربازی بكات، تەنانەت بەڵگەی ئەوەی خستەڕوو گوایە رژێمی سەدام حسێن چەكی كۆمەڵكوژی شاردووەتەوە.  لەساڵی (2004)دا دەستیلەكاركێشایەوەو لەبەردەم كۆنگرێسدا دانی بەوەدانا كە ئەو زانیارییە هەواڵگرییانەی بەر لە ساڵێك پێشكەشكراوە ورد نەبووە. لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی (2008)دا لەكۆمارییەكان جیابوەوەو پشتیوانی باراك ئۆباما كاندیدی دیموكراتەكانی كرد. لەساڵی (2021)داو لە تەمەنی (84) ساڵیدا بەهۆی تووشبونی بەپەتای كۆرۆنا گیانی لەدەستدا.  تۆنی بلێر دەكرێت بوترێت ناوبانگی سەرۆك وەزیرانی پێشووتری بەریتانیا زیانی زیاتری بەركەوت وەك لەناوبانگی جۆرج بوشی كوڕ بەهۆی پشتیوانیكردنی لەجەنگی عێراق. بلێر رووبەڕووی رەخنەی توندبووەوە لەلایەن لێكۆڵینەوەی فەرمی لەدۆسییەكە، كە لەساڵی (2016) ئاماژەی بەوەكرد بلێر زیادەڕۆیی كردووە لەقەبارەی ئەو هەڕەشەیەی رژێمی سەدام حسێن دروستیدەكات، لەگەڵ ناردنی هێزی سەربازی نائامادەكراو بۆ جەنگ‌و نەبونی پلانی پێویست بۆ دوای ئەوە. بلێری (69)ساڵ، لە (2007)دا دەستیلەكاركێشایەوە، لەوكاتەوە ژیانی تەرخانكردووە بۆ پەیمانگای تۆنی بلێر بۆ گۆڕانی جیهانی، كە ڕێكخراوێكی ناحكومییە، بەڵام بڕیاری جەنگ هێشتا باڵی بەسەر كەلەپوری بلێردا كێشاوە، ساڵی رابردوو زیاتر لە (500) هەزار كەس نوسراوێكیان واژوكرد دژی ئەوەی بلێر مەدالیای سوارچاكی حكومەتی بەریتانیا وەربگرێت. هانس بلێكس دیپلۆماتكارو سیاسی سویدی سەرۆكایەتی لیژنەی نەتەوە یەكگرتووەكانی كرد بۆ چاودێری‌و لێكۆڵینەوەو پشكنین، كە لە عێراق بەدوای چەكی كۆمەڵكوژدا دەگەڕا، هیچی نەدۆزییەوە پێش ئەو جەنگەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە (2003)دا سەركردایەتی كرد.   بلێكسی (94) ساڵ لەئێستادا لە ستۆكهۆڵم دەژی‌و هێشتا چالاكە لە گفتۆگۆكان لەبارەی سیاسەتی نێودەوڵەتی‌و لەسەروبەندی بڵاوكردنەوەی كتێبێكی نوێدایە. عەلی حەسەن مەجید "عەلی كیمیاوی" ئەو فەرماندە سەربازییەی پێشووی عێراقە كە نازناوێكی خراپی لێنرا "عەلی كیمیاوی"، بەهۆی ئەو رۆڵەی هەیبوو لەهێرش بۆ سەر كوردەكان بەغازی ژەهراوی، كە بەهۆیەوە هەزاران كەس كوژران. لەمانگی ئابی (2003)دا لەلایەن هێزەكانی ئەمریكاوە دەستگیركرا، بەتۆمەتی كۆمەڵكوژی‌و تاوانی دژی مرۆڤایەتی لە مانگی كانونی دووەمی (2010) لەسێدارەدرا. محەمەد سەعید سەحاف- عەلی كۆمیدی سەحاف لەكاتی هێرشەكەی ساڵی (2003)دا وەزیری راگەیاندنی عێراق بوو، هەر زوو میدیاكانی خۆرئاوا نازناوی "عەلی كۆمیدی"یان لێنا، بەهۆی دەركەوتنی بەجلی رەنگاو رەنگ لەكۆنگرە رۆژنامەوانییە رۆژانەكانیدا، وێڕای ئەوەی زانیاری ناڕاستی لەسەر دۆخی مەیدانی جەنگ بڵاودەكردەوەو بەڵێنی شكستپێهێنانی ئەمریكییەكانی دەدا. شوێنی نیشتەجێبونی ئێستا نەزانراوە، پێدەچێت هەڵاتبێت بۆ ئیماراتی عەرەبی. موقتەدا سەدر دوای هێرشی ئەمریكا بۆ عێراق ئەو پیاوە ئاینییە دەركەوت، گروپەكەی "جەیشی مەهدی" شەڕی هێزە بیانییەكانی كرد، بەوە تۆمەتباركراوە كە سەركردایەتی تیمە تائیفییەكانی مەرگی كردووە. لەوكاتەوە واخۆی نمایشدەكات كە پیاوێكی نەتەوەیی‌و چالاكێكی دژە گەندەڵییە، لیستەكەی لە هەڵبژاردنەكانی (2018و 2021)دا زۆرترین كورسی پەرلەمانی بەدەستهێناوە. نوری مالیكی یەكەم سەرۆك وەزیری عێراقە كە ماوەی تەواوەتی خۆی تەواوكردووە لەدوای روخاندنی رژێمی سەدامەوە، لەمانگی ئایاری (2006)دا پۆستی سەرۆك وەزیرانی وەرگرتووە. رەخنەگرانی تۆمەتباری دەكەن بەدورخستنەوەی سیاسییەكانی سوننەو كورد، لەساڵی (2007)دا، داوای لابردنی كرا بەڵام لە پۆستەكەی مایەوە تاساڵی (2014)، دوای زنجیریەك شكست لەشەڕی دژ بە رێكخراوی داعش.  مالیكی (72)ساڵ تائێستا سەرقاڵی سیاسەتە لە عێراق. ئایەتوڵا عەلی سیستانی بەوپێودانگەی باڵاترین دەسەڵاتی ئاینیی شیعەیە لە عێراق، سیستانی رۆلێكی سەرەكی گێڕاوە لە سیاسەت‌و ئاین لەدوای (2003)وە، بەپێچەوانەی سەدرەوە ئەم ئاڕاستەی سیاسی هەڵبژارد لەبری یاخیبوون.  تەمەنی (92) ساڵە، بەڵام هێشتا كەسایەتییەكی خاوەن كاریگەرییەكی گەورەیە لە عێراق.  مونتەزەر زەیدی مونەتەزەر زەیدی رۆژنامەنوسی عێراقی بووە خاوەنی ناوبانگێكی جیهانی لەمانگی كانونی یەكەمی (2008)دا، كاتێك پێلاوەكەی گرتە جۆرج بوشی كوڕ لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەوانی لە بەغداد كە بەبۆنەی دواین گەشتی سەرۆكی ئەمریكا رێكخرا بەسیفەتی داگیركەر لە عێراق.  زەیدی شەش مانگ زیندانی كراو بانگەشەی ئەوەیكرد كە رووبەڕووی ئەشكەنجە بووەتەوە، دوای ئازادكردنی روویكردە لوبنان‌و دواتر گەڕایەوە بۆ عێراق، لەهەڵبژاردنی (2018)ی پەرلەمانی عێراق شكستیخوارد. زەیدی بەمدواییانە بەئاژانسی رۆیتەرزی راگەیاندووە:" ئەو دیمەنە بەڵگەی ئەوەیە كەسێكی ئاسایی رۆژێك لەڕۆژان توانی بەو كەسە خۆسەپێنە (جۆرج بوش) بڵێت نا، سەرەڕای  ئەو هەموو هێزو تواناو چەك‌و پارەو میدیاو دەسەڵاتەی هەیەتی". سەرچاوە: بی بی سی  

(درەو):  پرۆسەی هەڵكەندنی (27) بیری نەوت لە خۆرهەڵاتی بەغدادی پایتەخت دەستیپێكردووە، ئەمە لەچوارچێوەی هەوڵەكانی وەزارەتی نەوتی عێراقدایە بۆ بەرزكردنەوەی ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت‌و پەرەپێدانی كێڵگە نەوتییەكان. وەزارەتی نەوت  بەنیازە بەرهەمی ئەم كێڵگەیە بگەیەنێتە (40) هەزار بەرمیل لە رۆژێكدا. عێراق هەڵكەندنی یەكەم بیری نەوتی لەكۆی ئەو (27) بیرە تەواوكرد، كە دەكەوێتە خۆرهەڵاتی بەغدادی پایتەخت، ئەمە  لەچوارچێوەی پلانەكانیدا دێت بۆ بەرزكردنەوەی بەرهەمهێنانی نەوت لەو كێڵگەیە بۆ (40) هەزار بەرمیل لە رۆژێكدا.  كۆمپانیای هەڵكەندنی عێراقی، ئەمڕۆ تەواوكردنی كاری هەڵكەندنی یەكەم بیری لە باشوری خۆرهەڵاتی بەغداد راگەیاند. عێراق لەساڵی (2018)دا رێككەوتنێكی لەگەڵ كۆمپانیا (جەنهوا)ی چینی ئیمزاكرد بۆ پەرەپێدانی كێڵگەكە، دوای دوركەوتنەوەی زۆرێك لە كۆمپانیا بیانییەكان لە بەشداریكردن لە وەبەرهێنان تێیدا، ئەمەش بەهۆی نزیكی كێڵگە نەوتییەكە  لە شوێنی نیشتەجێبون‌و جۆری نەوتەكەی. پرۆسەی هەڵكەندن كۆمپانیای هەڵكەندنی عێراقی ئاماژەی بەوەكردووە، كارمەندە هونەری‌و ئەندازەییەكانی كۆمپانیاكە هەڵكەندی بیری (EBS -H-18) بەقوڵایی 3509 مەتر هەڵكەندووە. باسی لەوەكردووە، ئەمە یەكەم بیرە كۆمپانیاكە تەواوی دەكات لەچوارچێوەی پرۆژەی هەڵكەندنی (27) بیری نەوتی لە كێڵگەی باشوری خۆرهەڵاتی بەغداد، لەبەرژەوەندی كۆمپانیای (ئەی بی ئێس)ی چینی بەهاوكاری كۆمپانیای (COSL) بۆ پێشكەشەكردنی خزمەتگوزارییە نەوتییەكان. كۆمپانیای هەڵكەندی عێراقی بە بازووی كاریگەری نیشتمانی دادەنرێت لەهەڵكەندن‌و چاكسازیكردن لەبیرە نەوتییەكان‌و خاوەنی كادێری هونەری‌و ئەندازەییە كە لێهاتوویی‌و شارەزاییەكی كەڵەكەبوویان هەیە لەبواری هەڵكەندن‌و چاككاریكردن لەبیرە نەوتییەكان‌و بەئەنجامگەیاندنی پرۆژەكان بەپێی ئەو خشتەیەی دیاری دەكرێت، بە بەرزترین پێوەرەكان‌و بەپێی خەسڵەتە پێوانەییە داواكراوەكان. كێڵگەی خۆرهەڵاتی بەغداد پرۆسەی هەڵكەندی ئەو بیرە لەچوارچێوەی هەوڵەكانی وەزارەتی نەوتی عێراقدا دێت بۆ بەرزكردنەوەی بەرهەمهێنان لە كێڵگەی خۆرهەڵاتی بەغداد بۆ (40) هەزار بەرمیل لە رۆژێكدا. ئاستی بەرهەمهێنان لە كێڵگەی خۆرهەڵاتی بەغداد لەئێستادا (15) هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانەیە، پلانی پەرەپێدانەكە وەبەرهێنانی تەواوی غازە هاوەڵەكەشی لەخۆدەگرێت، بەرهەمی غازی كێڵگەكەش بۆ وێستگەكانی وزەی كارەباو پاڵاوگەی (دۆرە) دابین دەكرێت. لەماوەی رابردوودا، ژمارەیەك لە كۆمپانیا بیانییەكان بەشدارییان نەكرد لە وەبەرهێنانی ئەو كێڵگە نەوتییە لە بەغداد كە كۆمپانیای نەوتی باكور سەرپەرشتی دەكات، بەهۆی ئەوەی كەوتووەتە ناوچەی نیشتەجێبونەوەو جۆری نەوتەكەشی نەوتی قورسە، كە جۆرێكی باش نییە بەبەراورد بە نەوتی ئەو كێڵگانەی دەكەونە ناوچەكانی باشور.  سەرچاوە: پێگەی الطاقە  

راپۆرت: درەو چەند هەفتەیەكە عێراق‌و هەرێمی كوردستان جموجوڵی دیپلۆماسی چڕ بەخۆوە دەبینن، قسەوباس لەبارەی ئەگەری وەشاندنی گورزی سەربازی لە ئێران لەلایەن ئەمریكا‌و ئیسرائیلەوە گەرمە، ئایا ئەمە تەنیا بۆ فشارە لەسەر ئێران یاخود ئەگەرێكی جدییە؟ وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  چڕبونەوەی جوڵە دیپلۆماسی‌و سەربازییەكان چەند هەفتەیەكە جموجوڵی بەرپرسانی دیپلۆماسی‌و سەربازی لەناوچەكە چڕبوەتەوە، عێراق‌و هەرێمی كوردستان بێبەش نین لەم جوڵانە.  قسەوباس لەبارەی ئەگەری وەشاندنی گورزی سەربازی لە ئێران لەلایەن ئیسرائیل‌و ئەمریكاوە گەرمە. دوای ئەوەی هەوڵە دیپلۆماسییەكان بە بنبەست گەیشتن‌و رێككەوتنە ئەتۆمییەكە كەوتە حاڵەتی مردنی سەرجێگا، دەوترێت ئیسرائیل‌و ئەمریكا دەیانەوێت هەندێك گورزی سەربازی لە پرۆگرامە ئەتۆمییەكەی ئێران بوەشێنن.  بەڵگەكانی روودانی هێرشی سەربازی ئەوانەی ئەم چەند هەفتەیە بە گەرمی باس لە ئەگەری وەشاندنی گورزی سەربازی لە ئێران دەكەن، چەند بەڵگەیە بۆ ئەگەری روودانی ئەم هێرشە دەخەنەڕوو، لەوانە:  •    مردنی ئەگەری زیندووكردنەوەی رێككەوتنە ئەتۆمییەكە لەنێوان ئێران‌و وڵاتانی خۆرئاوا بەدیاریكراویش ئەمریكا.  •    دۆزینەوەی سامپڵی یۆرانیۆنی پیتێنراو لە وێستگەی (فردو)ی ئێراندا بەرێژەی 84%، شارەزایان وای لێدەدەنەوە ئێران ئێستا لە دروستكردنی بۆمی ئەتۆمی نزیكبوەتەوە‌و تەنیا رێژەی 6%ی ماوە بۆ ئەوەی بتوانێت بەرنامە ئەتۆمییەكەی لە بەرنامەیەكی ئاشتیانەوە بكات بە بەرنامەیەكی سەربازی. •    شكستهێنانی سەردانەكەی ئەمدواییەی رفاییل گروسی بەڕێوەبەری گشتی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆم بۆ تاران. •    كێشە سیاسییە ناوخۆییەكانی ئیسرائیل‌و هەوڵەكانی بنیامین ناتانیاهۆی سەرۆك وەزیرانی ئەو وڵاتە بۆ هەناردەكردنی قەیرانە ناوخۆییەكانی ئیسرائیل بۆ دەرەوە لەرێگەی هەڵگیرساندنی جەنگ لەگەڵ ئێراندا.  •    سەردانی (مارك میلی) سەرۆكی دەستەی ئەركانی هاوبەشی هێزەكانی ئەمریكا‌و (لوید ئۆستن) وەزیری بەرگری ئەمریكا بۆ ئیسرائیل‌و ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست (وەزیری بەرگری ئەمریكا سەردانی عێراق‌و هەرێمی كوردستانیشی كرد).  •    مانۆڕە سەربازییەكانی ئەمدواییەی نێوان ئەمریكا‌و ئیسرائیل. •    هەڵمەتی میدیایی رێكخراوی ئیسرائیل دژی ئێران‌و پاڵپشتیكردنی ئەمریكا لەم هەڵمەتە، بە نمونە: ناتانیاهۆ رایگەیاند" تەنیا كردەوەیەكی سەربازی باوەڕپێكراو دەتوانێت رێگری لە وڵاتە سەركەشەكان بكات لەوەی پەرە بە چەكی ئەتۆمی بدەن"، دواتر بەرپرسێكی باڵای دەزگای هەواڵگری ئیسرائیل "مۆساد" وتی: ئیسرائیل لەبەردەم قۆناغێكی چارەنوسسازدایە لە مامەڵەكردن لەگەڵ دۆسیەی ئێراندا. هەر لەم كاتەدا بوو كە (تۆم نیدس) باڵیۆزی ئەمریكا لە ئیسرائیل ئاماژەی بەوەكرد" ئیدارەی بایدن رێگری لە هیچ جوڵەیەكی سەربازی ئیسرائیل دژی ئێران ناكات‌و پاڵپشتی لێدەكات"، ئەم لێدوانە سەرباری هەستیارییەكەی لەلایەن وەزیری دەرەوەی ئەمریكاوە رەتنەكرایەوە، ئەمە پاڵ قسەكانی (كولین كال) یاریدەدەری وەزیری بەرگری ئەمریكا لەبەردەم ئەنجومەنی نوێنەرانی وڵاتەكەی لەبارەی ئەوەی ئێران دەتوانێت لەماوەی 12 رۆژدا بۆمبی ئەتۆمی دروست بكات، ئەوەی جێگەی سەرەنج بوو لەم قسانەدا، پێشتر (كولین كال) خۆی یەكێك لەو بەرپرسانەی ئەمریكا بوو كە پاڵپشتی لە زیندوكردنەوەی رێككەوتنە ئەتۆمییەكە دەكرد وەكو هەوڵێك بۆ كۆنترۆڵكردنی هەوڵەكانی ئێران لە دەستڕاگەیشتن بە چەكی ئەتۆمی. •    بەشداریكردنی بەرپرسانی ئەمریكی لە چەند كۆبونەوەیەكی ئەمنیدا لە ریازی پایتەختی سعودیە سەبارەت بە هەڕەشەكانی ئێران.  •    هەوڵەكانی ئێران بۆ دەستڕاگەیشتن بە سیستمی پێشكەوتووی بەرگری ئاسمانیی روسیا (ئێس 400)، سەرباری ئەوەی بەكارخستنی ئەم سیستەمە لانی كەم پێویستی دوو ساڵ هەیە.  •    تێوەگلانی ئێران لە جەنگی ئۆكراینا‌و پێدانی فڕۆكەی بێ فڕۆكەوان‌و كەلوپەلی سەربازی بە روسیا لەم جەنگەدا.  •    خۆپیشاندانەكانی ئەمدواییەی ئێران‌و فراوانبوونی بازنەی ناڕەزایەتییەكان لەو وڵاتە. •    شكستهێنانی هەوڵەكانی ئەمدواییەی عێراق بۆ دەستپێكردنەوەی گفتوگۆكانی نێوان تاران‌و سعودیە، ئێرانییەكان قایل بوون بەوەی گەڕی شەشەمی گفتوگۆكانیان لەگەڵ سعودیە لەسەر ئاستی وەزیرانی دەرەوە لە بەغداد دەستپێبكەنەوە، بەڵام سعودیە هێشتا وەڵامی نەداوەتەوە. ئێران هەڕەشەی وەڵامدانەوە دەكات    لەگەڵ گەرمبوونی دەنگوباسەكان لەبارەی ئەگەری روودانی گورزی سەربازی، ئێرانییەكانیش كەوتونەتە خۆیان، بەپێی هەواڵێك  كە بەمدواییە رۆژنامەی (الجریدە)ی كوەیتی لەزاری سەرچاوەیەكەوە لە وەزارەتی دەرەوەی ئێران بڵاویكردوەتەوە، ئێران سەرجەم باڵیۆزەكانی خۆی لە وڵاتانی دراوسێ ئاگاداركردوەتەوە لەوەی پەیامێك بە دەسەڵاتدارانی ئەو وڵاتانە بگەیەنن، كرۆكی پەیامەكە ئەوەیە" هەر وڵاتێك رێگە بدات خاك‌و ئاو و ئاسمانی لەلایەن ئەمریكاو ئیسرائیلەوە بەكاربهێنرێت بۆ هەر جوڵەیەك دژی ئێران، تاران وەڵامی راستەوخۆی دەبێت". بەپێی قسەی رۆژنامەكە، هاوكات ئێران دەیەوێت لەڕێگەی باڵیۆزخانەی سویسراوە پەیامێكیش بۆ واشنتۆن بنێرێت، ناوەڕۆكی پەیامەكە ئەوەیە" هەر هێرشێكی ئیسرائیل بۆسەر ئێران بەبێ گڵۆپی سەوزی ئەمریكا روونادات، بۆیە لەم حاڵەتەدا پێگەو هێزەكانی ئەمریكا لە ناوچەكە دەبن بە ئامانجی رەوای تاران". لەپاڵ ئەمەدا، بەگوێرەی هەواڵێك كە كەناڵی (الجزیرە)ی  قەتەری لەزاری سەرچاوەیەكی ئاگاداری ئێرانەوە بڵاویكردوەتەوە" ئێران لەڕێگەی وڵاتێكی ئەوروپییەوە دۆسیەیەكی بۆ ئیسرائیل ناردووە كە وێنەو نەخشەی تایبەتی سەرجەم ئەمباری چەكە ئەتۆمی‌و بایۆلۆژی‌و كیمیاوییەكانی ئیسرائیل لەخۆدەگرێت". سەرچاوەكە وتویەتی" سەرجەم وێنەكان لەسەر زەوییەوە گیراون نەك لە ئاسمانەوە، ئیسرائیل پێشتر شوێنی ئەمباری چەكە ستراتیژییەكانی گۆڕیوە، بەڵام ئەو دۆسیەیەی كە ئێران بۆ تەلئەبیبی ناردووە، وێنەی نوێی ئەو شوێنانە لەخۆدەگرێت". لە پەیامەكەیدا بۆ ئیسرائیل، ئێران جەختی لەسەر ئەوە كردووە، ئەگەر ئیسرائیل بیەوێت جەنگ دژی ئێران هەڵبگیرسێنێت، ئەو ئەمبارو دامەزراوانە دەبن بە ئامانجی تاران.     ئەوانەی ئەگەری سەربازی رەتدەكەنەوە لەبەرامبەردا هەندێك لە چاودێران ئەو راپۆرتانە رەتدەكەنەوە كە باس لە ئەگەری وەشاندنی گورزی سەربازی سنوردا لە ئێران دەكەن، ئەمانەش بۆ ئەم بۆچونەیان پشت بە هەندێك بەڵگە دەبەستن، لەوانە:  •    رێككەوتنە ئەتۆمییەكە هێشتا نەمردووە، زیاتر لە بەرپرسێكی ئەمریكی لەنێویشیاندا جۆ بایدنی سەرۆكی ئەمریكا جەختیان لەوە كردووە رێككەوتنەكە نەمردووە.  •    پرسی دۆزینەوەی سامپڵی یۆرانیۆمی پیتێنراو بە رێژەی 84% لە ئێران، لەنێوان ئێران‌و ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆم چارەسەركراوە، ئەمەش دوای ئەوەی دەركەوت رەنگە ئەم جۆرە لە رێژەی یۆرانیۆمی پیتێنراو بەبێ مەبەستیش هەر رووبدات، ئەمە لە بەیاننامەی كۆتایی سەردانەكەی گرۆسیدا بۆ  تاران جەختی لەسەر كراوەتەوە‌و بەواتای ئەوەدێت سەردانەكەی شكستی نەهێناوە، بەتایبەتیش كە  گرۆسی دوای گەڕانەوەی بۆ ڤیەننا جەختی لەسەر ئەوە  كردووە سەردانەكەی بۆ تاران سەردانێكی بنیادنەرانە بووە.  •     سەبارەت بە پلانی ناردنە دەرەوەی كێشە سیاسییە ناوخۆییەكانی ئیسرائیل لەلایەن ناتانیاهۆوە لەرێگەی هەڵگیرساندنی شەڕ لەگەڵ ئێران، ئەگەرێكی دوورە، چونكە زیاتر لە 20 ساڵە ناتانیاهۆ هەڕەشەی لێدانی ئێران دەكات‌و  هیچی نەكردووە، ناتانیاهۆ ناتوانێت لەبەر خۆی، سەرچڵی بە ئاسایشی ئیسرائیلەوە بكات، بەتایبەتیش كە ئێران لەرێگەی هاوپەیمانەكانییەوە لە سنورەكانی ئیسرائیلدا جێگیر بووە.  •    چڕبوونەوەی كۆبونەوەی نێوان بەرپرسانی ئەمریكی‌و ئیسرائیلی شتێكی نوێ نییە‌و ئەوەی بەمدواییە روودەدات تەنیا مەبەست لێی دروستكردنی فشارە لەسەر تاران بۆ ئەوەی لە دانوستانە ئەتۆمییەكەدا سازشی پێبكرێت، بەبەڵگەی ئەوەی ئەگەر ئەمریكییەكان بەنیازی وەشاندنی گورزی سەربازی بووبن تائێستا چاوەڕوانیان نەدەكرد‌و ئەو هەموو كاتەیان لە دانوستاندا لەگەڵ ئێرانییەكان بەسەر نەدەبرد.  •     ئەمریكا ئێستا لەناو جەنگی ئۆكراینادا نقوم بووە، نایەوێت دەرگای جەنگێكی نوێ لەگەڵ ئێران بەڕووی خۆیدا بكاتەوە، كە رەنگە لەلایەكەوە جەنگەكە سەرتاسەری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بگرێتەوە‌و لەلایەكی ترەوە دەرگای بەڕووی ئەوەدا بكاتەوە (چین)یش سەروەریی خۆی بەسەر (تایوان)دا بەسەپێنێت. 

درەو: وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی نەوتی مانگی شوباتی 2023 راگەیاند:  •    داهاتی نەوت  گەیشتوەتە (7ملیارو 81ملیۆن‌) دۆلار. •    تێكڕای بڕی هەناردەی نەوتی خاو  گەیشتوەتە (92ملیۆن‌و 255ملیۆن و  610هەزار) بەرمیل‌ رۆژانە (3 ملیۆن و  295هەزار ) بەرمیل نەوت فرۆشراوە. -    تێكڕای نرخی بەرمیلێك نەوت لە مانگی شوباتی 2023گەیشتوەتە (76.75) دۆلار. 

درەو: هاوپەیمانێتی حزبە نەریتەوانەكانی پێكهێنەری حكومەت عێراق, لەلێواری هەڵوەشانەوەو دابەشبوندان, شیعەكانی دەسەڵات بوون بە سێ‌ پارچەوە, سوننەكان بەدۆخێكی هاوشێوەدا تێپەڕدەبن, كوردیش نەك هەر لەبەغداد لەهەرێمیش پەرتەوازەیە, ئەوەی ماوە هێزە مەدەنی و تازە پێگەیشتووەكانە, كە لەناو هاوپەیمانی "گۆڕانی دیموكراسی" كۆبونەتەوە, ئەوان خۆیان بەجیاواز دەزانن, هەندێكیش پێیوایە هاوپەیمانێتییەكەی ئەوانیش, هەمان چارەنوسی حزبەكانی دەسەڵاتی دەبێت.  پێناچێت هیچكام لەهاوپەیمانێتییە بەشدارەكان لەحكومەتی عێراق, بەسەرۆكایەتی محەمەد شیاع سودانی لەماوەی داهاتودا وەك خۆی بمێنێتەوە, بەتایبەت دوای كۆتایهاتنی پرۆسەی دابەشكردنی وەزارەتەكان و پۆستە گرنگەكان لەحكومەت و, سەرهەڵدانی ناكۆكی لەنێوان سەركردەی قەوارە سیاسییەكانی ناو هاوپەیمانێتییەكان. ناكۆكییەكان دواخران, بەهۆی سەرقاڵی هێزەكان بەو دۆخە سیاسییەی پێویستی بە ئارامی بوو, تاكاتی تەواوكردنی دابەشكاری پۆستەكان لەسەر بنەمای پشكێنە, وێڕای ئەوەی هەندێك لەسەركردەی حزبەكان گەیشتونەتە ئەو بڕوایەی كە نەخشەی هاوپەیمانێتییەكان پێویستی بەگۆڕانكاری هەیە لەسەروبەندی خۆ ئامادەكردن بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان, كە بڕیارە لەمانگی تشرینی یەكەمی داهاتوودا بەڕێوەبچێت. هاوپەیمانی "چوارچێوە" لەبەردەم هەڵوەشاندنەوەدایە  دیارترین هاوپەیمانێتییەكان هەڕەشەی هەڵوەشانەوەی لەسەرە, كە ئەویش هاوپەیمانی "چوارچێوەی هەماهەنگییە"و, هێزە سیاسییە شیعییەكان جگە لەڕەوتی سەدر لەخۆدەگرێت, هەندێك سەرچاوە لەناو هاوپەیمانێتییەكە ئاماژە بەوەدەكەن, "چوارچێوە" بووە بەسێ‌ بەشەوە, یەكەمیان: لەعەمار حەكیم سەرۆكی ڕەوتی حیكمەو, حەیدەر عەبادی سەرۆكی هاوپەیمانی نەسر پێكدێت, دووەمیان: قەیس خەزعەلی ئەمینداری عەسائیبی ئەهلی حەق و, فالح فەیاز سەرۆكی دەستەی حەشدی شەعبی لەخۆ دەگرێت, سێیەمیشان: نوری مالیكی سەرۆكی ئیئتیلافی دەوڵەتی یاساو, محەمەد شیاع سودانی سەرۆكی حكومەتە.     سێ‌ سەرچاوە لە "چوارچێوەی هەماهەنگی" بۆ ڕۆژنامەی "العربی الجدید" قسەیان كردووە و ڕونیانكردووەتەوە: یەكگرتوویی هاوپەیمانی چوارچێوە پاشەكشێی كردووە, ئەوەی تائێستا هاوپەیمانێتییەكەیانی لەهەرەسی تەواوەتی پاراستووە, هەڕەشەی ڕەوتی سەدرە, كە گەورەترین مەترسییە لەسەریان.  بەوتەی سەرچاوەكان, حەكیم و عەبادی ناكۆكییان زۆرە لەگەڵ هێزەكانی تری چوارچێوەی هەماهەنگی, كە پەیوەستە بە پرسی چۆنییەتی ئیدارەدانی قەیرانەكە لەگەڵ موقتەدا سەدرو, دۆسییەی حكومەت و گروپە چەكدارەكان و پەیوەندی لەگەڵ هەولێر, بۆیە ئەو دوانە ئەگەری كشانەوەیان نزیكترە لەهێزەكانی تر. یەكێك لەسەرچاوەكان ئاماژەی بەوەكردووە, لەهەفتەكانی ڕابردودا ئەو لێكترازانە بەڕونی دەركەوتووە, كاتێك سودانی هەندێك لەڕاوێژكارەكانی كە سەر بە لایەنێكی چوارچێوە بوون, ئاڵوگۆڕی پێكردوون لەبەرژوەندی لایەنێكی تر, هاوكات هەندێك لەفەرمانبەرەكانی نوسینگەكەشی كە سەربە حەشدی شەعبی بوون, گۆڕیونی بە فەرمانبەرانی تر, كە سەربە حزبی دەعوەن. سەرەڕای هەموو ئەو پێشهاتە ئاشكرایانەش, كە لە جیاوازی هەڵوێستی سیاسی پەرلەمانتارانی سەر بە چوارچێوەی هەماهەنگی و, دەمەدەمێی نێوان قەیس خەزعەلی و نوری مالیكی و, گۆڕینی ڕاوێژكارەكانی سودانیدا دەركەوتووە, محەمەد سەیهود پەرلەمانتاری دەوڵەتی یاسا, بوونی هەر جۆرە دابەشبونێك لەناو چوارچێوەی هەماهەنگی ڕەتدەكاتەوە. سەیهود بە ڕۆژنامە قەتەرییەكەی ڕاگەیاندووە: هەندێك هەن بانگەشە بۆ ئەم جۆرە هەواڵانە دەكەن, نەك لەڕقی چوارچێوە, بەڵكو لەپێناو بێبایەخكردنی دەستكەوتەكانی حكومەتی سودانی, كە لەلایەن چوارچێوەی هەماهەنگییەوە پشتیوانییەكی بەهێزی لێدەكرێت. هەرچی "هاوپەیمانی سیادەیە", كە گەورەترین هێزە لەسەر ئاستی حزبە سونییەكان, دۆخی زۆر جیاوازتر نییە لەو دۆخەی چوارچێوەی هەماهەنگی تیادایە, پەرلەمانتار هەیبەت حەلبوسی سەركردە لەحزبی تەقەدوم كە محەمەد حەلبوسی سەرۆكایەتی دەكات, دانی بەوەداناوە كە بەمزوانە هاوپەیمانی سیادەی پەرلەمانیی كۆتایی پێدێت, كە ساڵێكە پێكهێنراوە, بەڵام دوای چەند كاتژمێرێك ئەو پەرلەمانتارە نوسینەكەی سڕییەوە, هاوپەیمانی سیادەش لەبەیاننامەیەكدا ئەو دەنگۆیانەی ڕەتكردەوە. ئەو پێشهاتە دوای ئەوە هات, چوار پەرلەمانتار لە كوتلەی تەقدوم, كە لەژێر چەتری هاوپەیمانی سیادەدایە, دەستلەكاركێشانەوەی خۆیان لەحزبی تەقەدوم ڕاگەیاند, بەهۆی ئەو تێبینیانەی لەسەر شێوازی ئیدارەدانی حزبەكە هەیانە.   لەهەرێمی كوردستانیش, دوو حزبە گەورەكە, یەكێتی نیشتمانی كوردستان و پارتی دیموكراتی كوردستان لەماوەی ڕابردودا هاوپەیمانێتیان نەكرد, بەهۆی قوڵبونەوەی كێشمەكێشەكانی نێوانیان, ئەو ناكۆكییانە لەگەڵ پێكهێنانی حكومەتی سودانیدا دەستیپێكرد, بەدیاریكراوی لەكاتی دابەشكردنی پۆستە گرنگەكان, ناكۆكییەكانیان پێینایە قۆناغێكی سەختەوە, ئەوەش وایكرد هەوڵەكانی نەتەوەیەكگرتووەكان بۆ لێكنزیكردنەوەی بۆچونی ئەو دوو حزبە شكستبهێنێت, دیاریترن ناكۆكییەكانیش لەنێوان ئەو دوو حزبە پەیوەستە بە یاسای نوێی هەڵبژاردن لەكوردستان. خۆڕاگری حزبە مەدەنی و نوێكان حزبە مەدەنی و قەوارە سیاسییە تازە پێگەیشتووەكان كە لەهاوپەیمانی "هێزەكانی گۆڕانی و دیموكراسی"دا كۆبونەتەوە, هاوشانی حزبی شیوعی عێراقی, لەگەڵ ئەوەی كێشەی دارایی و لاوازی ڕێكخستن و سەختی ڕوبەڕوبونەوەی حزبە گەورەكانیان هەیەو, پێشبینی زۆریش هەیە لەبارەی هەرەسهێنانی ئەم ئەزمونەیان, بەڵام جوڵەی ئەو هێزانە پێدەچێت تائەم ساتە سەقامگیربێت. رائید فەهمی, سكرتێری لیژنەی ناوەندی حزبی شیوعی عێراقی ڕایگەیاندووە: گرنگترین شت كە دەبێتە مایەی سەركەوتنی هاوپەیمانێتییە سیاسییەكان, چاوخستنەسەر ئامانجە هاوبەشەكانە, بەهۆی ئەوەی زۆرینەی حزبە نەریتەوانەكانیش ئامانجی تایبەت و شەخسیان هەیە, بۆیە چارەنوسی هاوپەیمانێتییەكانیان هەرەسهێنانە. رائید فەهمی بۆ ڕۆژنامەی "العربی الجدید"ی, ڕونكردووەتەوە: هێزەكانی هاوپەیمانی "گۆڕانی دیموكراسی" بەوریایی و هەنگاوی دیراسەكراوەوە كار دەكەن, لەگەڵ كۆدەنگییان لەسەر ئامانجی هاوبەش كە لەپێداویستی و داواكاریی عێراقییەكانەوە سەرچاوەی گرتووە,  بۆ دەوڵەتێكی ڕاستەقینە كە لەخزمەتی خەڵكدا بێت. لای خۆیەوە, ئەحمەد شەریفی شرۆڤەكاری سیاسی ڕایگەیاندووە: تەواوی هاوپەیمانێتییە سیاسییەكان, كە لەڕابردوودا هێزە نەریتەوانەكان پێكیانهێناوە, تەنانەت هاوپەیمانێتییە مەدەنییەكانیش, سەرجەمیان هەرەسیانهێناوە, بەهۆی مەزاجی سیاسی و بەرژوەندی شەخسییەوە. شەریفی ئاماژەی بەوەشكردووە: كۆبونەوەی حزبەكانی ناو چوارچێوەی هەماهەنگی بۆ ڕوبەڕوبونەوەی موقتەدا سەدر بوو, ئامانجی پێكهێنانی هاوپەیمانی سیادەش ئەوەبوو محەمەد حەلبوسی بتوانێت پارێزگاری لە پۆستەكەی بكات, هەرچی كوردیشە, تائێستا نەیتوانیوە هاوپەیمانێتییەكی جێگیر دروستبكات, بەهۆی ئاڵوگۆڕی سەركردەكانی و دورخستنەوەی هەندێكی تریان, هێزە مەدەنییەكان و گەنجە تازەكانیش لەبەردەم ئاستەنگی گەورەدان, بەڵام لەهەموو حاڵەتەكاندا, چارەنوسی هاوپەیمانێتییەكان هەرەسهێنانە.

درەو: عێراق گرێبەستی كۆتایی گەڕی مۆڵەتپێدانی پێنجەمی واژوكرد, كە چاوەڕواندەكرێت تێكڕای بەرهەمی ڕۆژانەی نەوتی بۆ (250) هەزار بەرمیل بەرزببێتەوەو, بەرهەمی غازیشی بگاتە زیاتر لە(800) ملیۆن پێ سێجا, سودانی لەئاهەنگی واژوكردنەكەدا وتی: جێگەی داخە, دواكەوتنی گەڕی پێنجەم بۆ ماوەی (5) ساڵ, زیانێكی گەورەی ئابوری و ژینگەیی بەعێراق گەیاند.  ئەمڕۆ عێراق, واژوكردنی كۆتایی گرێبەستی گەڕی پێنجەمی مۆڵەتپێدانەكانی ڕاگەیاند, كە تایبەتە بەناوچەو كێڵگە سنورییەكان و, كاردەكات لەسەر بەرزكردنەوەی تێكڕای بەرهەمی ڕۆژانەی نەوت بۆ (250)هەزار بەرمیل و, (800) ملیۆن پێ سێجا غازی ڕۆژانە.  محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق, لەئاهەنگی واژوكردنەكەدا ڕایگەیاند: "دواكەوتنی گەڕی مۆڵەتپێدانی پێنجەم بۆ ماوەی (5)ساڵ, زیانێكی گەورەی دارایی بەعێراق گەیاندو زیانێكی ژینگەیەی جێی داخی هەبووە", جەختیشكرد لەسەر ئەوەی"ڕووكردنە وەبەرهێنانی غازی هاوەڵ و غازی سروشتی, لەقوڵایی قەناعەتێكی چەسپاوەوە سەرچاوەی گرتووە, بۆ بەدیهێنانی چاكسازی ئابوری كە تەوەرێكی بنەڕەتی پرۆگرامی حكومەت پێكدەهێنێت".   سودانی ڕونیشكردەوە: " هاوردەكردنی غاز بۆ وێستگەكانی بەرهەمهێنانی كارەبا, ساڵانە نزیكەی (10) تریلیۆن دینار, نزیكەی(7.6) ملیار دۆلار لەسەر وڵات دەكەوێت, بۆیە وەزارەتی نەوت پێداگرە لەسەر بەدیهێنانی دابینكردنی پێداویستییەكانی ناوخۆ لە بەرهەمهێنانی غاز لەماوەی سێ‌ ساڵدا".  سەرۆك وەزیرانی عێراق وتیشی:"خواستمان چونە ناوەوەی عێراقە بۆ ناو بازاڕی غازی جیهانی, پلانمان بۆ ئەوە هەیەو جێبەجێدەكرێت, ناكرێت ئەو دۆخە نائاسایییە بەردەوامبێت, لەكاتێكدا دەبینین غازەكەمان دەسوتێت, ئەوە پارەو سامان و ئەو غازە گەرمەی بەهەدەر دەچێت بەهەوادا, دەبێتە هۆی زیادبونی قەتیسبونی گەرما".  لای خۆیەوە, حەیان عەبدولغەنی وەزیری نەوتی عێراق, لەمیانی ئاهەنگی واژوكردنی كۆتایی لەسەر گرێبەستی گەڕی مۆڵەتپێدانی پێنجەم ڕایگەیاند:"حكومەت پەرۆش بوو بۆ چالاككردنی گرێبەستەكانی گەڕی مۆڵەتپێدان, دوای ئەوەی بۆ ماوەی ( 5) ساڵ پەكخرا بەهۆكاری ناهونەری و ناپیشەیی, كە بووە هۆی پێشنەخستنی كێڵگە پشكنراوە سنورییەكان", جەختیشكرد" وەزارەت پشتیوانی هەمەجۆری كۆمپانیا براوەكان دەكات لەم گەڕەدا".   عەبدولغەنی ڕونیشیكردەوە:" ئەم گەڕی مۆڵتپێدانە تێكڕای بەرهەمی ڕۆژانەی نەوتی خاو بۆ (250)هەزار بەرمیل بەرزدەكاتەوە, لەگەڵ زیاتر لە (800)ملیۆن مەتر سێجا غاز. عاسم جیهاد وتەبێژی وەزارەتی نەوتی عێراق ڕایگەیاندووە: ئەوەی گەڕی مۆڵەتپێدانی پێنجەم جیادەكاتەوە, ئەوەیە كە كێڵگەی سنورین لەگەڵ وڵاتانی دراوسێی و, دەبن بەكێڵگەی بەرهەمهێن و بڕێكی گەورەی نەوتی خاو و غاز بۆ بەرهەمی ننیشتمانی زیاد دەكەن. وتوشیەتی: وەبەرهێنان لەو كێڵگانە بۆ ماوەی (5)ساڵ دواكەوتووە, لەئاكامی بۆچون و دەستوەردانی سیاسی و ناپیشەیی, ئەوەش كاریگەری لەسەر پلانەكانی وەزارەتی نەوت و ئابوری عێراق و دروستكردووە. جەختیشیكردووە لەوەی, هەر ناوچەیەك لەناو سنوری عێراق بێت و كێڵگەی نەوتی لەخۆ بگرێت, ئەگەر نزیكیش بێت لەسنوری وڵاتانی تر, مافێكی تایبەتی عێراقەو, وەزارەتی نەوت لەئێستادا سەرقاڵی پێشخستنی هەردوو كێڵگەی بەدرەو ئەلبزركانە كە سنورین , لەحالێكدا ئەگەر كێڵگەی هاوبەشیش هەبێت, ئەوا پیادەی ڕێككەوتنە نێودەوڵەتییەكان دەكات لەدیاریكردنی پشكی هەر دەوڵەتێك.  وتەبێژەكەی وەزارەتی نەوت باسی ئەوەشیكردووە: كێڵگە وەبەرهێنراوەكان لەسنوری پارێزگا هەژارەكانی دیالەو میسان و بەسرەن, ئەوەش ڕەنگدانەوەی ئەرێنی دەبێت لەسەر هاوڵاتیانەكەی و, ئەو گرێبەستانەشی كردوشیانە كۆمپانیاكان پابەند دەكات بەوەی ڕێژەی 90%ی كرێكاری عێراقی كارپێبكەن.  نەبیل مەرسومی شارەزای بواری ئابوری بە ڕۆژنامەی (العربی الجدید)ی ڕاگەیاندووە:"گەڕی مۆڵەتپێدانی پێنجەم جیاوازە لە چوار گەڕەكەی پێشو, بەوپێیەی لەو ناوچە سنورییانە ئەنجامدەدرێت كە بەشێكی سنوری نێوان عێراق لەگەڵ كوەیت و ئێران تێدەپەڕێنێت. مەرسومی ئاماژەی بەوەشكردووە: بەگوێرەی ئەم گەڕە (6) كێڵگە, كە سیانیان دراوە بە كۆمپانیای هیلالی ئیماراتی كە ئەوانیش كێڵگەكانی (كلابات-قمرو خشم اڵاحمر-انجانە و خضر الما‌‌ء)ن, هاوكات سێ كێڵگەی تریش دراون بە كۆمپانیای جیوجیادی چینی, كە ئەوانیش كێڵگەكانی (نەفتخانەو سندیبادو حویزە)یە.  باسی ئەوەشیكردووە, گرێبەستەكانی گەڕی مۆڵەتپێدانی پێنجەم, (25%) داهاتە گریمانكراوەكانی لێدەبڕێت وەك مافی موڵكداری (كرێ‌), ئەو ڕێژەیە دەچێت بۆ گەنجینەی دەوڵەت, هاوكات تێچوی دەرهێنانی نەوت ( خەرجی بەڵێندەر بۆ پێشخستنی پرۆژەكە) ڕێژەیەكی دیاریكراوی بۆ دادەنرێت لەو داهاتەی كە (70%) دەمێنێتەوە. هاوكات ئاژانسی هەواڵی عێراق لەبارەی گرێبەستەكەوە بڵاویكردووەتەوە: جیاوازی ئەم گرێبەستە لەگەڵ گرێبەستی چوار گەڕی مۆڵەتپێدانی پێشوو, بەهێزی لایەنە یاساییەكانی گرێبەستەكەیە, كە بەپلەی سەرەكی دەچێتە بەرژەوەندی عێراق, وێڕای پشتبەستن بەسیتمێكی دارایی, كە زامنی پاراستنی داهاتەكانی لایەنی عێراقی دەكات لەمەترسییە ئابورییەكان, لەڕێی بنەمای قازانج وەك ڕێژە نەك  وەك ژمارەیەكی جێگیركراو, كە لە چوار گەڕەكەی پێشودا بەوشێوەیە بووە.

(درەو): دوای بەرهەم ساڵح، مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی پێشووی عێراقیش گەیشتە تاران‌و دەیەوێت لەبەردەم دادگایەكی ئەو وڵاتەدا شایەتی خۆی بدات لەبارەی كوژرانی قاسم سولەیمانییەوە.  ئاژانسی (تەسنیم)ی ئێران ئاشكرایكرد، مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی پێشووی عێراق سەردانی ئێرانی كردووە‌و لە تاران چاوی بە ژمارەیەك لە بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی دەكەوێت. زانیارییە نافەرمییەكان باسلەوە دەكەن، سەردانەكەی بۆ تاران لەسەر داوای مستەفا كازمی خۆی بووە‌و دەیەوێت لەم سەردانەدا لەبەردەم دادگایەكی تایبەتی ئێراندا، شایەتی خۆی بدات لەبارەی كوژرانی قاسم سولەیمانی فەرماندەی فەیلەقی قودسی سوپای پاسداران لە هێرشێكی ئەمریكییەكاندا لە فڕۆكەخانەی بەغداد.  هەندێك سەرچاوەی تر دەڵێن، ئێرانییەكان بانگهێشتی كازمییان كردووە بۆ تاران، چونكە هێشتا كازمی رۆڵی نێوەندگیر دەبینێت لەنێوان ئێران‌و هەندێك لە وڵاتانی ناوچەكەدا، بەدیاریكراویش سعودیە.  بەڵام كابینەی نوێی حكومەتی عێراق بە سەرۆكایەتی محه‌مه‌د شیاع سودانی، ئێستا رۆڵی نێوەندگیری نێوان ئێران‌و سعودیەی گرتوەتە دەست‌و رۆژی 8ی ئەم مانگە سودانی لە وەڵامی پرسیارێكی رۆژنامەنوساندا رایگەیاند" بەمزوانە گەڕێكی نوێی گفتوگۆی نێوان ئێران‌و سعودیە لە بەغداد دەستپێدەكات‌و لەسەرەتای كابینەكەمانەوە داوامان لە هەردوولا كردووە درێژە بە گفتوگۆكانیان بدەن". بەپێی قسەی هەندێك سەرچاوەی تر، كازمی نیگەرانە لە هەڕەشەی بەردەوامی گروپە چەكدارەكانی سەربە ئێران لە عێراق كە بەشێوەیەكی بەردەوام هەڕەشەی كوشتنی لێدەكەن، بۆیە چوەتە تاران تاوەكو سكاڵای خۆی لەم بابەتە بكات، ئەمە سەرباری نیگەرانییەكانی لە بەدواداچوونی بەردەوامی لایەنە شیعەكان بۆ ماوەی ولایەتەكەی لە پۆستی سەرۆك وەزیران‌و قەبارەی گەندەڵی‌و دزییەكان لەو سەردەمەدا.  كازمی كە بە پیاوی ئەمریكاو خۆرئاوا لە عێراق ناوی دەهێنرا، دوای ئەم سەردانەی بۆ تاران، دەیەوێت پەیوەندییەكانی ئاسایی بكاتەوە‌و جارێكی تر بگەڕێتەوە بۆ ناو گۆڕەپانی سیاسیی.  كازمی دۆستی نزیكی بەرهەم ساڵح بوو، ئێستا كە هەردووكیان لە پۆستی حكومیدا نەماون، ئاڕاستەیان بەرەو تاران گۆڕیوە، بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، چەند رۆژی رابردوو، بەرهەم ساڵح لە تاران بووە‌و لەبارەی دۆخی ناوخۆی یەكێتی‌و پەیوەندییەكانی یەكێتی لەگەڵ پارتی لەگەڵ بەرپرسانی ئێرانی قسەوباسی كردووە.   

 درەو: عێراق ساڵانە(6) ملیارو (500) ملیۆن دۆلار بەهەدەر دەدات لەسوتاندنی غازدا, لەساڵی (2020)دا, بەدووەم خراپترین وڵات لەسەر ئاستی جیهان ڕیزبەندكراوە لەڕووی سوتاندنی غازی هاوەڵ, كە بڕەكەی گەیشتووەتە نزیكەی (17.4) ملیار مەتر سێجا.  هەوڵەكانی عێراق بۆ سەربەخۆبوون لەغازی ئێرانی, مایەی  نییگەرانی فەرمانگە بازرگانی و سیاسییەكانی تارانە, سەرەڕای ئەوەی بەدوریشی دەزانێت دراوسێ مێژوییەكەی, دوای ساڵانێكی زۆریش بتوانێت دەستبەرداری غازەكەی بێت. عێراق گفتوگۆی نوێی لەگەڵ ئەمریكا ئەنجامداوە, بە ئامانجی سود وەرگرتن لەسامانە سروشتییەكانی و, دەستبەردابوون لەئێران لەمەودای دوردا, كە ئەوەش هەندێك لەخاوەنكارە ئێرانییەكانی توڕەكردووە, بەگوێرەی تەلەفیزیۆنی (پرێس تیڤی) ئێرانی.  عیماد عەلاق, ڕاوێژكاری سەرۆك وەزیرانی عێراق دەڵێت: عێراق گفتوگۆی جدی لەگەڵ پسپۆڕانی ئەمریكا ئەنجامداوە, بە ئامانجی هاوكاریكردنی لە سود وەرگرتن لەغازی هاوەڵ و بەرهەمهێنانی كارەبا, كە ئەوەش وادەكات بەغداد دەستبەرداری غازی ئێران بێت, هەروەها ئەو كارەبایەشی لەئێرانەوە هاوردەی دەكات. (6)ملیارو (500) ملیۆن دۆلار بەهەدەر دەدرێت عێراق چاوی لەوەیە سود لەشارەزایی و هاوكاری ئەمریكا وەربگرێت, بۆ ڕێگەگرتن لە بەهەدەردانی (6)ملیارو (500) ملیۆن دۆلار بەهۆی سوتاندنی غازی هاوەڵ, كە بڕەكەی ساڵانە دەگاتە (18) ملیار مەتر سێجا.   بانكی نێودەوڵەتی لەساڵی (2020)دا, عێراقی بەدووەم خراپترین وڵات لەسەر ئاستی جیهان ڕیزبەندكردووە, لەڕووی سوتاندنی غازی هاوەڵ لەدوای ڕوسیاوە, بەجۆرێك بڕی ئەو غازەی لەو ساڵەدا سوتاندوییەتی, گەیشتووەتە نزیكەی (17.4) ملیار مەتر سێجا.  عێراق لەساڵی (2021)وە, سەرقاڵی دیراسەكردنی وەبەرهێنانی غازی هاوەڵە لەڕێی پلانێكی پێنج ساڵییەوە تا ساڵی (2026), وەزارەتی نەوتی عێراق چاوی لەوەیە لەساڵی (2023)دا, (400)ملیۆن مەتر سێجا لەو وەبەرهێنانە بۆ بەرهەمی كۆمپانیای غازی بەسرە زیادبكات, بەنیازیشە تێكڕایی ئەو زیادەیە بگەیەنێتە (2.6) ملیار پێ سێجای ڕۆژانە لەگەڵ هاتنی ساڵی (2026)دا. ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا, بایەخ بەودۆسییە دەدات لەبەر هەردوو هۆكار, هۆكاری سیاسی و ژینگەیی, كە لەو ڕێگەیەوە عێراق دەتوانێت بڕێك سەربەخۆی و دوركەوتنەوە لەئێران بەدەستبهێنێت, لەڕێی وەبەرهێنانی غازەكەی لەبری سوتاندنی, هەروەها دەتوانێت بەهەمان پرۆسە پیسبونی ژینگەو ئەو پاشماوەیەی بەهەوادا بڵاودەبێتەوە لەو كەرتە, كەمبكاتەوە. هاوشانی ئەوەش, گفتوگۆكانی عێراق و ئەمریكا سەریكێشاوە بۆ پەلەكردن لەپرۆژەی گرێدانی كارەبایی هەرێمی لەگەڵ ئوردن و سعودییەو وڵاتانی كەنداو, كە بەشداریدەكات لەكەمكردنەوەی پشتبەستنی عێراق بەكارەبای هاوردەكراو لەئێرانەوە. پێویستی عێراق لەهاوردەكراوی ئێران عیماد عەلاق, ڕاوێژكاری سەرۆك وەزیرانی عێراق, بەئاژانسی هەواڵی عێراقی ڕایگەیاندووە: ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا جدییەتێكی زۆری پیشانداوە, بۆ ئەوەی عێراق بتوانێت چارەسەری ستراتیجی چالاك جێبەجێبكات لەبواری وزەو پشتیوانی تۆڕی كارەباو, سود وەرگرتن لەسامانەكانی وڵات لەمەودای مامناوەندو دوردا.  ئەو لێدوانانە بازنەكانی دەسەڵات و بازرگانی لەئێران بێزاركردووە, كە ساڵانێكی دورودرێژە وەك باخچەی پشتەوە تەماشای عێراق دەكەن و, باوەڕ بەوەناكەن كە لەبواری وزەو كارەبادا عێراق دەستبەرداری وڵاتەكەیان ببێت, وێڕای سیاسەتی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی. حەمید حسێنی, ئەندامی پێشوی ژووری بازرگانی ئێرانی-عێراقی هاوبەش ڕایگەیاندووە: عێراق ناتوانێت لەساڵانی ئایندەشدا دەستبەرداری غازی ئێران ببێت, بگرە پێویستی بە بڕێكی زیاتر دەبێت بۆ دابینكردنی بەرزبونەوەی داوارییەكان لەسەر وزە, بەتایبەت لەهەردوو كەرتی نیشتەجێبون و پیشەسازیدا.  حسێنی جەختیشكردووە لەسەر پێویستی زۆری عێراق بەكارەبای هاوردەكراو لەئێرانەوە, پێشیوایە هاوكارییەكانی ئەمریكا ناتوانێت وا لەعێراق بكات بڕی پێویست لەغاز بەرهەمبهێنێت و پێداویستییەكانی ناوخۆ دابین بكات, بەڵام ڕەنگە بتوانێت بەرهەمی غاز زیادبكات, بەجۆرێك بتوانێت بەشێك لەداواكاری وێستگەكانی بەرهەمهێنانی كارەبا كە بەغاز كاردەكەن, دابین بكات.  كێشەی هاتوچۆ حەمید حسێنی, بە ئاژانسی هەواڵی كاری ئێرانی (ئیلنا)ی وتووە: ئەگەر عێراق لەبواری وزەدا سەربەخۆبێت لەئێران, ئەوا بەناچاری خۆی دەبینێتەوە بەتێپەڕبون لەڕێی ڕێگاكانی ئێرانەوە, بەهۆی لاوازی دۆخی بەندەرە عێراقییەكان و لاوازی توانای, بۆ وەڵامدانەوەی زیادبونی داواكاری لەسەر شمەكی هاوردەكراو و بەربومەكان. عێراق ساڵانە نزیكەی (20) بۆ (25) ملیۆن تۆن بەرهەمە نەوتییەكانی ئێران هاوردە دەكات, ئەگەر هەوڵی ئەوە بدات كە دەستبەرداری هاوردەكردنی ببێت لەتارانەوە, ئەوا خۆی لەبەردەم كێشەی تێپەڕبون بەڕێگای ئێراندا دەبینێتەوە. تاران قەیرانەكە قوڵتردەكات عێراق برێكی زۆر لەغازی ئێرانی هاوردە دەكات, كە لەدوو وەرزدا دەگاتە ترۆپك, یەكێكیان لەوەرزی زستان كە دەگاتە (50) ملیۆن مەتر سێجای ڕۆژانە, دووەمیشیان لەوەرزی هاوین, كە دەگاتە تێكڕای (70) ملیۆن مەتر سێجای ڕۆژانە.  عێراق لەهاوینی ڕابردودا, ڕوبەڕوی قەیرانێكی گەورەی كارەبا بوەوە بەهۆی كەمكردنەوەی ناردنی غاز لەلایەن ئێرانەوە بەشێوەیەكی پێوانەیی, كە ڕۆژانە گەیشتە (8.5) ملیۆن مەتر سێجا, بەهۆی دواكەوتنی بەغداد لەپێدانی شایستەكانی غازی ئێران لەساڵی (2020)دا. بڕیارەكەی ئێران بەكەمكردنەوەی هەناردەی غاز,  بووە هۆی كەمبونەوەیەكی گەورەی بەرهەمهێنانی كارەبا لەعێراق, كە گەیشتە (7.5) هەزار میگاوات, ئەوەش وەزارەتی كارەبای عێراقی ناچاركرد پەلەبەكات لەپێدانی شایستەكانی ئێران كە بڕكەی (1.6) ملیار دۆلاربوو, پێش ئەوەی هاوردەكردنی غاز جارێكی دەستپێبكاتەوە.   وەزارەتی كارەبای عێراق لەگەڵ ئێران ڕێككەوت بۆ زیادكردنی هاوردەكردنی غاز لە (10) ملیۆن مەتر سێجاوە لە مانگی شوباتدا, بۆ (25) ملیۆن مەتر سێجا لەمانگی ئازاری (2023)دا.  ئەحمەد عەبادی, وتەبێژی وەزارەتی كارەبا لەلێدوانێكدا بەسەكۆی تاقەی ڕاگەیاندووە: وەزارەتەكەیان هیوای هەیە لەدوای مانگی ئازاری ئەمساڵەوە تێكڕای هاوردەكراوی غازی ئێران بگەڕێتەوە بۆ ئاستی خۆی كە (30) ملیۆن مەتر سێجا غازی ڕۆژانەیە.  دانوستان لەگەڵ قەتەر وتەبێژی وەزارەتی كارەبا لەوەڵامی پرسیارێكی سەرچاوەكەدا, ڕایگەیاندووە: وەزارەتی نەوتی عێراق بەدوای هەمەڕەنگكردنی هاوردەكردنی غازدا دەگەڕێت لەوڵاتانی ترەوە, لەوانە قەتەر, كە لەئێستادا سەرقاڵی دانوستانن لەگەڵیدا. عەبادی جەختیكردووە, ئەنجومەنی وەزیران هەردوو وەزارەتی نەوت و كارەبای دەستكراوە كردووە لەدانوستانكردن لەگەڵ قەتەر, بەپێی بڕیارێك كە لە مانگی شوباتی (2022)دا, دەرچووە.  بەپێی بڕیارەكە, وەزارەتی كارەبا ڕاسپێردراوە بە تاوتوێكردنی پێشنیازی پێشكەشكراو لەلایەن كۆمپانیای ئكسلیریتی ئەمریكی بۆ گرێبەستكردن لەگەڵ كۆمپانیاكانی غازی قەتەر, بەهەماهەنگی لەگەڵ وەزارەتی نەوت. لەمانگی شوباتی ساڵی (2022)دا, سەكۆی تاقە وردەكاری گرێبەستە چاوەڕوانكراوەكەی نێوان قەتەرو عێراقی ئاشكراكرد, بۆ هاوردەكردنی بڕی (1.5) تۆن غازی شلی ساڵانە. هاوشانی ئەوەش, عێراق بیر لەپرۆژەی تەواوكاری دەكاتەوە بۆ دامەزراندنی سەكۆكانی غازی شل بۆ گۆڕینی بەغازی وشك, وێڕای بنیاتنانی تۆڕێك لەشۆستەو بۆری تایبەت بە گواستنەوەی غاز بۆ وێستگەكانی كارەبا.  عەبادی دەڵێت, ئەو پرۆژانە زۆر گرنگن بۆ سەرخستنی هەر هەوڵێك كە وەزارەتی نەوت دەیدات لەبواری هاوردەكردنی غازی جێگرەوە لەوڵاتانی تری غەیری ئێران, لەپێشیانەوە لەوڵاتی قەتەر. سەرچاوە: پێگەی الطاقة