مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو)

ئەوەی لەو ناوچەیەی ئێمەدا بوونی نییە، یان بوونێکی زۆر لاواز و پەراوێزی هەیە، بوونی نوخبەیە وەک نوخبە، نوخبەیەک رۆڵی نوخبەبوونی خۆی بگیرێت، بە تایبەتی لە بواری حوکمڕانیی و دەوڵەتداریی و چۆنیەتی رێکخستنی پەیوەندیی نێوان حوکمڕانان و دەوڵەت و حوکمڕانان و کۆمەڵگا و دەوڵەت و کۆمەڵگا بەیەکەوە. هیچ کۆمەڵگایەک نییە لە بوارە جیاوازەکانی ژیانی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و فەرهەنگیدا، نوخبەی تایبەت بەخۆی بەرهەمنەهێنابێت، بەڵام پەکخستنی نوخبەکان و لەنوخبەخستنی ئەو نوخبانە، کردەیەکی سیاسییە و زۆرجار هێزە حوکمڕانەکان بە هۆشیارییەوە ئەنجامی ئەدەن. حوکمڕانانی ناوچەکە، بەوانەی هەرێمی کوردستانەوە، نوخبەیان بە مانا راستەقینەکەی ناوێت، نوخبە وەک هێزێکی سەربەخۆ و زۆرجار دژ کە جۆرێک لە هاوسەنگی دەسەڵات لە نێوان کۆمەڵگا و حوکمڕانان و دەوڵەتدا دروستدەکەن، ئەوان لەباتی نوخبە، «حاشییە»یەکی درۆزن و گوێرایەڵی بێنوزە و بێدەنگیان دەوێت، مەگەر تەنها لەو ساتانەدا نەبێت، کە خۆیان ئەمری قسەکردن و دەنگبەرزکردنەوەیان پێبکەن. لە دەرەوەی ئەوەدا یەکێک لە ئەرکە سەرەکییەکانی ئەم حاشییەیە بریتییە لە تیوریزەکردنی بێدەنگیی و فرۆشتنی ئەو بێدەنگییە وەک ئەرکێکی ئەخلاقیی و مێژوویی، وەک داهێنانێکی کەم وێنە. ئیشی حاشییە داهێنانی کولتووری وابەستەیی و چەپڵە لێدان و ناراستگۆییە، تا ئەو شوێنەی کۆمەڵگا وەک بەشێک لە حوکمڕانان و دارودەستەکەیان بیانبینێت و مامەڵەیان بکات.

حوکمڕانان لەباتی کارکردن بۆ دروستکردنی نوخبەیەکی سیاسیی کە هەوڵی دروستکردنی کەلەپورێکی سیاسیی مۆدێرن بدات، کەلەپوری جیاکردنەوەی دەوڵەت لە کەسی یەکەمی ناو حیزب، جیاکردنەوەی حوکمڕانیەکە وەک گشتێک لە لە کەسایەتی ئەم یان سەرکردە و سەرۆک. لەباتی بەیاساییکردن و بەدەزگاییکردنی پەیوەندییەکان،  لەباتی ئیشکردن لەسەر پەردان بە سەروەریی دەوڵەت لەم یان لەو تاکەکەس و لەم گروپ یان لەو حزیبی دیاریکراو. ئینجا کارکردن لەسەر ئازادییە کەسییەکان، لەسەر چەسپاندنی دەسەڵاتی یاسا، لەسەر سەربەخۆیی دادگاکان، ئەمە جگە لە گەشەدان بە چەمکەکانی هاوڵاتیی و مافە سروشتیەکانی مرۆڤ و ئازادییە سیاسییەکان. دەڵێم لەباتی ئیشکردن بۆ دروستبوونی نوخبەیەکی هۆشیار و رەخنەیی  و بەرپرسیاری لەوبابەتە، کە وەک پاسەوانی رێگرتن لە خراپبوونی حوکمرانیی و دەوڵەت و یاسا و پەیوەندییەکان کاربکات، ئەوان حاشییەیەک دروستدەکەن کە مەدح و سەنا و درۆ و دەلەسە و پروپاگەندە و قیرەقیری بێسەمەر و تۆمەتبازیی کاری سەرەکییان بێت، هاوکات فرۆشتنی هەڵەی ستراتیژی ئەم یان ئەو سیاسیی وەک دەسکەوتی گەورە و ستراتیژیی. لە هەموو ئەم دۆخانەدا نوخبە لە نوخبەبوون دەکەوێت و دەبێت بە حاشییەکی چەپڵەلێدەر. 

لەباتی رێخۆشکردن بۆ دروستبوونی نوخبەیەک کاریگەریی لەسەر دەسەڵاتی بڕیاردان دروستبکات، کاریگەری لەسەر دانانی ئەجێندا و نەخشەڕێگان هەبێت، یان زۆرجار بتوانێت رۆڵی ناوبژیوان لە نێوان حوکمڕانان و کۆمەڵگادا ببینن، لەم ڕێگەیشەوە بتوانن گەشەی زیاتر  بە بەشداری سیاسی بدەن و رۆڵ لە جێگیربوونی هاوسەنگیی دەسەڵات و ئاسایش و سەقامگیریدا ببینن، ئەوە با واز لە بەشداریکردنی نوخبەکان لە نوێنەرایەتیکردنی نیشتیمان و نەتەوەکەیاندا لە ئاستی جیهانیدا، یان لەناو پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا، بهێنین. دەڵێم لەباتی کارکردن بۆ دروستکردنی نوخبەیەکی لەو بابەتە، حاشییەکی بێئاکار و بێکاریگەریی و بێنرخ دروستدەکەن کە حوکمڕانەکان وەک کەسانی بێڕکابەر و موقەدەس و «سەرکردە لە بێشکەوە تا گۆڕ»، ببینن و مامەڵەبکەن. 

لەباتی رێخۆشکردن بۆ دروستکردنی نوخبەیەک کە دەسەڵاتێکی ئەخلاقیی و رەمزیی گەورەی هەبێت، بانگەشەی نوێنەرایەتیکردنی نۆرم و بەها باڵاکان بکات، وەک بەهای مافەکانی مرۆڤ، هێزی یاسا، پێشکەوتن، دیموکراسیەت و دادپەروەریی، هتد.. دەڵێم لەباتی دروستکردنی نوخبەیەکی لەو بابەتە کە خاوەنی دەسەڵاتێکی رەمزیی و ئەخلاقیی گەورەبێت، ئەمانە حاشیەیەک دروستدەکەن و دروستکردوە، گوێڕایەڵ و سەرلەقێن و درۆزن و سەدڕوو. لەم دۆخەدا ئەوەی لە ئاستی حوکمڕانیدا دروستکراوە، دەسەڵاتی ئەم یان ئەمیر و پادشا و ئەم یان ئەو سەرۆکی بێرکابەرە، ئەمانیش حاشییەکی سەرلەقێن و گوێڕایەڵیان دروستکردوە، ئەو ئەمیر و پاشا و سەرۆکبوونە بێرکابەرەیان بەبێ هیچ بیرکردنەوە و بەرپرسیاریەتێکی سیاسیی و ئەخلاقیی بۆ بسەلمێنێت. حاشیەیەکی خاوەن وەلای ڕەها و دەست لەسەرسنگ.

لەم دۆخانەدا ئەو لۆژیکەی سیاسەت ئاراستە دەکات خودی سیاسەت خۆی نییە، واتە سیاسەت نییە وەک چالاکی دروستکردنی ژیانێکی گشتیی دادپەروەر و یەکسان، موتوربەکراو لە بیرۆکەی ئەرک و بەرپرسیاریەتی و لێپرسینەوە و بیرکردنەوە لە چارەنووسی کۆمەلگا و میلەت. سیاسەت نییە وەک دەرەنجامی راگۆڕکێ و ئەنجامدانی کردەی دەستەجەمعییەوە کە تیایدا خەلکانی جیاواز، بەلام بەیەکەوە ژیاو، هەمان مافی رادەربرین و گفتوگۆ و دەرکەوتنیان هەبێت.  سیاسەت بۆیە لەدایکدەبێت چونکە لە کۆمەڵگادا خەڵکانی جیاواز و هەمەرەنگ و پلورال بەیەکەوەدەژین، ئەگەر کۆمەڵگا هەمووی وەک یەک بووایە و کەس و لەویتری جیاواز نەبوویە ئەودەم کۆمەڵگا پێویستی بە بوونی سیاسەت نەبوو. ئەوەی لەو ئەزموونانەی وەک ئەزموونی هەرێمدا غائیب و نائامادەیە، چەمکەکانی کۆمەڵگا و میلەت و گەلە، نەتەوە و نیشتیمانە وەک کۆڵەکە سەرەکییەکانی دەسەڵات و شەرعیەت. گۆڕانی نوخبە بۆ حاشییە میکانیزمی دروستکردنی ئەو فۆرمە ترسناک و نابەپرسیارەیە لە حوکمڕانیی کە نە گەل و نە نەتەوە و نە نیشتیمانی بۆ دروستدەکرێت. 

گۆڕینی نوخبە بۆ حاشییە، میکانیزم و ستراتیژیەتی سەرەکیی گۆڕینی خودی کۆمەڵگاشە بۆ حاشییەیەکی زەبەلاح. ئم ستراتیژە وادەکات سیاسەت بگۆڕێت بۆ چالاکی دروستکردنی حاشیەی بێدەنگ و وەلادار لە هەموو شوێنێک و لەناو هەموو دەزگا و رێکخراوێک و لەناو سەرجەمی پەیوەندییەکانیشدا. ئەمەش بە دەوری خۆی وادەکات کڕینی وەلا ببێتە ستراتیژیەتی سەرەکیی پیادەکردنی ئەم سیاسەتی دروستکردنی حاشییەیە لە هەموو شوێنەکدا. خۆ ئەگەر کڕین دادی نەدا، ئەودەم پەنابردن بۆ سیاسەتی ترسناندنی ئەوانەی دیدگا و خەون و روانینی تریان هەیە و ناتوانرێت بکرێن بە حاشییە. گەر ترساندیش کاری نەکرد، پەرەدان بە سیاسەتی پەراوێزخستنی ئەم بەش و بکەرە تایبەتانەی کۆمەڵگا، یان پەنابردن بۆ توندوتیژیی بەرامبەریان. 

دەسەڵاتێک لە خەمی دروستکردنی حاشییەی هەمەجۆردا بێت، دەسەڵاتێکی باوکانەی پاتریارکییە کە سەرجەمی کۆمەلگاکە وەک رەعیەت مامەڵەدەکات، نەک وەک میلەت و نەتەوە وگەل. لە خەمی هەیمەنە و باڵادەستیدایە، نەک لە خەمی ئازادیی و پێکەوەبوونی پڕ لە جیاوازیی مرۆڤەکان لەگەڵ یەکدا. میلەت و نەتەوە و گەل، نیشتیمان و ولاتی هاوبەش، بەبێ بوونی دەولەتێکی مۆدێرن دروستنابن، دەوڵەتێک تیایدا، هاوڵاتیانی ئازاد بەیەکەوە بیربکەنەوە و کاربکەن، سیاسەت تەنیا ئیدارەدان و زاڵبوون و هەیمەنەکردن نەبێت، بەڵکو بە پلەی یەکەم پەیوەندیی بە ئازادیی و فرەیی و کاری پێکەوەیی بەکۆمەڵەوە هەبێت. 
حوکمرانییەکی مۆدێرن دەسەڵاتەکان بە راستی لەیەکتری جیاکرابنەوە، یاسا حوکمڕانبێت و مافەکان و ئەرکەکان بە یەکسانیی و بە وردیی دەستنیشانکرابن.

 ئیشی سەرەکیی حاشییە بریتییە لە گۆڕینی میلەت و نەتەوە و گەل بۆ رەعیەتێکی سەرلەقێنی بێخواست و بێئیرادە و بێماف. گۆڕینی مرۆڤەکان لە هاوڵاتییەوە بۆ ناهاوڵاتیی. بۆیە  ئەوەی لەم جۆرە ئەزموونانەدا حوکمرانە لۆژیکی دەوڵەت و حوکمرانییەکی مۆدێرن نییە، بەڵکو لۆژیکی ئیمارەتە کۆنەکانی ناو مێژووە، کە ئەمیری ئەم خێزان و بنەماڵەی حّوکمران، حوکمی ئەم یان ئەو ئیمارەتی کردوە و دەکات. فۆرمی حوکمرانیکردنەکەش لەسەر وەلا و خزمایەتیی و عەسەبیەتی خێڵ و بنەماڵە کاردەکات، نەک لەسەر بنەمای بوونی هاوڵاتیانی ئازاد.   

ئەم دۆخی بە حاشییەکردنەی نوخبەکان و ئەم دۆخی بە رەعیەتکردنەی کۆمەڵگا، وادەکات «کۆمەڵگا»یەک دروستببێت لە قۆناغی بەر لە دروستبوونی دەوڵەتدا بژی. بەزۆر مانا ئەوەی لە  سێ دەیەی رابردوودا لە هەرێمدا روویداوە، گەڕاندنەوەی کۆمەڵگای ئێمەیە بۆ قۆناغی بەر لە دروستبونی دەوڵەت. کە باس لە دەوڵەت دەکەم باس لە ئۆرگانێک دەکەم کە بەناوی مافەوە قسەدەکات نەک بەنای هەقیقەتەوە. دەوڵەت نوێنەری هیچ هەقیقەتێک نییە، بەڵکو پارێزەی سەرەکیی وژمارەیەکی مافە. بۆ زۆرینەی هەرەزۆیشرمان ئاشکرایە، رەنگە بۆ خودی نوخبە بەحاشییە کراوەکەیش خۆیەوە، ئەوەی لە هەرێمدا هەیە و کاردەکات، دەوڵەت نییە بەمانا ئاسایی مۆدێرنەکەی دەوڵەت، بەڵکو، وەک ووتم، ئیمارەتی خێزانیی و بنەماڵەییە کە بە هەموو شێوەیەک رێ لە چوونەژورەوەی کۆمەڵگای ئێمە بۆناو قۆناغی دەوڵەت، دەگرێت. 

دەوڵەت سوپای هەیە نەک میلیشیای حیزبی، حوکمی نیشتیمانێک دەکات، نەک زۆنی سیاسیی لەیەکتری دابڕاو، جیهازێکی بیرۆکراسیی پیشەیی و ناسیایی هەیە، نەک ماشێنێکی بیرۆکراسیی بە حیزبیکراو، سەرۆکێکی یاسایی هەیە کە بریار و هەلسوکەوت و کارەکانی بە وردیی چاودێریکراوە، نەک ئەمیرێک زەوق و توانای تێگەیشتن و دۆخی سایکۆلۆژیی، بڕیارەکان و کردەوەکان، ئاراستەبکات. دەوڵەت نوێنەرایەتی «ئیرادەی گشتیی»دەکات نەک نوێنەرایەتی خواست و ویست و قازانجی ئەم خێزان و بنەماڵە، یان ئەم یان ئەو گروپی کۆمەڵایەتی دیاریکراو. 
گواستنەوەی ئیمارەت بۆ دەوڵەت، حاشیە بۆ نوخبە، رەعیەت بۆ هاوڵاتیی، ئەو تەحەدا سەرەکییانەن کە رووبەرووی کۆمەڵگا ئێمە بۆنەتەوە.