مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو)

لەماوەی مانەوەمدا لە سلێمانی، کە پێنج هەفتەی خایاند، سێ کۆڕم لەسەر سێ بابەتی جیاواز، پێشکەش کرد. بەڵام هەر سێ بابەتەکە پەیوەندییەکی ئۆرگانیی و پتەویان بە یەکترییەوە و بە دۆخی ئەمڕۆکەی هەرێمی کوردستانه‌وه‌ هەبوو. 

کۆڕی یەکەمیان لەسەر چەمکی «هاوڵاتیبوون و مەترسییەکانی پەراوێزخستنی لە دونیای ئێمەدا»،بوو. ئەم کۆڕە  دامەزراوەی ڤیم لەرۆژی ١٩ مانگی تەموزدا و لە شاری سلێمانی ڕێکیخستبوو. کۆڕی دووهەمیان  بەڕێوەبەرایەتی رۆشنبیری دەربەندیخان، لە رۆژی ١٧ ئابدا  لە دەربەندیخان، لە ژێر ناوی «لەعنەتی کەمینەبوون لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست: دیدگایەکی مێژوویی»، رێکیخست بوو. کۆڕی سێهەمیش لە رۆژی ١٤ ئاب، لە  گەلەرییە خنجیلەکەی ئارام بوو لە سلێمانی، بە ناونیشانی «ئەوروپا و کۆچبەرەکانی». 

ئەو خاڵەی کە هەرسێ بابەتەکه‌ی بەیەکترییەوە دەبەستەوە، مەسەلەی چۆنیەتی وێناکردن و ماڵەکردنی مرۆڤەکانە لە سێ سەرزەمینی جیاوازدا. یەکەمیان چۆنیەتی مامەڵەکردنی خەڵکە لە «هەرێمی کوردستاندا». خاڵی سەرەکی لەم مامەڵەکردنەدا، بازدانە بەسەر چەمکی هاوڵاتیی دا، مامەڵەنەکردنی کەسەکانە وەک هاوڵاتیی خاوەن  ماف و خاوەن بەرپرسیارێتی یەکسان. بەپێچەوانەوە شێوازی سەرەکیی مامەڵەکردنی خەڵک لە هەرێمدا، مامەڵەکردنیانە وەک نا-هاوڵاتیی، وەک رەعیەتێکی بێماف.  

لە کۆرەکەی دەربەندیخاندا چەمکی «کەمینەبوون» چەمکی سەرەکیی بوو، کۆڕەکە باسێكی مێژیوویی و تیوریی بوو لەسەر چۆنیەتی دروستبوونی چەندان کەمینەی جیاواز، لە خۆرهەڵاتی ناوەڕستدا، لەدوای هەڵوەشاندنەوەی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و بڵاوبوونەوەی مۆدێلی دەوڵەتی نەتەوە، لەناوچەکەدا.
لە پەیوەندیدا بە کوردەوە، باس لە گۆڕانی کورد بۆ چوار «کەمینەی ئەتنی» کرا لەناو چوار دەوڵەتی ستەمگەر و دەسەڵاتگەری ناوچەکەدا. کەمینەیەک بێبەش لە لانی هەرەکەمی مافە سیاسیی و کولتوریی و زمانەوانییەکانی، لە پەیوەندیدا بە کەمینە دینییەکانی، وەک مەسیحیی و جولەکەوە. تەحەدا سەرەکییەکە ئەوەبوو چۆن لە «ئەهلی زیمە»ەوە بگۆڕێن بۆ هاوڵاتی یەکسانی خاوەن هەمان ماف و هەمان بەرپرسیاریەت. مێژووی «دەوڵەتی نەتەوە»ش لەناوچەکەدا، وەک مێژووی فەشەلی بەرهەمهێنانی «نەتەوە» و «گەل» باسکرا، ئەوە نیشاندرا کە دەوڵەتەکانی ئەم ناوچەیە «دەوڵەتی بێنەتەوە» و «دەوڵەتی بێگەل»ن. بەشێکی گەورەی کارەساتە گەورەکانی ئەمڕۆکەی ناوجەکەش، پابەستی ئەم فەشەلە گەورەیەی سیستمی دەوڵەتی نەتەوەیە لەناوچەکەدا. 

هەرچی کۆڕەکەی گەلەری ئارام بوو، تەرخان بوو بۆ باسکردنی دۆخی کۆچبەران بۆ ئەوروپا، بە تایبەتی لە سەرەتای ساڵانی نەوەدا، کە بە ساڵانی کۆتایی جەنگی سارد ناسراوە. باسی ئەو گرانی ئەو گوتارانە کرا کە لەو وڵاتانەدا، بۆ باسکردن و پێناسکردن و ناساندنی «کۆچبەران» بەکاردێت. لێڕەشدا باس لە لەدایکبوونی کۆمەڵێک هێزی ڕاستڕەو، تا بە ڕاستڕەوی پەرگیر کرا، کە گومان دەخەنە سەر هاوڵاتیبوونی کۆچبەران و وەک نەیار و نه‌خواستراو و نەویست نمایشیان دەکەن. 
بەڵام ئەگەر لە ئەوروپادا دەستور و یاسا و دەزگا و پارتی سیاسیی و رێکخراوی کۆمەڵگای مەدەنیی هەبن، بەرگریی لەو مافە یاسایی و دەستورییانە بکەن، بتوانن بەرگریی لە پێگە و شوێنی کۆچبەران وەک هاوڵاتیی یەکسان بکەن، کۆچبەران خۆیشیان بتوانن بێنەدەنگ و بەرگریی لە ماف و بەرپرسیاریەتییەکانیان بکەن، ئەوا نە لە هەرێمەکەی ئێمەدا و نە لەبەشێکی گەورەی ناوچەکەشدا، ئەم ئامرازی بەرگری لێ کردنانە لە ماف و بەپرسیاریەتییەکان، بوونیان نییە و نا ئامدەن. نە دەستور و نەیاسا و نە دەزگا و نە ڕێکخراوی کۆمەڵگای  مەدەنیی راستەقینەی خاوەن هێز بوونیان هەیە، کە بتوانن بەرگریی لە هاوڵاتیبوونی هاوڵاتیان بکەن. بتوانن مرۆڤەکان وەک کەسانی یەکسان بەیەکتریی، یەکسان لە ماف و یەکسان لە بەرپرسیارێتیدا، ببینین و مامەڵەبکەن. 

بەڵام هاوڵاتیبوون چییە و چ جۆرە شوناس و پێگەیەکە؟ 
 خاڵی سەرەکیی لە چەمکی هاوڵاتیبووندا، «هاو» «وڵات» بوونە. واتە وێناکردنی «وڵات»ە وەک نیشتیمانێکی هاوبەش کە موڵکی هەمووانە. ئەوەی مرۆڤەکان بەیەکەوە کۆدەکاتەوە و دەیانکات بە ئەندامی یەک کۆمەڵگا، نە ئەم یان ئەو دین و نە ئەم یان ئەو ئایدیۆلۆژیای سیاسیی و نە ئەم یان ئەو خێڵ و بنەماڵە و ناوچەی دیاریکراوە. بەڵکو ئەو نیشتیمان و وڵاتەیە کە هەموویان لەناویدا دەژین و بەیەکەوە ژیانێکی گشتیی هاوبەشی تیادا دروستدەکەن. ئەو نیشتیمانە هاوبەشەیە کە بەیەکەوە یاسا و بەها و نرخە سەرەکییەکانی دەستنیشاندەکەن. هاوڵاتیبوون پەیوەندییەکی راستەوخۆی بە بوونی «ژیانێکی پێکەوەیی» مافدارەوە هەیە، لەناو جوگرافیایەکی سیاسیدا کە ناوی نیشتیمانە. 

لەناو ئەو نیشتیمانەدا هەموو هاوڵاتییەک بوونەوەرێکی سیاسیی و یاسایی خاوەن ماف و خاوەن بەرپرسیارێتی یەکسانە. لە خاڵی سەرەتادا کەس لە کەس هاوڵاتیتر و خاوەن مافتر و بەرپرسیارتر نییە. 
هەمووان لەبەردەم یاسا و دەزگاکاندا، هەمان ماف و هەمان ڕێزیان هەیە. نیشتیمانیش نیشتیمانی هەموو هاوڵاتییەکانی ناویەتی، بە دیندار و بێدین و هەژار و دەوڵەمەند و گوندنشین و شارنشینەکانییەوە. 

 لەپشت چەمکی هاوڵاتیبوونەوە، سێ جۆر «گرێبەستی کۆمەڵایەتی» ئامادەیە. یەکەمیان «گرێبەستێکی یاساییە» لە نێوان دەوڵەت و تاکەکەسدا، لێرەدا دەوڵەت هەموو تاکە کەسەکان، بەبێ جیاوازیی، وەک هەڵگری هەمان ماف و هەمان بەرپرسیارێتی یەکسان، دەبینێت و مامەڵەدەکات. پەیوەندیی نێوان ئەو تاکە کەسانە و دەوڵەتیش، دەبێتە پەیوەندییەکی یاسایی. دووهەمیان «گرێبەستێکی کۆمەڵایەتییه‌» لە نێوان دەوڵەت و کۆمەڵگادا کە تیایدا دەوڵەت دەبێتە نوێنەری «گشتێتی کۆمەڵگا» و ئەو «ئیرادە گشتییە»ی ئەو کۆمەڵگایە دروستیدەکات. ئەمەش مانای ئەوەی دەوڵەت نوێنەری ئەم یان ئەو کەمینە یان زۆرینەی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی کۆمەڵگاکە نییە، بەڵکو نوێنەری سەرجەمی کۆمەڵگاکەیە. سێهەمیشیان «گرێبەستێکی ئەخلاقییه‌» لەناو کۆمەڵگاکە خۆیدا، کە تیایدا بەشە جیاوازەکانی کۆمەڵگا و کەسە جیاوازەکانی ناوی، یەکتری وەک مرۆڤی یەکسان بەیەکتریی و خاوەن ماف و خاوەن کەرامەتی یەکسان دەبینن و مامەڵه‌ دەکەن، نەک ئەم بەشی کۆمەڵگاکە ئەو بەشی تری وەک «کەمینە» و «نەیار» و «غەیرە دین» و هتد... ببینێت و مامەڵە بکات. یان ئەم بەشی کۆمەڵگاکە ئەو بەشەکەی تری لە ژیانی سیاسیی بێبەش بکات، یان بەشدرایان لە ژیانی مەدەنیدا سنووردار و پەراوێز بخات. هاوڵاتیبوون مانای ئەندامبوونی تەواو لە کۆمەڵگادا و ئەم ئەندامبوونەش، مانای  هەبوونی مافەکان، هەر هەموو مافەکان. 

ئەوەی لە هەرێمدا بە پلەی یەکەم غائیبە، ئەم تێگەیشتنەیە بۆ هاوڵاتیبوون، چ لە ئاسی سیاسییدا و چ لە ئاستی کۆمەڵایەتیدا. هێزە سیاسییە حوکمڕانەکانی وڵاتەکە و دانیشتوانەکەی، نەک بە هاوڵاتیی یەکسان و خاوەن ماف و بەرپرسیاریەت نازانن، بەڵکو وەک موڵکی شەخسی خۆیان دەیانبینن و مامەڵەدەکەن. لە ئاستی سیاسیی و حوکمڕانیدا، ئەو دانیشتوانەی ئەوان حوکمڕانیان دەکەن، ناتوانن لە «رەعیەت»ێکی بەوەفا و گوێگر و سەرلەقێن زیاتربن و هەموو هەوڵدانێکیش بۆ دەرچون لەم «رەعیەتبوون» ە، بەرەو «هاوڵاتیبوون»، وەک تەعەدایەکی گەورە بۆسەر مافی خۆیان لە حوکمڕانیکردندا دەبینن و مامەڵەدەکەن. بەم مانایە گرێبەستی یەکەم و دووهەمی هاوڵاتیبوون لە دونیای ئێمەدا بەتەواوی غائیبە.
هەرچی گرێبەستی سێهەمە، گرێبەستە ئەخلاقییەکە، ئەویش درز و شەبەقی گەورەی تێکەوتوە، نەک تەنها لەبەر ئەو هۆکارە سیاسییانەی باسمانکرد، بەڵکو بەهۆی شێوازە جیاوازەکانی دینداریی تازە و بەهۆی هێزەکانی ئیسلامی سیاسییەوە، کە شوناسی مرۆڤەکان لەسەر بنەمای هەبوونی نیشتیمانێکی هاوبەش بەیەکەوە نابین، بەڵکو لەسەر بنەمای دین و دینداریی دەیبینن، بە تایبەتیش لەسەر بنەمای ئەو مه‌زهەبە دینییانەی هەریەکێکیان بەرگریی لێدەکات.

ئەم غیابە گەورە و ترسناکەی چەمکی هاوڵاتیبوون، ئەم جۆرە دەرەنجامە نەخواستراوانەیان لێدەکەوێتەوە:  
نەمانی متمانە، نەمانی بەشداریی سیاسیی، وێناکردنی سیاسەت وەک چالاکیی خراپەکاریی و فێڵ و درۆ و دزیی و گرتن و کوشتن و مەسڵحەت پەرستییەکی هەمەلایەنە. ئینجا نەمانی کۆگێریی و چوارچێوەی هاوبەش، دابەشبوون و پارچە پارچە بوونی هەمەلایەنە و فرەجۆر، گەڕانەوە بۆ لۆژیکی بەر له‌ لەدایکبوونی نەتەوە و نیشتیمان و دەوڵەت.
لەدەستدانی ئینتیما و بێنرخبوونی تەواوی نیشتیمان، گەشەکردنێکی ترسناک بە دیاردەی کۆچ و سەرهەڵگرتن دەبەخشن. هەموو ئەمانەش بەسەریەکەوە تەنها یەک مانایان هەیە: لەدەستدانی شەرعییەت، ئاخر شەرعییەت لە هاوڵاتیبوونەوە دێت، نەک لە خودی دەسەڵات خۆیەوە.
وانەیەک لە هانا ئارێنتەوە فێریبووبین ئەمەیە: «پرسە سیاسییەکان زۆر لەوە گرنگترن، به‌ته‌نها بەجێیان بهێڵین بۆ سیاسییەکان».