(درەو):  سەرچاوەیەكی باڵا لە حكومەتی هەرێمی كوردستان بە (درەو)ی راگەیاند، داهاتی نەوتی هەرێم بۆ مانگی (شوبات)ی ئەمساڵ، بەمشێوەیە لەلایەن مەسرور بارزانییەوە خراوەتەوەڕوو: •    مانگی رابردوو (شوبات) 28 رۆژ بووە. •    رۆژانە بە تێكڕا هەرێم: (422 هەزار) بەرمیل نەوتی فرۆشتووە. •    مانگی شوبات بەتێكڕا: (11 ملیۆن‌و 816 هەزار) بەرمیل نەوت فرۆشراوە.  •    تێكڕای نرخی بەرمیلێك نەوت مانگی رابردوو بە (83 دۆلار) فرۆشراوە. •    كۆی گشتی داهاتی مانگی شوبات: (980 ملیۆن) دۆلار بووە. •    لە داهاتی فرۆشی مانگی رابردووی نەوت بڕی (420 ملیۆن) دۆلاری سافی بۆ حكومەت ماوەتەوە. •    بڕی (58 ملیۆن) دۆلاری داهاتی مانگی رابردووی نەوت بۆ قەرزی كۆمپانیاكان رۆیشتووە. •    بڕی (67 ملیۆن) دۆلاری داهاتی نەوت بۆ كرێی بۆری رۆیشتووە. •    بڕی (435 ملیۆن) دۆلار داهاتی نەوت بۆ خەرجی كۆمپانیاكان رۆیشتووە.   •    پارەی نەوت كە بۆ خەزێنەی حكومەت گەڕاوەتەوە: 420 ملیۆن دۆلار بووە.  •    لە بڕی (420 ملیۆن) دۆلاری سافی داهاتی نەوتی مانگی رابردوو كە گەڕاوەتەوە بۆ خەزێنەی حكومەت، بڕی (134 ملیۆن) دۆلاری خەرجكراوە بۆ تەكمیلەی موچەی مانگی یەك، لەبەر ئەوەی 200 ملیار دینارەكەی بەغداد نەهاتووە، بۆیە پارەی نەوت بۆ موچەی مانگی یەك بریتی بووە لە (350 ملیۆن دۆلار + 134 ملیۆن دۆلار= 484 ملیۆن) دۆلار تەرخانكراوە بۆ موچە . •    لە داهاتی مانگی شوباتى فرۆشی نەوت بڕی (286ملیۆن) دۆلار ماوەتەوە بۆ موچەی مانگی شوبات.  

درەو: راپۆرتی: كەركوك ناو   هێزە ئەمنییەكانی كەركوك چونەتە سەر ژمارەیەك ماڵی كورد لە گەڕەكی كوردستان (فەیلەق)و داوایان لێكردون خانووەكانیان چۆڵبكەن، ئەوەش دوای سكاڵای ژمارەیەك ئەفسەری سەردەمی رژێمی بەعس دێت كە خۆیان وەك "خاوەن"ی خانووەكان دەناسێنن. ئەو خانووانەی داواكراوە چۆڵبكرێن، موڵكی وەزارەتی بەرگری عیراق بون و لە سەردەمی رژێمی بەعس-دا بە سەرۆكایەتی سەدام حسێن، بەسەر ئەفسەرانی باڵای ئەو وەزارەتەدا دابەشكراون. بەڵام لە دوای روخاندنی رژێمی بەعس لە ساڵی 2003، ئەو ئەفسەرانە خانوەكانیان بەجێهێشتووە و ئاوارە گەڕاوەكان (كورد) تیایاندا نیشتەجێ بون، لەوانەش ئەوانەی لە سەردەمی حزبی بەعسدا روبەڕوی پرۆسەی راگواستنی زۆرەمڵی تەعریب بونەوە و دوای 2003 گەڕانەوە كەركوك. سەرکەوت عومەر، مامۆستایە و یەکێکە لەو هاوڵاتیانەی لە 7ی ئازار مەفرەزەیەكی بنكەی پۆلیسی عەرەفە و لیوای 61ی تایبەتی سەر بە سەرۆك وەزیرانی عیراق، چونەتە سەر ماڵەكەی. بە (كەركوك ناو)ی وت "وتیان دەبێت ئەم خانووە چۆڵبكەن، سکاڵاتان لەسەرە، ئەمە  موڵكی ئەفسەرێکی پێشووە". بەپێی وتەی سەركەوت، ئەو ئەفسەرە، لە سەردەمی رژێمی بەعسدا ئەو خانووەی پێدراوە و "ئێستا دۆخەكە بۆ ئەو لەبارەو هاتووە ئێمە دەربكات و خۆی تیایدا نیشتەجێ ببێتەوە". بەپێی زانیارییەكانی (كەركوك ناو)، كە لە بنكەی پۆلیسی عەرەفە وەریگرتووە، لانیكەم 40 سكاڵا لە چەند مانگی رابردودا بەرزكراوەتەوە دژی دەیان خێزانی كورد كە لە خانوی هاوشێوەدا نیشتەجێن. خانووەكان كە زیاتر لە 500 خانوو دەبن، دەكەونە نزیك گەڕەكی كوردستان – فەیلەق -. فەیلەق لە سەردەمی حزبی بەعسدا سەربازگە بوو، دواتر زەوییەكانی لە دوای 2003وە كران بە یەكەی نیشتەجێ بون، بەسەر ئاوارە گەڕاوەكاندا دابەشكران، ئەوەش بەشێوەی هەرەمەكی. كەركوك/6ی ئاداری 2022/ كۆڵانێك لەو خانووانەی ئەفسەرانی سەردەمی رژێمی بەعس هەوڵی وەرگرتنەوی دەدەن. فۆتۆ: كەركوك ناو سەركەوت عومەر، وتی "من خانووەكەم كڕیوە و داگیرم نەكردووە... تائێستا هیچ كێشەیەكم نەبووە، بەڵام لە دوو مانگی رابردودا دوجار هاتونەتە سەرم... نوسراوی دادگای كەركوك و وەزارەتی بەرگری عیراقیان پێیە". خانووەكان بەشێكیان 400 مەترن و بەشێكی تریان 600 مەترن، لە سەرەتادا لەلایەن خەڵكەوە داگیركران، دواتر فرۆشران كە لەسەرەتادا نرخەكانیان زۆر كەمبوو، بەڵام ئێستا نرخەكانیان لە نێوان 30 ملیۆن بۆ 50 ملیۆن دینار دەبێت. ئەم هەوڵە هاوكاتە لەگەڵ كەمبونەوەی رۆڵی كورد لە پارێزگاكە لەڕوی دەسەڵات و هێزەوە. كورد تا ریفراندۆمی سەربەخۆیی 25ی ئەیلولی 2017، دەسەڵاتی یەكەمی لە پارێزگاكەدا هەبوو،  بەڵام لە دوای ریفراندۆم و لە تشرینی یەكەمی هەمان ساڵەوە هێزە عیراقییەكان بۆ پارێزگاكە گەڕانەوە، جگە لە پاشەكشێی پێشمەرگە و ئاسایشی سەر بە حكومەتی هەرێم، پارێزگاری كەركوكیش بۆ یەكەمجار لە دوای 2003وە لە كورد وەرگیرایەوە. سەركەوت زیاتر وتی "من مامۆستام، ناکرێت هێزی ئەمنی هەڵبکوتێتە سەر ماڵەكەم و ژن منداڵەکانم بترسێنن... نازانین هانا بۆ كێ ببەین". حەمەزیاد ئەحمەد، هاوڵاتییەکی تری گەڕەکەیە و بەهەمان شێوە ئاگاداركراوەتەوە خانووەكە چۆڵبكات، وتی "پێش پرۆسەی ئازادی عیراق – روخانی رژێمی بەعس لە ساڵی 2003- ئەفسەرە باڵاکانی سوپا لەم خانووانە نیشتەجێبون، ئەوەش بە فەرمانی وەزارەتی بەرگری عیراق، بەڵام لەكاتی پرۆسەی ئازادی عیراق ئەو ئەفسەرانە هەڵهاتن بۆ پارێزگاكانی باشور، لە جێگەیان ئاوارەكانی پارێزگاكانی هەرێم جێگیربون و نیشتەجێبون". "من بۆ خۆم پێشمەرگەم و خانوەکەم کڕیوە، بەهیچ شێوەیەك ئامادەنیم بۆ هیچ كەسێك چۆڵی بكەم". حەمەزیاد وای وت. پێشمەرگەم و خانوەکەم کڕیوە، بەهیچ شێوەیەك ئامادەنیم بۆ هیچ كەسێك چۆڵی بكەم دەیان هەزار خێزانی كورد لە سەردەمی رژێمی بەعسدا لە پارێزگای كەركوك دورخرانەوە، ئەوەش لە چوارچێوەی پرۆسەی راگواستن و تەعریبكردندا، دواتر لە ساڵی 2003 گەڕانەوە پارێزگاكە. سەرچاوەیەك لە بنكەی پۆلیسی عەرەفە، جەختیكردەوە لەوەی كە ئەوان بڕیاری دادگای كەركوك و وەزارەتی بەرگری عیراق جێبەجێدەكەن، ئەویش ئەوەیە كە دەبێت ئەو خانووانە بۆ ئەو ئەفسەرانە بگەڕێنرێتەوە. بەڵام بۆ (كەركوك ناو) پشتڕاستنەبۆوە، ئایا خانووەكان لەسەر ئەو ئەفسەرانەی سەردەمی رژێمی بەعس تاپۆكراون، یان موڵكی وەزارەتی بەرگری عیراقن. دیلان غەفور، پەرلەمانتاری شاری كەركوك لە فراكسیۆنی یەكێتیی نیشتیمانیی كوردستان، چوارشەممە 9ی ئادار، بۆ ئەو مەبەستە لە بەغدا سەردانی جومعە عیناد، وەزیری بەرگری عیراقی كرد. ئەو بە (كەركوك ناو)ی وت "سەردانەكە تایبەت بوو بۆ بەدواداچون بۆ چارەسەرکردنی کێشەی خانوەکانی گەڕەکی کوردستان لە کەرکوک"، زیاتر وتی "لەگەڵ جەنابی وەزیر و لیوا عەلی لیوای یاسایی لە وەزارەت، بە وردی تاوتوێی ئەو بابەتەمان کرد، کاری جددی دەکەین بۆ دۆزینەوەی رێگەیەکی یاسایی بۆ چارەسەری ئەو دۆسیەیە". دیلان لەبەر لێكەوتەی وتەكانی لەسەر هەوڵەكانی وەزارەت، ئامادەنەبوو هیچ زانیارییەكی تر باس بكات و وتی "جارێ با چاوەڕێ بكەین".

لە هۆڵەندیەوە: خالید ڕەزا ئەمین ڤلادمیر پوتین ٢٠ ساڵ زیاترە سەرۆکی ڕوسیایە. بەردەوام بۆ مانەوەی خۆی لە دەسەلاتدا، داهێنان دەکات. بەهەرحاڵ پوتین کێ یە؟ ئایە ئەیەوێ ڕووسیا گەورەتر و فراوانتر بکات؟ چۆن هێزو توانای خۆی زیادە دەکات؟ (١) پوتین کێ یە؟ پوتین لە ٧ ی ئۆکتۆبەری ١٩٥٢ لە خێزانێکی مامناوەند لە لیننگراد(سانت بگرسبرغ) لەدایک بووە. لە ساڵی  ١٩٧٥ چوەتە ناو دەزگای موخابەراتی یەکێتی سۆڤێت(کەی جی بی) و ژیانی پیشەیی دەستپێکردوە، لەکاتی هەڵوەشانەوەی یەکێتی سوڤێت دا لە (١٩٨٥-١٩٩٠) لە شاری (دریسدن)ی ئەڵمانیای ڕۆژهەڵات بووە، هەڵوەشاندنەوەی یەکێتیی سۆڤیەت زۆر کاری تێکردوە و پێێ خەمبار بووە. لە دوای هەڵوەشانەوەکە، ئەم لە ناو کەی جی بی دا، لە چالاکی سیاسی و ئەمنی دا بەردەوام بووە. لە مانگی ئابی ساڵی ١٩٩٩ دا سەرۆکی ئەوکاتی ڕووسیا (بۆریس یڵتسن) پوتین ی کرد بەسەرۆک وەزیران و لە مانگی سێپتەمبەردا خۆی وازی لە سەرۆکایەتی ڕوسیا هێنا و بەکاتی ئەو ئەرکەشی بە پوتین سپارد. بەهۆی ئەم متمانەیەی پێ درا و بە هۆی سەرکەوتنییەوە لە دووەم جەنگ دژی چیچانیەکان، پوتین ناوبانگی زۆری دەرکرد و لە ساڵی ٢٠٠٠ دا هەڵبژاردنی بردەوە و بوو بە سەرۆکی ڕووسیا. سیاسەتی ئابوری پوتین لەسەرو هەمووشتێکەوە، لیبراڵیە، شێوازی سیاسەتکردنی تۆتالیتاری: خۆی سەرۆکە، ئازادی دەربڕین و ڕۆژنامەوانی سنوردار کرد، بەرهەڵستکارەکانی خۆیی زیندانیکرد. سور بوو لەسەر ئەوەی کە متمانەی ڕووسەکان کە لەدوای ڕوخانی یەکێتیی سۆڤێت شکابوو، بگەڕێنێتەوە. زۆر نیگەران بوو لەو وڵاتانەی یەکێتیی سۆڤێتی جاران کە بوبون بە ئەندامی هاوپەیمانی باکوڕی ئەتڵەسی (ناتۆ)، وەکو وڵاتەکانی هەنگاریا، پۆڵۆنیا و چیک لە ساڵی ١٩٩٩دا، وڵاتەکانی بولغاریا،ئیستوانیا، لێتلاند، لیتوانیا،ڕۆمانیا، سلۆڤەینیا، سلۆڤاکیا لە ساڵی ٢٠٠٤ و کرواتیا لە ساڵی ٢٠٠٩دا. بەم جۆرە ڕووسیا بوو بە هاوسنوری بەشێک لە وڵاتانی ناتۆ. لەم کاتەدا ڕووسیا ئەو هێزە گەورەیەی جارانی نەمابوو کە دنیا حسابی جارانی بۆ بکا، بەڵام ئەم هاوکێشەیە لەسەردەمی حوکمی پوتین دا وردە وردە گۆڕانی بەسەردا هات. لەساڵی ٢٠٠٥ دا پوتین هەڵوەشاندنەوەی یەکێتیی سۆڤێتی "بە گەورەترین کارەساتی جێوسیاسی لە سەدەی بیستەمدا ناوزەدکرد"، جەختی لەوە کردەوە کە دەبێ ڕوسەکانی یەکێتیی سۆڤێتی جاران لەهەر وڵاتێک دا بن بە باشی بپارێزرێن لەوانە روسەکانی(ئۆکراینا)، وە هەروەها لە ئیستوانیا و لێتوانیا و لێتلاند. لە ساڵی ٢٠٠٧ دا و لە کۆنفرانسی میونیخ، نیگەرانی خۆی لە مەیلی ئەمریکا بۆ دەستێوەردان لە کاروباری وڵاتان نەشاردەوە، بەتایبەت ئەو وڵاتانەی کە لە ڕووسیاوە نزیکن. ئەم زمانە توندەی کە دژی ئەمریکا و وڵاتانی ڕۆژئاوا بەکاری هێنا بوە هۆی بەرزبوونەوەی ئاستی جەماوەری لە ڕووسیادا.  پەیامەکەی خۆی لە ساڵی ٢٠٠٨ دا، دا بەگوێێ دنیادا داو  پێێ وتن کەدەبێ حساب بۆ ڕوسیا بکەن، لەو ساڵەدا دەبابەی ڕووسی چوە ناو وڵاتی جۆرجیا، کە پێشتر بەشێک بوە لە یەکێتیی سۆڤێتی و لە هەردوو ناوچەی ئۆسیتیای باشور(Zuid-Ossetië) وئەبخازیا(Abchazië) سوپای ڕوس شانەبەشانی ئەمان دژی سپای جۆرجیا شەڕیانکرد کە ئەم دوو ناوچەیە زۆرینەیان رووسن و داوای سەربەخۆییان دەکرد. ڕوسیا لەم جەنگەدا سەرکەوت و جۆرجیا نفوزی خۆیی لەم دوو شوێنە لەدەستدا و بە پاڵپشتی ڕووسیا سەربەخۆیی خۆیان ڕێ‌گەیاند و لە جۆرجیایان دابڕی. وڵاتە یەگرتوەکان و دەوڵەتانی ڕۆژئاوا ئیدانەی ئەم دەسدرێژییە ڕووسیایانکرد و جەختیان لە سەربەخۆیی جۆرجیا وەک یەک وڵات، کردەوە. (٢) پوتین چۆن ڕوسیا ئەگەڕێنێتەوە بۆسەر شانۆی نێودەڵەتی؟ لە ساڵانی ئایندەدا، ڕوسیا و ڕۆژئاوا  زیاتر ڕوبەڕووی یەکتر دەبنەوە. پوتین پێێ وایە مادام وڵاتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا وەک دەوڵەتێکی بەهێز مافی هەبێ دەستبخاتە ناو دەوڵەتانی ترەوە، بێگومان بۆ ڕوسیاش ڕەوایە هەمان دەستێوەردان بکات لەو وڵاتانەی کە نەتەوەی ڕوس یان تێا ئەژین. ئەم هەڵوێستانەی زیاتر لەسەر شانۆی سیاسی دونیا دەریانخست. ئاسایشی نەتەوەیی ڕوسیا و ئاسایشی ئەو وڵاتانەی دەوربەری روسیا  کە نەتەوەی ڕوس یان تیائەژی، بوو بە کاری لە پێشینە و گرنگی پێدانی  پوتین. لە دیدی پوتین ەوە  دەوڵەتانی ناتۆ مەترسی جدین لە سەر ڕوسیا.   لەساڵی ٢٠١٤ دا، ڕوسیا دەستیگرت بەسەر نیوەدورگەی کریم Krim  (قرم)دا لە لێواری دەریای ڕەش کە جاران بەشێک بوو لە یەکێتیی سۆڤێت، دواتر بو بەشێک لە ئۆکراینا. ئەگەر چی زۆربەی دانیشتوانی نیوەدورگە کە لەنەتەوەی ڕووسن، بەلام ئەمە ماف نادات بە ڕووسیا بەشێک لە وڵاتێکی سەربەخۆ داگیر بکات. لەکاردانەوەی ئەم داگیرکاریەی ڕووسیادا، دەوڵەتانی یەکێتیی ئەوروپا و وڵاتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا گەمارۆی ئابورییان خستە سەر ڕووسیا. ڕووسیا لەهەمان ساڵدا دەستی خستە ناو کێشە و ڕووداوەکانی ئۆکرانیاوە. بەر لەساڵێک، لەوێ ڕێپێوان و خۆپیشاندانی گەورە لەلایەن هەوادارانی ئەوروپاوە ڕیکخرا دژ بە سەرۆکی ئۆکراینا فیکتۆر یانکۆڤیش (Viktor Janoekovytsj)کە بڕیاری دا بوو ئالوگۆڕی بازرگانی لە گەڵ ئەوروپا زۆر کەم بکاتەوە و لەگەڵ  پوتین فراوانی بکات. لەکار دانەوەی ئەمەدا خۆپیشاندەران دەستیان گرت بەسەر گۆڕەپانی مەیدان(Majdanplein )دا لە کیێف و چۆڵیان نەکرد، حکومەت بڕیاریدا بەهێز بڵاوەی پێکردن، لە فێبراوەریدا پارلەمانی ئۆکراینا متمانەی لە یانکۆڤیج سەندەوە، ئەمەش نەیتوانی ڕێگە لە شەڕی ناوخۆ بگرێ و هەتا ئەمرۆ بەردەوامە. کاتێک کە هەردوو هەرێمی لوخانسک(Loegansk) ودۆنیتسک (Donetsk) کە هەوادارانی ڕوسیان لە ڕۆژهەڵاتی ئۆکراینا و زۆریان رووسن، بە توندوتیژی سەربەخۆبونی خۆیان ڕاگەیاند. پوتین ، ئەمریکای تاوانبارکرد کە لەپشتی خۆپیشاندانەکانی لایەنگرانی سەر بە ئەوروپای گۆڕەپانی مەیدانەوەیە، هێزی ڕوسی نارد بۆ ئۆکراینا  بۆ پشتیوانیکردن لە ڕاپەڕینی  هەوادارنی ڕووس لە هەردوو هەرێمەکە. هەرچەندە ڕوسیا نکۆڵی لەوە دەکرد کە هێزی روسیا لە ئۆکراینا بێ، بەڵام یەکێتیی ئەوروپا و ئەمریکا بڕیاریاندا گەمارۆی ئابوری لەسەر ڕوسیا توندتر بکەن. روسیا نەک هەر بەهێزی سەربازی بەشداریکرد، بەڵکو یارمەتی پرۆ-روسەکانی ئەدا بۆ فراوانبوونی نا سەقامگیری لە ئۆکراینا.  ڕوسیا لەدژی ئەو گەمارۆ ئابورییەی خرایە سەری، بڕیاری دا خواردن و خواردەمەنی لە رۆژئاواوە هاوردە نەکات. ئەمە زلەیەکی گەورە بوو بۆ هۆڵەندا کە نەیتوانی بیبەر و تەماتە هەناردەی ڕوسیا بکات. جامی توڕەبوونی ڕۆژئاوا بەرامبەر ڕوسیا و پرۆ-ڕوسەکان ئەوکاتە سەرڕێژیکرد  کە فرۆکەیەکی مەدەنی MH17  لە ئەمستردام ەو بەرەو کۆلالمپور بەڕێوە بو لەسەر ناوچەی شەڕ لە رۆژهەڵاتی ئۆکراینا، خرایەخوارەوە. ٢٩٨ مەدەنی مردن، کە ٢٠٠ کەسیان هۆڵەندی بوون. ڕەنگە بە هەڵە و  کردەوەیەکی ئەنقەست نەبوبێ، بەڵام چەکدارە پرۆ-ڕوسەکان خستبویانە خوارەوە کە لەلایەن ڕوسیاوە پڕچەک کرابون. بە سیستمی موشەکی بوک (Boek-raketsysteem) خراوەتە خوارەوە، کە ئەو جۆرە موشەکە بەتەنها ڕوسیا دروستی دەکات و جوداخوازەکانی  ئۆکراینای بە هەموو جۆرە چەکێکی قورس پڕ چەک کردبوو. ئەمەش نێگەرانی و بیزاری کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لێ کەوتەوە چونکە ڕوسیا زۆر خاوخلیچک خەمسارد بوو لە هاوکاریکردن بۆ لێکۆڵینەوەیەکی بێلایەن لە کارەساتەکە، بۆ ئەمەش زیاتر گومانیان لە پوتین بوو کە نایەوێ هاوکاربێ بۆ ئەم پەرەسەندنە نێونەتەوەییە: بەتوندی ڕەخنەیان لێگرت، دژایەتی کردنی پوتین بۆ لێکۆڵینەوەی دادپەروەرانە و سەربەخۆ و بڵاوکردنەوەی پڕوپاگەندە و زانیاری نادروست بۆ ئەوەی خۆی لەم کارەساتە بێ بەری بکات.  هەروەها پوتین  بەلایەوە گرنگ بوو دەستبخاتە ناو شەڕی ناوخۆی سوریا و لەگەڵ ڕۆژئاوادا لەسەر یەک هێڵ نەبوو. لە کاتێکدا پوتین پشتیوانی لە بەشار ئەسەد و مانەوەی لە دەسەڵاتدا دەکرد، بەڵام سازمانی ئاسایشی نێودەوڵەتی  پشتیوانیان لە بەرهەڵستکارانی ئەسەد و لابردنی ئەکرد. بەهەمان شێوەی ئۆکراینا و قرم، بەشداریکردنی ڕوسیا لە شەڕی سوریاش بەشێکی  بۆ ئاسایشی ڕوسیابو، ئەم سێ شوێنە گرنگیەکی گەورەی هەیە لە ڕوی ستراتیژی بنکەی سەربازییەوە. بەڵێ‌م بۆ پوتین ئەمە شێوازێک بوتا هێزو توانای خۆی پیشاندانی دەرەوە و نەتەوەی روس لە ناوخۆی وڵێ‌تەکەیدا بدات. ئەم هەژمون و باڵادەستیەی پوتین زیاتر بوو کاتێک لە کۆتایی ساڵی ٢٠١٩ دا لە پڕ و خێرا هێزەکانی ئەمریکا لە سوریا کشانەوە، پوتین لە گەڵ هاوتا تورکیەکەی ئەردۆگان لەسەر سنوری باکوڕی سوریا ڕێکەوتنیانکرد. بەشێک لە بەرزبونەوەی جەماوەری پوتین بۆ ئەم جۆرە کارە بەهێز و ئایندەییانە دەگەڕێتەوە. لایەنە تاریکەکانی پوتین برێتیە لە یاریکردن بە پرۆسەی هەڵبژاردن، کۆت و بەندی ڕۆژنامەوانی، سەرکوتکردن و زاڵ بونی بەسەربەرهەڵستکارەکانی و ئابوریەکی خراپ کە بە ئاسانی لەلایەن زۆرێک لە روسەکانەوە قبوڵ دەکرێ. (٣) پوتین دەیەوێ ڕوسیا فراوانبکات؟ بەهۆی ئەو پەرەسەندنانەی لە قرم، ئۆکراینا و سوریا ڕویاندا و پەیوەندی نێوان ڕوسیا و ڕۆژئاوا بە خێراییەکی دراماتیک خراپتر بوو. بارودۆخی شەڕی سارد گەڕایەوە، بە جیاوازی ئەوەی ئێستە لەچاو جاراندا دەوڵەتانی ناتۆ و ڕوسیا زۆر لەیەک نزیکترن و لە هەندێک شوێن سنوریان بە یەکەوەیە. هەردوولا پەرەیان بە لایەنی سەربازی دا. ناتۆ هەزاران سەربازی رەوانەی وڵاتانی بەڵتیک کرد و لە وڵاتی پۆلۆنیا دەستی بە ڕاهێنان کرد. ڕوسیا ش موشەکی ئەتۆمی لە نزیک سنورەکانی پۆلۆنیا و لیتوانیا، جێگیر کرد، بە بەردەوامی مەشق و ڕاهێنانی لە نزیک وڵاتانی ناتۆ دەست پێکرد.  ڕۆژئاوا بە گومانن لە نیازی ڕوسیا و متمانەیان پێێ نیە بەرامبەر ئێستلاند، لێتلاند و لیتوانیا. ئەم وڵاتانە لە ساڵی  ١٩٤٠دا  بەشێوەیەکی زۆر دڕندانە لەلایەن یەکێتیی سۆڤیەتەوە داگیرکراون. ترسیان لە ڕوسیا زیاتر بوە بەهۆی ئەو بودجە گەورەیەی کە بۆ بەرگری خەرجی دەکات. لە کاتیکدا بودجەی بەرگری لە سەر ئاستی  هەندێ لە وڵاتانی ڕۆژئاوا  ساڵ بەساڵ کەمیکردوە، لە بەرامبەردا ڕوسیا ساڵ لە دوای ساڵ بودجەی زیاتربۆ سوپا تەرخان دەکات.   پرسیاری گەورە لێرەدا ئەوەیە ئامانجی کرداری پوتین چیە: بەتەنها دەیەوێ سنورەکانی ڕوسیا بپارێزێ و بەرگری لە ڕوسەکان ی وڵاتانی دراوسێێ بکات، یان چاوی فراوانکردنی خاک  و ئامانجی وڵاتانی بلۆکی ڕۆژهەڵاتی جارانە کە ئێستە سەر بە ناتۆن، وەکو پۆلۆنیا؟ بە دڵنیاییەوە ئەو نوکی تیرەکەی ڕوو لە بلۆکی رۆژئاوا وهیوای ئەوەیە کە تۆوی لێکترازان لە ئەوروپا و لە ناو دەوڵەتانی ناتۆدا بچێنێ ولە ڕێڕەوی دەولی دا هەژمونی خۆی زاڵتر بکات. زۆر کەس بڕوایان وایە ئەوەی کە پوتین لەسەر شانۆی نێونەتەوەیی ئەیڵێ بۆ خەڵەتاندنە و بەرزکردنەوەی ئاستی جەماوەری خۆیەتی لە ناوخۆی وڵاتەکەیدا. تا هەوڵ بدات لەم ڕێگەیەوە سەرنجی هاوڵاتیان لەسەر کێشە کۆمەڵایەتی و ئابوریەکانی  وڵاتەکەی خۆی لاببات: لە ساڵی ٢٠١٥ وە روسیا بەدەست ئابوریەکی نەخۆشەوە ئەناڵێنێ  و لەسایەی حوکمی پوتین دا ڕەوشی دیمۆکراسی و حوکمی یاسا زۆر بە خراپی بەرەو دواوە ئەڕوات.  لەم ساڵانەی دوایدا پەیوەندی نێوان ڕوسیا و ڕۆژائاوا لە دەوروبەری ئۆکراینا بەرەو گرژی و ئالۆزی چووە. قسەکردنی نێوان پوتین و بایدن لەسەرەتای ساڵی ٢٠٢١ شتێکی وای لێ سەوز نەبوو. بایدین پێی وایە پوتین زیادەڕۆیی دەکات ئەگەر بیەوێ ڕاستەوخۆی هیچ شتێ بەرامبەر وڵاتانی ناتۆ بکات. لەم حاڵەتدا وڵاتانی ناتۆ بەهانەیەیان بەدەستەوەیە کە بەرگری لە خۆیان بکەن  دژی ڕوسیا، بۆ نمونە گەمارۆی ئابوری بخەنە سەر، ئەمە ئەشێ گورزێکی گەورە لە ئامانجە گرنگەکەی پوتین بدات: ئاسایشی سنوری ڕوسیا  و پێرەوکردنی سیاسەتی سەربەخۆی نێونەتەوەیی.  لە لایەکی ترەوە  ڕوسیا هەست بە مەترسی بۆسەرخۆی دەکات لەڕێی کۆ کردنەوەی لەشکری ناتۆوە لە نزیک سنورەکانی ڕوسیا، لە ئەگەری فراوانبونی ناتۆدا بۆنمونە ولاتی ئۆکراینای هاوسنوری ڕوسیا کە ئەمە پرسێکی دووبارەیە و مایەی نیگەرانی پوتین ە. ئەشێ هەروا بمێنێ کاتێک کە ناتۆ وڵاتانی درواسێی ڕوسیا پڕچەک دەکات. جێگیر کردنی سیستمی بەرگری موشەکی ئەمریکی لە رۆمانیا لە ساڵی ٢٠١٦ دا، پوتین ئەمەی بە گەورەترین هەڕەشە دانا. پوتین وتی هیچ کەس بیر لەوەنەکاتەوە کە لەڕوی سەربازیەوە بەسەر ڕوسیادا سەردەکەوێ. لەم ڕستەیەدا تۆ دەتوانی ڕەفتاری پوتین وەکو ڕەددانەوەی ڕۆژئاوا ببینی، نەک بە پێچەوانەوە. پوتین وتی ئێستە ئەو کاتەیە کە روسیا کۆتایی بە باڵادەستی ستراتیژی رۆژئاوا بهێنێ.  پوتین، لە قسەکردنی ساڵانەیدا کە لە پارلەمانی وڵێ‌تەکەیدا  لە ١ی مارتی ٢٠٠١٨دا، کاتێک باسی توانا سەربازیەکانی ولاتەکەی کرد، بەرامبەر ئەمریکا و ئەوروپا  وتی: کەس گوێ لە ئێمە ناگرێ، ئێستە گوێمان لێبگرن. ناتۆ خۆی بۆ هەڕەشە و مەترسیەکانی ڕوسیا ئامادە دەکات. لە ڕاستیدا ڕوسیا دەیەوێ سنورە کۆنەکانی خۆی وەربگرێتەوە. ناوچەکانی دەوروبەری نیوە دورگەی کریم (قرم) وەک نموونە. لە ساڵانی دواتردا پوتین فشارەکانی لەسەر ئۆکراینا زیاتر کرد. هێزی سەربازی نارد بۆ سەر سنوری ئۆکراینا و سەربازگەی بۆ کردنەوە. هەوڵی دیپلۆماسی لە نێوان ڕوسیا، یەکێتیی ئەوروپا و ئەمریکادا هیچی لێ سەوز نەبوو. لە دواجاردا لەشکری ڕوسیا لە ٢٤ی مانگی ٢ی ساڵی ٢٠٢٢ دا، لە سێ ناوچەوە هاتنە ناو ئۆکرایناوە. سوپای ڕوسیا بۆردومانی فڕۆکەخانەکانی ئۆکراینا کرد. وڵاتانی ڕۆژائاوا دژ بەڕوسیا بڕیاریان دا گەمارۆی قورسی ئابوری بخەنە سەر. پوتین ئاگاداری رۆژئاوای کرد کە نابێ هیچ کاردانەوەیەکی سەربازی یان هەبێ و خۆیانی تێ هەڵنەقورتێنن ئەگەر کارێکی وا بکەن بە پێچەوانەوە " ئەبێتە هۆی کاردانەوەیەکی وا کە لەوە و پێش نەتان بینی بێ". هەروەها وتی: هەر کەسێک دژایەتی و هەڕەشە لە گەل و وڵاتەکەمان بکات، دەبێ بزانن یەکسەر وەلامیان ئەدەینەوە. (٤) پوتین چۆن دەسەلاتەکانی لە وڵاتەکەیدا گەورەتر کرد؟ هەتا ئێستە پوتین زیاتر لە ٢٠ ساڵە دەسەڵاتدارە. هەمووی وەک سەرۆکی وڵات، نا. چونکە بەپێی دەستوری ڕوسیا، سەرۆک تەنها بۆ دوو خولی یەک لەدوای یەک دەتوانێ ببێ بەسەرۆک.  بۆیە لە ساڵی ٢٠٠٨ دا دمیتری میدڤیدیڤ (Dmitri Medvedev)ی خستە جێێ خۆی. پوتین بوو بە یەکەم سەروەزیرلە حکومەتەکەی دمیتری دا. بە نزیکی هەموو لەسەر ئەوە کۆکین کە پوتین لەو کاتەدا سەرۆکی بێ ڕکەبەری وڵاتەکەبوو، ئەو گۆڕانکاریەش فێڵێکی یاسایی بوو بۆ ئەوەی لە خولی داهاتودا خۆی بۆ سەرۆک کاندید بکاتەوە. ئەوە بوو بینیمان لە هەڵبژاردنی ساڵی ٢٠١٢ دا هەڵبژاردنی بردەوە و بوەوە بە سەرۆکی وڵات، لە ساڵی ٢٠١٨ شدا بۆ دووەم جار بوەوە بە سەرۆک. لە ساڵی ٢٠٢٠ دا ڕاپرسیەکی ئەنجامدا بۆ ریفۆرمی یاسای حکومەت  لە بەرژەوەندی ماوەی سەرۆکایەتی خۆی . ئەمەش هەلی دا بە پوتین کە هەتا ساڵی ٢٠٣٦ لە سەر کورسی دەسەڵات بمێنێتەوە. لەکاتی سەرۆکایەتیەکانی دا پوتین چەندین ڕێوشوێنی گرتەبەر بۆ گەورەکردنی دەسەڵاتەکانی. دەسەڵاتی دا بە حکومەت کە چاودێری ورد بخاتە سەر هاوکاری ڕێکخراوە نا حکومیەکان(NGO) و هاوکاری دەرەکی لێ قەدەغەکردن. ئەمەش ئاستەنگی گەورەی بۆ دروستکردن تا بتوانن بەرامبەر فشارەکانی رژیم بوەستن. کۆسپەکانی لە دیاریکردنی ڕیژەی بەشداریکردن لەهەڵبژاردن لابرد و ماوەی سەرۆکایەتی لە ٤ ساڵەوە وە بۆ ٦ ساڵ درێژ کردەوە. ئازادی رۆژنامەوانی بەرە بەرە کەمکردەوە و دەمی بەرهەڵستکارەکانی داخست. لەدوای پەلاماردانی ئۆکراینا کریملین وشەی داگیرکردن و هیرش کردنی لە ژۆرنالیستەکان قەدەغە کرد، لەماوەی یەک هەفتەدا یاسای رۆژنامەوانی بە پارلەمانی روسیادا تێ پەڕاند و هەموو جۆرە ڕەخنەگرتنێکی قەدەغەکرد. خەڵک و رۆژنامەوانەکان هەر هەواڵێک بڵاو بکەنەوە کە لە چاوی حکومەتەوە بە بەدرۆ هەژماربکرێ (nepnieuws)، سزای مادی قرس ئەدرێ و  سزای زیندانیکردنی هەتا ١٥ ساڵ ئەدرێ. بەهۆی ئەم یاسایەوە هەموو ڕاگەیاندکارەکانی وڵاتان روسیایان بەجێ هێشت، لەوانە بی بی سی(BBC)، سی ئین ئین (CNN)و پەیامنێرانی هۆڵەندا. (٥) نەیارو بەرهەڵستکارەکانی پوتین کێن؟ بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە ڕوسیا نیزامێکی دیمۆکراسی هەیە و ئەگەری ئۆپۆزسیۆن بوون هەیە. پوتین بەردەوام لە بەریەک کەوتن دایە لەگەل ئەم بەرهەڵستکارانەیدا. هەتا ئێستا هیچیان لە بەرامبەر پوتین دا سەرکەوتو نەبوون.  یەکێ لە بەرهەڵستکارە دیارەکانی ئەلێکسی نافاڵنی (Aleksej Navalny)ە. وەکو پارێزەرێک و چالاکوانێک چەندین ساڵە دژایەتی گەندەڵی ئەکا لە ڕوسیادا. بەردەوام دەگیرێ و دەخرێتە زیندانەوە و زوو زووش ئازاد دەکرێ. نافاڵنی حیزبی دروستکرد ولە هەڵبژاردنی  ساڵی ٢٠١٨ دا، خۆی بۆ سەرۆکی ڕوسیا پاڵاوت، بەڵێ‌م بەردەوام ڕوبەڕوی هێرش و پەلاماردان دەبوەوە، بۆنمونە لەکاتی هەڵمەتی هەڵبژاردندا پەلامار درا و شلەیەکی سەوز(zeljonka‌) یان کرد بە دەموچاویدا و چاوی ڕاستی خراپ بوو. لە کۆتایی دا دادگای ڕوسیا مافی خۆ کاندیدکردنی لە هەڵبژاردنی ٢٠١٨دا، لە نافاڵنی سەندەوە، بە تۆمەتی بەرتیل وەرگرتن و ڕێکخستنی خۆپیشاندانی سیاسی بێ مۆڵەت. لە ٢٠ ی ٨ی ٢٠٢٠ دا نافاڵنی بەگازی دەمار نۆفیتشوک (zenuwgif novitsjok) ژەهراوی کرا. لەدوای ژەهراوی بوونی بەتەواوی چاک بوەوە، بەگوێرەی لێکۆڵینەوەی نێودەوڵەتی کە نەتەوە یەکگرتوەکان پشتی گرت بۆیان دەرکەوت کە لەلایەن دەزگای ئاسایشی ڕوسییەوە ئەو کارە کراوە. کاتێک کە نافاڵنی گەڕایەوە بۆ ڕوسیا دەستگیر کرا، بە دووساڵ و نیو سزادرا.  ڕێکخراوی مافی مرۆڤی جیهانیی بڕیارەکەی بە ناداد پەروەرانە دانا وڕایگەیاند کە مۆتیڤی سیاسی لە پشتەوەیە. لە هەڵبژاردنی پارلەماندا لە ساڵی ٢٠٢١ دا لە زیندانەوە پەیامێکی بۆ دەنگدەران نارد داوای لێکردن "زیرەکانە " دەنگ بدەن، واتە دەنگ بدەن پارتی کۆمۆنیست نەک حیزبی یەکێتی ڕوسیا کە پوتین سەرۆکایەتی دەکات. سیاسی ئۆپۆزسیۆن بۆریس نیمتسۆف(Boris Nemtsov) یەکێکی تر بوو لە بەرهەڵستکارەکانی پوتین کە شەڕی مردن ی لەگەڵ دەکرد. چەندین ساڵ وەک کەسێکی لیبراڵ ئەندامی (دۆما) بوو، کە تێدەکۆشا بۆ ڕیفۆرمی ئابوری و خەڵکی لە مەترسی گەورە بوونی دەسەڵاتی پوتین ئاگادار دەکردەوە، لە رۆژی ٢٧ ی فێبریوەری ٢٠١٥ دا، Nemtsov کوژرا. بکوژەکە گیرا و حوکم درا تائێستە نادیارە کە ئاخۆ پوتین دەستی لەم کارەدا هەبووە یان نا. لەگەڵ ئەوەی کە هەموو کەس دەیزانی لە هەڵبژاردنی ٢٠١٨ دا جارێکی تر پوتین ئەیباتەوە، رۆژنامەوانی گەنج و بێژەری تەلەفزیۆن کسینیا سۆبتسجاک (Ksenia Sobtsjak) بڕیاری دا خۆی بۆ سەرۆکایەتی بەربژێر بکات. ئەمە شێوازێک بوو بۆ پرۆتێستکردنی کەڵتووری سیاسی ڕوسیا. پرسیارە ڕەخنە ئامێزەکانی دژ بە پوتین هیچ کاریگەرییەکی نەبو، زۆر بە ئاسانی خستیە لاوە. لە ٢٠٢١ یشەوە سەرکوتکردنی ئۆپۆزسیۆن لە لایەن پوتینەوە قسەی زیاتر هەڵدەگرێ.  لە ڕوی فەرمیەوە پوتین تەنها دەسەڵاتدار نییە، بەڵام لە وڵاتەکەی خۆیدا بەدەسەڵاترین کەسە. هەروەها لە سەر شانۆی نێودەوڵەتیس بەردەوام ڕۆڵی گەورە دەگێڕێ. ئەمە بەتەنها لە سوریا و ئۆکراینا نا. بەڵکە لە ئەفریقاش کاریگەری ڕوو لە زیاد بوونە. کۆبونەوەی لوتکەی روسیا- ئەفریقا لە سۆتسجی(Sotsji) لە ئۆکتۆبەری ٢٠١٩ لەگەڵ چل سەرۆکی ولاتانی ئەفەریقا، ئەوەی بە دونیا ووت کە پوتین ئەیەوێ لە بەشێکی ئەم جیهانەدا ڕۆڵ بگێڕێ.  بەکورتی + لە ٢٠٠٠وە ئەفسەرێکی کەی جی بی (KGB) پوتین سەرۆکی ڕوسیایە، دوای ئەوە کە لەسەر دەمی سەروەزیریەکەیدا ڕۆڵی گەورەی لە شەڕی دژ بە چیچاچیەکاندا گێرا. + پوتین ئازادی رۆژنامەوانی کۆت و بەند کرد و بەسەر نەیارەکانیدا سەرکەوت، بەڵام لە سیاسەتی دەرەوەی دا لای زۆرێک لە ڕوسەکان وەک پێاوێکی بەهێز سەیر دەکرێ. + ئەوەی پوتین دەیکات بۆ سەلامەتی سنوری ڕوسیایە ئەوەی کە زۆرجار پوتین دەیڵێت بۆ گەورەکردنی ئاستی جەماوەری خۆیەتی. + پوتین زیاتر لە ٢٠ ساڵە لە دەسەڵاتدایە و لە سایەی  ئەو گۆڕانکاریەی لە ماوەی سەرۆکایەتی دا  کردی ئەتوانێ هەتاساڵی ٢٠٣٦  بەسەرۆک بمێنێتەوە. بەردەوام نەیارەکانی سەرکوت دەکات و چانسی بردنەوەیان ناداتێ.      

 (درەو): دوای ئەوەی هێزێك لە سلێمانی چونە سەر ماڵەكەی، شەوی رابردوو ئەژی ئەمین سەرۆكی دەزگای زانیاری یەكێتی لە سلێمانییەوە چووە هەولێر، بڕیارە ئەمڕۆ جەلال شێخ ناجی لەشوێنەكەی ئەژی ئەمین دەستبەكار بێت. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، كاتژمێر 12ی شەوی رابردوو، هێزێكی یەكێتی چونەتە سەر ماڵی ئەژین ئەمین سەرۆكی دەزگای زانیاری یەكێتی لە بەرزاییەكانی سلێمانی، ئەژی ئەمین چوە بەرەو هەولێر. لە چەند رۆژی رابردوودا، بافڵ تاڵەبانی هاوسەرۆكی یەكێتی بڕیاریدا بە دورخستنەوەی ئەژی ئەمین لە سەرۆكی دەزگای زانیاری یەكێتی‌و دانانی جەلال شێخ ناجی ئەندامی سەركردایەتی یەكێتی لە شوێنەكەی، بۆیە بڕیارە ئەمڕۆ جەلال شێخ ناجی كە ئەندامی ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستانە، وەك سەرۆكی دەزگای زانیاری دەستبەكار بێت.

ئاراس فەتاح ( هەموو چوارشەممە تایبەت بە درەو دەینوسێت) ژنکوژیی ساڵانێکە لە هەرێمی کوردستاندا بووە بە دیاردەیەکی کۆمەڵایەتیی مەترسییدار، کە بکەرە سەرەکییەکانی پیاون و ئەوانەشی دەیانپارێزن لەناو سیستەمە سیاسیی و کۆمەڵایەتییە پیاوسالارییەکەی کوردییدان. بە بۆچوونی من ژنکوژیی (فێمیساید) تەنها تاوانێکی کۆمەڵایەتیی و درامایەکی خێزانیی نییە نییە، بەڵکو رەهەندێکی ئەخلاقیی و یاسایی قووڵیشی هەیە. ئەم دیاردەیە پێشئەوەی بگات بە دادگاکان، دوو جار ژنی تێدا دەکوژرێت، جارێکیان کوشتنی ژنە لەڕووی جەستەییەوە، چونکە ئەم مرۆڤە لەدەرەوەی هەموو یاساو رێساکان، لەڕێگای کوشتنی پلانداڕێژراو و بەئەنقەستەوە، لەلایەن پیاوەوە سزادەدرێت و مافی ژیانی لێدەسەندرێتەوە. جاری دووەمیشیان لەڕووی کۆمەڵایەتییەوە دەکوژرێت، چونکە قبوڵکردنێکی کۆمەڵایەتیی و بێدەنگییەکی کولتووریی کوژەر بەسەر ئەم دیاردەیەدا زاڵە و لە هەندێک حاڵەتیشدا بکوژەکە بەبێ سزای یاسایی و کۆمەڵایەتیی دەربازی دەبێت. بەپێی ڕاپۆرتی نەتەوە یەکگرتووەکان ڕۆژانە لە جیهاندا نزیکەی 137 ژن بەدەستی مێرد، باوک، برا، یان کەسوکارە نێرینەکانیان دەکوژرێن. هەندێک سەرچاوەی تریش باس لە 5000 بۆ 100,000 حاڵەتی ژن کوشتن لە ساڵێکدا دەکەن، کە دیارە ژمارەیەکی نادیاریان بەناوی خۆکوشتن و خۆسوتاندن ناچنە ناو لیستی ئامارەکانەوە. کوشتنی ژن هاوتا نییە بە کوشتنی پیاو، پیاو کاتێک دەکوژرێت لەسەر پیاوبوون نییە، بەڵکو دەشێت هۆکارێکی سیاسیی، ئابووریی، کۆمەڵایەتیی یان سایکۆلۆژیی لەپشتیەوە بێت، بەڵام ژن کاتێک دەکوژرێت تەنها لەبەرئەوەیە کە ژنە.  بێئاگایی و ناحاڵیبونێکی کوشندەیە کاتێک تەماشای ئامارەکانی ژنکوژیی بکەین و وابزانین کە جیاوازیی نێوان کوردستان و ئەڵمانیا لە پرسی ژنکوژییدا تەنها ژمارەیە. سەرەڕای ئەوەی پاشخان و هۆکاری جیاواز لەنێوان دیاردەی ژنکوژیی لە ئەڵمانیا بە بەراورد لەگەڵ هەرێمی کوردستاندا هەیە، هەڵسوکەوتی کۆمەڵگا و دادگاش لەگەڵ ئەم بابەتەدا زۆر جیاوازە. ژنکوژیی لای ئەڵمانەکان لەسەر پرسی شەرەف نییە، واتە پاراستنی شەرەفی پیاو و خێزان و عەشرەت پاشخانەکەی نییە، بەڵکو بە پلەی یەکەم لەسەر دەسەڵاتە، بە بەرجەستەکراویش لەسەر خواستی موڵکدارێتییە. واتە پیاو ژن وەک موڵکی خۆی تەماشادەکات، ژن بۆی نییە لێی جیابێتەوە و لەدوای جیابوونەوەش، جگە لەو بۆی نییە کەسی تری خۆش بوێت، نابێت بیر لە هاوسەرگیرییەکی نوێش بکاتەوە. بێگومان ژن لە ئەڵمانیاش وەک کوردستان لەسەر ئەوە دەکوژرێت کە ژنە، بەڵام بە پێچەوانەوەی پیاوی کوردەوە، ڕەهەندی پاراستنی شەرەف لای پیاوی ئەڵمان بوونی نییە. لای پیاوی کورد جگە لە پرسی دەسەڵات، کوشتنی ژن بە پاراستنی شەرەفی کۆمەڵایەتیی و سومعەی خێزان و بنەماڵە و پیاوەتیی پاساوی بۆدەهێنرێتەوە. لە ئەڵمانیا، بەپێچەوانەی کوردستانەوە، زۆرینەی کۆمەڵگا ئیدانەی ئەم دیاردەیە دەکات و بکوژ بە تاوانبار دەزانێت و لەڕووی یاساییشەوە هیچ پاساوێکی ئەخلاقیی، یان کولتووریی، یاخود ئایینیی بۆ ئەم تاوانانە جێگای قبوڵکردن نییە.  گەرچی هیچ شەرەفێکی ئایینی یان نەتەوەیی لە ژنکوشتندا نییە، بەڵام لە کۆمەڵگای ئێمە و کۆمەڵگا پیاوسالارییەکانی هاوشێوەی کۆمەڵگای کوردییدا، بەناوی شەرەفەوە ئەنجامدەدەرێن. بەشێوەیەکی گشتیی لێکچوونێک لەنێوان دیاردەی کوشتنی شەرەف لە هەموو کۆمەڵگاکاندا بوونی هەیە، کە بریتین لە: یەکەم، پیاوێک یان چەند ئەندامێکی نێرینەی ناو خێزانەکە پێی هەڵدەسن، دووەم، تاوانەکە پلاندارێژراوە، واتە هیچ کاتێک بەشێوەیەکی عەفەوی ڕوونادات. سێیەم، بەشێوەیەکی گشتیی، پلان و کردەی ژنکوژیی لەلایەن خێزانەوە پشتیوانیی لێدەکرێت، یان لانی کەم ڕێگریی لێناکرێت. چوارەم، ژمارەیەکی زۆری ڕووداوی شەرەفکوژیی لەدوای جیابوونەوە ڕوودەدەن. پێنجەم، لە گەلێک حاڵەتدا قوربانییەکە تاوانباردەکرێت بەوەی ژیانێکی ڕۆژئاواییانە دەژیی و خیانەت لە بەها کولتوورییەکانی وڵاتەکەی دەکات و بەها ئایینییەکانی بریندار و پێشێلکردووە. هەموو ئەم خاڵانە لە نموونەی کوشتنی ماریا سامی و زۆرێکی تری دیاردەی ژنکوژیی لە هەرێمی کوردستاندا دەبینرێت. خەسڵەتە سەرەکییەکانی ژنکوژیی و کوشتن لەسەر شەرەف بریتیین لە: یەکەم، مافی خاوەندارێتیی. بڕیاری کوشتنی ژن لەلایەن پیاوەوە، ڕاستەوخۆ پابەندی ئەو پەیوەندییە ناتەندروستەی نێوان پێگە و مافەکانی ژن و پیاوە لە کۆمەڵگا. واتە پیاو ئەو بوونەوەرەیە کە خۆی بە سەروەر و ساحێبی ژن و منداڵ و ماڵ دەبینێت و مافی ڕەها بەخۆی دەدات ژن و منداڵەکەی وەک دیلی کۆمەڵایەتیی مامەڵەبکات و ئەشکەنجەیان بدات. لە خراپترین حاڵەتدا پیاو مافی کوشتنی ڕەگەزی مێیینەش، وەک خاوەنداری کۆیلەیەک، بە خۆی دەدات، چونکە وەک شتێک تەماشا و مامەڵەیدەکات، کە موڵکی شەخسیی ئەوە. دووەم، ڕقبوونەوە لە ژن. یەکێک لە پاڵنەرە سەرەکییەکانی تاوان بوونی ڕقە. ئەم ڕقە، تەنها ڕقێکی سایکۆلۆژیی نییە، بەڵکو ڕقێکی کۆمەڵایەتیی و جێندەرییە. ئەم ڕقە کۆمەڵایەتییە بەمانای ئەوە نا کە ژن سەر بە چینێکی کۆمەڵایەتیی جیاوازە، یان سەر بە ئەتنییەکی جیاواز و ئیمانداری ئاینێکی جیاوازە لە پیاو، بەڵکو ئەم ڕقە تەنها لەبەرئەوەیە کە ژنە. بە پوختیی، پیاو کە ژن دەکوژێت لەپشتییەوە رقێکی جێندەریی ئامادەیە کە بە „ژنبێزیی“ ناوزەدکراوە، چونکە ژن وەک بوونەوەرێکی نەفرەتلێکراو تەماشا و مامەڵەدەکات. سێهەم، لێسەندنەوەی مافی نەخشاندنی جۆری پەیوەندیی ژیان و دەستنیشانکردنی بەزۆری هاوسەر بۆ کچان و بەشوودانی پێش تەمەنی یاسایی و خستنەناو ژیانێکی سێکسوالیتیی ناتەندروست و توندوتیژەوە، کۆی ئەمانە سنووردارکردنی ئازادییەکانی ژن و پێشێلکردنێکی ڕەهای مافەکانی ڕەگەزی مێیە لەلایەن خێزانەوە. هەموو شکاندنێکی ئەم بازنە کۆمەڵایەتییە داخراوە و کرانەوەیەک بەڕوی ژیانێکی تر، لە زۆرینەی کاتەکاندا بە ئەشکەنجە و لە خراپترین حاڵەتیشدا بە سزای کوشتن کۆتایی دێت. لە کۆتاییدا کوشتنی ژن لەسەر شەرەف لە بونیادێکی پیاوسالارییدا ڕوودەدات کە دەسەڵاتی پیاو بەسەر ژندا جێگای پرسیار نییە و مشتومڕی لەسەر ناکرێت، بەڵکو دۆخێکی بەدیهیی کۆمەڵایەتیی قبووڵکراوە. هەرکاتێک ژن ویستی لەدەرەوەی وێناکردنی پیاو ژنێتیی خۆی بژی، لەناو پیاوانی خێزان و خزماندا دەخرێتە ژێر فشار و زەبروزەنگەوە. هەرکاتێکیش پیاو بەپێی ڕێسا کۆمەڵایەتییەکان دەسەڵاتی بەسەر ژنەکەیدا نەما، پیاوەتیی خۆی لەدەستدەدات و وەک ناپیاو ناوزەد دەکرێت. کردەی کوشتنی مێیینە یان فێمیساید لای پیاوی ژنکوژ، نە تاوانە و نە شەرم، بەڵکو وەک مافێکی ئایینی، کولتووریی، کۆمەڵایەتی و تەنانەت یاساییش تەماشادەکرێت. واتە پیاو ئەو مافە بەخۆی دەدات، کەی بیەوێت و چۆنی بوێت ژنەکەی، خوشکەکەی یان دایکی بکوژێت و شەرەفی خۆی بکڕێتەوە. رێکەوت نییە کە لەماوەی تەنها یەک مانگدا پێنج ژن لە هەرێمی کوردستاندا دەکوژرێن. بەبۆچوونی من، بۆئەوەی وێنەی کۆمەڵگاکەمان لەوە زیاتر وێران نەبێت، دەبێت سنوورێکی تۆخ بۆ ئەم خوێنڕشتنەی ژنان و بێدەنگییە سیاسیی و کۆمەڵایەتییە کوشندەیە دابنرێت. بۆئەوەی کۆمەڵگای ئێمەش نەچێتە ڕیزی ئەو کۆمەڵگایانەی کە ژنکوژیی (فێمیساید) تیادا سەروەرە، دەبێت مانا و چەمکی شەرەف و پیاوەتیی و بڕیار لەسەر هەڵبژاردنی ژیان و ئازادییەکانی تاک، دەستکاریی قووڵ بکرێن و ئیشی گەورەیان لەسەر بکرێت، چونکە نەنگییەکی نیشتیمانیی و شەرمێکی هێجگار گەورەیە گەر کۆمەڵگاکەمان بە تاوانی شەرەفکوژیی لە دونیادا بناسرێتەوە.  هەر بەو بۆنەیەوە من نازانم ئایا ئێس ئێم ئێسە سەرنجڕاکێشەکەی قوباد تاڵەبانی سەبارەت بە ڕۆژی ژنان، گەیشتبووە دەزگای ئاساییشی سلێمانیی کە چەندە بێشەرمانە لە ڕۆژی هەشتی مارسدا، سەرەڕای وەرگرتنی مۆڵەتی فەرمیی، بێڕێزییەکی بێوێنەیان بەرامبەر بە ژنان و پیاوانی خۆپیشاندەر کرد و ڕێگرییان لە خۆیان و میدیاکان دەکرد. تەنها سووربوونی ڕێکخەران و خۆپیشاندەران لەسەر مافەکانیان، شەڕانگێزیی و پلانی ئەو ئەندامانەی دەزگای ئاساییشی پووچەڵکردەوە. لەوەش خراپتر، ئەو ئاساییشەی بە خۆپیشاندەرێکی پیاوی گوت، هەمووی خەتای کەسانی وەک ئێوەیە کە ژنان وایان بەسەردێت، واتە خەتای پیاوانی فێمێنیست و رێکخراوانی ژنانە کە ژنان بێئەخلاق دەبن و دەکوژرێن! نازانم ئەم پیاوە چەکدارە وەک هێزی جێبەجێکار چ ڕێزێک بۆ ناوەڕۆکی ئێس ئێم ئێسەکەی قوباد تاڵەبانی دادەنێت و چۆن تەماشای ئەو هەموو خانمە بەڕێزانەی دەکرد کە لەو خۆپیشاندانەدا ئامادەبوون. لەم دوانەش خراپتر نازانم مەسرور بارزانیی بە چ ئێتیکی ڕۆژنامەوانیی و مافێکی یاسایی ڕێگادەدات لە کەناڵی 24ەکەیەوە پروپاگەندەی میدیایی و پاساوی کۆمەڵایەتیی بۆ کوشتنی ماریا سامیی لە هەولێر بکرێت و چاوپێکەوتنێکی پڕ لە ڕێز و حورمەت لەگەڵ برابکوژەکەی ماریادا پەخشبکەن و ڕای گشتیی بە گێڕانەوەی حیکایەتی کوشتنێکی خوێنساردانە ڕابهێنن.

 (درەو):  جڤاتی نیشتمانی بزوتنەوەی گۆڕان بەزۆرینەی دەنگ بڕیاریداوە گۆڕان لە حكومەت بكشێتەوە، بەڵام تیمی حكومەت‌و بەشێك لە سەركردەكانی بزوتنەوەكە دژی بڕیارەكەن، بۆیە نامەی كشانەوە لە حكومەت هێشتا رادەستی مەسرور بارزانی نەكراوە.  جڤاتی نیشتمانی بزوتنەوەی گۆڕان كە بەگوێرەی دەستوری ناوخۆیی بزوتنەوەكە بەرزترین دەسەڵاتی بڕیاردانە، بڕیاریداوە گۆڕان لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان بكشێتەوە.  (درەو) زانیویەتی، لە دواین كۆبونەوەی ئەم جڤاتەدا، پرسی كشانەوە لە حكومەت خراوەتە دەنگدان‌و لەكۆی (34) ئەندامی ئامادەبوو، (22) ئەندام دەنگیان داوە بۆ "كشانەوە" لە حكومەت داوە‌و لەبەرامبەردا (12) ئەندام "دژ"ی كشانەوە دەنگیان داوە.  بڕیارەكەی جڤاتی نیشتمانی بزوتنەوەی گۆڕان وا داڕێژراوە، بەر لە كشانەوە لە حكومەت، گۆڕان نامەیەك ئاڕاستەی مەسرور بارزانی سەرۆكی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم، لەم نامەیەدا باس لە چەند خاڵێك وەكو هۆكاری كشانەوەی گۆڕان لە حكومەت بكرێت لەوانە: •    گۆڕان بەمەبەستی چاكسازی بەشداری لە كابینەی نۆیەمدا كراوە، بەڵام وەكو ئەوەی ئێمە داوامان كردووە چاكسازی نەكراوە.  •    دۆخی خەڵك خراپە، بۆ بزوتنەوەی گۆڕان‌و خەڵكیش داهاتەكانی حكومەت روون نین.  (درەو) زانیویەتی، ئەم نامەیەی بزوتنەوەی گۆڕان بۆ مەسرور بارزانی ئامادە كراوە‌و رادەستی مستەفا سەید قادر جێگری سەرۆكی هەرێم لە پشكی گۆڕان‌و دانا عەبدولكەریم وەزیری ئاوەدانكردنەوە لە پشكی گۆڕان كراوە، بۆ ئەوەی ئەم دوو بەرپرسەی گۆڕان نامەكە ئاڕاستەی مەسرور بارزانی بكەن، بەڵام تائێستا مستەفا سەید قادرو دانا عەبدولكەریم نامەكەیان رادەستی مەسرور بارزانی نەكردووە.  لەبارەی هۆكاری رادەست نەكردنی نامەكە بە مەسرور بارزانی، بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، تیمی گۆڕان لە حكومەت و بەشێك لە سەركردەكانی بزوتنەوەكە دژی بڕیاری كشانەوەن (جگە لە ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی)‌, بۆیە هەوڵی دروستكردنی كێشە بۆ دەنگدانەكەی جڤاتی نیشتمانی دروست دەكەن.  ئەوانەی ناڕازین لە بڕیاری كشانەوە، دەیانەوێت بڵێن ئەو (22) ئەندامەی جڤاتی نیشتمانی كە دەنگیان داوە بۆ كشانەوە لە حكومەت، بەشێكیان وەكو ئەندامی جڤات گرفتیان هەیە‌و مافی دەنگدانیان نییە، دەیانەوێت لەم رێگەیەوە ژمارەی ئەو دەنگانەی كە پشتیوانی كشانەوە لە حكومەت دەكەن لە (22) دەنگەوە بۆ (17) دەنگ كەم بكەنەوە، لەم حاڵەتەشدا نیسابی تێپەڕاندنی بڕیارەكانی بە دەنگی (50+1) كێشەی بۆ دروست دەبێت‌و بڕیاری كشانەوە لە حكومەت جێبەجێ ناكرێت.  (درەو) زانیویەتی، لەسەر بنەمای بڕیارەكەی جڤاتی نیشتمانی، بڕیاربووە بزوتنەوەی گۆڕان لە یادی راپەڕیندا واتە رۆژی 5/3 لە كابینەی نۆیەمی حكومەت بكشێتەوە، ئەمە بەبەهانەی ئەوەی "حكومەتی هەرێم بەرهەمی راپەڕینە‌و حكومەت شكستی هێناوە لە بەدیهێنانی ئامانجەكانی راپەڕین"، بەڵام ئەوانەی دژی كشانەوە بوون، شكستیان بەم بڕیارە هێنا لە یادی راپەڕیندا، هەندێكی تریشیان لەوانە (چیا نەوشیروان مستەفا) پێیانوایە دەبێت كشانەوە لە حكومەت لەكاتێكی گونجاودا بێت‌و هەڵایەكی گەورە دروست بكات، نەك كارتەكە بەشێوەیەكی لاواز بەكاربهێنرێت.  مشتومڕی بزوتنەوەی گۆڕان لەبارەی كشانەوە لە حكومەت یاخود مانەوە لەكاتێكدایە، ئەگەر هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان لەوادەی خۆیدا بەڕێوەبێت، تەمەنی ئەم كابینەیە كە كابینەی سێقۆڵی (پارتی+ یەكێتی+ گۆڕان)ە تەنیا كەمتر لە حەوت مانگی ماوە. 

(درەو):  پارتی پێشنیازێكی بۆ یەكێتی كردووە دكتۆر مەحمود عوسمان وەكو چارەسەر بكرێت بە كاندیدی هەردوولا بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار، دكتۆر مەحمود دەڵێ" كەس پەیوەندی پێوەنەكردوم‌و پەیوەندیش بكەن نایكەم". لە لێدوانێكی تایبەتدا بۆ (درەو)، دكتۆر مەحمود عوسمان رایگەیاند، تائێستا كەس لەبارەی كاندیدكردنم بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار پەیوەندی پێوەنەكردوم‌و پەیوەندییشم پێوە بكەن من ئەو پۆستە وەرناگرم.  دكتۆر مەحمود وتی:" رەنگە پارتی‌و یەكێتی لەنێوان خۆیان باسیان كردبێت، بەڵام من ناتوانم پۆستێك وەربگرم كە دەسەڵاتی نەبێت، بەڕای من یەكێتی‌و پارتی لەبەینی خۆیان رێكبكەون، چونكە تا رێكنەكەون دانیشتنی پەرلەمان ناكرێت‌و 220 كەس كۆناكرێتەوە، ئەگەر پارتی‌و یەكێتی لەسەر پۆستی سەرۆك كۆمار رێكنەكەون، دەبێت دوو لایەنە شیعەكە رێكبكەون‌و سەرۆك كۆمار هەڵبژێرن، چونكە ئەگەر سەرۆك كۆمار هەڵنەبژێردرێت، سەرۆك وەزیرانیش هەڵنابژێردرێت".  لەبارەی پۆستتی سەرۆك كۆمارەوە، دكتۆر مەحمود دەڵێ" پۆستی سەرۆك كۆمار هیچ دەسەڵاتێكی نییە، مام جەلال هیچی پێنەكرا، ئێمە چیمان پێدەكرێت، پۆستی سەرۆك كۆمار پۆستێكی پرۆتۆكۆڵییە‌و حەق نییە كورد داوای ئەم پۆستە بكات، من لە 2010وە بۆچونم وایە كورد داوای پۆستی سەرۆك كۆمار نەكات". 

(درەو):  سبەینێ وادەی كردنەوەی دەرگای خۆكاندیدكردن بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار كۆتایی دێت، تائێستا یەكێتی سورە لەسەر (بەرهەم ساڵح)، پارتیش لەپاڵ (رێبەر ئەحمەد)دا دەیەوێت دكتۆر (مەحمود عوسمان) وەكو كاندیدی چارەسەر پێشكەش بكات.  كاتژمێر (3)ی پاشنیوەڕۆی سبەینێ وادەی خۆكاندیدكردن بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار كۆتایی دێت. پەرلەمانی عێراق رۆژی یەكشەممەی ئەم هەفتەیە دەرگای خۆكاندیدكردنی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار كردەوە، بەپێی یاسا وادەی خۆكاندیدكردن لەماوەی سێ رۆژدا دەبێت، بەڵام بەهۆی ئەوەی رۆژی یەكشەممە هاوكات بوو لەگەڵ یەكەمین ساڵیادی سەردانی پاپای ڤاتیكان بۆ عێراق‌و ئەم رۆژە كراوە بە رۆژی پێكەوەژیان، یەكشەممە وەكو پشوو ئەژماركراوە‌و سبەینێ وادەی خۆكاندیدكردن بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار كۆتایی دێت.  بەگوێرەی بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی عێراق، كردنەوەی دەرگای خۆكاندیدكردن بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار لەلایەن پەرلەمانەوە تەنیا بۆ یەكجار دەبێت‌و سەرباری ئەمە دەبێت پەرلەمان ناوی ئەوانە لەبەرچاوبگرێت كە یەكەمجارو لەوادەی دەستوریدا خۆیان بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار كاندید كردووە. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، یەكێتی هێشتا سورە لەسەر كاندیدكردنەوەی بەرهەم ساڵح‌و هیچ كاندیدێكی تری نییە، مەكتەبی سیاسی یەكێتی كۆبوەتەوە‌و هیچ بەدیلێكی تر بۆ بەرهەم ساڵح نەخراوەتەڕوو، پێشنیازێك هەبووە بۆ ئەوەی (خەسرەو گوڵ محەمەد) كاندید بكرێت، بەڵام بەگوێرەی ئەوەی باسدەكرێت، دكتۆر خەسرەو خۆی كاندیدبوونی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار رەتكردوەتەوە.  لەبەرامبەردا پارتی دیموكراتی كوردستان كە لە گەڕی یەكەمی خۆكاندیدكردندا (هۆشیار زێباری)ی كاندید كرد‌و زێباری بە بڕیاری دادگای فیدراڵی دورخرایەوە، دواتریش لە گەڕی دووەمدا (رێبەر ئەحمەد)ی كاندیدكرد‌و گەڕی دووەم بەگشتی لەلایەن دادگاوە رەتكرایەوە، ئێستا‌و لە گەڕی سێیەم‌و كۆتایی كردنەوەی دەرگای خۆكاندیدكردندا، بەنیازە سەرلەنوێ (رێبەر ئەحمەد) كاندید بكاتەوە. (درەو) زانیویەتی، لەناو پارتیدا هەریەكە لە نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم كە هاوكات جێگری سەرۆكی پارتیشە لەگەڵ فازل میرانی سكرتێری مەكتەبی سیاسی پارتی لەگەڵ ئەوەدان كارەكتەرێكی سیاسی وەكو (دكتۆر مەحمود عوسمان) وەكو كاندیدی هاوبەش "كاندیدی چارەسەر" لەنێوان پارتی‌و یەكێتی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار پێشكەش بكرێت‌و كۆتایی بە ناكۆكی نێوان هەردوو حزب بهێنرێت. ئەمە لەكاتێكدایە تائێستا پارتی‌و یەكێتی لەسەر ئەوە نەگەیشتوەنەتە رێككەوتن كاندیدی هاوبەشیان بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار هەبێت.     

درەو: نرخی ئۆتۆمۆبێل لە هەرێمی کوردستاندا بەشێوەیەکی بەرچاو بەرزبوەتەوەو خاوەن پێشانگاکانیش هۆکارەکەی دەگەڕێننەوە بۆ کەمبوناوەی هاوردکردنی ئۆتۆمبیل بەهۆی ئەوەی کارگەکانی دروستکردنی ئۆتۆمبیل بڕی بەرهەمهێنانیان کەمکردوەتەوە. ماوەی مانگێکە نرخی ئۆتۆمۆبێل لە هەرێمی کوردستاندا بەشێوەیەکی بەرچاو رەوی لە بەرزبونەوە کردووەو خاوەن پێشانگاکانی ئۆتۆمۆبێلیش نیگەرانن لە کەمبونەوەی ئۆتۆمۆبێل و دەڵێن ئۆتۆمبێل نییە تا هاوردەی بکەن. حاجی شەماڵ، خاوەنی لقی سلێمانی کۆمپانیای موهەننەد بە "درەو"ی راگەیاند: نرخی ئۆتۆمبێل بە شێوەیەکی بەرچاو رووی لە بەرزبونەوەیە بە جۆرێک لە ماوەی مانگێکدا هەر ئۆتۆمبیلێکی 20 هەزار دۆلاری 1000 دۆلاری چووەتەسەر. خاوەنی کۆمپانیای موهەننەد هۆکاری ئەوەشی بۆ کەمبونەوەی ژمارەی ئۆتۆمبێل لە بازارەکاندا گەڕاندەوەو باسی لەوەش کرد زۆرینەی کۆمپانیاکانی دروستکردنی ئۆتۆمبێل رێژەی خستنە بازاڕیان بە شێوەیەکی بەرچاو کەمکردووەتەوە بە جۆرێک وەک ئەو وتی: "ئۆتۆمۆبێل لە بازارەکاندا نەماوەو کۆمپانیاکانیش دروستی ناکەن، کاتێک داوای 100 ئۆتۆمبێل دەکەم کۆمپانیا تەنها 10 ئۆتۆمبێل بۆ دەنێرێت." بە بۆچونی بازرگانانی بواری ئۆتۆمبێل لە دوای بڵاوبونەوەى ڤایرۆسی کۆرۆناوە کۆمپانیاکانی ئۆتۆمبێل نەیانتوانیوە وەک پێویست پێداویستی بازاڕ دابین بکەن.  ئەمە جگە لەوەی بەهۆی دەرهاویشتەکانی دوای بڵاوبونەوەی پەتاکە نرخی زۆرێک لە مادە خامەکانی دروستکردنی ئۆتۆمبێل گران بوون وەک ئاسن و پارچەکانی دیکەو هەروەها بەرزبونەوەی نرخی نەوتیش کاریگەری هەبووە. هەربۆیە لە ئێستادا زۆرینەی کۆمپانیا زەبەلاحەکانی بواری ئۆتۆمبێل رێژەی  بەرهەمهێنانیان بە رێژەیەکی بەرچاو کەم کردووەتەوە. هاوکات جەنگی روسیا بۆ سەر ئۆکرانیا هێندەی تر قەیرانەکەی قوڵتر کردوەتەوەو زۆرێک لە کۆمپانیا بە ناوبانگەکانی ئۆتۆمبێل کارگەکانیان لە روسیا داخستووە. ئەم هەفتەیە، کۆمپانیا گەورەکانی ژاپۆن لە ناویاندا تۆیۆتا، هۆنداو مازدا، ناچار بوون بەرهەمهێنان لە ڕوسیا بوەستێنن لە کاتێکدا سزاکانی ڕۆژئاوا وایکردووە نەتوانن مادەی خام و پێداویستتییە لۆجستییەکان بە ئاسانی بگات بە دەستیان. لە بەریتانیاش لە مانگی کانوونی دووەمدا بەرهەمهێنانی ئۆتۆمبێلی بە 20.1٪ دابەزی کە لە ساڵی 2009ەوە تا ئێستا بەو ئاستە دانەبەزیوە بەجۆرێک تەنها 68,790 ئۆتۆمۆبێل دروستکراون. لە ئەمریکاش نرخی ئۆتۆمبێلی دەستی دوو بەشێوەیەک بەرزبووەتەوە کە لە مێژووی ئەو بازرگانییەدا هاوشێوەی نەبووە ئەویش بەهۆی کەمبونەوەی بەرهەمهێنانی کۆمپانیا گەورەکانی بواری ئۆتۆمبێلەوەیە. پسپۆران باوەڕیانوایە هێرشی ڕوسیا بۆسەر ئۆکراینا دەتوانێت بەلایەنی کەمەوە بۆ ماوەی چەند مانگێکی تر کەمی ئۆتۆمبێلی نوێ درێژبکاتەوە. کۆمپانیا گەورەکانی بواری ئۆتۆمبێل هۆکاری سەرەکی کەمبونەوەی بەرهەمهێنان بۆ نەمانی پارچەیەکی بچوکی ئەلیکترۆنی دەگێرنەوە کە بوەتە هۆی ئەوەی رێژەی بەرهەمهێنان کەم ببێتەوەو نەتوانن وەک پێویست ئۆتۆمبێل بخەنە بازارەوە. (مایکرۆ کۆنداکتەر) ئەو پارچە ئەلکترۆنییە بچوکەیە کە بووەتە بەشێکی تەواوکەرو سەرەکی هەر سەیارەیەکی مۆدێرن، بەرپرسە لە رێکخستنى هەموو شتێک لە بەڕێوەبردنی مەکینەوە بۆ رێکخستنی کاری گێرو ئۆتۆ برەیک. (کە بە زمانی بازاری پێی دەوترێت عەقڵی سەیارەکە).  کێشەکە ئەوەیە، ئەو پارچانە بەزۆری لە ئەوروپاوە دێن و دەرهاویشتەکانی پەتای کۆرۆنا کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر دابینکردنی ئەو پارچەیە هەبووە لە لایەن کۆمپانیا تایبەتمەندەکاتەوە. هەر ئەو پارچە بچوکەش وایکردووە کۆمپانیا گەورەکانی وەک ڤۆڵکس واگن، پۆرش و بی ئێم دەبلیو تۆیۆتا بەرهەمهێنانی ئۆتۆمبێل رابگرن و یاخود بەشێوەیەکی بەرچاو کەمی بکەنەوە کە ئەوەش بووەتە هۆی ئەوەی نرخی ئۆتۆمبێل بەرزبونەوەیەکی مێژووی تۆمار بکات لەسەر ئاستی جیهان.

 درەو: بەهۆی دەستوەردانەوە راگەیاندنی پۆستی سەرۆكی زانكۆكانی دەڤەری سلێمانی دواكەوتووە، یەكلاكردنەوەشی بە پشكپشكێنەی حزبی دەبێت. سەرچاوەیەكی ئاگادار بە (درەو)ی راگەیاند یەكلاكردنەوەی پۆستی سەرۆكی ئەو زانكۆیانەی دەڤەری سلێمانی كە بڕیاردراوە بگۆڕدرێن بە پشپشكێنەی حزبی یەكلادەكرێـتە، سەرۆكی زانكۆكانی (سلێمانی، پۆلیتەكنیكی سلێمانی، سەرۆكی دەستەی كوردستانی) بۆ یەكێتی دەبێت، سەرۆكی زانكۆكانی ( چەرمۆ و راپەڕین) بۆ بزوتنەوەی گۆڕان دەبێت، بەڵام بڕیاردراوە تەنیا سەرۆكی زانكۆی (چەرمۆ) بدرێتە بە بزوتنەوەی گۆڕان، واتا لەو بارەدا سیڤی رۆڵ نابینێت و یەكلاكردنەوەی پۆستەكان بە پشكپشكێنەی حزبی دەبێت.  سەبارەت بە دواكەوتنی راگەیاندنی پۆستی سەرۆكی زانكۆكانیش كە ماوەی زیاتر لە (3) مانگە راگەیەنراوە، سەرچاوەیەك بە (درەو)ی راگەیاند بەهۆی نیگەرانی بەشێك لە سەرۆكی زانكۆكان كە هێشتا وادەكەیان تەواو نەبووەو پاڵپشتی بەرپرسێكی باڵا لەو سەرۆكی زانكۆیانە كە نزیكن لێیەوە (ئێستا راوێژكاری باڵایە)، هۆكاری دواخستنی راگەیاندنی ناوی سەرۆكی زانكۆكانە،  چونكە پۆستەكان یەكلاكراونەتەوەو تەنیا راگەیاندنیان ماوە، دوو هەفتە پێشتر بڕیاربوو رابگەیەندرێت بەڵام دواخرا.  وەزارەتی خوێندنی باڵاو توێژەینەوەی زانستی لە 5ی مانگی 12ی ساڵی رابردوو گۆڕینی سەرۆكی پێنج زانكۆی دەڤەری سلێمانی راگەیاند و لە رۆژانی 14 و 15ی مانگی رابردوو لە لایەن لیژنەیەكی باڵاوە چاوپێكەوتن لەگەڵ ئەو كەسانەدا كرا كە سیڤیان پێشكەشكردبوو. سەرۆكی ئەو زانكۆیانەی بڕیاردراوە بگۆڕدرێن و كەسانی تر لە شوێنیان دابنرێن:  د. ئالان فەرەیدون سەرۆكی زانكۆی پۆلیتەكنیكی سلێمانی د. مۆفەق خالید سەرۆكی زانكۆی راپەڕین د. رەزا حەسەن سەرۆكی زانكۆی سلێمانی د. پۆڵا خانەقا سەرۆكی دەستەی كوردستانی د. سەڵاح رەزا سەرۆكی زانكۆی چەرمۆ

میخائیل شیشکین* و: مەهدی ئەبوبەکر لە رۆژنامەی (The Guardian) ی بریتانیی رۆژی (٢٠٢٢/٣/٧) من خەڵکیی روسیام، ڤلادیمێر پۆتین تاوانی گەورە بە ناوی من، گەل و وڵاتەکەمەوە ئەنجام دەدات، کە بە هۆیەوە روسیا ئازار دەکێشێت و شەرمەزار دەبێت. بە ناوی روسیاو گەلەکەیەوە، داوای لێخۆشبون لە گەلی ئۆکرایین دەکەم، لە تەك ئەوەشدا، چاك دەزانم هەر شتێك لەوێ رودەدات شایانی لێخۆشبون نییە. ئەم جەنگە، ئێستا دەستیپێنەکردوە، بەڵکو لە ساڵی ٢٠١٤ -ەوە،  لە ئەو کاتەی، پۆتین دەستی بەسەر نیمچە دورگەی قرمدا گرت هەڵگیرساوە. لەو دەمەدا، جیهانی خۆرئاوا رەتیانکردوە، لە ترسناکیی ئەو داگیرکردنە تێبگەن. بە پێچەوانەوە واخۆیان دەرخست، هیچ شتێکی ترسناك روینەدابێت. بە درێژایی ئەو ساڵانەی پێشو، لە رێگەی لێدوان و بڵاوکراوەکانمەوە تەنیا هەوڵمداوە بۆ خەڵکیی رونبکەمەوە؛ پۆتین کێیە. کەچی  سەرکەوتو نەبوم، بەڵام ئێستا پۆتین، خۆیی بە هەمو جیهان رونکردەوە.  هەر کاتێك وتارێکم لە رۆژنامەکانی سویسرا، کە تێیدا دەژیم، بڵاودەکردەوە، سەرپەرشتیارانی رۆژنامەکان، نامەی توڕەییان لە باڵوێزخانەی روسیا لە بیرنی پایتەختەوە پێدەگەیشت، کەچی ئێستا ئەوانەی نامەکانیان دەنارد بێ دەنگن، رەنگە سبەی جانتاکانیان بپێچنەوەو داوای مافی پەنابەری سیاسیی بکەن! دەمەوێت، بۆ روسیا بگەڕێمەوە، بەڵام کام روسیا؟ لە روسیای پۆتیندا، بە هۆی بۆنی بۆگەنی پێڵاوی پۆلیسەکانەوە، ئەستەمە هەناسە بدەیت، بەڵام هەر دەگەڕێمەوە بۆ وڵاتەکەم. لە ساڵی ٢٠١٣ رەتمکردەوە، نوێنەرایەتی روسیای پۆتینی لە بۆنەیەکی نێودەوڵەتیی گرنگدا بکەم، لەو دەمەدا نامەیەکی کراوەدا نوسییم؛ " گەرەکمە، نوێنەرایەتیی روسیایەکی تر بکەم، روسیای وڵاتم، روسیایەك قۆڵبڕەکانی تێدا نەبێت، دەوڵەتێك بێت لە قەوارەی دەوڵەت بچێت، داکۆکیی لە مافی گەندەڵەکان نەکات، بەڵکو داکۆکیی لە مافی تاکەکان بکات، وڵاتێك بێت، میدیای ئازاد، هەڵبژاردنی ئازادو گەلێکی ئازادیی هەبێت." ماوەیەکی درێژە، پانتایی ئازادی رادەربڕین لە روسیا، تەنیا ئینتەرنێتە، بەڵام ئێستا ئەو پانتاییەش کەوتۆتە ژێر چاودێریی و سانسۆری سەربازییەوە، دەسەڵاتداران رایانگەیاندوە؛ هەر لێدوانێکی رەخنەگرانە لە روسیاو ئەو جەنگەی هەڵیانگیرساندوە، بە خیانەت دادەنرێت و بە گوێرەی یاسای باری عورفیی رەخنەگر سزا دەدرێت. لەم دۆخەدا، نوسەر دەتوانێت چی بکات؟ تاکە شتێك دەتوانێت بیکات ئەوەیە؛ راستیبێژ بێت، چونکە بێ دەنگیی، واتەی پشتیوانیکردنی دەستدرێژیکاران دەگەیەنێت. لە چەرخی نۆزدەیەمدا، پۆڵەندییە یاخیبوەکان، لە دژی روسیای قەیسەریی "لە پێناو ئازدای خۆیان و ئێمەدا" دەجەنگان. ئێستایش، ئۆکرایینەکان لە پێناو ئازادی خۆیان و ئێمەدا، لە دژی سوپاکەی پۆتین دەجەنگن. ئەوان تەنیا داکۆکیی لە کەرامەتی مرۆییانەی خۆیان ناکەن، بەڵکو داکۆکیی لە کەرامەتی کۆی مرۆڤایەتیی دەکەن، بۆیە پێویستە بە هەمو شێوەیەك یارمەتیان بدرێت. تاوانەکانی رژێمی روسیا، مۆری شەرمەزارییە بە تەوێڵی هەمو دەوڵەتەوە، ئێستا روسیا فڕی بە ئەدەبی روسیی و میوزیکی روسییەوە نەماوە، بەڵکو پەیوەندییدارە بە بۆمبابارانکردنی منداڵانەوە. تاوانەکانی پۆتین، خەڵکیی بە رقلێبونەوە لە یەکتر ژاراوی دەکات، سبەی پۆتین نامێنێت، بەڵام ئازارو رقلێبونەوەکان لە رۆحی خەڵکییدا، بۆ ماوەیەکی درێژ بەردەوام دەبێت. تەنیا هونەر، ئەدەب و رۆشنبیریی دەتوانێت یارمەتییدەر بێت بۆ سەرکەوتن بەسەر ئەو شۆکی رقلێبونەوەیەدا. ژیانی بۆگەنی بێ شکۆمەندیی دیکتاتۆر، درەنگ یان زو، کۆتایی پێدێت، بەڵام رۆشنبیریی هەروەکو چۆن هەیە، ئاوا دوای پۆتینیش بەردەوام دەبێت. بۆیە پێویست ناکات ئەدەب بە دەوری پۆتیندا بخولێتەوە، نا بێت ئەدەب شیکردنەوە بۆ جەنگ بکات. راڤەی ئەوە بکات بۆچی کەسانێك لە نەتەوەیەك فەرمان بە سەربازەکان دەدەن، تا سەربازی نەتەوەیەکی تر بکوژن؟ ئەدەب دژی جەنگە، ئەدەبی راستەقینە هەمیشە لە چوار دەوری پێویستی مرۆڤ بۆ خۆشەویستیی دەسوڕێتەوە نەك رقلێبونەوە.  لە داهاتودا، چی چاوەڕێمان دەکات؟ لە باشترین دۆخدا ئەوەیە؛ جەنگی ئەتۆمیی رونەدات. لە قوڵایی دڵەوە، ئومێدەوارم؛ رێگە بەو شێتە نەدرێت، پەنجە بە دوگمە سورەکەدا بنێت یان یەکێك لە هاوڕێکانیی، بە یەکجارەکیی فەرمانی جەنگە ئەتۆمییەکەی رەتبکاتەوە. وا دەردەکەوێت، ئەوە تاکە شتێکی باشبێت لە داهاتویەکی نزیکدا روبدات. لە دوای پۆتین، روسیای فیدراڵ ناتوانێت وەکو دەوڵەت لەسەر نەخشەی سیاسیی جیهان بەردەوام بێت، بەڵکو پرۆسەی هەڵوەشانەوەی بەردەوام دەبێت، دوای سەربەخۆیی چیچان، سەربەخۆیی گەل و ناوچەکانی تری بە دوادادێت. لە دوای ئەوە، کێشمەکێش لەسەر دەسەڵات بەرپا دەبێت، خەڵکیش ئارەزویان لەوە نییە لە پەشێویی و ناجێگیرییدا بژین، بۆیە داوای دەستێکی پۆڵاینی تر دەکەن. تەنانەت لە هەڵبژاردنێکی زۆر ئازادانەیشدا (ئەگەر بکرێت) رەنگە دیکتاتۆرێکی تر سەرلەنوێ دەسەڵات وەربگرێت، خۆرئاواییەکان پشتیوانیی لێدەکەن، لەبەر ئەوەی؛ بەڵێنی چاودێریکردنی دوگمە سورەکەیان پێدەدات. کێ دەزانێت؟ رەنگە رۆژێك لە رۆژان دوبارە ئەوە روبداتەوە. * میخائیل شیشکین، رۆماننوسێکی بەناوبانگی روسییە، تەنیا نوسەری روسییە کە توانیویەتیی خەڵاتەکانی پۆکەری روسیی،  نوسەران و باشترین و پڕفرۆشترین پەرتوك بباتەوە.

راپۆرتی: درەو  حکومەتی هەرێمی کوردستان لەدوای بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی لەبەردەم کۆمەڵێک بژاردەو سیناریۆدایە، کە مەترسیدارترینیان بۆ حکومەتی هەرێم تەسلیمکردنی تەواوی پرۆسەی نەوته‌. بەڵام جگە لەوە چەند بژاردەو سیناریۆیەکی دیکە لەئارادان کە دەکرێت حکومەتی هەرێم کاریان لەسەر بکات، لەم ڕاپۆرتەدا وردەکاری زیاتر بەردەستە. دەستپێک لەدوای پرۆسەی ئازادی عێراقەوە حکومەتی هەرێمی کوردستان دەستیکردووە بە وەبەرهێنان و پەرەدان بە کەرتی نەوت، لەم پێناوەدا چەندین قۆناغی یاسایی و سیاسی و ئابوری قورسی بڕیوە، کە قۆناغی یەکەمی بە نوسینەوەی دەستوری عێراق و، قۆناغی دووەم بە دەرکردنی یاسای نەوت و غازی هەرێم لە پەرلەمانی کوردستان، دواتر ئەنجامدانی گربەستی نەوتی لەگەڵ کۆمپانیا بیانییەکان، بەجۆرێک لە ساڵی (2002)ەوە دەستی بە گرێبەستی نەوتی کردووە لەگەڵ کۆمپانیا بیانییەکان تا ساڵی (2013)، ژمارەی کۆمپانیاکان لە هەرێمی کوردستان بەمەبەستی پەرەپێدانی کەرتی نه‌وت گەیشتوه‌ته‌ نزیکەی (40) کۆمپانیا. بۆ ئەم مەبەستە هەرێمی کوردستان دابەشکراوە بۆ (57) بلۆکی گەڕان و پشکنین بۆ وەبەرههێنانی نەوت و گاز دابەشکراوەو بەشێکی زۆری ئەو کێڵگانە هێشتا نەگەیشتوون بەرهەمهێنان، بەڵکو لە قۆناغەکانی پێش بەرهەمێناندان. هەر لە سەرەتای دەستبردن بۆ پرسی نەوت لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە، بەردەوام لەگەڵ حکومەتی عێراقی پرسی نەوت جێی ناکۆکی بووە، تا لە ساڵی (2014) ململانێکە گەیشت بە بڕینی پشکی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق.  لە 15/2/2022 بڕیارێکی دادگای باڵای فیدراڵی لەبارەی کەرتی نەوت و غازی هەرێمەوە، کە نوێترین هەنگاوی دەسەڵاتی ناوەندەو دۆسیەکە زۆر قورس و ئاڵۆزتر دەکات،  بەچونە بواری جێبەجێکردنی بڕیارەکە زەرەرمەندی گەورەو سەرەکی لایەنی هەرێمی کوردستان دەبێت.  یەکەم؛ بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی سەبارەت بە دۆسیەی نەوتی هەرێم ڕۆژی 15/2/2022 ‌ دادگای باڵای فیدراڵی عێراق، بە ئامادەبوونی (9) ئەندامی دادگاکەو بە زۆرینەی دەنگی (7) ئەندام و (2) دەنگی پێچەوانە، بڕیارێکی له‌باره‌ی ناده‌ستوریبوونی یاسای نه‌وت و غازی هه‌رێم و نادەستوریبوونی فرۆشتنی نەوتی لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە‌ ده‌ركرد. بە بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی، پەیوەندییەکانی نێوان هەرێم و ناوەند پێدەنێتە نێو قۆناغێکی نوێ لە کێشە و قەیران، بەتایبەت بڕیاری دادگا لەبارەی هەڵوەشاندنەوەی یاسای نەوت و غازی هەرێم کە لە ساڵی (2007) ەوە لە پەرلەمانی کوردستان دەرچووەو ڕێگەی خۆشکردووە بۆ حکومەتی هەرێم بە ئەنجامدانی گرێبەست لەگەڵ کۆمپانیا بیانییەکان بۆ گەڕان و پشکنین و بەرهەمهێنان و بەبازاڕکردن و فرۆشتنی نەوتی هەرێم لە کێڵگە نەوتییەکانی سنوری هەرێمی کوردستان لە پارێزگاکانی (هەولێر و سلێمانی و دهۆک) سەرباری دەرهێنان و فرۆشتنی نەوت لە بەشێک لە کێڵگەکانی پارێزگاکانی موسڵ و کەرکوک و سەلاحەدین بەبێ گەڕانەوە بۆ حکومەتی ناوەندی. بەپێی بڕیاری دادگاکە؛ 1.    یاسای نەوت و غازی هه‌رێم، ژماره‌ 22ی ساڵی 2007 نادەستوورییەو پێچه‌وانه‌ی ماده‌ ده‌ستووریه‌كانی (110، 111، 112، 115، 121 و 130)ە. 2.    حکومەتی هەرێمی کوردستان پابەند دەکرێت بە ڕاده‌ستكردنی سه‌رجه‌م به‌رهه‌مه‌ نه‌وتییه‌كانی هه‌رێم و ناوچه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی ئیداره‌ی هه‌رێم كه‌ وه‌زاره‌تی سامانه‌ سروشتییه‌كان ده‌ریهێناون، به‌ وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق. 3.    ماف دراوە بە سکاڵاکار بەدواداچوون بكات بۆ پوچەڵكردنەوەی ئەو گرێبەستە نەوتیانەی كە حكومەتی هەرێم‌ لەگەڵ لایەنە دەرەكی‌و دەوڵەت‌و كۆمپانیاكان سەبارەت بە دۆزینەوەی نەوت‌و دەرهێنانی‌و هەناردەكردن‌و فرۆشتنی ئیمزای كردووە. 4.    بڕیارەکە حکومەتی هەرێم پابەند دەکات ڕێگە بە وەزارەتی نه‌وتی عێراق و دیوانی چاودێری دارایی به‌ هه‌موو گرێبه‌ست و مامه‌ڵه‌یه‌كی نه‌وتیدا بچنه‌وه‌، بۆ وردبینی و دیاریكردنی پابه‌ندییه‌ داراییه‌كان كه‌ ده‌كه‌ونه‌ سه‌ر حكومه‌تی هه‌رێم، دواتریش له‌ ژێر رۆشنایی ئه‌وه‌ پشكی هه‌رێم له‌ بودجه‌ی فیدرالی دیاریده‌كرێت.   دووەم؛ هۆکارەکانی پشت بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی سەبارەت بە دۆسیەی نەوتی هەرێم بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی سەبارەت بە دۆسیەی نەوتی هەرێم کاردانەوەی زۆر و خێرای بەدوای خۆیدا هێنا، لێکدانەوەو خوێندنەوەی جیاواز دەکرێت و کرا بۆ هۆکارەکانی پشت بڕیارەکەی دادگا، بەتایبەت لە هەڵبژادنی کات (تەوقیت)ی بڕیارەکە، چونکه‌ ‌ پێشتر دوو سکاڵای تری له‌باره‌ی هه‌مان پرسه‌وه‌ له‌ ساڵی (2012) ه‌و (2019) لای دادگاکه تۆمار کراوه‌، هیچ بڕیارێک له‌و باره‌وه‌یه‌وه‌ نه‌درا.  به‌ڵام هەڵبژاردنی ئەم ساتە چەند پرسیارێک دێنێتە ئاراوە، لەوانەش؛ بۆ (15) ساڵ دەچێت پەرلەمانی کوردستان یاسای نەوت و غازی هەرێمی پەسەند کردووەو لە ساڵی (2009)ەوە دەست بە دەرهێنانی نەوت و لە ساڵی (2014)ەوە نەوت هەناردە دەکرێت، بۆچی دوای ئەو هەموو ماوەیە ئەم پرسە براوەتە بەردەم دادگای فیدراڵی؟ لە ئێستادا عێراق لە نێو کۆمەڵێک گیروگرفتی حکومڕانیدایه‌ (هەڵبژادنی سەرۆک کۆمار دروستکردنی کابینەی نوێی حکومەت، هاوپەیمانێتییەکانی نێو پەرلەمان ...هتد) بۆ دەبێت لە گرفتی نوێ بهێنرێتە ئاراوە؟ بۆیە دەبینین لایەنە سیاسییەکانی عێراق و هەرێم و کەسایەتی و چاودێران ‌و به‌رپرسان لێکدانەوەو وەڵامدانەوەی جیاوازیان هەیە بۆ هۆکارەکانی پشت بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی، ئەوانیش؛  1.    بڕیارەکەی دادگای باڵای فیدراڵی گرتنەبەری ڕێوشوێنێکی یاسایییە، بەڵام لەژێر کاریگەری هەندێک دۆخدا دواخراوە، لەم بارەیەوە (عەلی ئەلتەمیمی – شارەزای یاسایی) لە لێدوانێکیدا بۆ ماڵپەڕی (ئەلحرە) ڕایگەیاندووە؛ "عێراق وڵاتیکی فیدراڵییە نەک کۆنفیدراڵی، کۆمپانیای بەبازاڕخستنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) دەبێت تاکە لایەن بێت نەوت هەناردەی دەرەوە بکات". زیاتر لەوەش دەڵێت "دادگای باڵای فیدراڵی تیشکی خستووەتە سەر ماددەی (111)ی دەستوری عێراق، نەوت وغاز موڵکی گەلی عێراقە، هەر لەبەر ئەوە ئیدارەدانی نەوت و گاز بەشێکە لە بازگانی دەرەکی، ئەوه‌ش لە دەسەڵاتی حکومەتی ناوەندییە بە گوێرەی ماددەی (110)ی دەستوری عێراقی".  بەڵام (یاسین تەها – نوسەر و ڕۆژنامەنوس) لە وتارێکیدا لە ژێر ناوی "لەبارەی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵییەوە" نوسیویەتی "شارەزایان هاوڕان لەسەر ئەوەی لە سیستمە فیدراڵییەكاندا باڵادەستی لە سامانی سروشتیدا ناوەندییە، بەڵام لە دەستوری عێراقدا بەكاریگەریی هاوپەیمانێتی و دۆستایەتی كورد و شیعە (2005)، هەندێ بڕگەو دەستەواژە دانراون كە ناڕوون و لاستیكین و بەجێھێڵراون بۆ تەفسیر و تەئویل (مادەی 111)، ئەمەش وا دەكات هەمیشە مشتومڕ هەبێت. لەهەندێ مادەشدا باسی ئیدارەی هاوبەش و مافی لەپێشینەی هەرێمەكان هاتووە (112 و 115 و 122)، ئەمەش زیاترە لە فیدراڵییە باوەكانی دنیا". 2.    به‌شێکی دیکه‌ له‌ شاره‌زایان و پێیانوایه‌ بڕیاره‌که‌ سیاسییه‌ زیاتر له‌وه‌ی پرسێکی یاسایی بێت، هۆکاره‌که‌شی ده‌گێڕنه‌وه‌ بۆ لێکنزیکبوونه‌وه‌ی هێزه‌ سیاسییه‌کانی وه‌ک (پارتی دیموکراتی کوردستان  و کوتله‌ی سەدر هاوپه‌یمانی ته‌قه‌دوم به‌ سه‌رۆکایه‌تی محه‌مه‌د حەلبوسی)، هه‌ندێک زیاتر له‌وه‌ش ده‌ڕۆن و پێیانوایه‌ هێزه‌که‌ له‌وه‌ گه‌وره‌تره‌و به‌ ده‌ستێوه‌ردانی ده‌ره‌کی به‌تایبه‌تیش ئێرانییه‌کان به‌ به‌شێک له‌ هۆکاری پشت بڕیاره‌که‌ لێکده‌ده‌نه‌وه‌ ده‌یه‌وێت کێشه‌ بۆ ئه‌و هاوپه‌یمانێتییه‌ دروستبکات. جێگه‌ی سه‌رنجه‌ (د. بورهان یاسین) له‌ وتارێکی دورودرێژی به‌ ناونیشانی (پێشهاته‌ هه‌ره‌ مه‌ترسیداره‌که‌ له‌ پێشمانه‌وه‌یه‌!)  نوسیویه‌تی "بڕیاره‌که‌ی دادگای باڵای فیدراڵی له‌م ماوه‌یه‌کی که‌مدا، بووه‌ هۆی کاردانه‌وه‌ی جیاجیا، به‌تایبه‌تی له‌ دامه‌زراوه‌و حزب و ناوه‌نده‌ جیاجیاکانی هه‌رێمی کوردستان و عێراق. هەندێک لە ڕاگەیەندراوەکان زیاتر وروژاندنی هەست و نەستی خەڵکی کوردستانی پێوە دیار بووە تا عەقڵانیەت و وەڵامدانەوە بە زمانی یاساو دەستور. لە ڕاستیدا زۆرێک لە ڕاگەیەندراوەکان پڕن لە دژایەتی". ئەو نمونەی ڕاگەیەندراوەکەی مەسعود بارزانی (سەرۆکی پارتی دیموکراتی کوردستان)ی هێناوەتەوە کاتێک ڕایگەیاند "بڕیاری دادگەی باڵای فیدراڵی عێراق لەبارەی نەوت و گازی هەرێمی کوردستان بڕیارێکی تەواو سیاسییەو پێچەوانەی دەستووری عێراقی فیدراڵە و، ئامانج لێی دژایەتیکردنی هەرێمی کوردستانەو دژی سیستەمی فیدراڵی عێراقە... بۆ هەموو لایەک ئاشکرا دەکەین کە هەرێمی کوردستان بە هەموو توانایەکییەوە بەرگری لە مافە دەستورییەکانی خۆی دەکات". بەڵام ئەم ڕاگەیەندراوە تەواو پێچەوانەی ڕاگەیەندراوی هاوپەیمانەکەیەتی کە (موقتەدا سەدر)ە، لە تویتێکدا نوسیوویەتی "ڕێز لە بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی دەگرین تایبەت بە دۆسییەی نەوت گازی هەرێم و بڕیارەکان ئیلزامین و ناچارمان دەکەن بە ڕێزگرتن لە بڕیارەکان". هەندێک لە مەسەلەی نادەستووریبوونی بڕیارەکە ئەوە بە بەڵگە دەهێننەوە کە حکومەتی هەرێمی کوردستان دوای پەسندکردنی دەستووری هەمیشەیی عێراق لە ساڵی 2005 بە بەردەوامی داوای دەرچوونی یاسای نەوت و غازی لە بەغدا دەکردووە، دوای ئەوەی بێهیوا بووە، پەرلەمانی کوردستان لە ساڵی (2007) یاسای تایبەت بە نەوت و غازی لە هەرێمی کوردستان پەسند کردووە. پاڵپشت بە مادەی (120)ی دەستووری هەمیشەیی عێراق کە تێیدا هاتووە: هەرێمی کوردستان دەتوانێت یاساکانی تایبەت بە خۆی دەربکات. هەروەها بەپێی مادەی (121)ی دەستوور، هەرێمی کوردستان دەتوانێت یاساکانی خۆی جێبەجێ بکات. ئەو دوو مادەیەو دەسەڵاتی هاوبەشیی نێوان بەغداو هەولێر لە بەڕێوەبردنی دۆسیەی نەوت، بوونە بە بنەمای دەرچوونی یاسای ژمارە (22)ی ساڵی (2007) لە پەرلەمانی کوردستان تایبەت بە نەوت و گاز. 3.    بڕیارە سیاسی بێت یان یاسایی، شتێکی ئەوتۆ لە بڕیارەکە ناگۆڕێت، بەڵکو ڕاستییەکە ئەوەیە لەدوای ئەنجامدانی ڕیفراندۆم لە هەرێمی کوردستان و ڕوداوەکانی (16ی ئۆکتۆبەری ساڵی 2017) پێگەی هەرێم لە بەغدا بەردەوام ڕووی لە لاوازی کردووەو بەغداش نایەوێت پێگەی هەرێم بەهێزبێت و بەردەوام لە هەوڵی بەهێزکردنی ناوەنددایە، بۆیە دەکڕێت ئەم هەوڵەش بەشێک بێت لە درێژکردنەوەی ئەو پرۆسەیە، بۆ دەکرێت چاوەڕوانی هەنگاوی مەترسیدارتریش بکرێت کە لەلایەن حکومەتی ناوەندەوە دژ بە بەرژەوەندییەکانی هەرێمی کوردستان. 4.    دەست نەبردن بۆ هەناردەکردنی گازی هەرێم؛ لەگەڵ پێخستنە نێو ساڵی نوێی (2022)ەوە جۆرێک لە بەنگەشەو هەوڵهاتنە ئاراوە بۆ بە پیشەسازیکردنی گازی هەرێم و کوردستان هەناردەکردنی بۆ تورکیاو وڵاتانی ئەوروپا هاوشێوەی نەوتی هەرێم. بۆیە بەشێک لە چاودێران هۆکاری بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی بۆ ئەو هەنگاوەی حکومەتی هەرێم دەگێڕنەوە، بۆیە بڕیارەکە وا لێکدەدەنەوە کە دژ بە وەبەرهێنانی گازە تا پرۆسەی نەوتی هەرێم. سێیەم؛ سیناریۆ و بژاردەکانی بەردەم حکومەتی هەرێم تایبەت بە بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی لەگەڵ ئەوەی بڕیارەکە یەکلاکەرەوەیەو پێویستە جێبەجێ بکرێت، چونکە بەپێی ماددەی (94)ی دەستوری هەمیشەیی عێراق بڕیارەکانی دادگاکە یەکلاکەرەوەن بە دەق هاتووە "دەبێت سەرجەم دەسەڵاتەکان پێوەی پابەندبن"، بەم پێیەش حکومەتی هەرێمی کوردستان دەکەوێتەو بەردەم چەند سیناریۆو بژاردەیەکەوە، لەوانە؛  1.    بەشێکی جێبەجێکردنی بڕیارەکە پەیوەندی بە لێکنزیکبوونەوە سروشتی پەیوەندییە سیاسییەکان و پەیوەندی پارتە کوردییەکان و لەسەر هەموویانەوە (پارتی دیموکراتی کوردستان) لەگەڵ کوتلەی سەدری وەک براوەی یەکەمی هەرڵبژاردن و ئەو گروپە سیاسییەی بە (چوارچێوەی هەماهەنگی) ناسراوە، لەو ڕێیەوە کاربکرێت بۆ هێشتنەوەی بڕیارەکە لەسەر کاغەز نەچونە بواری جێبەجێکردنەوە. بەمانایەکی دیکە لایەنە سیاسییەکانی هەرێم پەیوەندییە سیاسییەکانیان بەجۆرێک دابڕێژنەوە کە زیان بە پرۆسەی نەوتی هەرێم نەگات و بڕیارەکەی دادگا کاری پێنەکرێت. 2.    بەگەڕخستنی هەوڵە دیپلۆماسییەکانی هەرێمی کوردستان و فشار دروستکردن لەسەر حکومەتی ناوەندی، بۆ ڕێگریکردن لە جێبەجێکردنی بڕیارەکەی دادگا، چونکە حکومەتی هەرێم دەتوانێت لەڕێگەی ئەو کۆمپانیا بیانییانەی لە هەرێمی کوردستان کاردەکەن کە ژمارەیان نزیکەی (40) کۆمپانیایە بنکەی سەرەکییان لە زیاتر (15) وڵاتی دنیا هەیەو لە هەرێمی کوردستان لە بواری نەوت و گازدا کار دەکەن، فشار دروست بكات (بڕوانە خشتەکە). 3.    حکومەتی هەرێم دەستهەڵبگرێت لەو کێڵگە نەوتیانی دەکەونە سنوری ناوچە جێناکۆکەکانی دەرەوەی ژێر دەسەڵاتی حکومەتی هەرێم (موسڵ و کەرکوک و دیالەو سەڵاحەدین) ئەوەی لەسنوری هەرێمدایە بۆ لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە بەڕێوەببرێت. 4.    هەرێمی کوردستان کار بۆ دەرکردنی یاسای نەوت گاز بکات لە پەرلەمانی عێراق و بتوانێت ئەوە لە یاساکەسا جێبکاتەوە، کە حکومەتی هەرێم خۆی ئیدارەی نەوت گازی هەرێم بدات، یان بە هاوبەشی نەوت گاز و ئیدارەدانی هەرێم ئیدارە بدرێت.  5.    کۆتا سیناریۆ کە سیناریۆیەکی لاوازە تەسلیمکردنی داهاتی نەوتی هەرێمە بە حکومەتی ناوەندی و ئیدارەدانی کێڵگە نەوتییەکانە لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە (کە ئەمە بۆ هەردوو لای ئەستەمە)، یان ئیدارەدانی هاوبەش بۆ سەرجەم پرۆسەکە.   سەرچاوەکان دەقی بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی سەبارەت بە دۆسیەی نەوتی هەرێم د. بورهان یاسین، پێشهاته‌ هه‌ره‌ مه‌ترسیداره‌که‌ له‌ پێشمانه‌وه‌یه‌!، پێگەی تایبەتی نوسەر؛ https://www.burhanyassin.com/Peshhate%20metirsidareke%2024.2.2022.pdf یاسین تەها، لەبارەی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵییەوە، ماڵپەڕی درەو میدیا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9719 پشکی کۆمپانیا بیانییەکان لە بلۆکە نەوتییەکانی هەرێمدا، ماڵپەڕی درەو میدیا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9680 کارتی کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکان دژ بە بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی عێراق، ماڵپەڕی کوردستان 24؛ https://www.kurdistan24.net/ckb/story/217285-%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D8%AA%DB%8C-%DA%A9%DB%86%D9%85%D9%BE%D8%A7%D9%86%DB%8C%D8%A7-%D9%86%DB%8E%D9%88%D8%AF%DB%95%D9%88%DA%B5%DB%95%D8%AA%DB%8C%DB%8C%DB%95%DA%A9%D8%A7%D9%86-%D8%AF%DA%98-%D8%A8%DB%95-%D8%A8%DA%95%DB%8C%D8%A7%D8%B1%DB%95%DA%A9%DB%95%DB%8C-%D8%AF%D8%A7%D8%AF%DA%AF%D8%A7%DB%8C-%D9%81%DB%8C%D8%AF%D8%B1%D8%A7%DA%B5%DB%8C-%D8%B9%DB%8E%D8%B1%D8%A7%D9%82 السيناريوهات المتوقعة بعد قرار القضاء العراقي تسليم نفط إقليم كردستان لبغداد، موقع الجزیرة؛ https://www.aljazeera.net/news/politics/2022/2/20/%D8%A5%D9%84%D8%B2%D8%A7%D9%85-%D9%83%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82-%D8%A8%D8%AA%D8%B3%D9%84%D9%8A%D9%85-%D9%86%D9%81%D8%B7%D9%87 العراق.. قرار "الاتحادية" بشأن نفط الإقليم بين جدل "الدستور" وشبهات السياسة، موقع الحرة؛ https://www.alhurra.com/arabic-and-international/2022/02/17/%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82-%D9%82%D8%B1%D8%A7%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AA%D8%AD%D8%A7%D8%AF%D9%8A%D8%A9-%D9%86%D9%81%D8%B7-%D8%A7%D9%84%D8%A5%D9%82%D9%84%D9%8A%D9%85-%D8%A8%D9%8A%D9%86-%D8%AC%D8%AF%D9%84-%D8%A7%D9%84%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D9%88%D8%B1-%D9%88%D8%B4%D8%A8%D9%87%D8%A7%D8%AA

درەو: "جەنگی روسیا لە ئۆكرانیا نزیك بووەتەوە لە كۆتایی، چونكە روسیا ئامانجەكانی خۆی بەدەستهێناوەو نایەوێت هەموو خاكی ئۆكرانیا داگیر بكات" ئەمە وتەی  ئوسامە تۆفیق بەدر یاریدەدەری وەزیری دەرەوەی میسر و باڵیۆزی پێشوی میسرە لە ئۆكرانیا. ئوسامە تۆفیق بەدر لە وتارێكیدا ئاماژە بەوەدەدات كە روسیا  لە بەدیهێنانی ئامانجەكانی لە هێرشەكەی بۆسەر ئۆكرانیا نزیكبوەتەوەو شەڕەكە بەرەو كۆتایی دەچێت. باڵیۆزی پێشووی ئۆكرانیا لە وتارێكیدا كە سەبارەت بە جەنگی نێوان روسیاو ئۆكرانیا دەڵێت: روسیا نایەوێت هەموو ئۆكرانیا داگیربكات‌و چەند ئامانجێكی هەیە لەو جەنگەو ئامانجەكانی بەدیهێناوەو جەنگەكە نزیك بوەتەوە لە كۆتایی. بەوتەی ئەو باڵیۆزە ئامانجە تایبەتەكانی روسیا لە هێرشەكەی بۆسەر ئۆكرانیا ئەمانەن: •    گرنتیكردنی كۆنترۆڵكردنی سەرچاوەكانی ئاوی سازگار بۆ كریمیا كە ئۆكرانیا نزیكەی ساڵێكە برێویەتیو بە داگیركردنی ئاری  خیرسۆن ئەو ئامانجەی روسیا بەدیهات. •    كۆنترۆڵكردنی وێستە ئەتۆمییەكانی  ئۆكرانیاو لەوەشدا روسیا سەركەوتوو بووە. •    گەرەنتیكردنی مافی كەمینەی روسیی لە سێ‌ شارە گەورەكەی ئۆكرانیا ( خاركێڤ, دینبرۆپترۆڤسكی, ئۆدیساو بەندەرە ستراتیژییەكەی) بۆئەوەی ئۆكرانیا هیچ دەروازەیەكی لەسەر دەریای رەش نەبێتو هەموو ئەو شارانەش دەكەونە خۆرهەڵاتی ئۆكرانیا‌و زۆرینەی دانیشتوانەكەیان روسن‌و رویاری دینپرۆ خۆرهەڵاتی ئۆكرانیا لە خۆرئاوای جیادەكاتەوە و روسیا خۆرئاوای ئۆكرانیای ناوێت‌و دانیشتوانەكەی روس نین‌و تەنها دەیەوێت ببێتە ناوچەیەكی داماڵراو لە چەك لە نێوان خۆرهەڵاتی ئۆكرانیا‌و پۆڵەندا كە یەكێكە لە وڵاتەكانی ئەندامی ناتۆ. •    روسیا زۆرینەی ئامانجەكانی تائێستا بەدیهێناوە‌و ئەوانەی دیكەش تەواو دەكات‌و شێوازێك پەیڕەو دەكات كە راستەوخۆ ناچێتە ناو شارە گەورەكان‌و گەمارۆیان دەدات‌و ژێرخانی بە تەواوەتی وێراندەكات و كە ئەوەش بەدیهات یەكەكانی سوپای روسیا بە ئاسانی دەچنە نێو شارەكانەوە.

  مەریوان وریا قانع ( هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت)   لە سپێدەی ڕاپەڕیندا کۆمەڵگای ئێمە کۆمەڵگایەکی ماندو و بریندار و پڕوکاو بوو. بە درێژایی ساڵانی ھەشتا بەناو تونە تاریک و حەمامە خوێناوییەکانی جەنگی عێراق و ئێراندا تێپەڕیبوو. ئەم جەنگە بەشێکی گەورەی کۆمەڵگای ئێمەی گۆڕیبوو بۆ سەرباز و جاش و جەیشی شەعبی. ھەموو ئابوریی وڵاتەکەشی گۆڕیبوو بۆ ئابوریی جەنگ. عێراق خۆیشی کەوتبوە ژێر باری قەرزێکی گەورە و زیاد لە ملیۆنێک سەرباز لە دانیشتوانێکی ١٢ بۆ ١٣ ملیۆن کەسی دروستکرابوو. کە جەنگەکەش لە کۆتاییەکانی نزیکدەبوەوە میلەتی ئێمە کەوتە ناو ئەزموونی گازی کیمیاویی و پەلامارە ژەھراویی و وێرانکەرەکانی ئەنفالەوە. ھەزاران گوند و شارۆچکەی کوردستان تەختکران، زیاد لە ملیۆنێک مرۆڤ ڕاگوێزران و لەناو ئۆردوگا زۆرەملێکاندا، بێکار و بێبژێو و بێئاکار، کۆکرانەوە. سەدان ھەزار مرۆڤ کوژران. بەشێکی گەورەی ژینگە مادییەکەی کوردستان وێرانکرا، چەندان ملیۆن مین لەژێر زەویە بەزۆر چۆڵکراوەکاندا دانرا، دار و درەختێکی زۆر بڕانەوە و سەدەھا کانی تەقێنرانەوە و ئاژەڵێکی زۆر بە تاڵان بران. ژمارەیەک نەزانراویش لە کچانی گەنج بەکەنیزەک کران و فرۆشران و ترسێکی تۆقێنەریش بەھەموو شوێنێکدا بڵاوکرایەوە. لە سپێدەی ڕاپەڕیندا ئێمە لەناو وردەکارییە ترسناکەکانی ئەم مێژووە ئەتککراودا دەژیاین، مێژوویەک سەرقاڵی لە ئینسانخستنی ئینسان و لە کۆمەڵگاخستنی کۆمەڵگای ئێمەبوو. لە سپێدەی یەکەمی ڕاپەڕیندا خەڵک، دوای ئەو ھەموو ساڵە تۆقێنەرانە، تۆڵەی لەو مێژووە تاریکە دەکردەوە، بەگژ یەکێک لە ترسناکترین سیستمە سیاسییەکانی مێژووی سەدەی بیستەمدا دەچووەوە. لە سپێدەی یەکەمی ڕاپەڕیندا مرۆڤ دەیتوانی خەون ببینێت و بیر لە دونیا و مێژوویەکی تازە و باشتر بکاتەوە.  سی و یەک ساڵ دواتر ھیچ شتێک لە ڕۆحیەت و ماناکانی ئەو سپێدە تایبەتە لەناو مێژووی ئێمەدا، نەماوەتەوە. سی و یەک ساڵ دواتر زمانی قسەکردن لەسەر ئەو بەیانیانەی ڕاپەڕین و مانابەخشین پێیان و وێناکردنیان، گۆڕانێکی ھەمەلایەن و ڕیشەیی بەسەرداھاتووە. دونیای دوای ڕاپەڕین بە ڕادەیەک ناشیرینکرا، ”نەفرەتکردن لە ڕاپەڕین“ بووە بە دیاردەیەکی سیاسیی سایکۆلۆژیی بەرچاو و وەک دەرکەوتێکی تایبەتی ”نەفرەتکردن لە خود“ خۆیشی، بووە بە بەشێک لە سایکۆلۆژیا و زمان و تێگەیشتنی بەشێکی گەورەی کۆمەڵگای ئێمە، بۆ خۆی و بۆ ئەو مێژووەی لەناویدا ئامادەبووە. ”خودنەفرەتیی“ لە دونیای داوی ڕاپەڕیندا بە نەفرەتکردن لە ھێزە سیاسییەکان و لە بنەماڵە سوڵتانییەکان دەستپێدەکات، بەڵام گەشەدەکات بۆ نەفرەتکردن لە خودی ڕاپەڕین و دواتریش بۆ نەفرەتکردن لە کوردبوون خۆی. خودنەفرەتی دۆخی سایکۆلۆژیی و ئەخلاقیی و سیاسیی و ڕەمزیی باڵادەستیی ناو ئەو دونیایەیە، کە دوای سێ دەیە لە ڕاپەڕین دروستبووە. با سەرنج لە ھەندێک لەو پۆستە سەرەتاییانە بدەین کە دوێنێ، سپێدەی یەکەمی ڕاپەڕین، لە سەعاتەکانی یەکەمی یادکردنەوەی ڕاپەڕیندا، لەسەر تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان نووسران.  لە یادی ٣١ ساڵەی ڕاپەایندا خوێنەرێک دەنووسێت ”ڕاپەڕین کۆتایی بە حوکمی تاکەکەس ھێنا و حوکمی جووت بنەماڵە جێگەی گرتەوە“. حوکمی جووت بنەماڵەش وەک حوکمێکی مافیایی و جەردەییانە دەناسرێنرێت. ئەوەتا لەسەر ھەمان ھێڵ خوێنەرێکی تر دەنووسێت: ”ڕاپەڕین دەلاقەیەک بوو، لەوێوە خیانەتکار و جنێوفرۆشەکانی شاخ، بوونە تاڵانچی و دز و مافیا لە شار“. ئەم وێناکردنە کافکاییە، ئەم گۆڕان و بە دەعەجانبوونە سیاسییە، بە ڕادەیەک لەناو زمان و وێناکردنی بەشێک لە خەڵکی ئەم کۆمەڵگایەدا ئامادەیە، وادەکات کەسێکی تر لەبارەی وردەکارییەکانی ئەم گۆڕانکارییەوە، بنووسێت: ”هەرزاران سڵاو لەوانەی بەپێڵاوی لاستیكەوە هاتن و بوونە ملیاردێر و سەرمایەداری گەورەی ئەوروپا و ئەمریكا! هەزاران سڵاو لەوانەی شانازی بەدەركردنی بەعسەوە ئەكەن و دەبابەی بەعسیان هێنا ناو پارلەمان، كوڕی عەلی كیمیاویان بردە هەولێر، فڕۆكەوانەكەی كیماوی هەڵبجەیان ناردە بەریتانیا، بە چەپڵە فایلدارەكانیان كردەوە بە بەرپرس.“ لەسەر ھەمان ھێڵ کەسێکی دیکە زمانی بەعس قەرزدەکات و سەبارەت بە ڕاپەڕین دەنووسێت: ”تاکە سوودی ڕاپەڕین ئەوە بوو کە ڕووی ڕەشی ئەو دەسەڵاتدارانەی کەشف کرد و زانیمان بەڕاستی موخەڕیبن !“.  کەسێکی تر لەم یادەدا و بە زمانێکی ڕۆژانەییتر دەنووسێت: ”ڕاپەڕین کەرایەتیەک بوو کردمان و تەواو، دەبێت باجەکەشی بدەین ھەتاکو ڕێگایەک دەدۆزینەوە و کەرایەتیەکەمان ڕاست دەکەینەوە“ ئەم قەرزکردنە ئاشکرایەی زمانی بەعس بۆ قسەکردن لەسەر خود بەو دەرەنجامە دەگات کەسێکی تر بنووسێت: ”ڕاپەڕین ھەڵەیەکی مێژوویی بوو خەڵک کردی، نەفرەت لەو ڕۆژە“. یان ”ڕاپەڕین ئەو ڕۆژە ڕەشەبوو کە دەرگای بۆ ئەم دۆزەخەی ئەمڕۆ کردەوە، خوا بیبڕێ و خۆزگەم بەوڕۆژە ڕەشە نەبێت“.  ”یاداوەریی دەستەجەمعیی“ ھەر میلەتێک یاداوەریەکە پڕ لە گۆڕان و دەسکاریکردن و سەرلەنوێ بونیادنانەوە. گۆڕانی ڕاپەڕین لە ساتەوەختی لەدایکبوونی کۆمەڵێک خەونی مێژوویی گرنگەوە، بۆ کابوسێکی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و ئەخلاقیی، لە ساتەوەختی بەخشینی شتێک لە شکۆ بە خود بۆ نەفرەتکردن لەو خودە، ئەو گۆڕانکارییە کافکاییەیە لە سێ دەیەدا لە دونیای ئێمەدا، دروستبووە. دروستبوونی ئەم زمانە تازەیەش بۆ قسەکردن لەسەر ڕاپەڕین بەناو ھەمان ئەو مێژووەدا تێدەپەڕێت. مێژوویەک کە بڕێک لە ھێڵە سەرەکییەکانی لەناو نووسینی ئەو کەسانەدا ئەدۆزینەوە کە لە سەرەوە ھێمامان بۆکردن.  شتێک بکرێت لێرەدا بە خێرایی ھێمای پێبکەین ھەندێک میکانیزمی ترە کە ئەو مێژوە خودنەفرەتە دروستدەکات. لە پێش ھەمووانەوە میکانیزمی پارچەپارچەکردنێکی سیستماتیکی کۆمەڵگاکە و دابەشکردنی ناوچە و شار و دەزگا و پۆست و پێگە و ئابورییەکەی بەسەر دوو حیزب و لەڕێگای ئەوانیشەوە بەسەر چەند بنەماڵەیەکی سیاسیدا. بەشەخسیکردنی سوپا و ئەمن و ئاسایش و دەزگاکانی تری حوکمڕانیی، کوشتنی ھەموو ھاوبەشێکی کۆمەڵایەتیی و ئابوریی و ڕەمزیی، سڕینەوەیەکی ھەمەلایەنی چەمکی ھاوڵاتیی یەکسان و خاوەن ماف، نەفیکردنی ڕێز و کەرامەتی ئینسانیی، باڵادەستکردنی سیاسەتی زەلیلکردنی سیاسیی و ناسیاسیی. خستنەوەی لەشکرێک لە ئەمیر و ئەمیرەی گەنج و گواستنەوەیەکی ئاشکرا و بینراوی تاپۆی وڵاتەکە لە باوکەکانیانەوە بۆ ئەوان. ئیفلیجکردنی تواناکانی گۆڕانکاریی ھێمن و پلان و خواستی بە ئەبەدیکردنی دەسەڵاتی ئەو بنەماڵانە.  لە دەیەی سێھەمی دونیای دوای ڕاپەڕیندا ڕاپەڕین بووە بە کابوس و نەفرەت و ھەڵە، لەسەر ئەم ھێڵە خودنەفرەتە ڕاپەڕین لە چەند ساڵی داھاتودا دەبێتە خیانەت و ناپاکییەکی گەورە. 

  راپۆرت: درەو بافڵ تاڵەبانی بەڵێنیداوە بڕی (ملیارێك) دینار بۆ كۆمپانیاكانی پاككەرەوەی ناو شاری سلێمانی تەرخان بكات بۆ ئەوەی مانگرتن بشكێنن، ئەم پارەیە وەكو قەرزێكە كە یەكێتی بە حكومەتی دەدات، زبڵ ناوچەی دەسەڵاتدارێتی یەكێتی‌و گۆڕانی داپۆشیوە، بەرپرسانی حكومی بێدەنگن‌و حزب دەیەوێت چارەسەری كێشەكە بكات.. وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  ماوەی پێنج رۆژە كۆمپانیاكانی پاككردنەوەی لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتی نیشتمانی (سلێمانی، هەڵەبجە، ئیدارەكانی راپەڕین‌و گەرمیان‌و سەرجەم قەزاو ناحییەكانی ئەم سنورە) مانگرتنیان راگەیاندووە‌و بەوهۆیەوە بڕێكی زۆر زبڵ‌و خاشاك لەسەر شەقامەكان كۆبوەتەوە.  ئەو كۆمپانیایانەی كە لە سنوری دەسەڵاتدارێتی یەكێتیدا كاری پاككردنەوەیان پێسپێدراوە بریتین لە:  •    كۆمپانیای (خالید حەمەڕەوف شینكی) •    كۆمپانیای (هەرێم) •    كۆمپانیای (گەردین) •    كۆمپانیای (ئۆرانۆس) •    كۆمپانیای (بیڤان) •    كۆمپانیای (شكار) ئەم كۆمپانیایانە كە كاری (كۆكردنەوە)‌و (داپۆشین) خۆڵ‌و خاشاك دەكەن، مانگرتنیان راگەیاندووە‌و دەڵێن حكومەت پێشینەی بۆ خەرج نەكردوون، وەزارەتی دارایی نوسراوی بۆ بانكی ناوەندی هەرێم كردووە‌و فەرمانی كردووە هیچ بڕە پارەیەك بۆ كۆمپانیاكانی پاككردنەوە خەرج نەكرێت تا ئەو كاتەی موچەی فەرمانبەران دابەش دەكرێت.  مانگرتنی كۆمپانیاكانی پاككەرەوە هاوكاتە لەگەڵ نەمانی پارەی داهاتی ناوخۆ لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتی، وەزارەتی داراییش خەرجی پرۆژەكانی سنوری سلێمانی خستوەتەسەر داهاتەكانی سلێمانی خۆی.  قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەت سەربە یەكێتییە، وەزیری دارایی‌و پارێزگاری سلێمانی سەربە بزوتنەوەی گۆڕانن، بەڵام ئەمانە دوای پێنج رۆژ لە قەیرانی زبڵ هێشتا بێدەنگن‌و هیچ قسەیەكیان لەبارەی ئاسۆی چارەسەری ئەم قەیرانە نەكردووە. مانگرتنی كۆمپانیاكانی پاككەرەوە لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتی نوێ نییە‌و لەمساڵدا ئەمە جاری دووەمە، كۆمپانیاكان دەڵێن نزیكەی (10 ملیار) دیناریان لای حكومەتەوە‌و تا ئەو پارەیان بۆ نەگەڕێتەوە ناتوانن دەست بە كاركردن بكەنەوە. تاكە چارەسەری ئیدارەی دەسەڵاتی یەكێتی بۆ قەیرانی مانگرتنی كۆمپانیاكان‌و كۆبونەوەی زبڵ، بەكارهێنانی كرێكارەكانی شارەوانی سلێمانی بوو بۆ پاككردنەوەی هەندێك لە شەقامە سەرەكییەكان كە زبڵ تێیاندا كۆبووەوە.   بافڵ تاڵەبانی قەرز بە حكومەت دەدات لە لێدوانێكی تایبەتدا بۆ (درەو)، خالید شینكی خاوەنی كۆمپانیای (شینكی) كە چەندین ساڵە گرێبەستی خاوێنكردنەوەی شاری سلێمانی‌و دەوروبەری گرتوەتە ئەستۆ، رایگەیاند، ماوەی چوار مانگە شایستە داراییەكانمان وەرنەگرتووە. بەپێی قسەی شینكی، بافڵ تاڵەبانی هاوسەرۆكی یەكێتی بەڵێنی پێداون بڕی (ملیارێك) دینار بۆ سێ كۆمپانیای ناو شاری سلێمانی بۆ خەرج بكات، بەمەرجێك ئەم كۆمپانیایانە كاری پاككردنەوەی بازیانیش لەئەستۆ بگرن، لەبەرامبەردا ئەم سێ كۆمپانیا داوایانكردووە ئەو یەك ملیار دینارەیان پێبدرێت بۆ پاككردنەوەی پێنج زۆنی ناو شار، واتە هەر زۆنێك بڕی (200 ملیۆن) دیناری بۆ هەرخان بكرێت. كۆمپانیاكانی پاككەرەوەی دەڵێن ئەگەر بافڵ تاڵەبانی بڕە پارەكەیان لە (ملیارێك) دینارەوە بۆ (2 ملیار) دینار زیاد بكات، ئەوا كاری پاككردنەوەی سنوری (بازیان) تاوەكو (شەقلاوە)ش جێبەجێ دەكەن. ئەم ملیارە دینارەی كە بافڵ تاڵەبانی بۆ كۆمپانیاكانی پاككردنەوە تەرخانی كردووە، وەكو قەرزێك وایە كە بە حكومەتی هەرێمی داوە، چونكە دواتر یەكێتی ئەم بڕە پارەیە لە سولفەی كۆمپانیاكان دەبڕێت.  مانگانە دەبێت حكومەت بڕی (ملیارێك‌و 250 ملیۆن) دینار شایستەی دارایی بە كۆمپانیاكانی پاككردنەوەی لە سنوری یەكێتی تەرخان بكات، بەپێی قسەی خۆیان ئێستا ئەم كۆمپانیایانە بەتێكڕا نزیكەی (10 ملیار) دینار قەرزیان كەوتوەتە لای حكومەت، ئەو كۆمپانیایەی كە لە سنوری راپەڕین لەگەڵ ئیدارەی سنورەكە رێككەوتنی كردووە‌و بڕێك پارەی بۆ تەرخان كراوە، بۆیە ئێستا مانگرتنی شكاندووە‌و دەستی بە كارەكانی كردوەتەوە.  لەم كێشانەدا، هەڤاڵ ئەبوبەكر پارێزگاری سلێمانی كە سەربە بزوتنەوە گۆڕانە، بێدەنگی هەڵبژاردووە، خالید شینكی بە (درەو)ی وت:" پارێزگار پێی وتوین هیچ پارەیەك لەبەردەستماندا نییە".  ئێستا كۆمپانیاكانی پاككردنەوەی ناو شار چاوەڕێی ئەوەن بافڵ تاڵەبانی ملیار دینارەكەیان بۆ خەرج بكات‌و كۆتایی بە مانگرتن بهێنن‌و دەست بە پاككردنەوەی شەقام‌و كۆڵانەكان بكەنەوە.  جگە لەوەی كێشەی خەرج نەكردنی شایستەكانیان هەیە، كۆمپانیاكانی پاككردنەوە گرفتیان لەسەر ئەو سزا داراییانە هەیە كە لەلایەن وەزارەتی شارەوانی‌و سەرۆكایەتی شارەوانی سلێمانییەوە بەسەریاندا سەپێندراوە، داوا دەكەن ئەم سزایانەیان لەسەر بسڕێتەوە.  زبڵ لە هەرێمی كوردستان بەگوێرەی راپۆرتی دەستەی ئاماری هەرێمی كوردستان كە دامەزراوەیەكی سەر بە وەزارەتی پلاندانانە، رۆژانە لە شارەكانی هەرێم بڕی (7 هەزارو 200) تەن خۆڵ‌و خاشاك كۆدەكرێتەوە‌و فڕێ دەدرێت. تێكڕای قەبارەی خۆڵ‌و خاشاك لە ساڵێكدا دەگاتە (2 ملیۆن‌و 628 هەزار) تەن، كە لە نزیك شارەكان فڕێدەدرێت‌و دەكرێت بەژێر خۆڵەوە یان دەسوتێنرێت، ئەمەش زیان بە ژینگە‌و تەندروستی گشتی دەگەیەنێت.  (31) كۆمپانیا كە كاری پاككردنەوەی شارو شارۆچكەكان دەكەن، گرێبەستیان لەگەڵ وەزارەتی شارەوانی هەرێمدا هەیە، بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، حكومەتی هەرێم مانگانە بڕی (10 ملیۆن) دۆلار تەنیا لە كۆكردنەوەی خۆڵ‌و خاشاكدا خەرج دەكات، سەرباری ئەمەش چەندینجارە كۆمپانیاكانی پاككردنەوە بەهۆی ئەوەی پارەكانیان لەلایەن حكومەتەوە بۆ خەرجناكرێت، مانگرتن رادەگەیەنن‌و شارەكان دەخەنە بەردەم هەڕەشەی زبڵ‌و كارەساتی ژینگەییەوە. زبڵ لەناوچەی دەسەڵاتی یەكێتیدا   قەبارەی رۆژانەی خۆڵ‌و خاشاك لەناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەكێتیدا بەمشێوەیە:  •    سلێمانی: رۆژانە (هەزارو 850) تەن زبڵ كۆدەكرێتەوە   •    ئیدارەی گەرمیان: رۆژانە (470) تەن •    ئیدارەی راپەڕین: رۆژانە (400) تەن واتە بەگشتی رۆژانە لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتیدا كۆمپانیاكانی پاككەرەوە كە شەش كۆمپانیان، بڕی (2 هەزارو 720) تەن خۆڵ‌و خاشاك كۆدەكرێتەوە، زبڵی سنوری دەسەڵاتی یەكێتی رێژەی 38%ی كۆی گشتی زبڵ لە هەرێمی كوردستان پێكدەهێنێت.  زبڵ لەناوەچەی دەسەڵاتی پارتیدا قەبارەی رۆژانەی زبڵ‌و خاشاك لەناوچەی ژێر دەسەڵاتی پارتیدا بەمشێوەیە:  •    هەولێر: رۆژانە (2 هەزارو 600) تەن خۆڵ‌و خاشاك كۆدەكرێتەوە •    دهۆك: رۆژانە (هەزارو 620) تەن واتە بەگشتی رۆژانە لە سنوری دەسەڵاتی پارتیدا كۆمپانیاكانی پاككەرەوە بڕی (4 هەزارو 220) تەن زبڵ‌و خاشاك كۆدەكەنەوە، زبڵی سنوری دەسەڵاتی پارتی رێژەی 62%ی كۆی گشتی زبڵ‌و خاشاكی هەرێمی كوردستان پێكدەهێنێت.