ئارام سەعید هەر ماڵێک بگەڕێیت زیاتر لە ٥٠ ئامیری کارەبایی و میکانیکی و ئەلکترۆنی تێدایە، ژیانمان تێکھەڵکێشی ناویان بووە، رۆژانە چەندەھا ڤیدیۆ و ریکلام دێنە بەرچاومان، هەموو ئەمانە کارێکی کردووە ئەرکی ئەو تەکنەلۆژیایانە زیاد بکات و کاریگەری ڕاستەوخۆ و قوڵ لەژیانمان بکات ئەگەر لە رابردوودا فۆڕمێک لە کۆیلەداربوون خزمەتی کردبێت ئێستا فۆڕمێکی تر ھەیە کە ئەویش ڕۆبۆتە، کەواتە ئەوەی گۆڕاوە پەیوەندی ئێمەیە بە ئامێرەکانەوە لە ئاستە جیاوازەکانی بەکارھێنانی لە فەزای چواردەورمان، ئەو جیاوازیەی لەنێوان هەژاران و دەوڵەمەندەکاندا هەیە لەئاستی مەتریاڵی و تەکنەلۆژییەوە ئەوەیە رەنگە ئامێرەکانیان لەڕووی کوالیتییەوە جیاواز بێت، دەنا لە ئاستە مەتریاڵییەکەیەوە ھەمووان خاوەنی تەکنەلۆژیای زیرەکن، ئەوەی ناتوانین لێی رابکەین تەکنەلۆژیایە لەجیاتی راکردن لێی دەبێت بەوریاییەوە مامەڵەی بکەین و دەرگیر ببین لەگەڵیدا.. تازە گەڕانەوە نیە بۆئەو جیهانەی رابردوو (ناتوانین جیھانی پێش تەکنەلۆژیا دوبارە بکەینەوە)، دەورەدراوین بە تەکنەلۆژیاو زانیاری بەردەوام، شاشەکان لێوان لێون لە ھەواڵ و مەسرەفکردنی بەردەوامی زانیاری.. لە ئاستێکدا ئاسانکاری زۆریان بۆ کردوین، بەردەوام ژیانمان لە ھەندێک ڕووەوە ئاسانتر دەکەن.. لەسەردەمێکدا دەژین شۆڕشەکان بە درۆن کۆتاییان پێ دەهێنرێت و دەتوانن لەڕێگەی ئامێرەکانەوەو لە دورەوە کوشتاری گەورە بکەن.. خۆپیشاندانەکان بە دیجیتاڵ میدیا سەرکوت دەکرێن سەرەڕای کاری راستەوخۆی هێزە ئەمنییەکان. بەگوێرەی ئامارێک کە ماڵپەری ستاتیستای فەرەنسی ساڵی ٢٠١٩ لە فەرەنسا ئەنجامداراوەو ئەو بەشداربوانە تەئکیدیان کردوه‌تەوەو کە ئەو سەعاتانە بەدیار تەلەفونی سمارت یان کۆمپیوتەر یان ئایپادەکانیانەوەن. بەکارهێنانی شاشە بەپیی سەعاتەکان بەم شێوەیە: * %8 یەک سەعات و کەمتر * %55 دوو سەعات بۆ ٤ سەعات * %21 پێنج سەعات بۆ ٧ سەعات * %16 هەشت سەعات و زیاتر بۆ روبەرووبونەوەی کاریگەریەکانی ئەو تەکنەلۆژیایە لە ٩-٣-٢٠١٩ هەرسێ ئەکادیمیای زانست و پزیشکیی و تەکنەلۆژیا لە فەرەنسا لە راپۆرتێکی دورودرێژدا کە ٢٧ لاپەرەیە بەناوی (مناڵان، هەرزەکاران، خێزانەکان و شاشەکان) چەند بەرپرسیارێتییەک دەخاتە سەر مامۆستایان و دایکان و باوکان بەرامبەر مناڵەکانیان کە تیایدا سەرەڕای باسکردنی لایەنە خراپەکانی زۆربەکارهێنانی ئەو تەکنەلۆژیایە، باس لەلایەنە باشەکانیشی دەکات. هەربۆیە گرنگە ناوەندە ئەکادیمی و زانستی و پزیشکیەکانی کوردستان گرنگی و بایەخ بەو راپۆرتە بدەن و رێنمایی و پەیڕەو لێکۆڵینەوەی گرنگ بکەن لەسەر چۆنیەتی مامەڵە لەگەڵ شاشەکان. لەو راپۆرتە فەرەنسییەدا لەڕووی تەندروستییەوە باسی کاریگەری روناکی و تیشکی شاشەکان کراوە بۆ مناڵان و ئەو دابڕانەی دروستی دەکات لەلای مناڵ، هەروەها دواکەوتنی لە خوێندن بەهۆی یارییەکانەوە، پاشان چۆنیەتی مامەڵەی خێزان بۆ مناڵانی بەر لە ٣ ساڵ و دواتر ٣ ساڵ تا ١٠ سال و بەشی سێهەم لە ١٠ ساڵانەوە تا ١٧ ساڵ کە چۆن و بە چ ریسایەک مامەلە لەگەڵ شاشەکاندا بکەن، لەکۆتاییدا بۆ گەورەساڵان. لەراپۆرتەکەداو دوای ئەو رێنماییانەی باسکراون نوسراوە" راستە زۆر لایەنی نەرێنی هەیە کە پێویستە دایکان و باوکان و مامۆستایان ئاگاداری بن بەڵام ئامانج ئەوە نیە گەیشتن بەشاشەکان سنورداربکرێت، بەڵکو تا ڕادەیەکی زۆر گرنگە بۆ مناڵانی بچوک لەگەڵیان بین چونکە بەکارهێنانی ئەو شاشانە بەشێوەیەکی گونجاو کاریگەری ئەرێنی زۆری هەیە بۆ مناڵان و توانای بیرکردنەوەو گەشەی کۆمەڵایەتییان زیاد دەکات. کەواتە لەجیاتی ئەوەی شتێکیان لێ بشارینەوە کە راکردن لێی مەحاڵە باشتر وایە هاوەڵیان بین لە بەکارهێنانەکاندا تا زامنی ئەوە بکەین لەدۆخێکدا بژین لەگەڵ ئەو تەکنەلۆژیایە کە تەندروستیان پارێزراو بێت". 

چیا عەباس نمونە زۆرەكانی مێژو دەیسەلمێنن كە بەشێك لە كەسایەتی‌و كەس‌و كارو دۆست‌و هێزە نزیك‌و ناحەزەكانی سەركردە ناودارەكان، تایبەت دوای نەمانیان بۆ مەبەستە تایبەتیەكانیان بەكاریان دەهێنن. چەند هاوكاری دێرینی كاك نەوشیروان لە یەكەم چركەی دوای وەفاتی بەپاساوی جیاجیا هەوڵیاندا لە پێگەی كەم بكەنەوە، وەك نیەتی سازدانی مەراسیمێكی نیمچە شاردراو و بچوكی ناشتنی، گومان دروستكردن لە وەسیەتنامەو خواستەكانی، دواتریش دورخستنەوەو دەركردنی دۆستە نزیكەكانی دامەزرێنەری گۆڕان لە بزوتنەوەكە، تەنانەت لە ساتەكانی دانوستان بۆ بەشداری گۆران لە كابینەكەی مەسرور بارزانی بێدەنگی لە سكاڵای تۆماركراوی پارتی لەسەر كاك نەوشیروان بەپێی یاسای بەناو دژەتێرۆر، یاسایەك چەند هاوكارێكی نزیك لێی رۆڵیان لە درێژكردنەوەیدا هەبو، گشت ئەمانە بێجگە لە هەوڵەكانی دەستەیەكی خۆپەرست‌و بێ وەفا بۆ لەكەداركردنی مێژو و ناو و ناوبانگی كاك نەوشیروان هیچی تر نەبو. هەرچەندە ئەم كەسانە لە سەرچاوەی فكری‌و سیاسی جیاوازەوە هاتبون، بەڵام مەبەستیان بو بە بەردێك دو نیشان بپێكن، كەمكردنەوە لە مێژو و ناوی‌و بەمەش بە ناڕاستەوخۆ كار بۆ تۆڵەكردنەوەیەكی مێژویی كە بەشێكی لە ناو یەكێتیدا رەگ‌و ریشەكانی داكوترا بون. ناحەزە سەرسەختەكانی كاك نەوشیروان لە دەرەوەی گۆڕان دوای وەفاتی زۆر سودیان لەم رەفتارە بازرگانیكردن ئاسایەی دەوروبەری كردوە، كەچی ئەو ناحەزانە بۆ خۆشیان دوای وەفاتی بە یەك وشەو نقە باسی كاك نەوشیروانیان نەكردوە. بەشێك لە دۆست‌و هاوكارەكانی نەوشیروان مستەفا ئارەزومەندانە قایڵ بون وەك مقاشی ناو ئاگردان بەكاربهێنرێن لەبەرامبەر دابینكردنی بەرژەوەندییەكانی خۆیان‌و دەوروبەریان، تێشیاندایە تا ئەم چركەیەش لە پێگەی پوچەڵی فەرمانڕەواییدا بێشەرم خزمەتی نەیارانی كاك نەوشیروان دەكەن.  ئەم تاقمە لە هاوكارەكانی كاك نەوشیروان بازرگانیان بە ناو و مێژویەوە كردوە، زۆرجار بینیومانە لە بۆنە تایبەتەكاندا وەك یوداسی ئەپۆستۆڵۆی مەسیح پەنجەی شایەتمان بەرز دەكەنەوەو فاتحەی ساختەكاری لەسەر مەزاری كاك نەوشیروان دادەن. كورد وتەنی مرۆڤ دۆستی وای هەبێت دوژمنی بۆچیە! ئەمە كۆتایی بازرگانیكردن نیە بە كاك نەوشیروان، دێمە سەر دۆست‌و كەسایەتییە نزیكەكان لێی، بە كوڕەكانیشیەوە، ئەوانەی نزیك دوای پێنج ساڵ لە وەفاتی زۆر سپڵەو بێباك بەرچاو دەكەون. كوێرانە بەرگری لە كاك نەوشیروان ناكەم، باش كارە مەزنەكان‌و هەڵەكانیشی دەزانم، بەڵام تەنها سەركردەیە بە بەراوردكردن لەگەڵ زۆرینەی سەركردەكانی تر جیاوازی نێوان ئەرزو ئاسمان نێوانیان دەبینرێت، چەندین راپۆرتی تیمە تایبەتەكانی ئەمریكا لە عێراق  كە بە دەق‌و ژمارەو بەروارو ناو بونیان هەیە ئەو زەمینە پاك‌و بێگەردو دورو تیژبینیەی كاك نەوشیروان دەسەلمێنن. هاوكاتیش لە دۆكیۆمێنت‌و راپۆرتەكانی تردا بەوردی باسی گەندەڵی‌و بێسەروبەری‌و نفاقی بەشێك لەو هاوكارانەی كاك نەوشیروان لە گۆڕاندا دەكەن.   بازرگانیكردن بە كەسایەتی كاك نەوشیروان دو لایەنەیە، ئەوانەی بە درۆ بە شان‌و باڵیدا دەخوێنن‌و ئەوانەشی هەم بۆ مەرامی تایبەتیان لە شان‌و باڵی كەم دەكەنەوە، هەر دو جۆر چۆن دەیكەن هەر بازرگانی نزم بەهای سیاسین. كەسانی ترو بۆ خۆشم چەندین جار لە كاك نەوشیروان بیستومانە تاكە ركابەری سەرسەختی سیاسی كە راشكاوانە لەگەڵیدا شەڕو ململانێی كردوە خودی مسعود بارزانی بوە، بۆیە بۆ خۆی زانیویەتی لەگەڵ كێ‌و چۆن مامەڵەی لەگەڵ دەكات.  ئەوانەی بازرگانی بە پرسی خوالێخۆشبو لەگەڵ پارتی‌و بنەماڵەی بارزانیدا دەكەن (تایبەت لە دەوروبەرە نزیكەكانی سەردەمی ناو یەكیتی‌و گۆڕان) گوناهێكی گەورەی مێژویی دەرهەق بە كاك نەوشیروان دەكەن‌و ئەمەش تەنها بۆ بازرگانیكردنە بە ناكۆكییەكی مێژویی كە كاك نەوشیروان بەدرێژایی تەمەنی سیاسی دوای شكستی شۆڕشی ئەیلول هەوڵی جدی داوە بە هزرو چەمكی نوێ چارەیان بكات، بەڵگەكانیش بۆئەمە كەم نین، وەك راپۆرتێكی كۆبونەوەی سەركردایەتی یەكێتی كە زیاتر لە ٢٠ لاپەرەیە لە ساڵی ١٩٧٦ نوسراوەو بابەتی سەرەكی كۆبونەوەكە پرسی مامەڵەكردن بوە لەگەڵ پارتی‌و بنەماڵەی بارزانی. (دەقە ئەسڵەكەی لام پارێزراوە)و نامەكانی نێوان كاك نەوشیروان‌و مسعود بارزانی دەربارەی كۆتایهێنان بە شەڕی ناوخۆو نوسینەكانی كاك نەوشیروان دەربارەی چۆنیەتی ئامادەسازی بۆ دروستكردنی بەرەی كوردستانی‌و راپەڕین‌و داڕشتنی دەستوری هەمیشەیی عێراق. بەشێك لەوانەی ئێستا بازرگانی بەو بابەتەوە دەكەن لە ركابەرە عەیارە بیست‌و چوارو زۆر سەرسەختەكانی پارتی‌و بنەماڵەی بارزانی بون، ئێستاش لە ریزدا سەرەیان گرتوە تا مسعود بارزانی ئاوڕێكیان لێبداتەوە. ئاكامەكەی كاك نەوشیروان لەو پرسەدا راستگۆو بازرگانەكانیش مونافیق دەرچون. با بێمە سەر هاوكارە دێرینەكانی ناو گۆڕان، بەشێك لە باڵی ریفۆرمی ناو یەكێتی پاش ئەوەی لە مام جلال‌و یەكێتی بێ ئومێدبون هاتنە پاڵ گۆڕان، لەو چركەیەوە دەستیان بە بازرگانیكردن بە پێگەو ناوی كاك نەوشیروان كرد، تێیاندا بو دەیگوت گەر كاندیدی لیستی گۆڕان بۆ پەرلەمان نەبم دەگەڕێمەوە ناو یەكێتی، ئەوی تر دەیگوت گەر مام جلال ئاوڕێكم لێبداتەوە چ كارم بە نەوشیروان هەیە، سێهەمیش بە یەكێتی دەگوت گەر بەرژەوەندییەكانم نەپارێزن دەنگی ناوچەكەم بۆ گۆڕان كۆدەكەمەوە، ئەو جۆرە زاتانە سوربون لەسەر ئیبتزازو بازرگانییەكانیان. بەپێچەوانەوەش بەشێك لە هاوڕێ نوێ‌و دۆستە دێرینەكانی لەناو یەكێتی‌و گۆڕان و لایەنەكانی تر تا ئەم چركەیەش ئەمەك‌و دڵسۆز بۆ كاك نەوشیروان ماون‌و مرۆڤەكانی رۆژە سەختەكانی خەباتی شاخ‌و كاك نەوشیروان‌و گۆڕان بون. لە سەرەتای دروستبونی گۆڕاندا زۆربەی زۆری روخسارە نوێكان بە نیەتێكی پاك‌و لە ژێر كاریگەری ناو و كاریزمای كاك نەوشیروان دڵسۆزو گورج‌و گۆڵ پشتێكی بەهێزی بون، هەڵسوڕاوی جدی بون بۆ ئەرك‌و كارەكانیان. زۆربەیان فێری فرتوفێڵ‌و ئیبتزازو بازرگانی وەك بەشێك لە نەوەكانی پێش خۆیان نەبوبون. بە مروری زەمەن‌و دۆخی ناجێگیری ناو گۆڕان‌و گەمەكانی هێزەكانی ترو دوركەوتنەوەی كاك نەوشیروان بەهۆی تێكچونی باری تەندروستییەوە ژمارەیەك لێیان‌و لە پێگەی هەستیاردا دەستیان بە بازرگانیكردن كرد نەك تەنها بە كاك نەوشیروان بەڵكو بەسەرجەم گۆڕان‌و هاورێكانیشیان، گەیشتە ئاستێك ناویان لە لیستی رەشی گەندەڵچییەكانی عێراقدا تۆمار بكرێت‌و بكەونە ژێر گومانەوە. كاك نەوشیروان لە دوا ساتەكانی ژیانیدا راشكاوانە بە كوڕەكانی‌و دۆستە نزیكەكانی راگەیاندوە چەند پەشیمانە لە پشتیوانیكردنی چەند كاراكتەرێكی بەرچاوی نەوەی نوێی ناو گۆڕان. ئەم روداوە واقیعیە دەگێرمەوە تا خەڵك حوكمی خۆی بدات: لەدوا رۆژەكانی ساڵی ٢٠١٦ پاش چەند هەفتەیەك لە لەندەن لای كاك نەوشیروان بوم گەڕامەوە بۆ هۆڵەند، لەو ماوەیەدا تێگەیشتم كە لەدوا قۆناغی ژیانیدایە، لەگەڵ گەڕانەوەم پەیوەندیم بە سكرتێری جڤاتی نیشتمانی گۆڕان كردو وەزعی كاك نەوشیروانم بۆ باسكرد، پێم گوت: مامۆستا جەمال بەپێویستی دەزانم سەید عومەرو جەنابتان بچن بۆ لەندەن‌و لەسەر چەند تەوەرێكی گرنگ قسەی لەگەڵ بكەن، رەنگە ئەمە دوا دیدارشتان بێت لەگەڵی، مامۆستا جەمال فكرەكەی زۆر پێ باشبو، گوتی بۆ خۆت قسەیەك لەگەڵ سەید عومەر ناكەیت، دوای ئەمە راستەخۆ پەیوەندیم بە سەید عومەرەوە كردو مەسەلەكەم بۆ باسكرد، لە یەكەم رەتدانەوەیدا هێناو بردی، بە كورتی تێیگەیاندم بەپێویستی نازانێت بچێت، ئەم پەیامەم بە مامۆستا جەمال گەیاند، لە وەڵامدا گوتی یەك دو رۆژی تر چاوەڕوان بە وەڵامت دەدەمەوە. مامۆستا هەر واشی كردو پێی گوتم سەید عومەرمان قەناعەت پێكردوە بڕوات‌و من ناچم خۆی بەتەنیا دەچێت بۆ لای. لەوكاتەدا ئاگام لە كەین‌و بەینی ئەو چەند رۆژەی گردەكە نەبو. لەو سەردانەداو لە دانیشتنێكی كاك نەوشیروان‌و سەید عومەر لە لەندەن دو دۆستی زۆر نزیك‌و دێرینی هەردوكیان، كە لەژیاندان، لە وردەكارییەكانی قسەو باسەكان بەئاگان، كاتێك باس دێتە سەر موڵكەكانی گۆڕان كاك نەوشیروان بە زمانێكی راشكاوانەو بێ پێچ‌و پەنا ئەوەی لە دڵ‌و ناخیدا دەبێت بۆ سەید عومەری باس دەكات.  دوای وەفاتی كاك نەوشیروان لە كۆبونەویەكی جڤاتی نیشتمانی بزوتنەوە گۆڕان كە باس دێتە سەر موڵكداریەتی گۆڕان رێكخەری گشتی نوێ راشكاوانە باسی بەشێكی قسەكانی كاك نەوشیروان كە لە لەندەن پێی گوتوە دەكات، باسی بەشە گرنگ‌و هەستیارەكانی تری قسەكانی كاك نەوشیروان ناكات. ئەم رەفتارە وەك بۆمبێكی تەوقیتكراو تەقیەوەو لەو ساتەوەش بەگەرمی نان‌و پیاز بەو قسانەی رێكخەری نوێیەوە دەخورێت. بۆ خۆم ئەم رەفتارە بە زەمینەخۆشكەرێكی هەستیار دەبینم بۆ سەرهەڵدانی گەلێك پرسیار دەربارەی خواست‌و نیەتەكانی كاك نەوشیروان لەلایەن هاوڵاتیانەوەو لە ئاكامیشیدا لاوازبونی گۆڕان. خۆشبەختانە كاك نەوشیروان بە ماوەیەكی كورت پێش وەفاتی بە تۆماری دەنگی خۆی باسی سەرجەم بۆچونەكانی لەسەر پرسی موڵكداریەتی دەكات، زۆربەی هەمان ئەو قسانەن كە بەهاوكارە دێرینەكەی لە لەندەن وتویەتی، زیادە بۆ ئەمەش دو دۆستە دێرینەكە شایەتحالی ئەو دانیشتنەن. با خەڵك بۆ خۆی هەڵسەنگاندن بۆ ئەمە بكات تایبەت كاتێك تۆمارە دەنگییەكەی كاك نەوشیروان بڵاو دەكرێتەوە.  لە دەرفەتێكی گونجاوی تردا باسی چەند روداوێكی زۆر هەستیاری تری نێوان كاك نەوشیروان‌و چەند هاوكارە زۆر نزیكەكانی دەكەم كە لە وردەكاریەكان بەئاگام. لەم سەردەمەداو دوای پێنج ساڵ لە ماڵئاوایی كاك نەوشیروان‌و مام جەلالیش سەرجەم نەخشەی سیاسی‌و كۆمەڵایەتی‌و حوكمرانی هەرێم بەسەریەكدا ترشاون. لەم دۆخ‌و رەوشەدا كەسانێك‌و گروپە بچوكە زۆر نزیكەكان لە كاك نەوشیروان لەبری ئەوەی بەدوای یەكتردا بگەڕێن‌و یەكتر بدۆزنەوەو كاری جدی بۆ بوژاندنەوەو گەشەكردنی پرەنسیپەكانی گۆڕانكاری جدی بكەن، دەبینین خواستیانە دەست بەشتێكەوە بگرن تا ناو و رۆڵیان لە سیاسەت‌و پرۆسە وەهمیەكانی گۆڕانكاریدا بمێنێت، تەنانەت ئەمانیش لەو هەوڵانەدا خۆگرێدانەوەی توندو تۆڵیان بە كاك نەوشیروان بەكاردەهێنن. بۆ خۆم سەرچاوەی ئەم هەوڵانە بە بەشێك لە دڵسۆزی‌و وەفا بۆ پرسی گۆڕانكاری‌و كاك نەوشیروان دەبینم، مەخابن لە ناچاری‌و بێئومێدیداو دۆخی شكستخواردوی پرسی گۆڕانكاری چاوەروانی ئاكامی كۆنكرێتی لێ ناكرێت.   دەمێنێتەوە منداڵەكانی كاك نەوشیروان، ئەوەندی من بەئاگا بم دو كوڕەكەی رۆڵی بەرچاویان لە پرۆسەكەدا هەبوە، زۆر بەتایبەت چیای كوڕی.  لەسەردەمی تەقاندنەوەی پرسی موڵكداریەتی‌و ئیرس پەیوەندیم لەگەڵ نما كردو پێم گوت، وەك چەندین كەسی تریش پێیان گوتبون، پێویستە رونكردنەوەیەك بە ناوتانەوە بڵاوبكرێتەوەو تێیدا باسی خواستەكانی باوكتان لەو پرسەدا بكەن كە دەبێت تەنهاو تەنها بۆ بەرژەوەندی گشتی بەكاربهێنرێت، نما فكرەكەی پێ دروست بو و داوای لێكردم رونكردنەوەكە بنوسم، منیش بە ئەركەكە هەڵسام. ماوەیەك گوێبیستی هیچ نەبوم، دواتر لە نماو كەسانی تریش كە بەرپرس بون لە گۆڕان تێگەیشتم لوتكەی دەسەڵاتی نوێی گۆڕان ریگری سەرسەختیان لە بڵاوكردنەوەی كردبو، لەگەڵ ئەوەشدا دەبو كوڕەكانی هەر  بڵاویان بكردایەوە. بێگومان كوڕەكانی هەڵەی بەرچاویان لەو بوارەدا كردوە، تاكە رێگا بۆ راستكردنەوەی ئەو رەوشە راشكاوانەو ئاشكرا هەمو بەڵگەو دۆكیۆمێنتەكان بخەنەڕو، خەڵك چاوەڕوانە  ئایا كارێكی وا مەزنیان لێدەوەشێتەوە! كارێكی لەو جۆرە سەرجەم هەوڵ‌و نفاق‌و بازرگانیكردن‌و كەمكردنەوە لەناو و ناوبانگی كاك نەوشیروان پوچەل دەكات، هاوكاتیش زۆر دروستە كاتێك كوڕەكانی كاك نەوشیروان داوای لێبوردن لە خەڵك‌و تایبەت جەماوەری گۆڕان بكەن بۆ هەڵەو بێدەنگیان لە هەڵمەتێكی خەستی ناحەزان دژ بە باوكیان كە یەكێكە لە سەركردە مەزنەكانی كورد. ناشێت خواست‌و تێڕامانە واقیعیەكانی كاك نەوشیروان دەربارەی موڵكداری‌و ئیرس لەلایەن نەیارو دۆست‌و  نەوەكانی بۆ مەبەستە جیاكان بەكاربهێنرێن، یەك رێگا لەبەردەمیاندایە وەك خۆیان باسیان بكەن‌و چیتر دەرفەتی زیاتر بە بازرگانەكان نەدەن! رۆتەردام:  ٣ مایس ٢٠٢٢        

سەربەست مەنمی لە ٢٠١٩/٦/١٠ ەوە نێچیرڤان بارزانی وەک سەرۆک، سەرۆکایەتی ھەرێمی کردەوە بە چەتری کۆکردنەوەی سەرجەم ھێز و لایەنە سیاسییەکانی کوردستان بە پێکھاتە ئیتنی و ئاینییەکانیشەوە، لە دوای زیاتر لە سێ ساڵی سەرۆکایەتی ھەرێمی کوردستان، سەرۆک و ئەمیندار و کەسی پلەیەکی حزبەکانی کوردستان، ھەڵوێست و مامەڵەی نێچیرڤان بارزانیان بەرز نرخاند، لە گرنگیپێدان بە بۆچوونی تەواوی ھێز و پێکھاتەکان. گرەوی گەورەی نەیارانی کورد، نەھێشتن و کۆتایھێنانە بە ئەزموونی باشوری کوردستان، ھەربۆیە گوشاروفشاری جیاواز و بەردەوامیانکردوە و دەکەن، فشار و گەمارۆ  و دژایەتیەکانی ئەودیو سنوور نەیتوان ئەزموونەکە بخات، ھەربۆیە پەنایان بۆ دروستکردنی ناکۆکی ناوخۆیی برد و کەلێن و ناکۆکیەکانی ناوخۆ بە دەرفەتێکی گەورە دەزانن و دەبینن! لە دوای ڕووداوە ناخۆشەکانی ئۆکتۆبەری ٢٠١٧ کە ھەرێمی کوردستان کەوتە بەردەم شاڵاوێکی گەورە، پرسی دوو ئیدارەیی کرایە بژاردەیەکیتر بۆ لاوازترکردنی ھەرێمی کوردستان، لای زۆر دەوڵەت و لایەن و لە زۆر ئاستدا کار دەکرا بۆ نەھێشتنی قەوارەی سیاسیی و دەستووری ھەرێمی کوردستان. لەسەر پرسی دووئیدارەیی، لە یەکێک لە کۆنفرانسە ڕۆژنامەوانیەکانیدا نێچیرڤان بارزانی سەرۆکی ھەرێمی کوردستان، ئاماژەی بۆ ئەوەکرد ک شتێک نیە بەناوی دوو ئیدارەیی، بەڵکو ھەرجۆرە ترازانێک یەکسانە بە سفر ئیدارە، ئەمەش ئاستی پابەندی سەرۆکی نیشاندا بە پاراستنی یەکڕیزی و ھاوھەڵوێستی لایەنە کوردستانیەکان، لەمەڕ پاراستنی ئەزموونی ھەرێمی کوردستان. پەیامی نێچیرڤان بارزانی لە ٢٠٢٢/٥/١ بە بۆنەی جەژنی ڕەمەزانی پیرۆز، پاتکردنەوە و سوربوونە لە ئەرک و مەھامی سەرۆک و سەرۆکایەتی ھەرێمی کوردستان، لە پاراستنی بەرژەوەندییە باڵاکانی گەل و وڵات، کە ئەرک و بەرپرسیاریەتی دامەزراوە فەرمی و یاساییەکان و حزب و پارتە کوردستانیەکانە. نامەکە زیاتر بوو لە پیرۆزبایی جەژن، پەیامێکی گرنگ و پڕ بایەخی لە خۆگرتبوو سەبارەت بە ھەستیاری قۆناغەکە و پەیوەندییەکانی نێوان پارتی و یەکێتی، پیرۆزبایی نامەکەی سەرۆکی ھەرێم، بەبیرھێنانەوەی گیانی  یەکڕیزی و یەکخستنی تواناکانە لە ناوخۆ، پێکەوەکارکردنە لە ڕووبەڕوو بوونەوەی تەحدییەکان و پێکھێنانی حکومەتی نوێ لە عێراق. لە دوای پیرۆزبایی نامەکە، چاوەڕوانیەکان ئەوەیە کە سەرۆکی ھەرێمی کوردستان لە نزیکترین دەرفەتدا دەستپێشخەری قۆناغە کردارییەکانی دانیشتنی ھاوبەشی لایەنەکان دەستپێبکات، وەک ھەمیشە سەرۆکایەتی ھەرێمی کوردستان بکاتە چەتری کۆبوونەوەی ھێز و لایەنە سیاسییەکان و بەرژەوەندی باڵای گەل و سەقامگیریی کوردستان لە لووتکەدا بھێڵنەوە.

ئاسۆس هەردی ساڵی ١٩٨٨ پاش ئەنفالەکان، هەموو هێزی پێشمەرگەی حیزبەکان پاشەکشەیان کرد بۆ سەر سنوور. ئێمەش وەکو ئەوانی تر  بە ناچاری ناوچە ئازادکراوەکانمان جێهێشت و لە دۆڵی شێنێ و قاسمە رەش، بە دیاریکراوی لە نزیک گوندی نۆکان گیرساینەوە. رۆژگارێکی رەش و دۆخێکی زۆر سەخت بوو. ئەنفال و هەڵەبجەو کیمیابارانی ناوچە ئازادکراوەکان شۆڕش و پێشمەرگەیان تووشی شکستێکی گەورە کردبوو. کەس نەیدەزانی چارەنووسمان چی دەبێ. ئێمە سەرباری هەموو ئەو کێشەو سەختیانە، دۆخی داراییشمان زۆر خراپ بوو. هەندێک پارەمان هەبوو (وابزانم نزیکی پێنج هەزار دیناری ئەو کاتە)، بەڵام نەماندەزانی ئەگەر تەواو ببێ روو لەکوێ و لە کێ بکەین؟  رۆژێک هەموومان تووشی شۆک بووین کە زانیمان پارەکەمان دیار نەماوە! لەو رۆژەدا ئەمە کارەساتێکی تر بوو دەچووە سەرباری هەموو کارەساتەکانی تر. کاتەکەیش رەمەزان بوو و زۆربەی پێشمەرگەکان بەڕۆژوو بوون. ئەوەی زۆرێکمان لێی دڵنیا بووین ئەوە بوو، کەس لەدەرەوە نەهاتبووە بارەگاکەمان ئەوەندە لامان بمێنێتەوە تا شکی ئەوە بکەین کەسێکی بێگانە هاتووەو دزیی لێکردووین. دیاربوو هەر کەسێکی ناو خۆمان بوو. بەهەرحاڵ،  هاوڕێیەکمان کە وەک ژمێریارو ئەمین سندووق وابوو، بە وردی چاودێریی هەموومانی دەکرد. تێبینیی ئەوەی کردبوو کە لە کاتێکدا ئێمە کەسمان پارەی کڕینی پاکەتە جگەرەی بەغدای کیس-مان پێ نەبوو، هاوڕێیەکمان دایم گیرفانی پڕ بوو، رانکوچۆغەی تازەی لەبەر دەکردو بۆ بەربانگ برنج وگۆشتی بۆ سەر سفرەی ئیفتاری پێشمەرگەکان دەکڕی! سفرەی ئەو رەمەزانەمان بە هۆی ئەوەوە بەردەوام رەنگین و رازاوە بوو! ماڵی ئاوا بێت زۆرێک لە پارە دزراوەکەی بۆ خۆمان خەرج ئەکرد!!! بەهەرحاڵ، “تاوانبار‌ دۆزرایەوەو لە ژوورەکەی سەرەوە لێکۆڵینەوەی لەگەڵدا کرا. پاش بێنەو بەردەیەکی زۆر دانی بە تاوانەکەیدا نا و، دان پێدانانەکانیشی لەسەر کاسێت تۆمار کرا. لەو رۆژەیشەوە تا ماوەیەک چەککراو وەک دەسبەسەر وابوو. بۆی نەبوو لە بارەگاکەمان بچێتە دەرەوە. تا ئێرە، دەکرێ بڵێین ئاساییە! تاوان لە هەموو شوێنێک روو دەداو مرۆڤ لە هەر کوێیەک بێت و هەر چییەک بێت، دەشێت لە لەحزەیەکدا بەرامبەر پارە یان هەر شتێکی تر لاواز بێت و تاوان بکات. ئەوەی سەیرو سەمەرەو وانەیەیەک بوو بۆ من و هاوڕێکانم ئەوە بوو، پاش ماوەیەکی کەم لەو رووداوە، بەرپرسەکانمان نەک هەر لێی خۆش بوون (رەنگە ئێمەیش لەو رۆژەداو لەو دۆخە نالەبارەدا لێخۆشبوونمان بە بڕیارێکی راست دەزانی)، بەڵکو کردیان بە بەرپرسی ئیدارەی بارەگای سەرکردایەتیمان!!!  لەو رۆژەوە لەوە تێگەیشتم حیزب و سیاسەتمەدارەکانی ئێمە لە خوایان دەوێت خەڵکی خواروخێچیان دەستکەوێت. خەڵکێکیان دەوێت کە خاڵی لاواز بدەن بەدەستەوەو کلکیان لە ژێر دەستی خۆیاندا بێت. ئەم جۆرە خەڵکە بە کەڵکی ئەوان دێت، چونکە هەرچی بیانەوێ پێیان دەکەن، بێ ئەوەی ترسیان هەبێت لەوەی لێیان هەڵگەڕێنەوە. خەڵکێکیان بۆ چییە کە پاک و بێگەردو خاوەن مەبدە‌و و راستگۆ بن؟! ئەم جۆرە خەڵکە هەرگیز ئامادە نابن بۆ ئافەرینی سەرۆک و بەرپرسەکان لە قەناعەت و بیروباوەڕی خۆیان لا بدەن و تاوان بەرامبەر خەڵک بکەن. ئەمەش بەکەڵکی ئەوان نایەت، بگرەسەرئێشەیان بۆ دروست دەکات. ئەمە ئەو دۆخەیە کە بە زەقی لە کوردستانی ئەمڕۆدا دەینینین. هەرچی راستگۆ و خاوەن باوەڕو دڵسۆز بوو، یا بە دڵشکاوی وڵاتی جێهێشت، یا کونجی قەناعەتی گرتووەو خۆی لە هەموو شتێک بەدوور گرتووە. بۆیە دەبینین زۆرێک لەوانەی ئەمڕۆ لەدەوری  بەرپرس و دەسەڵاتدارەکانن، خەڵکی پاشەڵپیس و جێگەی گومانن. خەڵکێکن ئامادەن لەپێناوی حیزب و سەرکردەکاندا ئازادیخوازان و دڵسۆزان بدەنە بەر شەق و تەنانەت بیانکوژن ئەگەر فەرمانیان پێ بکرێ، چونکە بە ژیان و ئازادییان قەرزاری حیزب و سەرۆکەکانن. ئەمەش بۆ هەموو حیزب و دەسەڵاتدارەکان راستە، چونکە وەک ئەڵێن: مشتێک نموەنەی خەروارێکە. بۆیە نەک هەر لام سەیر نیە، بەڵکو زۆر چاوەڕوانکراوە تۆمەتباری رووداەوکەی چەمچەماڵ، پێشتر چەندین تاوانی کردبێت بەڵام بە قودرەتی “قادر” لێی دەرچووبێ و تەسلیمی دادگا نەکرابێ. وەک چۆن تەقەکەرەکانی ١٧ی شوبات، بکوژانی سۆرانی مامە حەمە، سەردەشت عوسمان، کاوەگەرمیانی، وەدادحسێن و ئەوانی تر تەسلیم نەکران و تەسلیم ناکرێن. بۆیە هیچ هیوایەکم بە دەستگیرکردنی تاوانبارە داڵدەدراوەکان نیە.

كەمال رەئوف  هێرشكردنە سەر شەنگال لەلایەن سوپای عێراقەوە، پێش ئەوەی پرسێكی ئەمنی و ئیداری بێت، سیناریۆیەكە بۆ رازیكردنی توركیا تا دەستبەرداری پرۆژە مێژینەیەكەی بێت بۆ داگیركاری ناوچەكە..  لەماوەی چەند مانگی رابردوو بەرپرسانی باڵای توركیا نوێنەرانی پارتی و یەكێتیان بینیوە، هاوكات سوننەو لایەنی ئێرانییان  بینیوە و باسی پرۆژەكەی خۆیان بۆكردون، بەم دواییانە بەشێك لەوڵاتانی عەرەبی راستەوخۆ و ناراستەوخۆ لەبەشێك لەپرۆژەكە ئاگاداركراونەتەوە.  ئەوەی وادەكات توركیا تارادەیەك نەترسانە پێداگری لەسەر پرۆژە  داگیركارییەكەی بكات و بێ سڵەمینەوە بخاتە بەچاو، ئەو دۆخە جیهانییە كە بەهۆی جەنگی روسیاو ئۆكرانیا هاتۆتە پێشەوە، لەهەمانكاتیشدا خراپی دۆخی چەقبەستووی پێكهێنانی حكومەتی عێراق و ناجێگریری  پەیوەندی لایەنە سیاسییەكان، دیارە ئەمە بۆ توركیا فرسەتێكی زێرینە و نایەوێت لەدەستی بدات.     ئامانجی سەرەكی پرۆژەكەی توركیا جگە لە لایەنی ئابوری و دەستبەسەراگرتنی  ژێرخانی ئابوریی كوردستان، هەوڵیش دەدات بە قاڵبدان و بچووكردنەوەی هەرێم، رۆژئاواش بخنكێنێت و كۆنترۆڵی سنورەكانی نێوان باكور- باشور، رۆژئاوا- باشور، بخاتە ژێركۆنترۆڵی خۆیەوە. رەنگە پرۆژەكەی توركیا لەسەر لەقاڵبدانی هەرێم، بەشێك بێت لەخواستی بەغداد و هاوكاربێت بۆ جێبەجێكردنی بریارەكانی دادگای فیدراڵی لەهەمبەر نەوت و غازی كوردستان و هێزی پێشمەرگە. توركیا بۆ گوشار لەسەر هەرێم زیاد لەكارتێكی بەدەستەوەیە، لە جگە بێدەنگی جیهان و رای گشتی لەسەر هێرشەكانی پێشووی و بەكارهێنانی چەكی قەدەغەكراو و سنوربەزاندن، لەهەمانكاتیشدا هەست بە نەبوونی ئیرادە بۆ بەرەورووبونەوە دەكات و ئەوەش  تموحی داگیركاری لای توركیا زیاتر دەكات و دەیەوێت كێشەكانی ناوخۆی وڵاتەكەی  ئەمدیوی سنور بكات وپشتیوانی راسیزمی توركی و شۆێنیەتی دژەكورد بەدەست بهێنێت.  بەنادیدەگرتنی سیاسەت و ستراتیژیەتی توركیا دەرهەق بە مافی فیدراڵی و ئیدارەی سەربەخۆ، هەرێم كەوتە هەڵەیەكی گەورەوە، لەوەش خراپتر ئەوە بوو ئەو هەڵەیە كوشندەیەشی كرد كە هەموو هێلكەكانی خۆی خستۆتە سەبەتەكەی توركیاوەو وابەستەیەكی پتەوی ئابوری و سیاسی وای بۆخۆی دروست كردوە كە دەرچوون لێی ئەستەم بێت.    هەموو ئەو پیشبینیانەی لەسەر رووداوەكانی ئێستا دەكرێن، بەرئەنجامی سیاسەتی هەڵەو خراپ خوێندنەوەی پەیوەندیەكانی نێوان توركیاو هەرێم بووە و  تێنەگەیشتن  یان نەناسینی سیاسەت و ستراتیژی توركیا بووە لەسەر كورد.. ئەو مەترسیانەی ئێستا یەخەی كوردی گرتوە پێشتریش هەر هەبوون، بەڵام لەباتی خۆئامادە كردن بۆ ئەگەری مەترسییەكە هەوڵدەدرا لەرێگەی بەرتیلی نەوت و پێدانی  فرسەتی زۆر بۆسەرمایەگوزاری كۆمپانیا توركییەكان و دژایەتی رۆژئاواو پەكەكە، دیدی توركیا بگۆرن و لەنەیاری سەرسەختەوە بیكەنە دۆست و برابەش.   لەسەردەمی ریفراندۆمدا سەرۆكی توركیا، بەئاشكرا باسی سنوربەستنی لەهەرێم كردو بەئینتهزاوە باسی لەدۆخی ئابوری هەرێم كرد، سوپای توركیا هەركات ویستبێتی بەبێ سلەمینەوە سنوری بەزاندوە، ئاسمانی بەزاندنوە، ناوەندی هەواڵگری جۆراوجۆری كردۆتەوە، دەستوەردانی راستەوخۆی  لەسەر ئاستی بەرز كردوە،  كەچی لەبەرامبەردا هەرێم تەنها یەك سیاسەتی هەبوو ئەویش تەرزیەكردنی توركیا بووە لەرێگەی  بەرتیلی نەوت و رێككەوتنی 50 ساڵی و ئێستاش دەیانەوێت غازەكەشی بخەنە پاڵ.  خراپترین تێگەیشتنی دیدی  سەركردایەتی سیاسی و حوكمرانی باشور ئەوەیە تا ئێستا چاویان لەسەر ئەوەیە توركیا وەك هەرەشە نابینن بەپێچەوانەوە وەك هێزێكی هەرێمایەتی بەهێزی دۆست چاوەرێی ئەوەی لێدەكەن، پشتیوانی ئەزموونی فیدراڵی و ئیدارەی هەرێم بێت، ئەوان سودیان لەئەزموونی سەردەمی سەرهەڵدانی داعش نەكرد، گوێیان لەئاست ئەو هەموو سوكایەتیەی ناو میدیای توركیا داخست، نەیانویست قسەی ئەو بەرپرسانەش ببیستن، كە هەرێمیان وەك شیمالی عێراق ناودەبرد و وەك بەشێك لە خاكی دەوڵەتی عوسمانی دەیاناساند، بەپێچەوانەوە ئیستەشی لەگەڵ بێت خۆشخەیاڵانە هەرچاویان لەسەر ئەوەیە لە كێشەی نێوان بەغداد و هەولێر لایەنگری  هەولێربكات و لەگوشارەكانی بەغداد بیانپارێزێت، هەربۆیە بەردەوام  پەیوەندی هەواڵگری و سەربازی نێوان توركیا حكومەتی هەرێم لەپەیوەندی نێوان بەغداد و هەرێم بەهێزتر دەردەكەون، خۆ لە چەند ساڵی رابردوو حكومەتی هەرێم گەر نیوهێندەی توركیا نەرمی و سازشی بۆ بەغداد نیشانبدایە، ئیستا پەوەندیەكانی نێوان هەرێم و بەغداد لەئاستێكی باڵاترو باشتردا دەبوو. حكومەتی عێراق و پارتی كە ئێستا پشتیوانی كۆنترۆڵكردنی شەنگال ئەكەن، بەم سیاسەتەیان ناتوانن بەربەپرۆژەكەی توركیا و تموحەكانی بگرن، رەنگە بتوانن بۆ ماوەیەك دوایبخەن، چونكە كۆنترۆڵكردنی  شەنگال و هەڵوەشاندنەوەی ئیدارەی ئێستای ئەو شارە، بەشێكی بچووكە لەپرۆژەیەكی گەورەتر كە دەمێكە توركیا ئامادەسازی بۆ دەكات و هێزی بۆ كۆدەكاتەوە.

د. نیاز نەجمەدین  لە سلێمانی و گەرمیان و راپەڕین و هەڵەبجەوە ئەتوانین چاوێک لە هەولێر بکەین و لە فەوزا دوور بکەوینەوە. ئەکرێت لەوانەوە فێر ببین کەمێک لە توڕەیی دوور بکەوینەوە، ئارامتر و هێمنتر بین لە کردار و لە گفتوگۆکانماندا. بەڵام ئەمە ناکاتە ئەوەی خوازیاری شارێک بین کە رێی پێ نادەن دەنگ هەڵبڕێت بەو شێوەیەی خۆی ئەیەوێت و نەتوانێت گوزارشت لە گلەیی و گازندەکانی بکات. لە باشترین شارەکانی دنیادا خۆپیشاندان و دەنگی ناڕازیی هەن و کەسیش ناڵێت نابێت خۆپیشاندان بکرێت چونکە ئارامیی شارەکەمان تێک ئەچێت. هەولێر با دەرفەتی کاری زیاتریش ببەخشێت، بەڵام ئەمە ناکاتە ئەوەی ئازادیی رادەربڕین بە دەرفەتی زیاتری کار بگۆڕینەوە.  دڵخۆشین کە هەولێر خاوەنی رێگاوبانی باشترە، بەڵام شار تەنها بە بینا و رێگاکانی ناناسرێتەوە، بەڵکو بە بڕی ئازادیی ئاڵوگۆڕی بیروڕاش. ئەمەیان لە دەڤەری ئێمەدا زیاترە.  ناکرێت تەواوی ئەو گوتارەی لە دەڤەری ئەمبەر هەیە، وەک فەوزا لە دەڤەری ئەوبەرەوە پێناسە بکرێت. نەخێر وانییە، بەشێکی شەڕە بۆ ئازادیی. فروانکردنی روبەرەکانی ئازادیی مانای فروانکردنی تواناکانمان لە روبەڕووبوونەوەی تەواوی کێشەکانمان، بە کێشەی ناسەقامگیریی داهات و گەشەی ئابوورییشەوە.  ئاستی داهات لە سعودییە زۆر بەرزترە لە سلێمانی، بەڵام لای من تا ئەمڕۆش ژیان لە سلێمانی بێ‌شترە وەک لە سعودییە.  من ناڵێم "چڵكی دەستە ماڵی دنیا وەک دەڵێن". سەقامگیریی و بەرزی داهات ئەتوانن تاکێکی ئازادتر و چاوکراوەتر بەرامبەر بە دنیا بەرهەمبێنن، بەلام ئەگەر تەواوی سەرنجمان لەسەر کار و داهات بێت، ئەگەر بوون و نەبوونی پارە و ئاستی پارە خەرجکردن تاقانە پێوەری خۆشگوزەرانیمان بێت، شوقەیەک و دووان و پاشان باخێک پوختەی چیرۆکی سەرکەوتنی ئێمە بێت، ئەوا لە مرۆڤێکی دەستەمۆ زیاترمان لێ دەرناچێت، مرۆڤێک شەڕی نییە لەگەڵ سەرمایە کە وێرانی دەکات بەڵکو بووە بە پاشکۆی.  ئەوەی بەسەر هەولێردا دێت شوناسی هەولێرییەکان نییە، هەولێریش ناتوانێت ببێتە مۆدێلێکی سەرنجڕاکێش بۆ سلێمانی و هەڵەبجە و گەرمیان و دەڤەری راپەڕین. لەم روەوە، پێویستە بەرگری لە شوناسی دەڤەری ئەمبەر بکەین، گەشەی پێ بدەین (بۆ نمونە لە جوێندان و هەڵەوهەرزەیی پاکی بکەینەوە، گفتوگۆی نێوان ئیسلامییەکان و سەلەفییەکانی ئەم دەڤەرە لەگەڵ ئەوانەی باوەڕیان بە هزری ئیسلامیی لاوازە کراوەتر و هێمنتر تێپەڕێت، دوور کەوینەوە لە هەڕەشەوگوڕەشە لەسەر بیری جیاواز، ژن ئازادیی زیاتر بێت و بەرگریی لێ بکەین بە باوەڕدار و بێباوەڕەوە، هتد)، ئەو کاتەش هەوڵی سەقامگیریی و باشکردنی داهات یەکێک دەبێت لە هەنگاوەکان. بەڵام هەڵەیەکی جەرگبڕە بەدەستهێنانەوەی موچە بە مۆدێلێکی حوکمڕانیی سواو و دواکەوتوو بگۆڕینەوە.  ئەو شارەی رێ لە بیری ئازاد دەگرێت، بێ شک دەبێت چەند نمرەیەک لە خۆشگوزەرانییەکەی بشکێنرێت.

 له‌تیف فاتیح فه‌ره‌ج  ناشرینترین و نا ئاكاریترین شه‌ڕ ، شه‌ڕی نابه‌رانبه‌ره‌، شه‌ڕی هێزێكی سته‌مكارو خاوه‌ن چه‌ك و چۆڵی مۆدێرن له‌ گه‌ڵ هێزێكی قوربانی و تا راده‌یه‌كی زۆر خاوه‌ن چه‌كی هاكه‌زای ، له‌وه‌ش ناشرینترو نا ئاكاریتر ئه‌وه‌یه‌ شه‌ڕه‌كه‌ بخرێته‌ رۆژانێكه‌وه‌ گوایه‌ رۆژانی جه‌ژن و پیرۆزن و ناكرێت تێیدا ئازاری مرۆڤ بدرێت ، په‌لاماری هه‌مه‌ لایه‌نه‌ی شه‌نگال هه‌ردوو ئه‌م ناشیرنیانه‌ ده‌یگرێته‌وه‌ ، مسه‌فا كازمی سه‌رۆك وه‌زیری حكومه‌تی عیراقی له‌ بری له‌ داگیر كاری تورك بكۆڵێته‌وه‌ ، له‌ بری پرسیاری ئه‌وه‌ بكات بۆ به‌ قوڵایی سه‌ت كیلۆمه‌تر پتر باره‌گای سوپای دڕنده‌ی تورك هه‌بێت ، په‌لاماری شاری شه‌نگال و ده‌ورو به‌ری ئه‌دات ، ئه‌و شوێنه‌ی له‌ 2014به‌ گورگان خوارد دراو دواتر له‌ سه‌ر ده‌ستی شه‌ڕوانانی كوردو شۆڕشگێڕانی شه‌نگال ئازاد كراو هه‌رخۆیشیان ده‌ستیانكرده‌وه‌ به‌ ئاوه‌دانكردنه‌وه‌ ی . چه‌ند رۆژ پێش ئه‌م په‌لاماره‌ دوو به‌رپرسی باڵای كورد كه‌ هه‌ردوكیان پارتین به‌ ئاشكرا له‌ به‌غداوه‌ كاوای په‌لامار دانی شه‌نگالیان ده‌كرد ، له‌ 2014ه‌و دوای شكستی داعشیشه‌وه‌ باوكی شه‌رعی داعش كه‌ ئاكه‌په‌و ئه‌ردۆغانن مانگ نیه‌ به‌ درۆن و فڕۆكه‌ شه‌نگال و ده‌ورو به‌ری بۆردومان نه‌كه‌ن ،  توركیا هه‌موو خه‌ونی ئه‌وه‌یه‌ شه‌نگال به‌ ده‌ردی عه‌فرین به‌رێت ، سه‌یر ئه‌وه‌یه‌ له‌ بری حكومه‌تی عیراقی داوای سه‌روه‌ری بكات و شه‌ڕ بۆ ده‌ركردنی سوپای داگیركه‌ری تورك بكات ، ده‌یه‌وێت خۆ به‌ڕێوه‌به‌ری شه‌نگال  نه‌مێنێت ، شه‌ڕ فرۆشتنی توركیاو كازمه‌ و هه‌روه‌ها پارتیش بۆ ئه‌وه‌یه‌ ئێزدیه‌ رابوه‌كان ده‌سته‌مۆو كه‌وی بكرێنه‌وه‌ ، ده‌نا هیچ بیانویه‌كی تر نیه‌بۆ ئه‌وه‌ی به‌و جۆره‌ په‌لاماری شه‌نگالیه‌كان بدرێت . له‌ ماوه‌ی رابردودا به‌رده‌وام شه‌نگالیه‌كان هه‌وڵی ئه‌وه‌یان داوه‌ بارو دۆخی  خۆیان و ئه‌و هه‌موو سته‌م  و نادادیه‌ی ده‌رهه‌قیان كراوه‌ به‌ سه‌رانی حكومه‌تی عیراقی و به‌تایبه‌ت مسته‌فا كازمی بگه‌یه‌نن، زۆر جار به‌ڵێنی ئه‌وه‌شیان وه‌رگرتوه‌كه‌ ده‌ستوه‌ردان له‌ ژیانیان ناكرێت ، ته‌نانه‌ت بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ خودی مسته‌فا كازمیان بینیووه‌ ، به‌ڵام رێی تێده‌چێت مسته‌فا كازمی بۆ ئه‌م هێرشه‌ له‌ ژێر فشاری توركیاو لایه‌نگه‌ری دیكه‌دا بێت ، له‌ ماوه‌ی رابردودا له‌ گه‌ڵ وه‌فدێكی كۆنگره‌ی نه‌ته‌وه‌یی سه‌ردانی شه‌نگالمان كرد ، له‌وێ‌ چین و توێژی جیاجیامان له‌ خانه‌سورو سنونێ‌ و شه‌نگال و ئۆردوگای سه‌رده‌شت و چیای شه‌نگال بینی ، ئه‌وان به‌ ئاشكرا ده‌یانگوت ئه‌گه‌ر لێمانبگه‌ڕێن خۆمان خۆمان به‌ڕێوه‌ ده‌به‌ین ، بۆ ئه‌وه‌ش سه‌دان قوربانیان دابوو، كه‌چی ئه‌وان نه‌ك لێیان ناگه‌ڕێن ، ده‌یانه‌وێت جینۆسایدیان بكه‌نه‌وه‌ . شه‌نگال و ده‌ورو به‌ری هێشتا له‌ نێو ته‌پ و تۆزی شه‌ڕو وێرانیدا ده‌ناڵێنن ، خه‌ڵكی ناوچه‌كه‌ پێكه‌وه‌ خه‌ریكی ئاوه‌دان كردنه‌وه‌و راستكردنه‌وه‌ی ژیانه‌ شكاوه‌كه‌ی ده‌ستی داعش و تورك و رۆژگارن ، عیراق له‌ بری ده‌ستی ئاوه‌دانی و دروستكردنه‌وه‌و خوێندنگه‌و نه‌خۆشخانه‌ روخاوه‌كان تانك و زریپۆش ده‌نێرێته‌ سه‌ریان و كوردێكی وه‌ك هۆشیار زێباریش له‌ بری داوای ئاوه‌دانی داوای تێك و پێكدانی شه‌نگال ده‌كات ، تویته‌كه‌ی زێباری جگه‌ له‌ خواستێكی ئه‌ردۆغانی هیچی تر نه‌بوو ، ئه‌وه‌ی مایه‌ی خه‌مه‌ ئه‌وه‌یه‌ مسته‌فا كازمی سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی عیراق له‌ بری ته‌رخانكردنی بودجه‌ بۆ لێقه‌ومان و شه‌هید و قوربانیانی ئه‌و ناوچه‌یه‌ سوپا ده‌نێرێته‌ سه‌ریان . بێده‌نگی ئه‌مه‌ریكاو هاوپه‌یمانان له‌و سته‌مه‌ ،جۆرێكه‌ له‌ به‌شداری كردن وه‌ك چۆن كاتی خۆی روسیاو ئه‌مه‌ركاو فه‌ڕه‌نساوهه‌موو ئه‌وانی تر چاوپۆشیان له‌ دڕنده‌كانی تورك و نۆكه‌رانی كرد عه‌فرین داگیر بكه‌ن.

د. كامەران مەنتك   پڕۆسەی داگیركردنی شەنگال لە ئان وساتدایە، ئەو پڕۆسەیە تەواوكەری پرۆسەی سوپای توركیا (قوفلی چنگ) ە، كە چەند ناوچەیەكی تری ستراتیژی لەباشووری كوردستان داگیركرد، پاشان وەزارەتی بەرگری توركیا بە كۆتاهاتنی قۆناغی یەكەمی ئەو پڕۆسەیەی راگەیاند، هەرچەندە ئەو تا ئێپڕۆسەیە تا ئێستا بەردەوامەوەو هێرشەكانی توركیا نەك نەوەستاوە، بەڵكو چرتربۆتەوە، واپیدەچێت ئەو پرۆسەی سوپای ئێراقیش بەشێك بێت لەو پڕۆسەیەی توركیا دەیانەوێت شەنگالیش لەدەست كورد دەربهێنن، جگە لەشەڕی داعش ورووداوەكانی 16 ئۆكتۆبەر، لەدوای روخانی (رژێمی سەدام حوسێن) یەكەم جارە سوپای ئێراق بەشێوەیەكی راستەوخۆ پەلاماری ناوچەیەكی ئارام بدات، ئەمەش دەستپێكی قۆناغێكی مەترسیدارە لەبەهێزبوونەوەی ئێراقو گەڕانەوەی بۆ سەر گۆڕەپانی هەرێمی، سەرباری ئەوەی باڵی جیاوازو هێزی جیاوازو بەرژەوەندی جیاواز لە ئێراقدا لە ململانێدان وتەنانەت بۆتە هۆی پەكخستنی پێكهێنانی حكومەتێكی نوێ، لەگەڵ ئەوەشدا ئەو هەموو هێزە جیاوازانە كۆكن لەسەر داگیركردنەوەی شەنگال وسەرخستنی مەنزومەی هەریمی نوێ لەسەر حیسابی بەرژەوەندیەكانی كورد! پێدەچێت ئێراق كەوتبێتە ژێر كاریگەری فشارەكانی توركیا ، لەداگیركردنی راستەوخۆی شەنگال، وەك بەكارهێنانی كارتی ئاو و پەڕینەوە بۆ ناو قووڵایی هەرێمی كوردستان وداگیركردنی موسڵ، لەگەڵ ئەوەشدا كۆی پڕۆسەكە وەك ماراسۆنێك لەسەر داگیركرنەوەو دابەشكردنەوەی كوردستان دێتە بەرچاو، گرتنی شەنگال زەبرێكی كوشندە بە رۆژئاوای كوردستان دەگەیەنێت وزیانێكی گەورەش بەو نمونە سیستەمە سیاسیەی رۆژئاوا دەگەیەنێت، كە دەیانویست بیگوازنەوە بۆ باشووری كوردستان. جێگەی سەرنجە فاكتەری كوردی لەو شەڕو ململانێیەدا بەتەوای بێكاریگەر كراوە، سەدان هەزار پێشمەرگە بەناوی بەرگریكردن لەكوردستانەوە، لەسەر حیسابی خەڵكی كوردستان بەخیودەكرێن، كەچی بێدەنگ كراون ولەبەرزەقەی چاوانی ئەوان وا هەرێمی كوردستان پارچە پارچە دەكرێتەوە، ئەگەر توركیا لەرێگەی ئەو زنجیرە پڕۆسە  سەربازیەی لە (2016) لە رۆژئاوای كوردستانەوە دەستیپێكردووەو ئێستا لەقووڵایی باشووری كوردستانە، بەمەبەستی وەك خۆیان دەڵێن دروستكردنی ناوچەیەكی ئارام، ئەوا هێرشی سەر شەنگال، كشاوەتە قووڵایی سنوورەكانی ئێراق -سوریا، ئەمەش پێشكەوتنێكی مەترسیدارە وئابڵووقەدانی هەردوو قەوارەی كوردی لە رۆژئاواو باشووری كوردستان دەگەیەنێت، سەرباری ئەمەش ناوچەیەكی تری ستراتیژی لەبەردەست كورد دەردەهێنرێت، ئەگەر لەرووداوەكانی ئۆكتۆبەر وەك دەڵێن 51% خاكی باشووری كوردستان لە دەست درا، ئەوە بە لەدەستدانی شەنگال نزیكەی 2928 كیلۆمەتری چوارگۆشەی تر لەدەست كورد دەردەهێنرێت، بەمەش ئاسایشی سنوورەكانی تەلەعفەرو ئەنبارو موسڵ بەهێزتر دەبێت وزیاتر لە دەستی كوردی دووردەخرێتەوە. ئەوەی مەترسیەكان زیاتر دەكات، وەك ئاماژەی پێكرا پێدەچێت گەلەكۆمەكیەكی هەرێمی لەئارادا بێت، بۆیە بێدەنگیەكی ترسناكی میدیایی بەدیدەكرێت وهیچ هێزێكی هەرێمی ونێودەوڵەتیش هەڵوێستی خۆی بەرامبەر ئەو هێرشە روون نەكردۆتەوە، ئەمەش ئەوەمان بۆ روون دەكاتەوە، جارێكی تر رۆڵێكی هاوسەنگیكار بۆ سوپای ئێراق دەگەڕێنرێتەوە وبەمەش زیانی گەورە بەر قەوارەی رۆژئاواو هەرێمی كوردستان دەكەوێت.

نەزهەت حالی بەداخەوە کە لە کاتی کۆتایی مانگی ڕەمەزانی پیرۆز هەولێری پایتەخت بۆ جار ێکی تریش ڕوبەڕووی هێرشی مۆشەکبارانی ناڕەوا دەبێتەوە، ئەو جۆرە هێرشە دوژمن کاریانە پێم وایە دەبێت هاندەر بن بۆ پەلە کردن لە پتەوکردنی یەکڕیزی ناوەخۆ و بۆ چارەسەر کردنی گرفتە ناوخۆییەکان لە هەرێم و لە عێراق. هەرێمی کوردستان بە قۆناغێکی هەستیاری پەیوەندیی نێوان پارتە سیاسییەکان، حکومەت و خەڵك، هەرێم و بەغدا، هەرێم و دەرەوە تێ دەپەڕێت، پەیوەندی نێوان لایەنە سیاسیەکان و نێوان دەسەڵات وخەلکیش جێگای سەرنج دانی جدی و هەڵوەستە لەسەر کردنە. بەداخەوە ژمارەیەکی بەرچاو تەنانەت ئەوانەش کە لە ناو شۆڕش و لە پێناو بزاڤی ڕزگاریخوازی و ئازادی و کوردایەتیدا قوربانیان داوە، ناڕازی و گلەی زۆریان هەیە کە هەندێکیان ناخ هەژێنن و خۆزگە بە کاتی سەدام و بەعس دەخوازن، هەر بۆیە گەر هەموو لایەنە سیاسیەکان و حکومەت و وەکو هاوڵاتیانیش  هەموومان وریا و هۆشیار نەبین ئەگەری ڕووداوی نەخوازراو هەیە. ئێمەی گەلی کورد لەگەڵ عێڕاق لە دیلەمای (dilemma) ئەمنی مێژوویی دەژین، کورد پێی وابووە و پێی وایە کە بەهێز بوونی عێڕاق واتە مەترسی ڕاستەقینە بۆ سەر هەرێم و لەدەست دانی ئەوەی کە هەیەتی. بەغدا و برایانی عەرەبیش وای دەبینن کە بە هێز بوونی کورد و کوردستان واتە چوون بەرەو سەربەخۆیی و پارچە پارچە کردنی عێڕاق و هەندێکیش زیاتر دەچن و سەربەخۆی کورد بە پیلانی دەرەکی دەبینن. گەر سیاسەتمەداران و ڕۆشەنبیرانی هەردوولا بتوانن بگەن بە چارەسەرێك بۆ ئەو کێشەیە کە هەردوولا بەهێزی لایەنی بەرامبەر بە  تەواوکەری بەهێزیی یەکتر ببینن، پێم وایە کێشە و گرفتەکانیتر ئاسانتر چارەسەر دەبن. هەموو ئەو وڵاتانەی کە لە هەرێمی کوردستان نوێنەرایەتیان هەیە، سیاسەتیان لە هەمبەر هەرێم لە چوارچێوەی پەیوەندیان لەگەڵ عێڕاق و بەرژەوەندیەکانیان لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و شەڕی دژی تیرۆر پێناسە دەکەن.  لە ڕووی مرۆڤایەتیش سەیری کورد دەکەن کە گەلێکە تاوانی جینۆسایدی بەرامبەر ئەنجامدراوە و توانیویەتی ئازادیەکی ڕێژەیی لە هەرێم دابین بکات و مافی خۆیەتی لە چوارچێوەی عێڕاق خۆی بەڕێوە ببات. ىەڵام لەم دوایەدا لە دەرەوە لە ڕووی بەرتەسك بوونی ئازادی، هەرێم ڕوبەڕووی ڕەخنە بووەتەوە کە پێم وایە دەبێت بە هەند وەربگیرێت و تەنیا لە دیدی پیلان و ڕقەوە سەیر نەکرێت، چونکە لە داهاتوودا بە زیانی هەرێم و خودی حزبەکانیش دەشکێتەوە.  بەداخەوە حزبە سیاسییە شۆرشگێڕەکانی دوێنێ و دەسەلاتدارانی ئەمڕۆ نەیانتوانیووە لە حزبی شۆڕشگێڕ ببن بە حزبی تەواو مەدەنی و مۆدێرنی دامەزراوەیی. بە تێکەڵ کردنی کاری حکومی و گشتی بە کاری حزبی و کەسی و بازرگانی، کێشەکان قوڵتر بوون، هەروەها لە لایەکیتر هەندێك لە ڕۆشەنبیران و سیاسیەکان مەترسییان لە چوون بەرەو سیستمی تۆتالیتاری و تاکڕەوی هەیە. هەروەك (تیمۆسی سنایدەر) دەلێت هەموو ولاتێك ئەگەری زۆری هەیە بەرەو سیستمی تۆتالیتاری بچێت، ئەگەرهاوڵاتیەکانی سنوور بۆ سیاسیەکان دانەنێن.  کێشەو گرفتی قوول لە سیستەمی سیاسی و بەڕێوەبردنی هەرێم هەیە، لەوانە بریاردانی سیاسی لە ئاستی باڵا بە تایبەت بۆ کیانێکی وەکو هەرێمی کوردستان لەو جوگرافیا سەختە و ژینگە ستراتیژییەدا زیاتر لە هەر وڵاتێك پێویستی بە بڕیاری دامەزراوەیی و زانستییە، کە پشت بە زانیاری دروست ببەستێت و هەموو ئەگەرەکان لەبەر چاو بگیرێت، نەوەك تەنیا لە ڕوانگەی حەز و ئارەزوو و سۆز یان تەنانەت لە چوارچێوەی مافی خۆم و نەتەوەکەم بڕیار بدرێت چونکە لە نێوان ماف و وەرگرتنی ماف و پاراستنی ماف لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان کە تاکوو ئێستاش بە سیستمی ئانارکی (anarchy) پێناسە دەکرێت جیاوازی زۆر هەیە و بەرژەوەندی و هێز زیاتر ڕۆلی یەکلاکەرەوە دەبینن، بۆ ئەو مەبەستەش پێم وایە پێویست دەکات جۆری بیر کردنەوە و کردار و ئەدای سیاسەتمەداران لە بیر کردنەوەی بەرژەوەندیی کەسی و شۆڕشگێڕانە بۆ بیر کردنەوە و ئەدای دەوڵەتمەداریی (statesman) بگۆڕدرێت. لە نێوان کەسایەتی سیاسی شۆڕشگێڕ و دەوڵەتمەدار لە بەڕێوەبردنی دەوڵەت و لە پەیوەندییە نێو دەوڵەتییەکاندا جیاوازی هەیە. کەسی دەوڵەتمەدار بە پێچەوانەی شۆڕشگێڕ زیاتر شارەزای سیستمی نێو دەوڵەتی و زانستەکانی بەڕێوەبردنی ولاتە، بابەتەکان  تەنیا لە چوارچێوەی بەرژەوەندی کەسی و ئایدیۆلۆژیای خۆی نابینێت، لە ناوەخۆش بە دامەزراوەیی کار دەکات و یاساش بە تەواوەتی ڕەچاو و جێبەجێ دەکات. ئەرکی شۆڕشگێڕانی ڕزگاریخواز، ئازاد کردنی گەل و خاکە، بەڵام لە دوایی سەرکەوتندا بەسەر دوژمن و ئازادکردنی ولاتیان دیسان هەر بە سەرکەوتویی دەمێننەوە ئەگەر ئەرکیان بگۆرن بۆ ئەرکی دەوڵەتمەداری و دروستکردنی دامەزراوەکان و پاراستنیان بە پێچەوانەی ئەرکی پێشتریان لە ناو شۆڕش کە زیاتر تێکۆشان بوو بۆ تێکدانی دامەزراوەکانی دەوڵەتی داگیرکەر، ئەگەر نا هەروەك (وییل دورانت) لە پەرتووکی وانەکانی مێژوو-درسهای تاریخ-دەڵێت "هیچ بابەتێك لە مێژوو لەوە ڕوونتر نیە کە شۆڕشگێڕەکان لە دوایی سەرکەوتنیان هەمان ئەو شێوازانە پەیڕەو دەکەن کە پێشترلە لایەن دەسەڵاتی ڕوخاو جێبەجێ دەکراو شۆڕشگێرەکان سەرکۆنەی ئەو جۆرە شێوازانەیان دەکرد".هەربۆیە لەو جۆرە بارودۆخانە ئەگەری سەرهەڵدانی جەماوەری دێتە ئاراوە. تراژیدیایەکی زۆر بە ئێش و ئازار دەبێت کە ولات ڕزگار بکرێت بە شۆڕش و قوربانیدان دژی داگیرکەر، بەڵام ئەو ولاتە ئازادکراوە توشی شۆڕش بێت لەلایەن هاولاتیانی خۆی و شۆڕشگێڕە راستەقینەکان تاوانبار بکرێن.  لە ئاستی ناوەخۆ و دەرەوەدا سیاسیەکان لە پێناو بەرژەوەندی گشتیدا هەندێ جار ناچار دەبن سازش بکەن، هەروەك (یان برێمێر) دەڵێت جیهان لەو سەردەمەدا پێویستی بەو جۆرە ڕێبەرانە هەیە کە بتوانن بارە قورسەکان هەڵبگرن و سازش بکەن و بگەن بە چارەسەری گونجاو، کوردستانیش پیویستی بەو جۆرە ڕێبەرانە هەیە کە بتوانن بارە قورەسەکان و بەرپرسیارێتی هەڵبگرن و لە کاتی پێویست سازش بکەن لە سەر بابەتە لاوەکییەکان، بۆ پاراستنی بابەتە گرنگ و سەرەکییەکان و پاراستنی بەرژەوەندییە باڵاکان. (هانس مۆرگنتاو) زانای پەیوەندیە نێودەوڵەتیەکان پێی وایە دەبێت کەسی سیاسی واز لە مافە بێ نرخەکان بهێنێت لە پێناو دەسکەوتی مەزن و ڕاستەقینە بۆ ولاتەکەی، هەر ئەو زانایە  دەڵێت نابێت سیاسیەکان خۆیان بخەنە دۆخێك کە سومعە و متمانەیان لە دەست بچێت یاخود بۆ دەرچوون لەو دۆخە ناچار ببن ڕوبەڕووی مەترسی گەورە ببنەوە. لە کاری سیاسی لە دەستدانی متمانە بە ناکارامەیی سیاسی دادەنرێت. لەم سەردەمەدا شەرعیەتی سیاسی تەنیا بە هەلبژاردن بە دەست ناهێت بەلکو شەرعیەتی ڕاستەقینە بە حکومرانی باش و باشترکردنی کوالتی ژیانی هاولاتیان و دەربازبوون لە قەیرانەکان بە دەست دێت. کاری دەوڵەتمەداری و حکومەتداری کارێکی حەز و ئارەزووی کەسی نیە بەڵکو ئەرك و خزمەتی گشتییە و زانستە. کارمەندان و پیاوانی دەوڵەت و حکومەت خزمەتکاری خەلکن نەك ئەرباب و کوێخا و ئاغا، ئەوان ئەمانەتی گشتی و مەسیری گەلێکیان لە سەر شانە، نەك تەنیا پاراستنی بەرژەوەندی کەسی و حزبی، هەر بۆیە گرنگە هەم ئەوان زۆر زانا بن و تەنانەت حەکیمیش بن هەروەك (پاتریشیا هیل کۆلینزی) کۆمەڵناس دەڵێت مەعریفە بۆ لایەنی بەهێز کافی و بەسە، بەڵام لایەنی لاواز و ژێر دەست پێویستی بە حیکمەتە، هەرێمی کوردستانیش لەو ناوچەیە لایەنی لاوازە بەرامبەر دراوسێکانی لەڕووی هەموو ڕەهەندەکانی هێزەوە، بۆیە پێویستی لە ڕادەبەدەری بە بیر کردنەوە و کرداری حەکیمانە هەیە. هەروەك (تیم مارشال) لە کتێبی -زیندانیانی جوگرافیا- باسی ئەو نەتەوە و دەولەتانە دەکات کە کەوتونەتە شوێنێکی جیۆپۆلیتیکی ئالۆز کە ئەو ناویان دەبات بە زیندانی جوگرافی. یەکێك لەو نەتەوانەی کە بە زیندانی جوگرافیا دادەنێت لە کتێبەکەی نەتەوەی کوردە. بۆیە ئێمەی کورد بۆ پاراستنی وجودی خۆمان وەکو نەتەوەو کیانێکی سیاسی لەم ناوچەیەدا پێویستیمان بە یەکگرتوویی ناوەخۆیی و پەیڕەوکردنی سیاسەتی ژیرانە هەیە.   کۆمەڵگای کوردستانی گرنگە وریا و چاڵاك و بەهێز بێت وەهەروەها حکومەتیش پێویستە بە توانا بێت، هەروەك دوو ئابوریناس (دارون عەجەم ئۆغلو و جەیمس ڕۆبینسۆن) دەڵێن بۆ پاراستنی ئازادی و کارامەیی دەوڵەت پێویستە باڵانسی هێز لە نێوان دەوڵەت و کۆمەڵگادا هەبێت، دەوڵەت دەبێت لەڕووی تواناوە بەهێز بێت بۆ ئەوەی بتوانێت گرفتەکان چارەسەر بکات و ڕووبەڕوی ئالنگارییەکان ببێتەوە و سەربەخۆیی خۆشی بپارێزێت، کۆمەڵگاش پێویستە هۆشیار و چالاك بێت و چاودێری حکومەت بکات بۆ ئەوەی ڕێگری بکات لە تاکڕەوی و استبداد. بەپێی ڕای ئەو دوو نووسەرە، پێشکەوتنی وڵاتان پەیوەستە بە دامەزراوەکانیان، ئەو دەولەتانەی کە پێشکەوتوون سیستمی سیاسی و ئابووری کراوەیان هەیە، کە زۆربەی هاوڵاتیان بەرژەوەندی خۆیان لە سیستەمی ئابووری و سیاسی ولات دەبینن. کە بە داخەوە لە هەرێمی کوردستان تا ڕادەیەك سیستمی ئابووری و سیاسی داخراوە.  فەرمانڕەوایی کردن و بەڕێوەبردنی وڵات کارێکی ئاسان نیە بە تایبەت کە گرفت و کێشەکان زۆر بن وەکو بارودۆخی ئێستای هەرێم، کە تەحەدیاتی سیاسی، سەربازی و ئەمنی، ئابووری و کۆمەلایەتی فرە ڕەهەند ڕووی لە ولاتەکەمان کردووە، بەڵام ڕەنگە لاوازی متمانەی خەڵك و ڕقی خەلك لە دەسەلات هەڕەشەی هەرە مەزن بێت هەروەك (نیکۆلا ماکیاڤیلی) زانایی بواری سیاسەت لە پەرتووکی میردا دەڵێت باشترین قەڵا بۆ پاراستنی فەرمانڕەوا ئەوەیە کە خەڵك ڕقی لێی نەبێتەوە، گەر فەرمانڕەوا خاوەنی قەڵای ڕاستەقینەش بێت مادام خەڵك دژی بن و ڕقیان لێی ببێتەوە لە ناو قەڵاش پارێزراو نابێت. هەرێمی کوردستان لە ڕووی جوگرافیاوە لە شوێنێکی زۆر هەستیار دایە ئێمە پێویستیمان بە گرتنە بەری سیاسەتێکی زۆر پراگماتیانەی ڕاست و دروستە بە دوور لە هەڵچوون و کەوتنە ناو ململانێی وڵاتان هەر وەك (لی کوان یو دامەزرێنەری سەنگاپور) لە بارەی وڵاتەکەی  دەڵێت کە لە دوایی سەربەخۆیی بیریان کردەوە کە وڵاتانی دەوروو بەریان خاوەنی سەرچاوەی مادی و مرۆیی زیاترو ڕووبەری فراوانترن لە سەنگاپور., بەڵام ئەو دەولەتانە سیستمێکی پاکیان نەبوو و دەسەڵاتی یاسا لەم ولاتانە لاواز بوو، بەڵام سەنگاپور بە بەڕێوەبردنی سیستمێکی سیاسی و ئیداری پاك و دەسەڵاتی یاسا خۆی لە وڵاتانی دەوروو بەر جیا کردەوە. ئەو وڵاتە بە گرنگیدان بە پەروەردە بووەتە یەکێك لە پێشکەوتووترین وڵاتانی جیهان و سیاسەتێکی حەکیمانەی دەرەکی باشیان پەیرەو کردووە لەگەڵ ڕۆژئاوا و چین. هەر بۆیە زۆر گرنگە هەر وەك (ترودۆی باوك) سەرۆك وەزیرانی کەنەدا لە سەدەی ڕابردوو گوتی بوو کە درواسێی ئەمریکا بوون وەکوو ئەوەیە لە تەنیشت فیلێك بخەویت، گرنگ نیە چەند دۆستت بێ یان توڕە و وەحشی بێت، هەر جولە و دەنگێکی ئەو کاریگەری لەسەرت هەیە، ئێمە لەجوگرافیایەك دەژین وڵاتێکی وەکو ئەمریکاش لە ناوچەکە بوون و کاریگەری هەیە و دوو دراوسێی بە هێزی وەکو تورکیا وئێران لە باکوور و لە ڕۆژهەڵاتی هەرێمن، سیاسەتی ئەرێنی و نەرێنی ئەوان کاریگەری لەسەر هەرێم دەبێت.  گرنگە هەرێمی کوردستان سیاسەتێکی دروستی وەکو فەنلاندا لە دوایی جەنگی جیهانی دووەم پەیڕەو بکات فەنلاند لە گەڵ ڕۆژئاوا پەیوەندی باشی هەبوو هەم لەگەڵ سۆڤیەت، لە ناوەخۆش زیاتر گرنگی بە بواری پەروەردە و زانست و پێشکەوتنی وڵاتەکەیاندا، فەنلاند بەو ئارامییەی کە لە سایەی سیاسەتمەدارە حەکیمەکانی هەیبوو ئێستا لە ڕێزبەندی وڵاتە پيشکەوتووەکانە و لەم ساڵەدا گەلەکەی بە شادترین گەلی جیهان ناوبران. ململانێی هێز لە نێوان هێزە ناوچەیەکانی ڕۆژهەلاتی ناوەڕاست لە پەرەسەندن دایە، لە ڕووی پێشکەوتنی چەك و تەکنۆلۆجیای سەربازی ئەو ولاتانە لە پێشکەوتنی بەردەوام دان. ئەمە وا دەکات کە تەحەدیاتەکانی ناوچەکە ڕوو لە زیادبوون بکەن. هەر بۆیە هەرێم پێویستی بە سیاسەت و ستراتیژیەکی ڕوون و واقعیانە هەیە بۆ هەڵسوکەوتکردن لە گەڵ ئەو بارودۆخە، بۆ ئەوەی ئەزموونی ئۆکرانیا لێرە دووبارە نەبێتەوە بەلکو وەکو فەنلاند بەژیرانە پارێزگاری لە مانەوەو سەربەخۆیی خۆی بکات لە مەترسیەکانی ململانێی جیوپۆلیتیکی.

ئاری محەمەد هەرسین هەر کەسەو بە ئارەزوی خۆی تەعریفێک لە مەسڵەحەتی خۆی بۆ کوردایەتی دادەتاشێت. لە کاتێکا کوردایەتی بە مانا زۆر سادەکەی بریتیە لە: سەروەری خاکی پیرۆزی کوردستان و خۆشبەختی و پاراستنی کەرامەتی نەتەوەی کورد. نێوانمان زۆر خراپە و، لە ئەنجامی ئەوەش میللەتمان زۆر لێ توڕەو و بێزارە. وەزعەکە بە شوێنێک گەیشتوە کە نە دروشمی شۆڕشگێڕی و نە موزایەدات بە ڕێبازی بارزانی و نە ئەوەی مام جەلال خەریکە سود و قورسایی دە مێنێت. سیاسەت لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست دا نە بە دڵی ئێمەیە و نە بەدە ست ئێمەیە. جوگرافیای کوردستان لە مەسڵەحەتمان نیە. نێوان ئێمە و ئێوەش گەیشتوە تە ئاستێکی ئەوەندە ناشرین کە لە بەرژەوەندی میللەتەکەمان نیە.  سیاسەت بوە تە منداڵ بازاڕ. لە بری ئەوەی کەسانی عاقڵ، دە مڕاست و ساحێب ڕەئی لە شوێنی بڕیاردا بن، ڕۆژ ڕۆژی کەسانی  منداڵە مەسڵەحچیەکانە. مەبەستم ئەو کەسانەیە کە هەموو وجودیان لە پێناو پۆستێکی حکومی، حیزبی یان پەرلەمانی هەڕاج ئە کەن. ئەمانە ئەو کەسانەن کە  خاوەن مەوقیف نەبون و هەرگیزیش نابن. ئەوانەی هەرچی ئیهانەی ئەم دونیایە قوبوڵی ئەکەن لە پێناو پارە و کورسیەکی شەق و شڕ و بێ حورمەت.  کاک باڤێل چیت ئەوێت؟… کوردستانێکی بەهێز؟… یان پارتی و یەکێتی بە هێز و، هەریەک لە زۆنی خۆی؟… کوردستان پیرۆزترە، یان دەستکەوتە حیزبیەکانی ئێمەو یەکێتی؟… ئەزانی بۆچی مەلا مستەفای بارزان لە دڵی خاکی بارزاندا نێژراوە؟… چونکە مەلا مستەفا پێشمەرگە و خزمەتکاری کوردستان بوە و ئێستا لە باوەشی دایکی نیشتیماندایە. لای مەلا مستەفا حیزبی پارتی کەرەستەی خزمەت کردن بوو نەک هەدەف. بە قەناعەتی من ئەم مورزوعە بۆ مام جەلالیش وایە. مام جەلال سەروەری کوردستانی بە ئاوات و ئارەزو ئەبینی، نەک یەکێتی. بۆ مام جەلال یەکێتی وە سیلەی گەیشتن بە سەرفرازی نیشتیمان بوو.  شێرپەنجەی لێک تێنەگەیشتن، لە سەرەتای ساڵەکانی شەستی سەدەی پێشو دونیای شۆڕشگێڕی و سیاسەتکردنی لە کوردستانی عێراقدا تەنیەوە. لە ئاکامی ئەو نەخۆشیە درێژخایەنەدا خوێنی زۆر ڕژا و زۆرمان زەرەر کرد. ئەزانی ئەمەی ئێستا لە نێوانماندا دەگوزەرێت وام لێ ئەکات بڵێم خۆزگەم بەوسا؟… بەندە بەوە ناسراوم کە حەزم لە دوو ئیدارەیی بێت. لە ڕاستیا من حەزم لە دەوڵەتی سەربەخۆی کوردستانە. بەڵام کە سەیری ئەم ئەتوارە سیاسیە ناشرینەی نێوانمان ئەکەم، دوو ئیدارەیی بە مەسڵەحەت ئەبینم. بۆ ئەوەی هیچ نەبێت هەر یەکەمان خۆمان تاقی بکەینەوە لە حوکمڕانیداو خەڵکی کوردستان و مێژوش بۆی دەرکەوێت کە لە ڕاستیا کێ ڕوئیای حوکمڕاڕانی هەیە و لێی ئەزانێت؟… من لە هەموو حاڵەتێکدا، نە بە زیندوویی و نە بە مردوویی سلێمانی بە جێ ناهێڵم. پێم وانیە مومکین نەبێت ئینسان بە کەرامەتێکی بەرزەوە وەک پارتیەک لە دەڤەری سەوز بتوانێت ژیان بەسەر بەرێت. لەوەش بەولاوە گەردنتان ئازاد بێت هەرچیتان پێ دەکرێت بیکەن، بەڵام بەتەما نەبن پاکتاوی پارتیەکان لە دەڤەری سلێمانی بکەن، چونکە ئەوە مەحاڵە، مەگەر ئەوانەی جەبان و ترسنۆکن و لە ئێستاوە فۆرمی جنسیەی هەولێریان پڕکردۆتەوە.

هەندرێن شێخ راغب بەپێچەوانەی دۆخی ئێستای ناوچەی سلێمانی، كە دژوارو هەستیارو پەراوێزخراوە، لەبەردەم دۆخێكی زێڕین دایە كە لە مێژووی ئەم ناوچەیە كەم وێنەیە. ئەگەر جەنگی جیهانی دووەم لەسەر كەركوك بەلادا كەوت، ئەمڕۆ جەنگی سێیەمی جیهان؟؟ لەسەر ناوچەی سلێمانی وەستاوە(دیارە بەم زیادە رەوییە نیە، بەڵام بەشێكی زۆری راستی تێدایە). هیتلەر بەهۆی نەمانی سوتەمەنی پەنای بۆ دروستكردنی دەوڵەتێكی كوردی بردو رەمزی نافعی تێكۆشەری هەولێر سەری خۆی لەپێناو دانا.  ئەمڕۆش جیهان دوو بەرەیە، بەرەی روسیا بەسەركردایەتی پۆتین، بەرەی رۆژئاواو ئەمریكا بەسەركردایەتی بایدن. ناوچەی ئێمە واتە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بێ لایەن نیەو بەتەواوی بەسەر هەردوو بەرەدا دابەش بووە. ئەگەر لە جەنگی یەكەم و دووەمی جیهان بەرەی كورد شكست خواردووبوو، بەرەی سەركەوتووی ئینگلیزو فەرەنساو ئەمریكا دژی خواستی كورد بوون. ئەوا ئێستا ئینگلیزو فەرەنساو ئەڵمانیاو ئەمریكا پێویستیان بە غازی سروشتی تۆیەو داوای دەكەن. ئەمەش دەرفەتی زێڕینە، چونكە ئینگلیزی دایكی سیاسەتی دنیا كە دروستكەری دەوڵەتی عێراقە، ئەمڕۆ خواستی لەگەڵ غازی تۆیەو داوای دەكات.  ناوچەی سلێمانی لەبەردەم دەرفەتێكی هێجگار زێڕین و گەشاوەدایە، كە ببێتە خاوەنی بەهێزترین ئابوری و داهاتی ناوچەكە، بەجۆرێك لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست نمونەی هەرە باڵای خۆشگوزەرانی بێت. واتە هەولێر نەوت دەفرۆشی    َو سلێمانیش غاز. ئەمەش گەورەترین گۆڕانكاری دەبێت لە ئابوری هەرێمی كوردستان. بەڵام كە داهات نەگەڕایەوە ناو خەزێنەی حكومەت و بۆ میللەت خەرج نەكرا، سودی چیە؟ ئێستا لەبری داڕشتنی سیاسەتێكی نیشتمانی و دەوڵەتداری پڕ دەستكەوت بۆ فرۆشتنی نەوت و غاز، خەریكی شەڕە حیزب و شەڕە گەڕەك و شەڕە بەرەبابین. ئەمەیە كێشەی جەوهەری كورد. واتە لەرووی بابەتی دەرفەتی زێڕین لەبەردەم كوردە، بەڵام لەروی زاتیەوە كورد نەك ئامادە نیە، بەڵكو كرچ و كاڵ و بێ پلان و بێ سیاسەتی حەكیمانەو نیشتمانیە. كورد تەنها بەردەم بارەگای خۆی دەبینێت و ئاگای لەم گۆڕانكارییە گەورەیە نیە دوای شەڕی ئۆكرانیا دنیای گرتۆتەوە. ئەگەر دەسەڵاتدارانی كورد لە ئێران و روسیاو بەرەكەی دەترسن، واقعیە، بەڵام ئینگلیزو فەرەنساو ئەمریكا لەبەرەی تۆدان. یان دەكرێت تۆ لەبەرەی ئەوان بیت. بۆیە فرۆشتنی غازو نەفرۆشتنی غازەكە هەردووكی وەرەقەیەكی بەهێزی دەستی كوردە ئەگەر بتوانێت زیرەكانە بەكاری بهێنێت. چۆن؟ ئەگەر ئێران و روسیا هەڕەشە دەكەن كە نەیفرۆشن، دەكرێت بەرامبەر ئەوە داوای چارەسەری بنەڕەتی بودجەو موچە بكرێت لەبەغداوە لە 17% بگەڕێتەوە كە عێراق ئاسان دەتوانێت و داهاتی فڕیوە. ئینجا دۆسیەی كەركوك بدرێتەوە دەست كورد. ئەمە زامنی گرنگی بەهێزبونەوەی هەرێمی كوردستانە. ئەگەر ئەوەش نەبوو فرۆشتت، ئەوا ئینگلیزو فەرەنساو ئەڵمانیاو ئەمریكا دەتوانن بەرگەی فشارەكانی سەر ئێران بگرن و هەندێ شتت بۆ بكەن. دەستی توركیا كورت دەكەنەوە.  بەكورتی دەرفەتی زێڕین هاتۆتە پێش بۆ كورد، تاكە بەربەست و دوژمن و نەیار تەنها دۆخی ناوخۆی كوردە. ئەگەر واز لە گەندەڵی و شاردنەوەی داهات بهێنن و صندوقی داهاتە نەوتی و نانەوتیەكانی پەرلەمانی كوردستان كارا بكەن، غازو نەوت بە سیاسەتێكی نیشتمانی بفرۆشن، ئەوا كوردستان دەبێتە دوبەی ئیمارات و پاریس و بەرلین. ئەگەر خەریكی شەڕە حیزب و شەڕە گەڕەك و شەڕە بەرەباب بن، ئەوا سەرباری ئەم هەموو نەوت و غازە وەك نەیجیریا دەژین لە ئەفەریقا، چونكە نەیجیریاش خاوەنی نەوت و سامانێكی سروشتی بێ شومارە، بەڵام بەهۆی خێڵگەرایی و گەندەڵی و دزی و شەڕە گەڕەك لە كولە مەرگیدا دەژی.  خۆری شاری سلێمانی هەڵهاتووە، غازەكە بفرۆشن، بەڵام بە حەكیمانە.  

عوسمان حاجی مارف "حکومەتی هەرێم ناتوانێ ژیانی هاوڵاتیانی کوردستان دابین بکات و ڕێگاچارە  گەڕانەوەیە بۆ بەغدا" ئەمە پەیامی بافڵ تاڵەبانیە، کە لەکاتێکدا حزبەکەی خۆی یەکێكە لە حزبە پێکهێنەرەکانی حکومەت و قوبادی برای جێگری سەرۆکی حکومەتی هەرێمە، پەیامێکی لەم چەشنە جێگای تێرمان و قسەکردنی جدیە. گەر ئەم مەسەلەیە لەو ئاماژەیەوە قسەی لەسەر بکەین، کە بافڵ ئەوە ڕادەگەیەنێت ئیتر حکومەتی هەرێم ناتوانێ بژێوی خەڵک دابین بکات، واتە لەپێکهاتەی حکومەتی هەرێمدا بەئاشکرا ئەوە دەخاتە بەرچاومان کە حکومەتی هەرێم توانای بەڕێوەبردنی کۆمەڵگەی لەدەستداوە، ئێستاش بەرامبەر ئەو دۆخەی کە بافڵ دەیەوێت ئاماژەی پێبکات، دەبێت تەنها یەک ڕێگە هەبێت بۆ ڕزگاربون لە نەتوانینی حکومەت بۆ دابینکردنی ژیانی هاوڵاتیان، ئەویش هەڵوەشاندنەوەی بێ ئەملاوئەولای حکومەتی ئێستای هەرێمە. پێویستە سەبارەت بەو ئاماژەیەی بافڵ دەیخاتە بەرچاومان ئەو ناکۆکیە دیاری بکەین کە دەرگیری بوون، چونکە ئەگەر بافڵ پێیوایە ئەم حکومەتە ناتوانێ بژێوی خەڵک دابین بکات، ئاخۆدەبێت چی ڕێگەی ئەوەی لێگرتبن کە دەستبەجێ هەڵوەشاندنەوەی ئەم حکومەتە ڕابگەیەنێت، خۆی و قوبادی براشی دەست لەکاری سیاسی بکێشنەوە؟، هەروەها لە تەواوی پڕۆسەی سیاسی سی ساڵ زیاتری دەسەڵاتداری حزبەکەی لە کوردستاندا، پێویستە پاشەکشەی حیزبەکەی و سڕبونی حزبەکەی لە کاری سیاسی ڕابگەیەنێت. گەر ئەو کارەش ناکات ئیتر ئەو ئاماژەیەی کە حکومەت ناتوانێ بژێوی هاوڵاتیان دابین بکات قسەیەکی بێماناو مزایەدەی سیاسی و خۆدزینەوەیەکی ڕیسواو بێشەرمانەیە لە بەرپرسیاریەتی بەرامبەر ژیان و گوزەران و پێداویستیەکانی هاوڵاتیاندا. هەروەها ئامادەنیە هیچ ڕێوشوێنێک بگرێتەبەر کە بگاتە ئەو ئاکامەی پێگەی حیزبەکەی لەق بکات وە بۆخۆشی کۆتایی بە ژیانی سیاسی بهێنێت، چونکە ئاشکرایە کە بەرژەوەندی خۆی و حزبەکەی پێشمەرجی هەموو ڕووداوو قەیرانێکە.  دەمەوێت بڵێم دەربارەی دۆخی ئێستای کوردستان و قەیرانێک کە حکومەت دەرگیریەتی، لەو شوێنەوە دیاری ناکرێت کە بافڵ دەڵێت حکومەت ناتوانێ بژێوی خەڵک دابین بکات، چونکە لە نێوان ئەوەی حکومەت ناتوانێ بژێوی دابین بکات یان بڵێین نایەوێت بژێوی خەڵک دابین بکات، دوو مەسەلەو دوو ئاراستەی جیاوازی تێدا بەدی دەکرێت. من وای دەبینم کە حکومەت و حیزبە دەسەڵاتدارەکانی کوردستان خاوەن ئیمکاناتێکی بێشوماری وەهان  کەبە جەردەیی و تاڵانی و قۆرخکردنی سەروەت و سامانی کوردستان دەستیان کەوتوە، گەر مەبەستیان بێت، دەتوانن باشترین خۆشگوزەرانی بۆ هاوڵاتیان دەستەبەر بکەن. بۆیە ناکۆکیەکە لەوەدایە کە بافڵ و مەسعود، قوبادو مەسرور، نێچیرو بەرهەم، یەکێتی و پارتی کێشەکەیان ئەوە نیە ناتوانن بژێوی هاوڵاتیان دابین بکەن، بەڵکو وەک خاوەن هێزی میلیشیاو تاڵانچی و جەردە و خاوەن سەرمایەیەکی بێشومار، بە هیچ جۆرێک بەتەنگ ژیانی هاوڵاتیانەوە نەبون و نین و کێشەیان ژیانی خەڵک نیە. هەر بۆیە گەر بەراستی نەیانتوانیایە ژیان و گوزەرانی خەڵک بەڕێوەبەرن لە ناچاریدا ئەم کاسبیەیان نەدەکردو حکومەتەکەیان هەڵدەوەشاندەوە، بەڵام ئەوەی کەمن دەڵێم نایانەوێت،چونکە لەو بیرکردنەوەیەدان کە نەک حکومەتەکەیان هەڵناوەشێننەوە بەڵکو وەهایان داناوە کە دەسەڵاتەکەیان هەتاهەتایی دەبێت. هەروەها باسکردنی گەڕانەوە بۆ بەغدا و بەستنەوەی چارەنوسی خەڵک بەبەغداوە هێندە ئاماژەیەکی نابەجێیە، جگە لەوەی کە نایانەوێت وەڵام بە گوزەران و باشکردنی بژێوی و پێداویستیەکانی خەڵک بدەنەوە، بەڵکو چارەنوسی خەڵکی کوردستانیان کردۆتە بارمتەو قوربانی ئەو مامەڵەو کێشمەکێش و گەمە سیاسیانەی کە لەگەڵ هێزە سیاسی و قەومی و تائیفیە میلیشیایانەی عێراقدا دەیکەن. بافڵ و حزبەکەی لە نێو ئەو هاوکێشە سیاسیەی کە ئاڵوگۆڕ بە هەلومەرجی سیاسی ئێستای ناوچەکەو عێراق و کوردستان هاتووەو پێشبینی ئاڵوگۆڕی زیاتریش دەکرێت، هەروەها کێشە ناوخۆییەکانی حزبەکەیی و گۆڕانی هاوسەنگی هێزەکەی، پێگەیەکی وەها توندو پتەویان نیە کە بتوانن لە نێو جەنجاڵی هەلومەرجی ئایندەی ناوچەکەدا چارەنوسی هێزەکەیان دیاری بکەن، بەتایبەتی لەبەرامبەر پارتیدا، هەر بۆیە بافڵ لە هەندێ حاڵەتدا وەک قومارچیەک وەرەقەی دۆڕاندن فڕێ ئەدات و قسیەک بەبێ ڕونکردنەوەو نەخشەیەکی دیاریکراو دەخاتە ناو مەیدانی کێشمەکێشی لایەنەکانەوە. بافل بەمەبەستی شکاندنی پارتی یان، خۆڵکردنە چاوی خەڵک بێت، پێش هەموو شتێک  واقعیەتی بێتوانایی و بودەڵی حیزبەکەی دەخاتە ڕوو، کە پاش سی ساڵی دەسەڵاتیان، جگە لە ڕاگەیاندنی بنبەستبونی حیزبەکەی لە نێو هاوکێشە سیاسیەکاندا هیچی ترمان پێناڵێت. واتە بافڵ و سەرکردایەتی یەکێتی نیشتمانی بە جۆرێک لە حاڵەتی بێئاسۆیی و دیارنەبونی چارەنوسی هێزەکەیاندان، لە نێو ئەو ئاڵوگۆڕو پێشهاتە سیاسیانەی کە لە ناوچەکەو عێراق و کوردستان ڕودەدات بە تایبەتی لە هەلومەرجی شەڕی ئۆکرانیا و ئاکام و کاریگەریەکانی لەسەر ناوچەکە بەگشتی و کوردستان بەتایبەتی، بەمانایەک  یەکێتی نیشتمانی وەک هیزێکی میلیشیا پێگەو ئیعتبارە سیاسیەکەی ئێستای لەو ئاستەدانیە کەبتوانێ لە مەیدانی ئەم ئاڵوگۆڕانەدا جێگایەکی باشتر لە دۆخی بنبەستی ئێستای بەدەست بهێنێت، هەروەها بافڵ و سەرکردایەتی یەکێتی جگە لە پەیوەندی بە کۆماری ئیسلامی ئێران و خۆبەستنەوە بە سیاسەت و چارەنوسی ئێرانەوە لەم کەینوبەینەی کێشمەکێشە جیهانیەکانی ووڵاتانی زلهێزی دنیا ڕێگایەکی تریان نیە، هەربۆیە یەکێتی بێئەوەی هیچ تەرح و ڕێگایەک بگرێتەبەر بە ناچاری کەوتۆتە بەر سیاسەتی چاوەڕوانی و تەماشاکردنی ڕوداوەکان کە ئاخۆ ڕێرەوی ئایندەی هێزەکەی بەرەو کوێ دەبات..!. هەربۆیە قسەکانی بافڵ حسابێکی جدیان لەسەر ناکرێت و سەرکردایەتی یەکێتیش یەکڕیز نین و هەر کەسێکیان پێشنیارو قسەیەکی جیاوازی هەیە، وە تەنها لەهەوڵی پاراستنی  بەرژەوەندی و سەروەت و سامانی خۆیان و حیزبەکەیاندان، تا ئەوەی بیر لە ژیانی هاوڵاتیان بکەنەوە. دەسەڵاتی حیزبەکانی کوردایەتی هەر لە سەرەتاوە ئاشکرا بوو کە وەک پاشکۆ بون بە بەرژەوەندی و سیاسەتەکانی دەوڵەتی ئەمریکا لە مەیداندا بوون، وە لەو ڕێگایەوە وەک هێزی میلیشیاو مافیا و تاڵانچی ئیدارەی کوردستانیان گرتەدەست و بونە بەشێك لە واقعیەتی ئەو گێژاوو ناجێگیریە سیاسیەی ئەمڕۆ، کە کوردستان و عێراقی پێ لە قاڵب دراوە. خوڵقاندنی کارەسات و چوارچێوەیەکی تەواو نەشیاو بۆ گوزەرانی هاوڵاتیان لە پێناو جەردەیی و دزی وتاڵانی و قۆرخکردنی تەواوی سەروەت  و سامانی کوردستان لەڕێگەی دەسەڵاتەکەیانەوە پێناسەو کارنامەی سیاسی کوردایەتیەکەیان بووە، دامەزراندنی دەسەڵاتداریەتی هیزی میلیشیاو خولقاندنی نائاسودەیی و وێرانکاری و ئاوارەیی و دەربەدەری و هەژاری، کە وایان لە خەڵک کردوە نەفرەت لە بونیان بکەن. حزبەکانی کوردایەتی هەر لەسەرەتاوە نمونەی بێباکترین و نابەرپرسیارترین و نائینسانی ترین  دەسەڵاتی سیاسی بون و هەن. خولقێنەری فەزای کۆنەپەرستی و دژی ژنان، کە دەبوا هەر لەسەرتاوە فرسەتی دەسەڵاتداریەتیان پێ نەدرایە، ئێستاش تەنها هەر ئەو ڕێگایە کارسازە کە هەڵچون و خرۆشان و ڕاپەرینی جەماوەری لە هەر ئانوساتێکدا بێت پێویستە بەر بە هەناسەی ئەم دەسەڵاتەی کوردایەتی بگرێت.  

پەری محەمەد  لەم رۆژانەی رابردوودا کارەساتیکی ناخۆشم بینی یەکێک لەو ماتۆرسایکلانەی خواردن دیلیڤەری دەکات توشی پێکدان بوو راست بیرم بۆ ئەوە چوو ئەبیت مافاکانی ئەو کەسە پاریزراو بێت کە رووبەرووی کارەساتیکی وا دەبێتەوە لە کاتێکدا ژیانی رۆژانیان لەسەر ئەو دیلیڤەریەیە. لە دنیا دەرەوە بە پێی دەستور مافی کریکاران دیاری کراوەو  ھەر جۆنیک بێت پاریزراوە بەس لە ھەرێم کوردستان کێشەکان ھێندە زۆرن کەمتر کار بۆ ئەوە کراوە بۆ نمونە لە کاتی روودانی پێکداداندا مافەکانی چیە؟ کێ بۆ دەستەبەر دەکات؟ ئەمانە پرسیاری نمونەیەکە لەو ھەزاران کرێکارەی لە ھەرێمێ کوردستان کار دەکات ھەیانە تەنھا موچەی دیارەو مافەکانی تر فەرامۆش کراوە. چینی کرێکار وەکو گروپێکی کۆمەڵایەتی گەورە، کە زۆربەی دانیشتوانی کوردستان پێکدەهێنن، دەبێت بە پێی یاساو دەستور مافەکانیان لەبەرچاو بگرێ، دەبێ دەستور بە ڕاشکاوی ئاماژە بەو میکانیزمە بکات، کە ئەویش یاسای کارە و دەبێ بنەما و پرەنسیپیش لە دانانی یاسای کار و بەندەکانیدا بەوجۆرە بێت، کە کرێکاران لە بەرامبەر رووداوەکان و دەستدرێژیەکان‌ و چاوچنۆکی خاوەنکار و خاوەن سەرمایەکاندا بپارێزێت.

بۆ نمونە لە ریگای پەرلەمانەوە بە یاسایکی تایبەت کار بۆ ئەوە بکرێت بە ڕاشکاوی باسی یاسای کار بۆ کرێکارو ، یاسای سەندیکاکان‌ و یاسای سۆشیال بکات کە بێگومان ئەمە ڕاستەوڕاست پەیوەندی بە چینی کرێکارەوە هەیە یاسایکی ئاوا بەمجۆرە دەتوانێ لانی کەمی خواستەکانی کرێکاران بەرجەستە بکات نەك ئەوەی ئێستا دەگوزەرێت کە بە تەواوی لە بەرژەوەندی کۆمپانیاو خاوەن کارو دەوڵەمەندان‌ و سەرمایەداران دایە.

هیوادارم پەرلەمان کارێک بکەن مافی کرێکاران لە بەرچاو بگیرێت‌ و ئەوانیش وەک کرێکارانی دنیا مامەل.     هیوادارم پەرلەمان کارێک بکەن مافی کرێکاران لە بەرچاو بگیرێت‌ و ئەوانیش وەک کرێکارانی دنیا مامەلەیان لەگەل بکرێت تا بتوانن خۆیان و خیزانەکانیان پاریزراو بن.

خالید رەزا  (١) هەوڵی ئاشتبونەوەی نیوان هێزەکانی سەر ساحەی کوردستانی عیراق لە سەرەتای دەستپێکردنی گفتوگۆی نێوان یەکێتی‌ی نیشتمانی‌ی کوردستان و رژێمی بەعس، دروست تر لە کۆبونەوە جەماوەریی‌یەکەی سورداش‌دا لەسەر زاری سکرتێری گشتی‌ی یەکێتی‌ی نیشتمانی‌ی کوردستانەوە، راگەیەنرا. هەتا کۆتایی هاتنی گفتوگۆ و دەست پێ کردنەوەی شەڕ، هیچ کام لە هێزەکان بە دەم بانگەوازەکەوە نەهاتن. شەڕ دەستی پێ کردەوە. لە ئەپرێلی ١٩٨٧-دا جارێکی سکرتێری گشتی‌ی یەکێتی‌ی نیشتمانی‌ی کوردستان بە بروسکە داوای لە مەکتەبی سیاسی هەمو حیزبەکان کردەوە بۆ دروست‌کردنی بەرەی کوردستانی. بەداخەوە ئەو هەوڵەش هیچ بەرهەمێکی کرداری نە بو. (٢) هەتا لەسەر خاکی خۆمان بوین، هەتا دەسەڵاتی سەربازی و ئیداری و سیاسی‌مان بەسەر زۆربەی زۆری جوگرافیای باشوری کوردستان‌دا هەبو، بەرەی کوردستانی دروست نە بو. کاتێک حیزبی بەعس لە شەڕی ئێران‌دا دەستی بەتاڵ بو، زۆرترین هێزی خۆی لەسەر کۆ کردینەوە و بە چەکی کیمیایی و شەڕی بەرەیی نابەرامبەر، پرۆسەکانی ئەنفالی بەسەردا کردین و لەسەر خاکی کوردستانی عیراق دەری کردین، ئیتر گەڕاینەوە بۆ شوێنەکانی سەرەتای دەست پێ کردنەوەی شۆڕش لەسەر سنورەکان و خیزانەکان‌یش ئاوارەی ئیران و نیشتەجێ‌ی ئۆردوگا و شارەکانی ئیران بون. لە دوای ئەمە و لەژێر شەقی زەمانەدا لە مانگی ئابی ١٩٨٨-دا لە ئێران بەرەی کوردستانی دامەزرا. (٣) لە دوای دامەزراندنی بەرەی کوردستانی پێوەندی و دۆستایەتی نێوان هەردوو هێزەکە (یەکێتی‌ی نیشتمانی‌ی کوردستان و پارتی دیمۆکراتی کوردستان) بەرەو ئاسایی بونەوە و باشی رۆیشت. لەم کاتەدا بارەگای بارزانی لە گوندی راژانی سەر بە رەزای‌یە بو. بارەگای سەرکردایەتی یەکێتی‌ی نیشتمانی‌ی کوردستان‌یش لە قاسمەڕەشی سەر سنوری باشور و رۆژهەڵاتی کوردستان بو. (٤) بەپێ‌ی رێکەوتنی دوقۆڵی نێوان مام جەلال و کاک مەسعود، هەردولایان وا رێک‌کەوتن کە، سەرۆکایەتی کاروبار و چالاکی‌یەکانی بەرەی کوردستانی لە دەرەوەی وڵات بە مام جەلال و ناوەوەی وڵات‌یش بە کاک مەسعود، بسپێردرێ. ئەم رێکەوتنە جەنتڵمانی‌یە لەسەر کاغەز بونی نە بو. بەڵام بو بە ئەمری واقع و هەتا راپەڕین بەو جۆرە مایەوە. بێگومان بەرەی کوردستانی وەکو چەترێک بۆ هێزە کوردستانی‌یەکان لە سەروبەندی راپەڕین‌دا رۆڵی گەورەی لە روبەڕوبونەوەی رژێمی تۆتالیتاری بەعس‌دا، گێڕا. (٥) لەو ماوەیەدا پێوەندی بەردەوام لە نیوان مام جەلال و کاک مەسعود دا لە رێی گۆڕینەوەی بروسکەوە بە جیهاز، گەرم و گوڕ بو، راوێژیان بە یەکتر ئەکرد. لەم روەوە دەیان بروسکە لەبەردەست‌دان.  (٦) پێوەندی نیوانیان بە جۆرێک بو، مام جەلال بە بروسکەیەک، کە لە کۆتایی مانگی ١ی ١٩٩١دا لە شامەوە بۆ کاک مەسعودی ناردوە، باسی ئەوە ئەکا، کە هەلێکی بۆ هەڵکەوتوە و سواڵێکی بۆ کاک مەسعود کردوە، چەردەیەک لیرەی سوری بۆ پەیدا کردوە. کاک مەسعودیش بە خۆشی‌یەوە وەڵامی بروسکەکەی داوەتەوە و سوپاسی مام جەلال ئەکا. لەخوارەوە دەقی هەردو بروسکەکە ئەنوسمەوە: "لە/ بەڕێز مام جەلالەوە    بۆ/ بەڕێز کاک مەسعود              ٢٩/٣٠/١/٩١ سڵاوێکی گەرم هەلێک رێک کەوت سواڵێکم کرد و هەشت ملێۆن* لیرەی سوریام بۆ پەیدا کردون بە تەمام بۆتان لای کاک غازی زێباری داینێم، تکایە چی دەفەرموون؟"   کاک مەسعودیش بە سوپاسێکی زۆرەوە وەڵامی مام جەلالی داوەتەوە: "لە/ کاک مەسعود بارزانی  بۆ/ بەڕێز مام جەلال – کاک نەوشیروان** سڵاوێکی گەرم بروسکەتان لە شەوی ٢٩/٣٠/١ زۆر سوپاس و باشە لای غازی دابنێ.   # هەروەها لە سەرەتای دەست پێ کردنی راپەڕێنیش دا ئەو کاتەی کاک مەسعود گەیشتبوە لای کاک نەوشیروان (٦ی ٣ی ١٩٩١) لە قاسمەڕەش. لەسەر داوای کاک مەسعود، کاک نەوشیروان بڕی بیستوپێنج هەزار دیناری سویسری داوەتێ. ئەو کاتە کاک نەوزادی نوری بەگ بەرپرسی مالیەی یەکێتی بو، پارەکەی دابو بە کاک مەحمود هالو، بەرپرسی مالیەی کاک مەسعود بارزانی. یەکێتی‌ی نیشتمانی‌ی کوردستان بە تەنها هاوکاری پارتی نە کردوە، بەڵکو کۆمەکی بە حیزبی شیوعی عیراق‌یش کردوە. ئەوەتا لە بروسکەیەک‌دا مام جەلال داوا لە کاک نەوشیروان مستەفا ئەکا، کە بڕی ١٠ دە هەزار دۆلار بدەن بە حیزبی شیوعی: "لە/ مام جەلالەوە    بۆ/ بەڕێز کاک نەوشیروان                          ٢٥/٢/١٩٩١ ١/ تکایە ١٠ هەزار دۆلار بدەن بە برادەرانی حشع لای خۆتان. ٢/ ئایە هیچ جیهازی تلفۆن گەیشتۆتە دەستان. وەڵامەکەی بدەرەوە کاکە حەمە. سوپاس"   پێوەندی نێوان یەکێتی‌ی نیشتمانی‌ی کوردستان و پارتی دیمۆکراتی کوردستان لە پێش راپەڕین بەو جۆرە بوو. ئێستە لە دوای ٣٠ ساڵ لە حوکمڕانی خۆماڵی، ئەم دو هێزە خاوەنی سەدان ملیار دۆلارن. هەموو جومگەکانی حوکمڕانیان لە دوو زۆندا کۆنترۆڵ کردوە. بۆچی ناتوانن یان نا یانەوێ دادپەوەری جێ‌بەجێ بکەن؟ بۆچی دەست لە تاڵان‌ وبڕۆ هەڵناگرن؟ تاکەی لەسەر حسابی خەڵک و خاکی کوردستان خۆیان و خیزان و دەست‌وپێوەندەکان‌یان دەوڵەمەند ئەکەن؟  جاران چاو لەدەستی دەوڵەتان و خێرخوازان و ئەم و ئەو بون، ئەفسوس ئێستە خەڵکیان کردوە بە سواڵکەری خۆیان. پێ دانی موچەی کلکوگوێ کراو وەک مژدە بە خەڵک دەفرۆشنەوە. ئێستە ئەو کاتەیە کە بیری هەردوولاتانی  بخەینەوە و  پێتان بڵێێن: نە سواڵمان بۆ بکەن و نە دزیشمان لێ بکەن، نە میللەتەکەشمان بکەن بە سواڵکەر و دەرۆزەکەری بەر دەرگای حیزبەکانتان!. سامانی نیشتمانەکەمان تاپۆی خۆتان و بنەماڵەکانتان نیە تا بەم جۆرە مامەڵەی پێوە بکەن و تاڵانی بکەن. خۆلاسەی کەلام: مێژوو بۆ ئەوە ئەنوسرێتەوە و ئەخوێنرێ، تا دەرس و پەندی لێ وەربگیرێ. کەچی  ئێوە نە دەرس و پەندتان لێ وەرگرتوە نە ڕێز لە مێژووی خۆتان نە لە هی میللەتەکەتان دەگرن بۆیە دەبنە بەشێک لە لاپەڕە ناشیرینەکانی مێژووی گەلەکەمان.  ---------------------------------------------------------------------------------- * هەشت ملیۆن لیرەی سوری بە حسابی ئەو کاتە ئەی کردە نزیکەی ١٧٨ هەزار دۆلاری ئەمریکی. ** رەنگە پرسیارێک دروست ببێ، بۆچی کاک مەسعود لە وەڵامەکەی‌دا ناوی کاک نەوشیروانی نوسیوە؟  چونکە مام جەلال لە رێی جیهازی مەرکەزی یەکێتی‌یەوە پێوەندی بە کاک مەسعودەوە ئەکرد، جیهازی راستەوخۆ لە نێوانیان‌دا نە بو. مام جەلال لە جیهازەکەی دیمەشقەوە بروسکە و راسپاردەی ئەنارد بۆ مەکتەبی سیاسی و کاک نەوشیروان، ئەمانیش بە جیهاز ئەیان نارد بۆ کاک مەسعود. پێوەندی راستەوخۆ بە بارەگای کاک مەسعودەوە لە رێی جهیازی مەرکەزیی‌یەوە بو. سەرچاوە: کتێبی، تۆڕی پێوەندیی‌یەکانی پێشمەرگە لە شاخ، ئامادەکردنی: بەختیار مستەفا ئەمین و خالید حسێن ئەحمەد،  ل ١٠٨، ١٠٩، ١١٨.  خالید ڕەزا ئەمین ٢٩-٤-٢٠٢٢ ‌هۆڵەندا    

‌عەزیز ڕەئووف   هەموو دەیانەوێـت شەریف خۆیان پیشان بدەن، هەموو ئیش لەسەر جۆرێک لە خۆجوانکردن و جۆرێک لە ساڵحبوون دەکەن، بێئاگا لەوەی ئیشی کارەکتەر و هێزەکانە هۆشیاری بڵاو بکەنەوە نەک سەبەتە خۆراک. خەریکە وردە وردە قەناعەت بە خەڵک دەکەن کە هەژاری و دەوڵەمەندی چارەنوسە و سروشتیە، بێئاگا لەوەی کە هەم هەژاری و هەم دەوڵەمەندی پێدراوێکی تەواو کۆمەڵایەتین و تەواو پەیوەستە بە جۆری حوکمڕانیەوە و لەپشتی هەر دەوڵەمەندبوونێکەوە جا لە ڕێی بازرگانیەوە بێت یان سیاسەت، هەژارێک دروست دەبێـت و دەوڵەمەنێکی هەڵتۆقیو سەردەردێنێت. هەموو کار لەسەر ئەم بەسواڵکەرپێشاندانەی خەڵک بکەن. خەڵک پێویستی بەوەیە بگاتە ئاستێک لە هوشیاری لەسەر داواکردنی ماف و ئیمتیازاتەکانی، نەک فێری سوپاسکردنی بکەیت. هەموو دەیانەوێـت بەشێک لەو ماسیەی هەیانە "جا چۆن پەیدایان کردووە" دابەشی بکەن و یەک ڕۆژ هەژارێکی پێ تێر بکەن نەک خەڵک فێری ماسیگرتن بکەن و هەمیشە سفرەکەیان ئاوەدان بێت.  خوێندکاری زانکۆ دەبێت نیگەران بێت، قەلەق بێـت لەسەر جۆری حوکمڕانی و چۆنێتی داهات و شەفافیەتی ئابووری، نەک فێری سوپاسی بکەیت کە ئێوارەیەک ژەمە خواردنێکت بۆ دابین کردووە. کۆی تاکەکانی کۆمەڵگە دەبێت لەسەر ئەو ڕاستیە ڕابهێنین کە لە پشتی بەتاڵبوونی هەر سفرەیەکەوە پڕبوونی سفرەیەکی تر بە ناعەدالەتی لەئارادایە و نە خودا مرۆڤەکانی بە هەژاری دورست کردووە نە دەوڵەمەند بەڵکو ئەو ئەو ژینگە کۆمەڵایەتی و سیاسیەیە کە وایکردووە سفرەیەک بەتاڵ بێت و سفرەیەکیش پڕ، مرۆڤێک بەدوای ناندا و کەسێکی تریش لەبەر زۆرخۆری ڕابکات. لە دەسەڵاتەوە بۆ هێزی بەناو ئۆپۆزسیۆن، لەکارەکتەری سیاسیەوە بۆ بانگخواز، هەموو سەرگەرمی سەبەتە خۆراکەکانن، ئەو سەبەتە خۆراکانەی ڕۆژێک سفرەکە بە پڕی و سەدان ڕۆژی تر لە هەژاری و چاوەڕوانیدا دەهێڵێتەوە.  کەس نەیوتووە خێر و خێرات و یارمەتیدانی ئەوی تر کردەیەکی خراپە. بەڵکو قسە لەسەر ئەم دیاردەیەیە کەس لەگەڵ سەبەتە خۆراکێکدا هوشیاری ئەوە نابەخشێتەوە کە لەپشتی هەر سەبەتە خۆراکێکەوە فیرعەونێک خۆی مەڵاسداوە. هەموو بەرپرسن لە بەخشینەوەی حەبی سەرهێشە بۆ هێورکردنەوەی خەڵک. هەموو بەرپرسن لەوەی کە خەڵکی خاوەن کەرامەتی ئەم هەرێمە وەک سواڵکەرێک پیشان بدەن.