(درەو): زاگرۆس هیوا بەرپرسی راگەیاندنی كۆما جڤاكین كوردستان (كەجەكە)، لە لێدوانێكدا بۆ رۆژنامەی (Morning Star) رایگەیاند، لەماوەی سێ رۆژی رابردوودا توركیا سێجار چەكی كیمیاویی لەناوچەی ئامێدی دژی گەریلاكانی پارتی كرێكارانی كوردستان بەكارهێناوە. زاگرۆس هیوا دەڵێ:" توركیا كیمیاوی دژی ئەو تونێلانە بەكارهێناوە كە گەریلا بەكاریان دەهێنێت لە گردی مامریشۆ لەسەر رووباری باسیان و گردی مارفانۆس لە سەر روباری ئافشین". بەهۆی هێرشەكانی توركیاوە دژی پارتی كرێكارانی كوردستان، كارەبای نزیكەی 76 گوندی ناوچەی ئامێدی بچڕاوە‌و زیان لە داستان‌و سەوزایی ناوچەكە گەیشتووە. بەگوێرەی قسەی وتەبێژی كەجەكە، لەدوای ئەو هێرشانەی كە لە 24ی ئەم مانگەوە توركیا دەستیپێكردووە، لانی كەم 38 سەربازی سوپای توركیا كوژراون. وتەبێژی كەجەكە باس لەوەدەكات، هێرشە نوێیەكانی توركیا هاوكاتە لەگەڵ یادی 106 ساڵەی كۆمەڵكوژی ئەرمەنەكان لەسەر دەستی عوسمانییەكان‌و ئەم كاتەش لەلایەن توركیاوە بەشێوەیەكی ئەنقەست دیاریكراوە، تاوەكو ئەو پەیامە بەكورد بگەیەنن‌و پێمان بڵێن:" دەتانكوژین هەروەكو چۆن لەسەرەتای سەدەی بیستەمدا ئەرمەنەكانمان كوشت، ئێستا ئیتر نۆرەی ئێوەیە". بەكارهێنانی چەكی كیمیاویی لەلایەن توركیاوە دژی كورد نوێ نییە، لە سییەكانی سەدەی رابردوودا، سەبیحە كۆكجن كچە تەبەنیكراوەكەی مستەفا كەمال ئەتاتورك سەرۆكی پێشووی توركیا، لە دێرسیم كیمیاوی دژی كورد بەكارهێنا، شوباتی 2018 لەكاتی هێرشەكانیدا بۆسەر عەفرین لە رۆژئاوای كوردستان، توركیا غازی كلۆری بەكارهێنا، لە ئۆكتۆبەری 2019دا جارێكی تر توركیا تۆمەتبار كرا بە بەكارهێنانی غازی فسفۆڕ دژی كورد لە ناوچەی سەرێ كانێ لە رۆژئاوای كوردستان.  

درەو: كورد بەجیا دەچێتە پرۆسەی هەڵبژاردنی  كەركوكەوە، یەكێتی و پارتی و نەوەی نوێ و سۆسیالیست و بزوتنەوەی ئیسلامی و زەحمەتكێشان بە جیا كاندیدی خۆیان یەكلاكردووەتەوەو یەكگرتوو و كۆمەڵ، لە گەڵ یەكێتی رێككەوتوون و  كاندیدیان لە كەركوك نابێت، بەشێك لە كاندیدی حزبەكان یەكلاكراونەتەوەو پێش وادەی كۆتایی ناو تۆماركردن كاندیدەكانیان پێشكەش دەكەن كۆبونەوەی رێكنەكەوتن ئەمڕۆ نوێنەری لایەنە كوردیەكان لە مەڵبەندی یەكێتی نیشتمانی كوردستان لە كەركوك كۆبونەوە، پرسی پێكهێنانی هاوپەیمانێتی بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق گفتوگۆی لەسەر كراوە، بە پێی زانیارییەكانی (درەو) لە كۆبونەوەكەدا هەریەك لە ( یەكگرتووی ئیسلامی، كۆمەڵی دادگەری) رایانگەیاندووە كە ئەوان كاندیدیان نابێت لە كەركوك بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق، كۆمەڵ و یەكگرتوو جۆرێك لە تەنسیق و رێككەوتنیان لەگەڵ یەكێتی هەیە لە پارێزگاكانی هەرێم بۆ هەڵبژاردنی داهاتوو.      بەپێی یاسای نوێی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، پارێزگای كەركوك كە خاوەنی (12) كورسی پەرلەمانە، دابەشكراوە بەسەر (3) بازنەی هەڵبژاردندا، بازنەكانی هەڵبژاردن دوو جۆر ململانێی دروستكردووە، ململانێیەك لەنێوان پێكهاتەكان‌و ململانێیەك لەناو هەر پێكهاتەیەكدا، لایەنە كوردیەكان چاویان لە كۆی كورسیەكانی بازنەی (1)ی كەركوك كە (5) كورسی لەو بازنەیەدا هەیەو بازنەی (2) كە چوار كورسی هەیە، كورد چاوی لە (2) كورسی ئەو بازنەیەشە، بەڵام كورد بە كاندید و لیستی جیا بەشداری دەكات لەو بازنانەدا.   كاندیدەكانی یەكێتی لە كەركوك یەكێتی نیشتمانی كوردستان لە هەڵبژاردنی پێشوو لە پارێزگای كەركوك (6) كورسی بەدەستهێناو (177 هەزارو 920) دەنگی هەبوو لە ئێستاداد ەیەوێت پارێزگاری لە دەنگو كورسیەكانی بكات زۆرترین تەركیزی لەسەر دوو بازنەیە بازنەی (1 ) كە (5) كورسیەو بازنەی (2) كە (4) كورسیە. بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) یەكێتی لە پارێزگای كەركوك بە ڵێنیداوە پەرلەمانتارانی كاندید نەكاتەوە جگە لە ئاڵا تاڵەبانی. تا ئێستا ناوی بە شێك لە كاندیدەكانی یەكێتی لە كەركوك: لە بازنەی (1)  •    ئاڵا تاڵەبانی •    د. شیلان هاوسەری ستران عەبدوڵا •    شێخ حەسیب •    د. بورهان  •    هۆشمەند لە بازنەی (2) یەكێتی پشتیوانی لە بەشێك لە كاندیدە سەربەخۆكان و كاندی كاكەییەكان دەكات. پارتی لە كەركوك لە هەڵبژاردنی پێشوودا پارتی دیموكراتی كوردستان بەشداری نەكردوو بڕیاریداوە بەشداری لە هەڵبژاردنی داهاتوودا بكات. لە بازنەی (1)  •    شاخەوان عەبدوڵا ( بەڵام بەهۆی ئەوەی چاوی لەوەیە بكرێتە جێگری وەزیری ناوخۆی عێراق بۆیە پێدەچێت بكشێتەوە) •    شێرزاد رەشید بەرێوەبەری خوێندنی كوردی لە كەركوك •    لیوا ئەحمەد سابیر لیوای خانەنشین •    د. درەخشان  نەوەی نوێ: لە پارێزگای كەركوك جولانەوەی نەوەی نوێ بە لیستی جیا بەشداری دەكات و لە بازنەی (1) كاندیدی هەیە. لە هەڵبژاردنی رابردوودا جوڵانەوەی نەوەی نوێ: (13 هەزارو 665) دەنگی بەدەستهێنا‌وە كاكەییەكان بۆ هەڵبژاردنی داهاتوو كاكەییەكان شەش كاندیدیان هەیە بە تایبەت بۆ بازنەی (2) كە قەزای داقوق و ناوچەكانی دەورەبەرێتی و زۆرترین ژمانرەی دانیشتوانی كاكەیی تێدا نیشتەجێیە. لە بزوتنەوەی گۆڕانیش ناوی دوو كەسێك دەهێنرێت ( وریا ناوێك + د. محەمەد ) كو لە كەركوك گۆڕأن یەك كاندیدی دەبێت  بزوتنەوەی ئیسلامی كوردستان لە شاری كەركوك بە كاندیدی سەربەخۆ بەشداری دەكات : -    لە بازنەی دوو ( حسێن شێخانی) كاندیدی بزوتنەوەی ئیسلامیە حزبی سۆسیالیست: حزبی سۆسیالیستی دیموكراتی كوردستان بە لیستی جیا لە كەركوك بەشداری دەكات بۆ هەر دوو بارزنەی ( 1 + 2) دوو كاندیدی هەیە.  لە هەڵبژاردنی رابردودا حزبی سۆسیالیست دیموكراتی كوردستان: (7 هەزارو 509) دەنگی بەدەستهێنا‌وە هاوپەیمانی نیشتمانی لە شاری كەركوك كاندیدێكی بەناوی مامۆستا سەلام هەیە.  كەركوك لەدواین هەڵبژاردندا   لە دواین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا كە 12ی ئایاری 2018 بەڕێوەچوو،  لە پارێزگای كەركوك پارتی دیموكراتی كوردستان بەشداری هەڵبژاردنی نەكرد، بەبێ پارتی ئەنجامی هەڵبژاردن بەمشێوەیە بوو:  لە كۆی (12) كورسی‌و ( 487 هەزارو 142 ) دەنگدەر:  * یەكێتی نیشتیمانی: (6) كورسی‌و ( 177 هەزارو 920) دەنگی بەدەستهێنا * هاوپەیمانی عەرەبی: (3) كورسی‌و (86 هەزارو 452) دەنگی بەدەستهێنا * بەرەی توركمانی: (3) كورسی‌و (82 هەزارو 33) دەنگی بەدەستهێنا * لیستی نیشتیمانی كە پێكهاتبوو لە (بزوتنەوەی گۆڕان، هاوپەیمانی بۆ دیموكراسی‌و دادپەروەریی، كۆمەڵی ئیسلامی): (14 هەزارو 914) دەنگی بەدەستهێنا‌و هیچ كورسییەكی نەبردەوە * جوڵانەوەی نەوەی نوێ: (13 هەزارو 665) دەنگی بەدەستهێنا‌و هیچ كورسییەكی نەبردەوە * حزبی سۆسیالیست دیموكراتی كوردستان: (7 هەزارو 509) دەنگی بەدەستهێنا‌و هیچ كورسییەكی نەبردەوە * یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان: (4 هەزارو 784) دەنگی بەدەستهێناو هیچ كورسییەكی نەبردەوە   بازنەكانی هەڵبژاردن لە كەركوك بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق، بەگوێرەی یاسای نوێی هەڵبژاردنەكان، كەركوك دابەشكراوە بەسەر سێ بازنەی هەڵبژاردندا بەمشێوەیە:  بازنەی یەكەم: رۆژهەڵاتی قەزای ناوەندی كەركوك    ئەمە گەورەترین بازنەی هەڵبژاردنە لە پارێزگای كەركوك، لەكۆی (12) كورسی پارێزگاكە، (5) كورسی پەرلەمانی داهاتووی عێراق لەم بازنەیەدا یەكلادەبێتەوە، (4) كورسییان بۆ پیاو و كورسییەكیش بە كۆتا ژن دەیبات.  ئەم بازنەیە، دەنگدەرانی خۆرهەڵاتی شاری كەركوك دەگرێتەوە، كە زۆرینەیان كوردن‌و بریتییە لە ناوچەكانی (رەحیماوە، عەرەفە، شۆریجە، موسەڵا، ئیسكان، بەشێكی قۆرییە، قادسیەی یەك‌، حورییە، پردێ، دوبز، لەیلان). كورد چاوی لەوەیە هەر پێنج كورسیەكەی ئەم بازنەیە بباتەوە، چونكەی زۆرینەی دەنگدەرانی ئەم بازنەیە ناوچەیە كوردن، بۆ زانینی ئاستی پێگەی جەماوەریی لایەنە كوردییەكان لەم بازنەیەدا، پەنا بۆ ئەنجامی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لە ساڵی 2014دا دەبەین‌و ئەنجامی دواین هەڵبژاردن وەرناگرین كە ساڵی 2018 بەڕێوەچوو، بەوپێیەی ئەو هەڵبژاردنە بەتێكڕا لەسەر ئاستی عێراق گومانی ساختەكاری گەورەی لەسەر دانرا.  بەگوێرەی ئەنجامی هەڵبژاردنی پەرلەمانیی ساڵی 2014، لەم بازنەیەدا دەنگی پێكهاتەكانی كەركوك بەمشێوەیە بووە:  •    كورد: 215 هەزار دەنگ •    عەرەب: 16 هەزار دەنگ •    توركمان: 10 هەزار دەنگ   بازنەی دووەم: قەزای ناوەند/ ناوەڕاستی شاری كەركوك     ئەم بازنەیە بە دووەم گەورە بازنەی هەڵبژاردن لە پارێزگای كەركوك دادەنرێت، (4) كورسی پەرلەمانی عێراق لەم بازنەیەدا یەكلادەبێتەوە، (3) كورسی پیاو دەیبات‌و كورسییەكەی تریش بەشێوەی "كۆتا" بۆ ژنێك دەبێت.  ئەم بازنەیە ناوچەكانی (تسعین یەك‌و دوو، داقوق، قۆریە - ئەڵماس‌، رێگای بەغدا، واستی، قادسیەی 2، تازە- رشاد 1، چەند ناوەندێكی موسەڵا، حەی عەسكەری، خاسە، سەورە، ریاز 3و یایچی) دەگرێتەوە، زۆربەی ململانێیەكانی لیستەكان لەسەر ئەم بازنەیەیە، بەوپێیەی توركمان ئەم بازنەیە بە پێگەی بەهێزی خۆی دەزانێت‌و چاوی لەوەیە زۆرینەی كورسییەكانی بازنەكە ببات، ئەمە لەكاتێكدایە پێكهاتەی عەرەب چاوی لە كورسییەكی ئەم بازنەیەیەو كوردیش دەیەوێت كورسییەك بۆ دوو كورسی بازنەكە ببات.  لە هەڵبژاردنی 2014دا، دەنگی پێكهاتەكان لەم بازنە پڕكێشمەكێشە بەمشێوەیە بووە: دەنگی كورد: 71 هەزار دەنگ •    عەرەب: 47 هەزار دەنگ  •    توركمان: 79 هەزار دەنگ بازنەی سێیەم: حەویجەو ریاز    ئەم بازنەیە بچوكترین بازنەی هەڵبژاردنە لە پارێزگای كەركوك‌و (3) كورسی بەردەكەوێت‌و یەكێكیان بۆ "كۆتا"ی ژنانە. ئەم بازنەیە زیاتر باشورو باشوری خۆرئاوای پارێزگای كەركوك دەگرێتەوەو پێكهاتووە لە (ناوەندی حەویجە، تەواوی هەردوو ناحیەی عەباسی‌و زاب، لەگەڵ زۆرینەی ناحیەی رەشادو تازە). ئەم بازنەیە زۆرینەی دانیشتوانەكەی لە پێكهاتەی عەرەبەو لایەنە عەرەبییەكان دەیانەوێت هەر سێ كورسییەكەی بازنەكە ببەن.  بەپێی ئەنجامی هەڵبژاردنی ساڵی 2014، دەنگی پێكهاتەكان لەم بازنەیەدا بەمشێوەیە بووە:  •    كورد: 40 هەزار دەنگ •    عەرەب: 90 هەزار دەنگ •    توركمان: 3 هەزار دەنگ            

راپۆرت: درەو زیاتر لە سێ ساڵە سایلۆی سلێمانی روخێندراوە، بەڵام كۆمپانیای (هیوا رەئوف) بەبیانوی ئاشێكەوە لەناو زەوی سایلۆكەدا، پرۆژەی "داونتاون" جێبەجێ ناكات، وەبەرهێنانی سلێمانی دەڵێ كێشەی ئاشەكە چارەسەركراوە، ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی بەدواداچوون بۆ پرۆژەكە دەكات، پێشنیازێك هەیە ئەگەر كۆمپانیای (هیوا رەئوف) پرۆژەكە جێبەجێ نەكات، زەوی سایلۆكەی لێوەردەگیرێتەوە، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. لەبارەی گرێبەستی سایلۆكەوە  زیاتر لە سێ ساڵە سایلۆی سلێمانی روخێندراوە، بەڵام شوێنەكەی بە بەتاڵی ماوەتەوە‌و هیچ پرۆژەیەكی لەسەر جێبەجێ نەكراوە. روبەری ئەم زەوییە (67 هەزارز 500) مەترە، واتە نزیكەی 27 دۆنمە، حكومەت ئەم زەوییەی خستە كێبركێوە لەنێوان (14) كۆمپانیای وەبەرهێناندا، لەكۆتایدا زەوییەكە بۆ كۆمپانیای (هیوا رەئوف) دەرچوو. زەویی سایلۆی سلێمانی كە دەكەوێتە ناوچەیەكی ستراتیژیی‌و گرنگەوە لەڕووی ئابورییەوە، بە سێ مەرج درا بە كۆمپانیای (هیوا رەئوف):  مەرجی یەكەم:  كۆمپانیای هیوا رەئوف سایلۆیەكی (40 هەزار) تەنیی گەنم، لە قەزای (سەیدسادق- شانەدەری) دروست بكات، كۆمپانیاكە ئەم مەرجەی جێبەجێ كرد‌و لە ماوەی كەمتر لە ساڵێك‌و بەدیاریكراوی لە رۆژی 28ی ئایاری 2015دا سایلۆكەی تەواو كردو رادەستی وەزارەتی بازرگانی حكومەتی هەرێمی كرد، تێچووی ئەم سایلۆیە بە بڕی (15 ملیارو 600 ملیۆن) دینار خەمڵێندرا، روبەری ئەم سایلۆیە (40) دۆنم زەوییە، بەڵام سایلۆكە چەندین كەموكورتی تێدایە، رەمەزان نامیق كەریم سەرۆكی لیژنەی پلان‌و پرۆژەكان لە ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی كە خۆی خەڵكی سەیدسادقە‌و لە نزیكەوە ئاگاداری پرۆژەكەیە، بەچەندین خاڵ كەموكورتییەكانی ئەم سایلۆیەی خستوەتەڕوو، كە ئەمانەن: •    سایلۆكە سیاجێكی تەنكی هەیەو رۆژانە ئاژەڵ‌و پەلەوەرو مەڕوماڵاتی دانیشتوانی ناوچەكە دەچنە ناو سایلۆكەوە. •    نەبوونی پاسەوانی تایبەت بە سایلۆكە.  •    كەمی فەرمانبەر بەتایبەتی لە وەرزی وەرگرتنی گەنمدا.  •    نەبوونی كارەبای نیشتمانی بەردەوام. •    نەبوونی ئامێری ساردكەرەوەی پێویست لە سایلۆكەدا بەتایبەت لە وەرزی هاویندا.  •    نەبوونی ئامێری یەدەگ لەبەشی تاقیگەو بەشە گرنگەكانی تری سایلۆكە. مەرجی دووەم: مەرجی دووەم بۆ پێدانی زەوی سایلۆی سلێمانی بە كۆمپانیای (هیوا رەئوف) ئەوەبوو، ئەم كۆمپانیایە بینای كۆمەڵگەی فەرمانگەكانی بازرگانی‌و پیشەسازی لەناو شاری سلێمانی بە تێچوی (3 ملیار) دینار دروست بكات، كۆمپانیاكە ئەم مەرجەشی جێبەجێ كرد‌و بیناكەی لە رۆژی 11ی ئابی 2014دا رادەستی حكومەت كرد.  كۆمپانیای (هیوا رەئوف) تێكڕای تێچووی جێبەجێكردنی پرۆژەی سایلۆكەی سەیدساق‌و بینای فەرمانگە بازرگانییەكان لە سلێمانی بە بڕی (18 ملیار و 600 ملیۆن) دینار دەخەمڵێنێت.  مەرجی سێیەم:  دوای جێبەجێكردنی مەرجی یەكەم‌و دووەم، زەوی سایلۆی سلێمانی دەدرێت بە كۆمپانیای (هیوا رەئوف) بەو مەرجەی لەسەر ئەم زەوییە كۆمەڵگەیەكی گەورەی (گەشتیاری، بازرگانی، نیشتەجێبوون) دروست بكات بەناو پرۆژەی "داونتاون". بەپێی ئەو پرۆپۆزەڵەی كە پەسەندكراوە، پرۆژەی "داونتاون" ئەمانە لەخۆدەگرێت:  •    (8) تاوەری نیشتەجێبوون •    مۆڵێك •    دوو هۆتێل •    دوو باخچەی سەوزایی  تێچووی جێبەجێكردنی ئەم پرۆژانە لەسەر زەوی سایلۆی كۆنی سلێمانی بە بڕی (250 ملیۆن) دۆلار خەمڵێندراوە.    تەقاندنەوەی سایلۆ كۆنەكە كۆمپانیای (هیوا رەئوف) لەچوارچێوەی ئەم گرێبەستەدا، 2ی شوباتی 2018 بینای سایلۆی كۆنی سلێمانی تەقاندەوە، ئەمە لەكاتی خۆیدا جۆرێك لە ناڕەزایەتی دروست كرد، هەندێك كەس رەخنەیان هەبوو، بینای سایلۆیان بە یەكێك لە معالیمەكانی شار ناودەبرد، دژی تەقاندنەوەی بوون، دیمەنی روخاندنی سایلۆكە سەرەنجڕاكێش بوو، خەڵك بۆ وێنەگرتن لە نزیك سایلۆكە كۆبونەوە، تەلەفزیۆنی "نەشناڵ جیۆگرافیك" دیكۆمێنتارییەكی لەسەر پرۆسەی تەقاندنەوەكە تۆماركرد. هەردوو كۆمپانیای (ASI)ی ئەمریكی‌و (EGE NITRO)ی توركی سەرپەرەشتی پرۆسەی تەقاندنەوەی سایلۆكەیان كرد.  سایلۆی كۆنی سلێمانی لە ساڵی 1978 لەلایەن بەڵێندەرانی روسییەوە دروستكرا بوو، بەڵام بەهۆی جەنگە یەك لەدوای یەكەكانی ناوچەكەوە، پرۆژەكە بەتەواونەكراوی مایەوە. سایلۆی كۆنی سلێمانی لە سێ بەشی سەرەكی پێكهاتبوو، دوو گەنجینە بە بەرزی 40 مەترو تاوەرێك بە بەرزی 60 مەتر.   ئاشێك دەبێتە بەهانە ! دوای زیاتر لە سێ ساڵ لە تەقاندنەوەی بینای سایلۆی كۆنی سلێمانی، هێشتا زەوییەكەی بەبەتاڵی ماوەتەوە‌و هیچ پرۆژەیەكی لەسەر جێبەجێ نەكراوە.   كۆمپانیای (هیوا رەئوف) بوونی ئاشتێكی لەناو زەوی سایلۆی كۆن كردووە بەبەهانە بۆ جێبەجێ نەكردنی پرۆژەی "داونتاون"، ئەم ئاشە خاوەندارێتییەكەی بۆ ماڵی (سەعد كۆڵەك) دەگەڕێتەوە‌و ناوی كۆمپانیای ئاردی (سەفین)ە‌و كۆمپانیای مستەفا خاوەندارێتی دەكات. هەندێك لەوانەی ئاگاداری كێشەی ئەم پرۆژەیەن‌و (درەو) قسەی لەگەڵ كردوون، دەڵێن، كۆمپانیای هیوا رەئوف ئاشەكەی كردووە بەبەهانەی بۆ ئەوەی پرۆژەكە جێبەجێ نەكات، چونكە ئاشەكە دەكەوێتە شوێنێكی دوری ناو زەوییەكە‌و كۆمپانیاكەی دەیتوانی دەست بەكاركردن بكات تا ئەوكاتەی كێشەی ئاشەكە چارەسەر دەكرێت.  شارەوانی سلێمانی پارچە زەوییەكی لەڕێگەی سلێمانی- تاسلوجە بۆ كۆمپانیای مستەفا تەرخانكردووە، بۆئەوەی ئاشەكەی لەناو زەوی سایلۆی كۆنی سلێمانی بگوازێتەوە، سەرەتا ئەم كۆمپانیایە پارچە زەوییەكەی تاسلوجەی بەدڵ نەبوو، داوای دەكرد بۆی بگوڕنەوە بە پارچە زەوییەكی تر، بەڵام بەپێی قسەی بەڕێوەبەری گشتی وەبەرهێنانی سلێمانی، ئێستا كۆمپانیای مستەفا قایل بووە بە پارچە زەوییەكەی تاسلوجە.  عەزیز سەعید بەڕێوەبەری وەبەرهێنانی سلێمانی بە (درەو)ی راگەیاند، ئێستا لقێكی كۆمپانیای ئاردی سەفینمان لەناو زەوی سایلۆی سلێمانی گواستوەتەوە‌و لقێكی تر ماوە‌و بەمزوانە ئەمەش لادەبرێت‌و هیچ كێشەیەك لەبەردەم جێبەجێكردنی پرۆژەی "داونتاون"دا نامێنێت.  بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، كۆمپانیای ئاردی سەفین بەڵێنیداوە لەسەر ئەم ئەو زەوییەی لەرێگەی سلێمانی- تاسلوجە پێی دراوە، دوو براندی ئەڵمانی پێشكەش بكات، بەڵام بەهۆی شەڕی "داعش"ەوە ئەو براندانەی كە ناوی هێناون پاشگەزبونەتەوە‌و كۆمپانیای ئاردەكە دوای كردووە رەزامەندی پێبدرێت لەسەر هێنانی دوو براندی تر، بەڵام شارەوانی ئەمەی رەتكردوەتەوە. چارەنوسی داونتاونەكەی سلێمانی بەهۆی قەیرانی داراییەوە، كۆمپانیای هیوا رەئوف بەجۆرێك پاشەكشەی لە جێبەجێكردنی پرۆژەی "داونتاون"ی سلێمانی كرد، رەمەزان نامیق سەرۆكی لیژنەی پلان‌و پرۆژەكان لە ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی بە (درەو)ی راگەیاند، بەهانەكانی كۆمپانیای (هیوا رەئوف) بۆ جێبەجێنەكردنی پرۆژەكە لەسەر زەوی سایلۆی سلێمانی، بەلای پارێزگارو وەبەرهێنان‌و شارەوانی سلێمانییەوە لە جێگای خۆیدا نەبووە.  "ئێستا كۆمپانیای هیوا رەئوف كێشەكە دەخاتە ئەستۆی ئاشەكەی كۆمپانیای سەفین، كۆمپانیای سەفین دەخاتە ئەستۆی شارەوانی، شارەوانی دەیخاتە ئەستۆی ئەو دوو براندە". رەمەزان نامیق وتی:" لەچەند هەفتەی رابردوودا سەردانی پارێزگارمان كردووە، پرۆژەیەكمان خستە بەردەستی زەویەكی تر بدرێتە ئەو ئاشە، ئەگەر هیچ لایەنێكیان پابەند نەبوون، ئەوا حساباتێك لەگەڵ كۆمپانیای هیوا رەئوف بكەن‌و پرۆژەكەی لێوەربگیرێتەوەو بدرێت بە كۆمپانیایەكی تر".      

(درەو): عەبدوڵا كوێخا موبارەك و ئەندامێكی جڤاتی گشتی بزوتنەوەی گۆڕان دەچنە ریزەكانی پارتی دیموكراتی كوردستانەوە. عەبدوڵای كوێخا موبارەك لەگەڵ خزم و كەسە نزیكەكانی و مەلا سەربەست ئەندامی جڤاتی گشتی بزوتنەوەی گۆڕان  دەچنە ریزەكانی پارتی دیموكراتی كوردستانەوە. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، رۆژی شەممەی رابردوو عەبدوڵا کوێخا موبارەک لەگەڵ مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی لە بارەگای بارزانی لە پیرمام كۆبوەتەوە. (درەو) پەیوەندی بە مەلا سەربەست ئەندامی جڤاتی گشتی بزوتنەوەی گۆڕانەوە كرد، راگەیاند:" هەتا خۆمان راینەگەیەنین ئەو هەواڵانەی بڵاودەكرێنەوە، پشتڕاستی ناكەینەوە". (درەو) زانیویەتی، مەسعود بارزانی بەڵێنی دروستكردنی لێوایەك و دەمەزراندنی چەندین پلەداری سەربازی بە عەبدوڵا كوێخا موبارەك داوە.  عەبدوڵای كوێخا موبارەك لە خانەوادەیەكی دیاری سنوری شوان و چەمچەماڵە، خۆشی كەسایەتی دیاری ناو دەنگە ناڕەزاییەکانی بزوتنەوەی گۆڕان بوو، ئەندامی جڤاتی نیشتمانی بزوتنەوەی گۆڕان بوو، بەهۆی ناڕەزایەتیی لە سیاسەتەکانی بزوتنەوەکە دەستی لەکارکێشایەوە. بەمدواییە ئامۆزایەکی لە پێکدادانێکدا لەگەڵ هێزە ئەمنییەکانی یەکێتی لە گرتوخانەی فیدڕاڵی چەمچەماڵ کوژرا، کەسە نزیکەکانی، هۆکاری پەیوەندیکردنی عەبدوڵا کوێخا موبارەک بە پارتییەوە، بۆ ئەو کێشانە دەگێڕنەوە کە لەگەڵ بەرپرسانی یەکێتی هەیەتی.

درەو:  حكومەتی هەرێمی كوردستان لە مانگی ئازاری رابردوودا ( 11 ملیۆن و 149هەزار) بەرمیل نەوتی بە (6) وڵاتی جیا فرۆشتووە، زۆرترین رێژەی بە ئیتالیا فرۆشتووە كە ( 4 ملیۆن و 897) بەرمیل بووە بە رێژەی (43%) و دوای ئەویش ئیسرائیلە كە لە مانگی رابردوودا ( 2 ملیۆن و 652 هەزار) بەرمیل نەوتی هەرێمی كڕیوە بەرێژەی (23%). بە پێی ئەو خشتەیەی كە رێكخراوی  ( رونیبین بۆ شەفافیەت لە پرۆسەی نەوت) دا بڵاوی كردووەتەوە، نەوتی هەرێمی كوردستان لە مانگی ئازاری رابردوودا بە (6) وڵات فرۆشراوە بەم شێوەیە: •     ( 4 ملیۆن و 897 هەزارو 492) بەرمیل نەوتی هەرێم بە ئیتالیا فرۆشراوە بەرێژەی ( 43.9%( •     ( 2 ملیۆن و 652 هەزار و 474) بەرمیل نەوتی هەرێم بە ئیسرائیل فرۆشراوە بەرێژەی (23.8%) •     ( 1 ملیۆن و 799 هەزارو 991) بەرمیل نەوتی هەرێم بە وێ‌تی یۆنان فرۆشراوە بەرێژەی ( 16.1%) •    (599 هەزار و 997 ) بەرمیل نەوتی هەرێم بە وڵاتی رۆمانیا فرۆشراوە  برێژەی ( 5.4%) •    (599 هەزار و 997 ) بەرمیل نەوتی هەرێم بە وڵاتی ئیسپانیا فرۆشراوە  برێژەی ( 5.4%) •    (599 هەزار و 997 ) بەرمیل نەوتی هەرێم بە وڵاتی كرزاتیا فرۆشراوە  برێژەی ( 5.4%)

درەو: لەكۆی ( 991 ملیار) دیناری داهاتی نەوت، تەنیا (445 ملیار) دیناری دراوەتە وەزارەتی دارایی بۆ موچە، بەو پێیەش كۆی داهاتەكانی ئەم مانگەی بەردەستی حكومەتی هەرێم (820 ملیار) دینار بووە.  بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) كۆی داهاتی نەوتی هەرێم بۆ ئەم مانگە (670 ملیۆن) دۆلار واتا ( 991 ملیار) دینار بووە، لەو بڕە تەنیا (45%)ی دراوەتە وەزارەتی دارایی كە دەداتە ( 445 ملیار) دینارو زیاتر لە ( 546 ملیار) دیناری دراوە بە خەرجی كۆمپانیاكان و كرێی بۆری و قەرزو خەرجیەكانی دیكە.  داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان بۆ ئەم مانگە: 🔹هەناردەی رۆژانەی نەوت : 430 هەزار بەرمیل نەوت 🔹نرخی بەرمیلێك بۆ نەوتی هەرێم: 52 دۆلار  🔹كۆی داهاتی نەوت: 670 ملیۆن دۆلار ( 991 ملیار) دینار 🔹داهاتی نەوت: 55%ی واتا ( 370 ملیۆن ) دۆلاری بۆ خەرجی ( هەقدەستی كۆمپانیاكان، كرێی بۆری، قەرزی توركیا). 🔹داهاتی نەوت: تەنیا 45%ی واتا (300 ملیۆن) دۆلار (445 ملیار) دیناری داهاتی نەوت بۆ خەزێنەی حكومەت بووە بۆ موچە. 🔹داهاتی ناوخۆی هەرێم: 350 ملیار دینار 🔹پارەی هاوپەیمانان: 25 ملیار دینار 🔹كۆی داهات بۆ خەزێنەی وەزارەتی دارایی: 820 ملیار دینار 🔹كۆی موچە بە لێبڕینەوە: 706 ملیار دینار 🔹پارەی خەرجی بۆ وەزارەتەكان: 114 ملیار دینار 🔹جگە لەو داهاتەی نەوت كە بۆ ناوخۆیە رۆژانە نزیكەی (25 هەزار) بەرمیل نەوتە كە مانگانە داهاتەكەی دەكاتە نزیكەی (30 ملیۆن) دۆلار  

درەو: - سەرجەمی قەرزی حكومەت لای بازرگانان  سەمایەداران ( 902 ملیار) دینارەو تەنیا ( 2 ملیار) دیناری گەراوەتەوە  - ( 2 هەزارو 438 ) شەهیدی سەنگەر ووردبینی بۆكراوە ( 805) كەس تێبینیان لەسەرەو ( 110) كەس نایان گرێتەوە. - لە ووردبینی موچەی خانەنشینی ( 109) بەرێوەبەری گشتی (77 ملیۆن و 120 هەزار دینار) گەڕاوەتەوە. - لە كۆی (361) دۆسیەی تاقانەكانی جینۆساید(3) تاقانەیان تێبینیان لەسەرەو (133) كەسیان نایانگرێتەوە. حكومەتی هەرێمی كوردستان راپۆرتی دووەمی لیژنەی باڵای جێبەجێكردنی یاسای چاكسازی لە موچەو دەرماڵەو بەخشین و ئیمتیازاتەكان و خانەنشینی لە هەرێمی كوردستان ژمارە (2)ی ساڵی 2020 ی ئاراستەی پەرلەمانی كوردستان كردوە. پوختەكەی:  ئەم رێنماییانە پێویستە دەربچن. هەڵوەشانەوەی مینحەی ( 13 هەزارو 282) بەخێوكەر بە فەرمانی ژمارە (48) لە 24/2/2020 كە مانگانە ( 996 ملیۆن و 150 هەزار) دینار دەكات  پێداچونەوە بە دۆسیەی شەهیدان و ئەنفالكراوان. شەهیدی سەنگەر: لە (37 هەزارو 575) كەس ( 2 هەزارو 438 ) كەس وردبینیان بۆ كراوە، ( هەزارو 523 ) كەس پەسەند كراون و ( 805) كەس تێبینیان لەسەرەو ( 110) كەس نایان گرێتەوە.  لە كۆی گشتی ( شەهیدانی سەنگەر، شەهیدی هاوڵاتی، شەهیدی جینۆساید) كە وربینیان بۆ كراوە لە ( 70 هەزارو 331) دۆسیە، ( 7 هەزارو 278) كەس وردبینی كراوە ( 4 هەزارو 299) كەسیان پەسەنكراون، ( هەزارو 776) كەسیان تێبینی لەسەرە، ( 411) كەسیان نایانگرێتەوە.  وردبینی كردن لە تاقانەكانی جینۆسایدا لە ( 361) دۆسیە، (361) كەسیان ووردبینیان بۆ كراوە، ( 225) تاقانەیان پەسەندكراون، (3) یان تێبینیان لەسەرە، (133) كەسیان نایانگرێتەوە. ( 9 هەزار و 202) دۆسیەی بەركەوتوانی چەكی كیمیاوی ووردبینیان بۆ كراوە. زیندانیانی سیاسی: لە (23 هەزارو 769) دۆسیەی زیندانیانی سیاسی، ( 984) كەسیان وردبینیان بۆ كراوە ( 611) دۆسیەیان پەسەندكراوەو، ( 373) كەسیان تێبینیان لەسەرە. وەزارەتی كارو كاروباری كۆمەڵایەتی. دووبارە بوونەوە ژمارەی كەمئەندامانی فەرمانبەر : ( 13 هەزارو 249) كەمئەندام. ژمارەی كۆدی بایۆمەتری دووجار دوبارە: ( 648) كەمئەندام ژمارەی كۆدی بایۆمەتری سێجار دوبارە: ( 17) كەمئەندام ژمارەی كۆدی بایۆمەتری چوارجار دوبارە: ( 1) كەمئەندام پێكهێنانی لیژنە لاوەكیەكان بۆ ووردبینی و پێداچوونەوە بە كەم و كوڕی لیستەكانی كەمئەندامان كە كۆی گشتیان ( 88 هەزارو 867) كەمئەندامە.  لەكۆی (5 هەزارو 663) ناوی دووبارە (75%)ی ناوەكان دووبارە نین، بەڵكو ناوی سەرپەرشتیان زیاتر لە دەرماڵەیەكی هەیە. لە كۆی ( 5 هەزارو 663) ناوی دووبارە رێژەی (25%)ی ناوەكان دووبارەن. لە ئیدارەی گەرمیان لەكۆی ( 181) ناوی دووبارە تەنیا ( 74) ناو شایستەی بڕینەو (64) ناو بڕاوە. لە ئیدارەی راپەڕین  لەكۆی ( 210) ناو تەنیا ( 35) ناو دووبارەن.  وەزارەتی دارایی: ئەم هەنگاوانە گیراوەتە بەر سەبارەت بە وەرگرتنەوەی قەرزە بازرگانیەكان. كۆی گشتی قەرزەكان ( 511 ملیارو 413 ملیۆن و 706 هەزار) دینار سەرجەمی گشتی سود: ( 394 ملیارو 159 ملیۆن و 980 هەزار) دینار سەرجەمی قەرزی گەڕاوە: ( 2 ملیارو 911 ملیۆن و 705 هەزار) دینار. سەرجەمی قەرزی ماوە ( 902 ملیارو 661 ملیۆن و 980 هەزار) دینار هەمواری موچەی خانەنشینی بەناونیشانی شارەزا كە ژمارەیان ( 494 ) خانەنشینە برێ ( 410 ملیۆن  و 367 هەزار) دینار گەراوەتەوە لە دۆسیەی خانەنشینی دادوەرەكاندا بڕی ( 87 ملیۆن و 483 هەزار) دینار گەراوەتەوە لە موچەی خانەنشینی ( 109) بەرێوەبەری گشتی ( 77 ملیۆن و 120 هەزار دینار) گەراوەتەوە. خانەنشینی وەزیر و بریكاری وەزیر و راوێژكارو بەریوەبەری گشتی، لیستێك كە پێكهاتووە لە ( 1 هەزارو 169) كەس رەوانەی لیژنەی باڵای چاكسازی كراوە  دەستنیشانكردنی لیستی ناوی دوو موچەیی: وەرگرتنی دوو موچەیی ( فەرمانبەر و فەرمانبەر ) كۆی (  هەزارو 639) كەس وەرگرتنی دوو موچەیی ( فەرملنبەر و خانەنشین) كۆی ( 8 هەزارو 147) كەس. وەرگرتنی دوو موچەیی ( خانەنشین و خانەنشین) كۆی ( 11 هەزارو 802 )كەس. 

مەریوان وریا قانع- ئاراس فەتاح ( تایبەت بە درەو)  سیاسەتی کوردیی سیاسەتێکە بێ یۆتۆپیا و بێ ئایدیۆلۆژیا، سیاسەتێکە ڕووت و قوت، پڕ لە ھەراوھۆریای ڕۆژانە و درۆ و جنێو و بەخشینەوەی تۆمەتی ھەمەجۆر. ئەوەی ھەیە و بەرقەرارە چەندان شێوازی جیاوازیی شەرەقسەی سەرۆکە سیاسییەکان و کادرەکان و میدیاکانیانە. خاڵی ھاوبەشی ناو ئەم چەلەحانێ و چەنەبازییە سیاسییە درێژخایەنە بریتییە لە بەخۆنیشتیمانپەروەرکردن و بەخائینکردن و ناپاککردنی ئەوانیتر، ئەستۆپاکیی خود و ئەستۆپیسیی ئەوانیتر.  سێ دەیەیە ئەم دەسەڵاتدارانە، بە نەوەی کۆن و نوێیانەوە، نە گوتارێکی فیکریی، نە ئایدیۆلۆژیایەکی عەقڵانیی، نە یۆتۆپیایەکی سیاسیی و ئابووریی و کۆمەڵایەتییان پێنەبووە، کە بەشتێکبن لە خەون و ستراتیژ و ھەوڵدانێکی حیساببۆکراوی عەقڵانیی و بەرپرس بۆ تێپەڕاندنی ئەو کێشە قووڵ و ھەمەلایەنانەی ڕووبەڕووی کۆمەڵگای ئێمە بۆتەوە. ئەوەی ڕوویداوە و ڕوودەدات پێچەوانەی ئەم دۆخەبووە، ئەوان یان بێدەنگبوون و بێقسە و گوتار قڕوقەپیان کردوە، یان کە قسەیان کردوە دونیایەک شتیان شکاندوە و چەندان کێشەی نوێیان خستۆتە سەر کێشە کۆنەکان. لە پەیوەندییدا بەم دۆخەوە ئەو پرسیارەی لەم وتارەدا دەمانەوێت وەڵامی بدەینەوە ئەمەیە: ئایا ئەم غیابە ھەمەلایەنەی یۆتۆپیا و ئایدیۆلۆژیا لەناو کایەی سیاسیی کوردییدا لە کوێوە ھاتوە؟ ئایا بەرھەمی نەزانیی و نەخوێندەواریی و گەمژەیی سیاسییە، یاخود ستراتیژێکی دووجەسمەرەی تایبەتە، لەسەرێکەوە بەڕەھاکردنی دەسەڵات و لە سەرێکی دیکەوە وێرانکردنی ھەر ئامرازێک بۆ بەرپرسیارکردن و لێپرسینەوە، تەنانەت لە ئاستێکی ئەبستراکتی وەک ئاستی ئامادەگی یۆتۆپیا و ئایدیۆلۆژیاشدا؟   یۆتۆپیا جیهانێكی دروستکراوی خەیاڵییە کە بڕێکی زۆر لە خەون و خواست و ئارەزوەکانی مرۆڤی تیادا دێتەدی، پەیوەندییەکی پتەویشی بە ناڕازیبوون و گیرخواردنی مرۆڤەوە ھەیە بەدەستی ئەو واقیعەوە کە لە ئێستادا دروستکراوە و باڵادەستە. ئەگەرچی یۆتۆپیا ھێما بۆ جیھانێکی خەیاڵکرد دەکات، بەڵام لە قوڵاییدا بەشێکە لە  ڕەخنەکردنی واقیعی ئێستا. مرۆڤ بۆ دەرچوون لە قەیران و کێشەکانی جیھانە ئامادە و دروستکراوەکە پەنا بۆ دروستکردنی واقیعێکی خەیاڵکردی ئەلتەرناتیڤ دەبات، کە نەک تەنھا کێشەکانی ئەو ساتەوەختەی تێدا نییە، بەڵکو ئاکارێکی بەھەشتییانەشی ھەیە و خاڵییە لە ھەموو جۆرەکانی چەوساندنەوە: چه‌وساندنه‌وه‌ی چینایه‌تیی و نه‌ته‌وه‌یی و ئایینیی و جێنده‌ریی و فەرھەنگیی، ھتد. دونیا یۆتۆپییەکان تەنها نامۆ نین بە کولتووری ئەشکەنجە و گرتن و کوشتن، بە کردەی ناھەقیکرن بەرامبەر بە مرۆڤەکان، بەدرۆ و دزیکردن و فریودان، بەڵکو جیهانێکە تیایدا پێکەوەژیانی کەسەکان، بە ھەموو جیاوازییەکانیانەوە، لە دۆخی کەماڵدایە. لە یۆتۆپیادا هەم یه‌كسانیی و دادپه‌روه‌ریی کۆمەڵایەتیی و هەم به‌خته‌وه‌ریی و خۆشگوزه‌رانیی فەراهەمکراوە، نه‌ ده‌وڵه‌مه‌ندیی هەیە، نە هه‌ژاریی و نە گه‌نده‌ڵیی و نه‌ بێدادیی و نە نه‌خۆشیی و نە مردن و نە ململانێ، ئەوەی هەیە  ژیانێکی ئەبەدییە کە کۆڵەکە سەرەکییەکانی لە بەختەوەریی دروستکراوە. بەشێوەیەکی گشتیی یۆتۆپیاکان لە مێژوودا ھەوڵدانێکی ڕادیکاڵ بوون بۆ دروستکردن و دامەزراندنی کۆمەڵگایەکی تەواو تازە، کە دەزگاکان و بەھاکان و باوەڕەکانی بەشێوەیەکی ڕیشەیی گۆڕابن و لەو واقیعە جیابونەتەوە کە لەئارادایە.  ھەر ھێزێکی سیاسیی توانای بەرھەمھێنانی یۆتۆپیای ھەبێت، واتە توانای بەرھەمھێنانی وێنەی واقیعێکی ئەلتەرناتیڤی ھەبێت دابڕاو لە کێشەکانی ئەمڕۆکە، ئەو ھێزە بڕێکی زۆر لە بەرپرسیارێتیی بەرامبەر بە مرۆڤ و بەرامبەر بە کێشەکانی ئەو واقیعەی لەناویدایە، ھەڵگرتوە. بوونی یۆتۆپیا دەشێت ھێماش بێت بۆ بوونی ئیرادەیەکی بەرپرس خوازیاری ئەوەبێت کۆتایی بەو جیھانە بھێنێت لە ئێستادا ھەیە و لە شوێنی ئەودا جیھانێکی نوێ و باشتر دروستبکات. بەمەش یۆتۆپیا دەشێت وەک ئامرازێک بۆ لێپرسینەوەی سیاسیی و ئەخلاقیی و مێژوویی لەو ھێزانە کاربکات کە لە ئێستادا ھەن و باڵادەستن. ھەڵاتن لەم بەرپرسیارێتییە بنەما و بناغەی ئەو دۆخەیە کە تیایدا ڕێ لە دروستبوونی یۆتۆپیایەکی سیاسیی دەگیرێت. ھێزێک کە ھەڵگری ھیچ یۆتۆپیایەک نەبوو، ھیچ خەونێکی بۆ ئایندەیەکی باشتر پێنەبوو، نەیویست واقیعێک وێنابکات باشتر لەوەی لە ئێستادا ھەیە، ھێزێکە نایەوێت بەرامبەر بە ھیچ شتێک بەرپرسیاربێت و ھیچ ئامرازێک بوونی ھەبێت بتوانێت لێیبپرسێتەوە و بەرپرسیاری بکات. یۆتۆپیا جیهانێک نییە کە لە ئێستادا تیایدا بژین، بەڵکو دونیایەکە لە داهاتوودا پێیدەگەین، خەونێکە بۆ سبەینێکی باشتر. نەبوونی ئەو خەونە خۆدزینەوەیەکی ھەمەلایەنە لە بەرپرسیارێتیی بەرامبەر بە ئێستا و بەو سبەینێیەش کە ڕوومان لێیەتی.  بە پێچەوانەی یۆتۆپیاوە، کە پەیوەندیی بە خەونێکی ئایندەییەوە ھەیە، ئایدیۆلۆژیا ھێزێکە پەیوەندیی بە ئێستاوە ھەیە، پەیوەندیی بە گۆڕینی ئێستاوە بۆ گشتێکی ھاوشێوە و قبووڵکراوەوە، ھەیە. ئایدیۆلۆژیا ھێزێکە پێماندەڵێت لەم ساتەدا لە چ دونیایەکدا دەژین و ڕوومان لە چ دونیایەکە لە سبەینێدا. نەخشەڕێگایەکە نیشانیئەدات لە ئێستادا بە چییەوە سەرقاڵین و ئەم سەرقاڵییە لە سبەینێدا بەچی و بە کوێمان دەگەینێت. ھەر ھێزێک خاوەنی ئایدیۆلۆژیا بێت، خاوەنی بەرنامە و دیدێکە بۆ ئێستا و سبەینێ، پێماندەڵێت بە کام ڕێگادا دەڕوات و دەیەوێت بە چی و کوێ بگات. کام بەرنامەی بۆ ئێستا و بۆ سبەی ھەیە، کێشەکانی ئێستا چۆن دەبینێت و دەیەوێت چۆن چارەسەریان بکات. ھەموو ئایدیۆلۆژیایەک ئەو ھێزەی ھەڵیگرتوە بەرپرسیاردەکات بەرامبەر بەو پلان و بڕیار و ھەڵبژاردنەی ئەو ئایدیۆلۆژیایە پێشنیاریدەکات. لادان لەم پلان و ھەڵبژاردنانە و جێبەجێنەکردنیان، دیسانەوە دەکرێت ببێتە ئامرازێک بۆ لێپرسینەوە لە ھەڵگرانی ئەو ئایدیۆلۆژیایە. ئەمەش وادەکات زۆرجار غیابی ئایدیۆلۆژیا ھێما بۆ ئامادەگیی ویستێکی سیاسی بکات کە بیەوێت لە ھەموو بەرپرسیاریەتێک ھەڵبێت. بە کورتییەکەی ھەم ئایدیۆلۆژیا و ھەم یۆتۆپیا دەتوانن وەک دوو ئامراز و میکانیزمی سەرەکیی لێپرسینەوەی سیاسیی و دروستکردنی بەرپرسیارێتیی کاربکەن و ئامادەبن.  لە پەیوەندییدا بە سیاسەتی کوردییەوە کاتێک دەڵێین سیاسەتێکە بێ یۆتۆپیا و بێ ئایدیۆلۆژیا، مانا سەرەکیی و بنەڕەتییەکەی ئەوەیە سیاسەتێکە نایەوێت بەرامبەر بە ھیچ شتێک و ھیچ مەسەلەیەک بەرپرسیار بێت. ھێما بۆ حوکمڕانییەک دەکات خەریکی کوشتنی ھەر ئەگەرێکە  بتوانێت بەرپرسیاری بکات و تووشی لێپرسینەوەی بکات. لە دونیای ئێمەدا لەباتی یۆتۆپیا و ئایدیۆلۆژیا دوو ئەلتەرناتیڤی تر ئامادەیە: یەکەمیان ئامادەگییەکی گەورەی توندوتیژیی و ترساندن و ھەڕەشەی بەردەوام. دووھەمیان ستراتیژیەتی دروستکردنی دەنگەدەنگ و ھەراوھۆریا و چەنەبازیی و درۆکردنی بەردەوام، بەڵام تێکەڵ بە بازرگانیکردن بە تۆمەتکاریی و جنێو و تاوانبارکردنی ھەرزان و ڕۆژانەوە.    لەم دۆخەدا حوکمڕانان دەتوان شتێک و پێچەوانەکەشی بڵێن و کارێک و دژەکەشی ئەنجامبدەن، ئەمڕۆ کەسێک بە دوژمن و بەخائین بکەن و سبەی باوەشی پێدابکەن و ڕوومەتەکانی ماچبکەن. ئەمڕۆ ھێزێک بە ناپاک و خائین دابنێن و سبەینێ بیکەن بە دۆست و ھاوپەیمانی ستراتیژیی. لە سەرێکەوە قسە لە مافی نەتەوەیی و نیشتیمانی بکەن و تا ئەو شوێنە بڕۆن، بۆ نموونە، باس لە دروستکردن و دامەزراندنی دەوڵەت بکەن، کەچی دووڕۆژ دواتر پێچەوانەی ئەو شتانە بڵێن و بڵاوبکەنەوە لە سەدان سەرەوە ناکۆک بەوەی دوێنێ گوتویانە.  کێشەکە لەوەدا نییە سیاسەتی کوردی و سیاسەتمەدارانی کورد توانای بەرهەمهێنانی یۆتۆپیا و هێزی بەرهەمهێنانی ئایدۆلۆژیایان نییە، واتە کێشەکە لە بنەڕەتەوە پەیوەندیی بە بێتوانایی لە بیرکردنەوە و بەرھەمھێنانی فیکرییەوە نییە، ئەمەیان کێشەیەکە دەشێت لەڕێگای کۆمەڵێک شارەزاوە چارەسەربکرێت، کێشەکە لە بنەڕەتدا پەیوەندیی بە  ستراتیژێکی تایبەتی حوکمڕانییکردنەوە ھەیە، کە نایەوێت ھیچ ئامارازێکی گەورە و بچووک لەئارادابێت کە بکرێت وەک میکانیزمێک بۆ لێپرسینەوە و بەرپرسیارکردن کاربکات. ئەم ستراتیژە وادەکات لە ئەزموونی لەم بابەتەدا شوێنی یۆتۆپیا و ئایدیۆلۆژیا بە دەنگەدەنگی ناو دیوەخانە سیاسییەکان و شەڕەقسە ڕۆژانەییەکان پڕبکرێنەوە، بە جۆرێک هەر کەسە و بە ئارەزووی خۆی شت بڵێت و بە ئارەزووی خۆشی قسە فڕێبدات. ئەم غیابە ترسناکەی یۆتۆپیا و ئایدیۆلۆژیایە وادەکات سیاسییە دەسەڵاتدارەکانی کوردستان دروشمەکانی سیاسەتکردن و وێناکانیان لەسەر خۆیان و لەسەر دەوروبەرکەیان، بە ئارەزوووی خۆیان بگۆڕن و چۆنیان بوێت بەو جۆرە دەستکاریبکەن. ھەموو ئەمانەش لەناو دۆخی چەنەبازییەکی سیاسیی بەردەوام و دۆخی شەڕەقسەیەکی ھەمیشەییدا کە بۆ ھەر تایپێک لەو قسەکردن و چەنەبازییە، میدیا و کەناڵی تایبەتی پەخش و  بڵاوکردنەوە دروستکراوە. ھەندێکجاریش  شەرەقسە و ھەراوھۆریاکانیان وەک گوتار و وەک یۆتۆپیا و وەک ئایدیۆلۆژیا بە خەڵک و ڕای گشتیی دەفرۆشنەوە و ئەو وەھمە دروستدەکەن کە گوایە یۆتۆپیاساز و گوتارسازن. لە ساڵانی ڕابردوودا ھیچ شتێک ھێندەی گوتارە میدیاییەکەی پارتی دیموکراتی کوردستان دەربارەی دروستکردنی دەوڵەتی کوردیی وردەکارییەکانی ئەم دۆخەمان نیشاننادات. ئەم گوتارە، بە پلەی یەکەم، گوتاری دروستکردنی خائین و نیشتیمانپەروەر و گوتاری دروستکردنی تۆڕێکی گەورە لە بەڵێنی درۆزنانە و لە ھەراوھۆریای ناسیۆنالیستیی بێبنەما، بوو. بەڵام چونکە نە بەشێکبوو لە ئایدیۆلۆژیایەکی حیساببۆکراو و عەقڵانیی، نە بەشێکیش بوو لە یۆتۆپیایەکی ئایندەیی، بۆیە پاڵەوانەکانی ئەو ڕیفراندۆمە، لە سپێدەی دوای ئەنجامدانی ڕیفراندۆمەکەدا، کەوتنە ناو ھەراوھۆریەکی تەواو نوێوە کە پێچەوانە و ناکۆک بوو، بەوەی چەند ڕۆژێک پێشتر دەیانگوت. ئەم گوتاری دروستکردنی دەوڵەتە، کەو وەک یۆتۆپیایەکی سیاسیی و بەشێک لە ئایدۆلۆژیایەکی ناسیۆنالیستی دەفرۆشرا، گوتارێکی تەواو بەتاڵ و بێناوەرۆک بوو لە ھەر ئەگەرێکی یۆتۆپی و ئایدیۆلۆژیی، لەسەرەتا و کۆتاییەکەیەدا پەیوەست بوو  بە زەوق و حەز و سایکۆلۆژیای بارزانییەوە. ئەوەی لە ڕۆژانی بەر لە ڕیفراندۆمدا لەسەر دەوڵەت دەگوترا جگە دەنگەدەنگ و ھەراوھۆریایەک لە دەرەوەی لانی ھەرە کەمی ھەر فۆرمێک لە بەرپرسیارێتیدا، شتێکی دیکە نەبوو. ئەوەی دەگوترا نە بەشێک بوو لە پرۆژەیەکی ئایدیۆلۆژیی و نە بەشێک لە پرۆژەیەکی یۆتۆپی.  لە ئێستاشدا پارتی بە گشتیی و  نێچیروان بارزانی بە تایبەتیی، بەرجەستەکەری دەنگەدەنگ و ھاتوھاوارێکی تەواو تازە و پێچەوانەی دەنگەدەنگە باڵادەستەکەی سەردەمی ڕیفراندۆمن. لە ھەردوو دۆخەکەشدا لەناو ئەو ھەراوھۆریایەدا کە دروستدەکرێت شتێک بەناوی لێپرسینەوە و ھەستکردن بەبەرپرسیارێتییەوە بوونی نییە. لە ئێستادا پارتی و نێچیروان بارزانی ھەڵگری گوتارێکی بەعێراقیبوونن، تەواو ناکۆک بەوەی چەند ساڵێک لەمەوبەر پڕوپاگەندەیان بۆدەکرد. مادامەکی قسەکردنەکان لە بنەڕەتەوە ھیچ ڕەھەندێکی ئایدیۆلۆژیی و یۆتۆپیان لە پشتەوە نییە، بۆیە دەشێت سبەینێ قسەیەکی تری تەواو ناکۆک بەوانەی ئەمڕۆکە بکەن. لەناو ھەراوھۆریا و دەنگەدەنگدا ئەوەی دەکوژرێت ئێتیکی بەرپرسیارێتییە.   بابەتی پێشتر بابەتی بیست و سێ: عێراق بەرەو کوێ؟ بابەتی بسیت و دوو: ئێمە کێین؟ بابەتی بیستویەك: سیاسەت و خۆشەویستیی بابەتی بیستەم: هەرێمێک خاڵیی لە ئۆپۆزیسیۆن  بابەتی نۆزدەیەم: نەوال سەعداوی: ژنێکی ئازا و شکست نەناس  بابەتی هەژدەیەم: پول و دەوڵەتی نەتەوە و ناسیۆنالیزم بابەتی حەڤدەیەم: گوێنەگرتن وەک پیشە بابەتی پانزەیەم: یاسا و بێیاسایی لە ھەرێمەکەی ئێمەدا بابەتی چواردەیەم: جەستەی ژن لە نێوان حیجاب و رووتییدا بابەتی سیانزەیەم: سیاسەت و نوکتە کاتێک سیاسییەکان دەبن بە موهەریج و سیاسەتیش بە نوکتە بابەتی دوانزەیەم: بەرماڵتەکێنەکە و قەیرانی حوکمڕانیی  بابەتی یانزەیەم:  دوای ترامپ: خۆدروستکردنەوەی ئەمریکا بابەتی دەیەم: سۆشیال میدیا: لەکایەیەکی کۆمەڵایەتییەوە بۆ دەسەڵاتێکی سیاسیی بابەتی نۆیەم: دیموکراسیی لە قەیراندا بابەتی هەشتەم: شێخ نەھرۆی کەسنەزانی: لە ئابوریی نەوتەوە بۆ ئابوریی گەشتیاریی دینیی. بابەتی حەوتەم: كۆتایی سیاسەت‌و نابەرپرسیارێتیی رێكخراو  بابەتی شەشەم: حەشدی كوردیی وەك داهێنانێكی تائیفیی تر بابەتی پێنجەم: شەپۆلێکی تری توڕەبوون  بابەتی چوارەم: حیزبی كوردیی: لە بكەرێكی مۆدێرنەوە بۆ كۆڵەكەیەكی سوڵتانیی بابەتی سێیەم: لەنێوان "هەناسەدان"و "پڕوكان"دا بابەتی دووەم:  عێراق لە فەشەلی بنیاتنانی نەتەوەوە بۆ دەوڵەتی فاشیل  بابەتی یەكەم: کۆرۆنا و ئابوریی فەرھود و حوکمڕانیی

 راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت  كۆنگرەی 14ی پارتی و هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق، نێچیرڤان بارزانیان خستووەتە بەردەم دوو بژاردە، مانەوە لە هەولێر یاخود رۆیشتن بۆ كۆشكی سەلام لە بەغداد، ئەگەر نێچیرڤان پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق وەربگرێت، چی روو دەدات؟ یەكێتی و پارتی پۆستەكانی هەرێم و بەغداد چۆن دابەش دەكەنەوە؟  لە هەولێرەوە بۆ بەغداد   ماوەیەكە سەرقاڵی ئەوەیە خۆی فێری زمانی عەرەبی بكات، زوو زوو دەچێتە بەغداد، كار گەیشتە ئەوەی چەند رۆژی رابردوو لە چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ كەناڵی "شەرقییە"، رەحمەتی بۆ رۆحی سەددام حسێن نارد، ئەمە دۆخی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستانە بەر لە بەڕێوەچوونی كۆنگرەی چواردەی پارتی دیموكراتی كوردستان‌و هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق.  سەرۆك ئەم رۆژانە نەك تەنیا لەڕووی سیاسییەوە، تەنانەت لە روخساریشدا جێگیرو سەقامگیر دەرناكەوێت، رۆژێك بە ریش‌و رۆژی دواتر بێ ریش دەردەكەوێت. 10ی تەموزی 2019، لەچوارچێوەی رێككەوتنێكی ناوخۆیی بنەماڵەی بارزانیدا، كۆتایی بە ماوەی 17 ساڵ حوكمڕانی نێچیرڤان بارزانی لە پۆستی سەرۆكایەتی حكومەت هێنرا، سەردەمێك كە دۆستەكانی نێچیرڤان بارزانی ناویان لێنابوو سەردەمی "دەوڵەتمەدار"، ئیتر لەوكاتەوە سەردەمی مەسرور بارزانی دەستیپێكردووە كە دۆستەكانی ناویان لێناوە "براگەورە".  ئەمە ئاڵوگۆڕێكی ناوخۆیی بنەماڵە بوو، كە تێیدا مەسعود بارزانی دەستی لە پۆستی سەرۆكی هەرێم هەڵگرت بۆ نێچیرڤان بارزانی برازای‌و نێچیرڤان بارزانیش دەستی لە پۆستی سەرۆكی حكومەت بۆ مەسرور بارزانی ئامۆزای هەڵگرت.  نزیكەی دوو ساڵە نێچیرڤان بارزانی پۆستی سەرۆكی هەرێمی كوردستانی بەدەستەوەیە، بەڵام هێشتا بە هەستیارییەوە مامەڵە دەكات‌و نایەوێت مەسعود بارزانی مامی زویر بكات، بەتایبەتیش لەكاتێكدا ئێستا پارتییەكان هێندەی دەستەواژەی "سەرۆك" بۆ مەسعود بارزانی بەكاردەهێنن، هێندە نێچیرڤان بارزانی وەكو سەرۆك ناناسێنن.  پۆستی سەرۆك لەسەردەمی نێچیرڤان بارزانیدا بەپێچەوانەی مەسعود بارزانی مامییەوە، بەتەواوەتی بووە بە پۆستێكی تەشریفاتی، ئەمە لەكاتێكدا بەپێی یاسا سەرۆك دەسەڵاتی باڵای جێبەجێكردن و فەرماندەی گشتی هێزە چەكدارەكانە‌و ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان سەربە سەرۆكایەتی هەرێمە، پەیوەندییەكانی دەرەوەش هەر لای سەرۆكایەتییە.  بەم دۆخەوە، ماوەیەكە كەسە نزیكەكانی قسەوباس لەبارەی ئەوە دەكەن، نێچیرڤان بارزانی دەستبەرداری پۆستی سەرۆكی هەرێم ببێت‌و لەبری ئەوە پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق وەربگرێت، ئەگەر پۆستەكان هەر تەشریفاتی بن، رەنگە پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق باشتر بێت لە پۆستی سەرۆكی هەرێم.  نێچیرڤان دەچێتە بەغدا ؟ رۆژی 10ی تشرینی یەكەمی ئەمساڵ هەڵبژاردنی پێشوەختە لە عێراق بەڕێوەدەچێت، سەدرییەكان چاویان لەوەیە ئەمجارە پۆستی سەرۆك وەزیران وەربگرن، پارتیش دەیەوێت پۆستی سەرۆك كۆمار لە یەكێتی وەرگرێتەوە‌و گۆڕانكاری لە هاوكێشەی دابەشكردنی پۆستەكانی عێراقدا بكات لەگەڵ یەكێتی.  دانانی بەرهەم ساڵح لە دەرەوەی رێككەوتنی پارتی‌و یەكێتی لە پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق، سەرچاوەی سەرەكی نیگەرانییەكانی پارتییە، بەرهەم ساڵح چاوی لەوەیە بۆ خولی دووەمیش پۆستەكە وەربگرێتەوە، بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، بەمدواییە لە كۆبونەوەیەكدا لە "مێرگەپان" هاوسەرۆكەكانی یەكێتی پێیانوتووە "بەدیلی بەرهەم ساڵح بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار، هەر بەرهەم ساڵح خۆیەتی"، بەڵام لەڕاستیدا ئەوەی هەیە لەناو یەكێتییە كۆن‌و نوێیەكاندا تەنیا لاهور شێخ جەنگی پاڵپشتی مانەوەی بەرهەم ساڵح دەكات، لەم كێشمەكێشەدا بەرهەم ساڵح هێندەی چاوی لە پاڵپشتی ئەمریكییەكان‌و رەزامەندی ئێرانە، هێندە چاوی لە گۆڕانكارییە سیاسییەكانی ناوخۆی هەرێم نییە. پارتی لەگەڵ رەوتی سەدردا چووەتە ناو هەندێك دانوستانەوە بۆ ئەوەی دوای هەڵبژاردن هاوپەیمانێتی پێكبهێنن، ئامانجی سەرەكی ئەم هاوپەیمانێتییە، یەكلاكردنەوەی پۆستی سەرۆك كۆماری داهاتووی عێراقە. لەم كاتەدایە كە لەناو پارتییەوە قسەوباس دروستبووە سەبارەت بەوەی نێچیرڤان بارزانی پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق وەربگرێت، نێچیرڤان بەفەرمی رەتیدەكاتەوە ئێستا بیری لەوەرگرتنی ئەو پۆستە كردبێتەوە، بەڵام بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو) دەیەوێت ئەم بابەتە بكەوێتە بەر دیدی رایگشتی‌و كاردانەوەكان ببینێت. چەند رۆژی رابردوو لە چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ كەناڵی "شەرقیە"، نێچیرڤان بارزانی لە بارەی وەرگرتنی پۆستی سەرۆك كۆمارەوە وتی:" سەرۆك كۆماری عێراق شتێكی كەم نییە، شەرەفێكی گەورەیە، لە هەر پێگەیەك بتوانم خزمەتێك بۆ هەموو ئەم وڵاتە بكەم، ئامادەم". دۆستەكانی دەڵێن ئەمە یەكەمجار نییە كە ناوی نێچیرڤان بارزانی بۆ پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق دەهێنرێت، ساڵی 2018 كاتێك كە ململانێی لەنێوان فوئاد حسێن‌و بەرهەم ساڵح هەبووە، ئەمریكییەكان پێشنیازیان كردووە لەنێوان هەردووكیاندا، نێچیرڤان پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق وەربگرێت.  رۆشتن بۆ بەغداد، ئەو سودەی دەبێت كە نێچیرڤان بارزانی زیاتر بە دنیای دەرەوە بناسێنێت، نێچیرڤان بارزانی خۆشی حەزی لەم جۆرە پرۆتۆكۆڵانەیە، بەڵام دوركەوتنەوەی لە هەولێر، پێگەی لەناو پارتیدا بەتەواوەتی لاواز دەكات، بەغداد تەنانەت جەلال تاڵەبانیشی لەناو حزبەكەیدا لاواز كرد، ئەمە هۆكارەكەیە كە هەندێك لە پارتییەكان ناردنی نێچیرڤان بارزانی بۆ بەغداد، وەكو بەشێك لە ستراتیژیەكی كۆنگرەی چواردە بۆ لاوازكردنی پێگەی نێچیرڤان لەناو حزب لێكدەدەنەوە.   لەدوای روخانی رژێمی بەعسەوە لە 2003، هیچ یەكێك لە نەوەكانی مستەفا بارزانی پۆستی حكومییان لە بەغداد وەرنەگرتووە، باسلەوە دەكرێت، جارێك مەسعود بارزانی وتیویەتی:" ئەندامانی بنەماڵە نابێت هیچ كەسێكیان پۆست لە بەغداد وەربگرن، چونكە مستەفا بازرانی باوكم ئەم داوایەی لە نەوەكانی كردووە"، بەم دۆخەوە ئایا نێچیرڤان بارزانی دەچێت بۆ بەغداد ؟  هەرچەندە ئەمە سونەتێكی چەسپاو نییە‌و لە شەست‌و حەفتاكانی سەدەی رابردوودا كە مستەفا بارزانی خۆی لە ژیاندا بووە، هەریەكە لە (عوبەیدوڵڵا، لوقمان، سابیر) كوڕانی مستەفا بارزانی پۆستی وزاری‌و پەرلەمانیان لە بەغداد وەرگرتووە (دەوترێت مستەفا بارزانی حاشای لەم كوڕانەی كردووە). ئەگەر نێچیرڤان بارزانی بڕیاری خۆی لەنێوان هەولێرو بەغداد بەئاڕاستەی بەغداد یەكلابكاتەوە، پاڵپشتی ئێران‌و ئەمریكاش بۆ وەرگرتنی پۆستەكە مسۆگەر دەكات، لەناو لایەنە عێراقییەكانیش مەقبوڵە، چونكە ئەو نەخراوەتە خانەی ریفراندۆمچییەكانەوە، ئەو رۆژەی خەڵك دەنگی بۆ سەربەخۆیدا، نێچیرڤان بارزانی وتی:" ریفراندۆم بەواتای جیابونەوە لە عێراق نایەت".  لەدوای دەستبەكاربوونی لە پۆستی سەرۆكی حكومەتی هەرێم، مەسرور بارزانی بەتەواوەتی ستافی 17 ساڵەی نێچیرڤان بارزانی لە حكومەت ریشەكێش كرد، ئەمانە ئێستا بەشێكیان لە سەرۆكایەتی هەرێم دەوام دەكەن، دامەزراوەی سەرۆكایەتی هەرێم بووە بە شوێنی دۆستە ناڕازییەكانی نێچیرڤان بارزانی، لەحاڵی وەرگرتنی پۆستی سەرۆك كۆماردا، دەبێت نێچیرڤان بارزانی ئەم لەشكرە لەگەڵ خۆیدا بگوازێتەوە بۆ كۆشكی سەلام‌و كاریان بۆ بدۆزێتەوە.  بە رۆشتنی نێچیرڤان بارزانی بۆ بەغداد، رێككەوتنی پارتی‌و یەكێتی لەبارەی چۆنیەتی دابەشكردنی پۆستەكان جارێكی تر گۆڕانكاری بەسەردادێت، لەبەرامبەر دەستبەرداربوون لە پۆستی سەرۆك كۆمار بۆ پارتی، دەبێت پۆستی سەرۆكی هەرێم‌و پۆستێكی باڵای وزاری لە عێراق (وەزارەتی دەرەوە)‌و پۆستی جێگری سەرۆكی پەرلەمانی عێراق بدرێت بە یەكێتی. نێچیرڤان بارزانی لە كۆنگرەی چوارەدا ؟ رۆژی 26ی ئایاری ئەمساڵ پارتی كۆنگرەی چواردەیەمی خۆی لە دهۆك گرێدەدات، ئەگەر بەبەهانەی كۆرۆناوە ئەمجارەش كۆنگرەكە دوانەخرێت، دەبێت دوای 30 رۆژی تر پارتی بچێتە ناو كۆنگرەوە، كۆنگرەیەك كە چاوەڕوان دەكرێت گۆڕانكاری گەورە لە پەیكەری دەسەڵاتی پارتیدا دروست بكات. مەسعود بارزانی تەمەنی گەیشتوەتە 75 ساڵ، دەیەوێت بەر لە دوركەوتنەوەی لە شانۆی سیاسی بە هەر هۆكارێك، شێوازی دابەشبوونی دەسەڵات لەناو بنەماڵەكەیدا بۆ دوای خۆی رێكبخاتەوە، رێكخستنەكەش بەپلەی یەكەم لەنێوان نێچیرڤان بارزانی برازای‌و مەسرور بارزانی كوڕیدا دەبێت. مەسعود بارزانی بە مانەوەی لە پۆستی سەرۆكی پارتی یاخود وازهێنانی، دەبێت پێگەی كوڕو برازاكەی لەناو حزب یەكلابكاتەوە، ئەمە بابەتێكی هەستیارە لەناو هەموو بنەماڵەیەكی فەرمانڕەوادا، سیناریۆی بەهێز ئەوەیە بارزانی لەم كۆنگرەیەشدا لە پۆستی سەرۆكایەتی پارتی دەمێنێتەوە، بەڵام دوو جێگری بۆ پۆستی سەرۆك زیاد دەكات‌و هەریەكە لە نێچیرڤان بارزانی‌و مەسرور بارزانی دەبن، بەجێگیركردنی ئەم سیناریۆیە، لەحاڵەتی دوركەوتنەوەی مەسعود بارزانیدا، پارتی لەلایەن دوو جێگرەوە سەرۆكایەتی دەكرێت، ئەمە جۆرێكە لە كۆپیكردنەوەی شێوازی هاوسەرۆكایەتییەكەی یەكێتی، بەڵام بە هەندێك دەستكارییەوە. نێچیرڤان لە كوێوە بۆ كوێ ؟ نێچیرڤان بارزانی كوڕی ئیدریس بارزانی كوڕی مستەفا بارزانییە، ئەو بەهۆی ناكۆكی بنەماڵەییەوە چەندینجار لە مەسعود بارزانی مامی زویر بووە‌و چوەتە دەرەوەی وڵات. بەپێی بەدواداچونەكانی (درەو)، جەلال تاڵەبانی سكرتێری كۆچكردووی یەكێتی ئەندازیاری گەڕاندنەوەی نێچیرڤان بارزانی بووە بۆ ناو یەكەی حوكمڕانی بنەماڵەی بارزانی. چەند كەسێك لە نزیكەكانی تاڵەبانی كە (درەو) قسەی لەگەڵ كردوون، لەبارەی دۆستایەتی تاڵەبانی لەگەڵ نێچیرڤان بارزانی باسلەوە دەكەن، ئەوكات تاڵەبانی باوەڕی وابووە نێچیرڤان بارزانی تاكە كەسە لەناو بنەماڵەی بارزانیدا كە جیاواز بیردەكاتەوە‌و ئەوان (یەكێتی) دەتوانن سودی لێ ببینن بۆ لێدان لە دەسەڵاتی مەسعود بارزانی‌و هێنانەدی هەندێك كرانەوەی سیاسی لەناو بنەماڵەی بارزانیدا. نێچیرڤان بارزانی لە چەندین دیداری رۆژنامەوانیدا باسی لە رۆڵی "مام جەلال" كردووە لەسەر گەشەی كەسایەتی ئەو، رەنگە ئەمە هۆكارەكە بێت كە ئێستا پەیوەندی توندوتۆڵی لەگەڵ كوڕانی تاڵەبانیدا هەیە، ئەم دۆستایەتییە دەكرێت لەكاتی رۆشتنی نێچیرڤان بارزانیدا بۆ بەغداد، كاری خۆی لە دژی بەرهەم ساڵح بكات.  ساڵی 1996 بۆ یەكەمینجار نێچیرڤان بارزانی كرا بە جێگری سەرۆكی حكومەت، ئەوە حكومەتی پارتی بوو لەدوای رووداوەكانی (31)ی ئاب، رۆژ نوری شاوەیس سەرۆكایەتی حكومەتەكەی دەكرد، واتە نێچیرڤان بارزانی سەرەتای كاركردنی لەناو حكومەت بە سێ ساڵ كاركردن لە پۆستی جێگری سەرۆكی حكومەت دەستپێكرد. ساڵی 1999 پارتی جارێكی تر حكومەتی لە زۆنی خۆی دروستكردەوە، ئەمجارە نێچیرڤان بارزانی كرا بە سەرۆكی حكومەتەكە، ساڵی 2005 یەكێتی‌و پارتی رێككەوتن لەسەر كۆتایهێنان بە دوو ئیدارەیی‌و بڕیاریاندا حكومەتەكانیان یەكبخەن، لێرەوە نێچیرڤان بارزانی لە سەرۆكی حكومەتی پارتییەوە بوو بە سەرۆكی حكومەتی سەرتاسەری هەرێمی كوردستان‌و حوكمدارێتییەكەی بەردەوام بوو تاوەكو مانگی تەموزی 2019، واتە بەشێوەیەكی گشتی لە ساڵی 1999 وە بۆ 2019 سەرۆكی حكومەت بووە، جگە لە دوو ساڵ كە بەرهەم ساڵح سەرۆكایەتی حكومەتی كردووە لەنێوان (2010 بۆ 2012). لەماوەی 17 ساڵی سەرۆكایەتیكردنی حكومەتدا، نێچیرڤان بارزانی دەسەڵاتی گەورەی ئابوری بەدەستەوە بووە، بەڵام لەڕووی سیاسییەوە كارەكتەری ژمارە (یەك)ی هەرێمی كوردستان نەبووە، هەمیشە سێبەری مەسعود بارزانی مامی وەكو سەرۆكی هەرێمی كوردستانی باڵی بەسەردا كێشاوە، ئەمە جگە لە دامەزراوەی پەرلەمان كە لە ساڵی 2009و دوای دروستبوونی بزوتنەوەی گۆڕان وەكو ئۆپۆزسیۆنێكی بەهێز، كاریگەری لەسەر پێگەی نێچیرڤان بارزانی جێهێشت.  ئەوەی لەماوەی دورودرێژەی سەرۆكایەتی حكومەتدا پێی نەگەیشت، لە كۆتایی دەسەڵاتەكەی لە پۆستی سەرۆكی حكومەت پێی گەیشت، نێچیرڤان بارزانی لەدوای ریفراندۆم‌و روداوەكانی (16)ی ئۆكتۆبەر، بوو بە كارەكتەری ژمارە (یەك) لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان، بەهۆی ریفراندۆمەوە، لە رۆژی (16)ی ئۆكتۆبەری 2017 كورد لە عێراق رێژەی 51%ی خاكەكەی لەدەستدا، ئەمە‌و فشارە هەرێمی‌و نێودەوڵەتییەكان مەسعود بارزانیان ناچاركرد دەست لە پۆستی سەرۆكایەتی هەرێم بكێشێتەوە،  بارزانی لە 29ی ئۆكتۆبەری 2017 دەستی لەكاركێشایەوە‌و دەسەڵاتەكانی سەرۆكایەتی هەرێم بەپێی یاسایەك لەنێوان سەرۆكایەتی حكومەت‌و سەرۆكایەتی پەرلەمان‌و دەسەڵاتی دادوەریدا دابەشكرا (زۆرینەی دەسەڵاتەكانی سەرۆكی هەرێم درا بە سەرۆكی حكومەت واتە نێچیرڤان بارزانی). لێرە بەدواوە نێچیرڤان بارزانی سەرباری ئەوەی بەپێی یاسا بووە بە خاوەنی زۆرترین دەسەڵات، لەڕووی سیاسیشەوە پێگەی بەهێز تر بوو، دیپلۆماتكاران كە بەهۆی ریفراندۆمەوە لە مەسعود بارزانی نیگەران بوون، پەیتا پەیتا سەردانی‌و دیداریان لەگەڵ نێچیرڤان بارزانی دەكرد، تا ئەو رادەیەی نێچیرڤان بارزانی خۆشی هەستی بەمەترسی توڕەبوونی مەسعود بارزانی مامی دەكرد‌و هەواڵی ئەو دیدارە سیاسییانەی ئەوكاتەی لە كەناڵەكەیەوە (رووداو) بڵاونەدەكردەوە. لەو ساڵەدا نێچیرڤان بارزانی گەیشتە لوتكە، تەنانەت  بەرپرسانی مەكتەبی سیاسی پارتیش وەكو "ئەندازیاری هەستانەوەی هەرێم لەدوای ریفراندۆم" وەسفیان دەكرد‌و وەكو "دیپلۆماتكارێكی گەورە" ناویان دەبرد. بەڵام ئەم سەركەوتنە زۆری نەخایاند، مەسعود بارزانی جارێكی تر گەڕایەوە بۆ ناو گۆڕەپانەكە، ئەمجارە لەگەڵ خۆیدا مەسرور بارزانی كوڕی هێنایە ناو كایەی سیاسی‌و لە پۆستی سەرۆكی حكومەتدا داینا.  

درەو: نایبف بن داود میری ئێزدیان لە شەنگال رایدەگەیەنێت كە لەدوای رزگاركردنی شەنگالەوە هاوكاریی و كۆمەكی زۆری شەنگال و ئاوارەكانی شەنگال كراوە، زۆرینەی ئەو هاوكاریانە نەگەیشتونەتە دەست شەنگالیەكان و گەندەڵی زۆری تێدا كراوە. ایف بن داود، میری ئێزدیان بە ڕۆژنامەی سەباحی ڕاگەیاندووە، لایەنە بەخشەرەکان لەدوای ئازادکردنی شەنگالەوە کۆمەکی بەردەوامییان ناردووە، بە نمونە ئیماراتی عەرەبی نزیکەی دوو ملیۆن و ٧٠٠ هەزار دۆلار و ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکاش٨٤ ملیۆن دۆلار و هەروەها پاپای ڤاتیکان و سەرۆککۆماری عێراق و چەندانی دیکە کۆمەکیان بۆ شەنگال ناردووە. دەشڵێت، بەشێکی زۆری ئەوهاوکارییانە بە شێوەیەکی دروست خەرج نەکراوە و گەندەڵییان تێدا کراوە، بەپێویستی دەزانێت لایەنە پەیوەندیدارەکانی پارێزگای نەینەوا لیژنەیەک بۆ چاودێریکردنی کاری ڕێکخراوەکان پێکبهێنن و مانگانە ڕاپۆرت لەوبارەیەوە پێشکەش بە سەرووی خۆیان بکەن. ئاماژەی بۆ ئەوە کردووە، کە باشترین بەڵگە کە بەخشینەکان نەگەیشتونەتە شەنگال، گوندیسەباحیەیە کە ٦٣ ماڵ و ٧٤ خێزان و ٤١٤ هاووڵاتی تێدا نیشتەجێیە، لەنێویشیاندا پێنجڕزگاربوویدەستی داعش و ٧٠ کەسی خاوەن پێداویستی تایبەتی بێ چاودێری هەیە، هەروەها خێزانەکان لە خوار هێڵی هەژارییەوە دەژین و ئاویئاودێری دەخۆنەوە، لەگەڵ ئەوەشدا قوتابخانە و بنکەی تەندروستییان نییە، ئاماژە بەوەش دەکات کە زۆرینەی ناوچەکانیشەنگال هاوشێوەی ئەم گوندەن وەک سەیبا شێخ خدر، کەرزەرک. میری ئێزدیان باس لەوەش دەکات، لە ماوەی سێ ساڵی کارکردنی ڕێکخراوە نێودەوڵەتی و ناوخۆییەکان لە ناوخۆی شەنگال، دەرکەوتووە ١٠٪ کاریان کردووە، ئەوەش ڕێژەیەکی کەمە بەراورد بە کارکردنی ئەو ژمارە زۆرە لە ڕێکخراوەکان لەو بوارەدا. لای خۆیەوە مەحمودئەعرەجی، ئەمینداری گشتیی گروپی شیعی شەنگال دەڵێت، ئەو کێشەیەی سەبارەت بە هاوکارییە دەرەکیەکان بۆخەرجکردنی پرۆژەکان ڕووبەڕوویان دەبێتەوە، ئەوەیە کە تەنها ٤٠٪ی ئەو هاوکارییانە بۆ هەموو سڵێک خەرج کراوە، دووپاتیدەکاتەوە کە ئەم دۆسیە مرۆییە لەلایەن چەندکەسێکی سیاسیەوە ئیستغلال کراوە. هەر لەو بارەیەوە خەلدون سالم، پسپۆری ئێزدییەکان لە لێدوانێکیدا بۆ سەباح ڕایگەیاندووە، کاری ڕێکخراوەکان متمانەی لەدەستداوە، زۆربەیان وەک پێویست ڕۆڵی خۆیان نەگێڕاوە، بۆیە دەبێت کۆنترۆڵی کاری ئەو ڕێکخراوانە بکرێت، بەتایبەت کە زۆربەی ناوچەکانی شەنگال خزمەتگوزاری پێویستیان نییە، بەڵام بەدەست پشتگوێخستنەوە بەتایبەت ناوچەکانی باشور دەناڵێنن، لەپێناو کەمکردنەوەی ئەو گەندەڵییانە، پێویستە چاودێریی دەزگا و لایەنە پەیوەندیدارەکان لەو دۆسیەیە چڕ بکرێتەوە. هاوکات عەلی بەیاتی، وتەبێژی کۆمیسیاری باڵای مافەکانی مرۆڤ دەڵێت، ئاشکرایە کە شەنگال تا ئێستا دیلی حکومەت و بەڵێنە نێودەوڵەتییەکانە، پرسی ئێزدی و شەنگالیش ڕەهەندێکی گەورەی لە میدیا و ناوەندی بڕیاردانی نێودەوڵەتییدا وەرگرتووە، بەڵام لەڕاستییدا شتەکان نەگۆڕاوە و هاوڵاتیانی شەنگالیش هێشتا گرنگترین پێداویستی ژیانێکی شایستەیان نییە.

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت جووتسایدی كەلار- سلێمانی.. پرۆژەیەك كە لەسەردەمی قەیرانی دارایدا لەدایكبووە‌و بەناو قەیرانی دوو كابینەی حكومەتدا گوزەری كردووە، دوای چوار ساڵ لە دەستپێكردنی، ئەم شەقامە هێشتا نەگەیشتوەتە دەربەندیخان، كۆمپانیای جێبەجێكار ئێستا رێژەی 80%ی كارەكانی راگرتووە‌و هەڕەشەی ئەوە دەكات لەسەرەتای مانگی داهاتووەوە بەتەواوەتی كارەكانی رابگرێت، بەڵام وەزیری ئاوەدانكردنەوە رەتیدەكاتەوە كاركردن راگیرابێت‌و دەڵێ" لەئایندەیەكی نزیكدا پارە بۆ پرۆژەكە تەرخان دەكرێت"، ئەمە پرۆژەیەكی تەواونەكراوی كابینەی حەوتەمەو ئێستا  دانا عەبدولكەریم لە كابینەی نۆیەمدا دەیەوێت تەواوی بكات، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. لەبارەی پرۆژەكەوە رێگای جووتسایدی كەلار- سلێمانی یەكێك لەو پرۆژانەی كابینەی حەوتەمەو لە كابینەی هەشتەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە بەهۆی قەیرانی داراییەوە راوەستا‌و رادەستی كابینەی نۆیەم كرا.  ئەم پرۆژەیە لە 2013/5/27 لە كابینەی حەوتەم و لەلایەن  كامەران ئەحمەد وەزیری ئاوەدانكردنەوەی ئەوكاتەوە بەردی بناغەكەی دانرا. 19ی كانونی یەكەمی 2017 دووبارە دەست بەكاركردن كرایەوە تیایدا، ماوەی نزیكەی چوار ساڵە بەدەست قەیرانی داراییەوە دەناڵێنێت، ئەگەر دۆخەكە بەمشێوەیە بەردەوام بێت، رەنگە جێبەجێكردنی تەواوەتی بكەوێتە كابینەی داهاتووی حكومەتەوە.  لە كابینەی هەشتەم كە نێچیرڤان بارزانی سەرۆكایەتی دەكرد، دەرباز كۆسرەت رەسوڵ وەزیری ئاوەدانكردنەوە‌و نیشتەجێكردن بوو، ئەو لە مانگی نیسانی 2019 لە لێدوانێكدا بۆ ئاژانسی ئەنادۆڵی توركیا، كۆتایهاتنی قەیرانی دارایی‌و دەستپێكردنەوەی پرۆژە راوەستاوەكانی راگەیاند. ئەوكات دەرباز كۆسرەت رەسوڵ وتی:" رێگای كەلار- سلێمانی قۆناغی یەكەم‌و دووەمی تەواو بووە، بەڵام بەهۆی چەند گرفتێكی كارگێڕییەوە كاركردن لە قۆناغەكانی تری پرۆژەكەدا راوەستاوە‌و هەوڵی چارەسەركردنی گرفتەكە دەدەن". مانگێك دواتر‌و بەدیاریكراوی لە رۆژی 29ی ئایار 2019دا، كۆچكردوو (سەلاح كوێخا) سەرپەرشتیاری پێشووی ئیدارەی گەرمیان بە یاوەری وەفدێكی حكومی سەردانی پردی (دەرەدوێن)ی كرد‌و دەستپێكردنەوەی كارەكانی پرۆژەی جووسایدی كەلار- سلێمانی راگەیاند. ئەم پرۆژەیە لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە بڕی (137 ملیارو 262 ملیۆن) دیناری لەسەر بودجەی وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە بۆ تەرخانكراوەو ئەم پارەیە بەشێوەی سولفە دەدرێت بە كۆمپانیای جێبەجێكارو نیوەی پارەی پرۆژەكە بەشێوەی سولفە لە حكومەت وەرگیراوە، بەگشتی پرۆژەكە دابەش دەبێت بەسەر سێ بەشدا: •    بەشی یەكەم: رێگەی جوتسایدی كەلار- باوەنور، ئەم بەشەی پرۆژەكە ماوەی سێ ساڵە تەواو بووە‌و كۆمپانیای جێبەجێكار رادەستی حكومەتی كردوەتەوە، بەڵام وەكو خۆیان دەڵێن تائێستا حكومەت سولفەی كۆتایی ئەم بەشەی پرۆژەكەی نەداوە. •    بەشی دووەم: دروستكردنی جووتسایدی باوەنور- دەربەندیخان، درێژی ئەم بەشەی پرۆژەكە 42 كیلۆمەترە، ئەمە ئەو بەشەی پرۆژەكەیە كە ئێستا كێشەی تێدایە، كۆمپانیای (بێشكان) ئەم بەشە جێبەجێ دەكات‌و ئێستا رێژەی 53%ی تەواو بووە.  •    بەشی سێیەم: دروستكردنی جووتسایدی دەربەندیخان- سلێمانی، ئەم بەشەی پرۆژەی جووتسایدی كەلار- سلێمانی رەنگە لەم كابینەیەدا نەتوانرێت جێبەجێ بكرێت، چونكە پرۆژەكە پێویستی بە دروستكردنی دوو تونێلی نوێ هەیە لە دەربەندیخان، بەوپێیەی ئەو تونێلەی ئێستا هەیە، لاواز بووە‌و لەحاڵەتی دروستكردنی جووتسایددا، دەبێت دوو تونێلی نوێ لێبدرێت، ئەم بەشەی پرۆژەكە بەپێی زانیارییەكانی (درەو) لەكابینەی پێشوودا دراوە بە كۆمپانیایەكی ئێرانی، كۆمپانیاكە كشاوەتەوە، دەنگۆ هەیە بڕێكی زۆری پارەی تەرخانكراویی ئەم بەشەی پرۆژەكە دیارنەمابێت، بەڵام تائێستا (درەو) سەرەداوەكانی دەستنەكەوتووە، بەشی سێیەمی پرۆژەكە لە دەربەندیخان تاوەكو ناحیەی وارماوا (زەڕایەن) جووتساید نەكراوە، بەڵام لە وارماواوە بۆ سلێمانی جووتسایدە.  بەگشتی پانی هەر شەقامێكی پرۆژەی جووتسایدی كەلار- دەربەندیخان (8 مەترو نیو)ە، پرۆژەكە زیاتر لە (33) پردی جۆراوجۆرو (5) ئەندەرپاس‌و ئۆڤەرپاس لەخۆدەگرێت. كاركردن لە پرۆژەكە رادەگیرێت ؟ كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم كە مەسرور بارزانی سەرۆكایەتی دەكات، رۆژی 7ی تەموزی 2019 دەستبەكاربوو، لەم كابینەیەدا دانا عەبدولكەریم لەسەر پشكی بزوتنەوەی گۆڕان پۆستی وەزیری ئاوەدانكردنەوەی وەرگرت، یەكێك لە بەڵێنەكانی ئەم وەزیرە جگە لە جێبەجێكردنی هێڵی شەمەندەفەر، تەواوكردنی پرۆژەی رێگای دووسایدی نێوان شارەكان بوو، ئەمە هەمان بەڵێن‌و قسەكانی دەرباز كۆسرەت رەسوڵ بوو لە كابینەی هەشتەمدا، بەڵام دوای چوار ساڵ هێشتا رێگای كەلار- سلێمانی تەواونەبووە. ئەندازیار كەمال محەمەد ئەندازیاری پرۆ    ژەی جووتسایدی كەلار- سلێمانی بە (درەو)ی راگەیاند، بەهۆی ئەوەی حكومەت سولفەی كاركردنمان بۆ خەرج ناكات، ئێستا رێژەی 80%ی كاركرندمان لە پرۆژەكە راگرتووە‌و ئەگەر تاكۆتایی ئەم مانگە پارەكەمان بۆ خەرج نەكرێت، لە سەرەتای مانگی داهاتووەوە بەتەواوەتی كاركردن رادەگرین.  ئەندازیاری پرۆژەكە دەڵێ:" ساڵی رابردوو حكومەت لە مانگی 11دا پارەی بۆ خەرجكردوین، كە وەرزی زستان‌و بارانبارین بووە‌و وەرزی كاركردن نەماوە، ئەمساڵیش لەمانگی یەكەوە شایستە بووین بۆ ئەوەی سولفەی كاركردنیان پێبدرێت‌و پێنج نوسراومان كردووە، بەڵام حكومەت تائێستا پارەی بۆ خەرج نەكردووین". ئێستا ئیتر وەرزی كاركردنە‌و كەشوهەوا لەبارە، بڕی ئەو پارەیەی كە كۆمپانیای (بێشكان) داوای دەكات بۆ دەستپێكردنەوەی كار لە پرۆژەكەدا (15 ملیار) دینارە، دەیەوێت بەم بڕە پارەیە رێژەی تەواوبوونی پرۆژەی جوتسایدی كەلار- سلێمانی بگەیەنێتە 55%، بەڵام بەگشتی بۆ هەموو ساڵەكە، كۆمپانیای جێبەجێكار داوای بڕی (70 ملیار) دینار لە حكومەت دەكات. ئەندازیاری پرۆژەكە ئاماژە بەوەدەكات:" ئەگەر حكومەت پارەیان بۆ خەرج بكات، دەتوانن لەماوەی ساڵێك بۆ ساڵ‌و نیوێكی داهاتوودا پرۆژەكە بەتەواوەتی جێبەجێ بكەن".  پەرلەمان كوردستان ئاگاداری كێشەی ئەم بەشەی پرۆژەی جووتسایدی كەلار- دەربەندیخانە، لیژنەیەكی بۆ چاودێركردنی پرۆژەكە دورستكردووە، بڕیارە بەمزوانە لیژنەكە سەردانی شوێنی پرۆژەكە بكات بەمەبەستی ئاگاداربوون لە هۆكاری راگرتنی كاركردن. ساڵی رابردوو، دانا عەبدولكەریم وەزیری ئاوەدانكردنەوەی هەرێمی كوردستان رەزامەندی خەرجكردنی (20 ملیار) دیناری بۆ كۆمپانیای (بێشكان) وەرگرت، ئەمە ئەو بڕە پارەیەیە كە كۆمپانیاكە دەڵێ لە مانگی 11ی ساڵی رابردوو وەریگرتووە. وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە شانازی بە بەگەڕخستنەوەی پرۆژەی جوتسایدی كەلار- سلێمانییەوە دەكات‌و بەردەوام لەراگەیەندراوەكانیدا وەكو پرۆژەیەكی ستراتیژی ئەم كابینەیە ناوی دەبات، بەڵام كێشەكە ئەوەیە، بەهۆی ناجێگیری دۆخی دارایی‌و نەبوونی یاسای بودجەوە، ناتوانێت پارەی پێویست بۆ جێبەجێكردنی پرۆژەكە تەرخان بكات. كۆمپانیای جێبەجێكار دەڵێ:" ئێمە هیچ كێشەیەكمان لەبواری جێبەجێكردنی پرۆژەكەدا نییە، تاكە كێشەمان نەبوونی پارەیە، چونكە ئەگەر مانگانە بەبێ راوەستان كاربكەین، پێویستمان بە 7 بۆ 8 ملیار دینار هەیە". وەزیری ئاوەدانكردنەوە چی دەڵێ ؟ دانا عەبدولكەریم وەزیری ئاوەدانكردنەوە‌و نیشتەجێكردن لە لێدوانێكدا بۆ (درەو)، رەتیكردەوە كاركردن لە پرۆژەی جووتسایدی كەلار- دەربەندیخان راوەستابێت، وەزیر وتی:" كۆمپانیاكە گرێبەستی لەگەڵ ئێمەدا هەیە، لای ئێمە نەیوتووە كاركردن رادەگرم، داوای سولفەیان كردووە، نوسراومان كردووە‌و ئیشاڵڵا ناهێڵێن پرۆژەكە رابوەستێت‌و لە ئایندەیەكی نزیكدا پارەی بۆ تەرخان دەكرێت". فەرمانگەی رێگەوبانی گەرمیان سەرپەرەشتی پرۆژەكە دەكات، عەدنان خەلیل بەڕێوەبەری ئەم فەرمانگەیە لە لێدوانێكدا بۆ (درەو) رایگەیاند، كۆمپانیای جێبەجێكار لە مانگی 12ی ساڵی رابردووەوە تاوەكو ئێستا كاردەكات، بۆ ئەمساڵ حكومەت تائێستا بڕیاری لەسەر كردنەوەی تەمویلی پرۆژەكان نەداوەو ئەوان هیچ رێنماییەك لەلایەن حكومەتەوە پێنەگەیشتووە.  بەڕێوەبەری رێگاوبانی گەرمیان دەڵێ پرۆژەی جووتسایدی كەلار- سلێمانی هەر لەسەرەتاوەی كە بڕیاری لێدرا لە ساڵی 2017دا، بۆ ماوەی نزیكەی دوو ساڵ هیچ بڕە پارەیەكی بۆ تەرخان نەكرا، ساڵی رابردووش كە بڕیاردراوە دەست بە پرۆژەكە بكرێتەوە، ماوەی نزیكەی هەشت مانگ حكومەت هیچ سولفەیەكی بۆ پرۆژەكە دابین نەكردووە، بۆیە تاكە كێشەی پرۆژەكە ئەوەیە پارەی وەكو پێویست بۆ خەرج ناكرێت. رووداوەكانی هاتوچۆ بەپێی ئاماری بەڕێوەبەرایەتی هاتوچۆی گەرمیان، ساڵی رابردوو كە كۆرۆنا بڵاوبوتەوە‌و ماوەیەك كەرەنتینە‌و قەدەغەی هاتوچۆ هەبووە، (324) رووداوی هاتوچۆ لە سنوری گەرمیان رویداوە، لەم روداوانەدا (36) كەس گیانیان لەدەستداوە‌و (400) كەسی تر برینداربوون.  خراپی رێگاوبانەكانی سنوری گەرمیان یەكێكن لە هۆكارەكانی لە پشت روداوەكانی هاتوچۆوە، پرۆژەی جووتسایدكردنی كەلار- كفری تەواو بووە، بەڵام جووتسایدی كەلار- دەربەندیخان دوای چوار ساڵ لە دەستپێكردنی، هێشتا بەدەست گرفتی بێ پارەییەوە دەناڵێنێت.  لەبارەی وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە كە جێبەجێكردنی پرۆژەی جوتسایدی كەلار- سلێمانی كەوتوەتە سەرشان، وەزارەتێكە كە لە یەكگرتنی هەردوو وەزارەتی (ئاوەدانكردنەوە‌و گەشەپێدان)‌و وەزارەتی (ئەشغال‌و نیشتەجێكردن) پێكهاتووە، ئەم دوو وەزارەتە لە یەكەم كابینەی حكومەتی هەرێمدا هەبوون. لەدوای كشانەوەی رژێمی بەعس لە كوردستان، ئەم وەزارەتانە كەوتن بەسەر ژمارەیەكی زۆر گوندی وێران‌و شاری بێ خزمەتدا، كە بەهۆی پرۆسە سەربازییەكانی بەعسەوە وێران بووبوون، دواتر‌و لە سەرەتای قۆناغەكەدا شەڕی ناوخۆیی لەنێوان پارتی‌و یەكێتی هەڵگیرسا، قەبارەی زیانەكان گەورەتر بوون.  وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە لە ساڵانی 1992 بۆ 1998 نەیتوانی پرۆژەكانی جێبەجێ بكات، تاكە كارێك كە لەم قۆناغەدا كردویەتی ئەوە بووە رێكخراوە بیانییەكان هانداوە بۆ ئەوەی بێنە كوردستان‌و لە گوندو شارەكان پرۆژەكان ئەنجام بدەن. لە سالانی 1998 واتە كۆتایهاتنی شەڕی ناوخۆ بۆ 2003 واتە روخانی بەعس، ئەم وەزارەتە بەسودوەرگرتن لە بڕیاری (986)ی نەتەوە یەكگرتووەكان واتە بڕیاری "نەوت بەرامبەر بەخۆراك" هەندێك پرۆژەی جێبەجێ كردووە. ساڵی 2005 بۆ 2013 واتە قۆناغی دوای روخانی رژێمی بەعس، بڕێكی زۆری پارە رژایە كوردستان، وەزارەتی ئاوەدانكردنەوەی ژمارەی پرۆژەكانی زیادكرد، بەڵام ناشەفافیەت‌و بەهەدەردان باڵی بەسەر ئەو پرۆژانەدا كێشاوە كە لەم ماوەیەدا جێبەجێ كراون. ساڵی 2014 بۆ 2018 حكومەتی هەرێمی كوردستان روبەرووی قەیرانێكی دارایی سەخت بووەوە، پرۆژەكان راوەستان. 2019 بۆ ئێستا كە كابینەی نۆیەم دەستبەكاربووە، حكومەت جارێكی تر روبەڕووی قەیرانی دارایی بووەو ئێستا پرۆژەكان وەكو پێویست پارەیان بۆ تەرخان ناكرێت.   

 درەو: BBC لە گۆڕانكارییەكی نوێدا سەبارەت بە دۆسیەی كۆمەڵكوژی ئەرمەنەكان پێشبینیدەكرێت جۆ بایدن سەرۆكی ئەمریكا بە رەسمی دان بە جینۆسایدی ئەرمەنەكاندا بنێت.  سەرەڕای ئەوەی توركیا بەردەوام رەتیدەكاتەوە  كە كوشتنی بە كۆمەڵی ئەرمەنەكان لە ساڵەكانی كۆتایی تەمەنی ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا لەكاتی جەنگی یەكەمی جیهانیدا جینۆساید بێت, بەڵام چەندین وڵاتی جیهان  بە رەسمی ئەو كۆمەڵكوژییەیان بە جینۆساید ناساندوە. چاوەڕوان دەكرێت ئەم هەنگاوەی سەرۆكی ئەمریكا پەیوەندییەكانی نێوان واشنتۆن‌و ئەنكەرە ئاڵۆزتر بكات. سێ‌ سەرچاوەی ئاگادار بە ئاژانسی رۆیتەرزیان راگەیاند كە پێشبینی دەكرێت بایدن دەستەواژەی " جینۆساید " كۆمەڵكوژی بەكاربهێنێت لەو بەیاننامەیەی كە ئەمڕۆ 24 نیسان بڵاویدەكاتەوە, كاتێك چەندین مەراسیم بۆ یادكردنەوەی قوربانییەكان لە چەندین شوێنی جیهاندا بەڕێوەدەچێت. بەڵام هەندێك سەرچاوە ئاماژە بەوەدەدەن كە بایدن رەنگە لە ساتەكانی دواییدا لە بەكارهێنانی چەمكی جینۆساید پاشگەز ببێتەوە لەبەر رۆشنایی گرنگی پەیوەندییەكانی نێوان وڵاتەكەی‌و توركیا. بایدن ساڵێك لەمەوبەر‌و كاتێك كاندیدی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی بوو بەشداریكرد لە ساڵیادی كوشتنی یەك ملیۆن‌و 500 هەزار پیاو‌و ژن‌و منداڵی ئەرمەنی لەلایەن ئیمپراتۆریەتی عوسمانییەوە‌و رایگەیاند پشتگیری لەو هەوڵانە دەكات كە دەدرێن بۆئەوەی ئەو كۆمەڵكوژییە بە جینۆساید بناسرێت. ئەنجومەنی پیرانی ئەمریكاش لە ساڵی 2019 لە هەنگاوێكی مێژوویدا بڕیارێكی نامولزەمی پەسەندكرد‌و كۆمەڵكوژی ئەرمەنەكانی وەك جینۆساید ناساند ئەوەش توڕەیی توركیای لێكەوتەوە. بەمدواییەش كۆنگرێسمانی دیموكراتەكان ئادەم شیف‌و گروپەكەی كە پێكدێن لە 100 كۆنگرێسمانی هەردوو پارتەكە وتارێكی ئاراستەی بایدن كرد‌و داوایان لێكرد بەوەفا بێت‌و بەڵێنەكەی سەبارەت بە كۆمەڵكوژی ئەرمەنەكان جێبەجێ بكات. توركیا دەڵێت ژمارەیەكی زۆر لە ئەرمەن كە لە ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا ژیاون لە شەڕیاندا لەگەڵ هێزەكانی عوسمانییەكاندا لە كاتی جەنگی یەكەمی جیهانیدا كوژراون‌و گومانیشی هەیە لە ژمارەی كوژراوەكان‌و رەتیدەكاتەوە ئەو كوشتارە بەرنامە بۆدارێژراو بێت‌و بگاتە ئاستی جینۆساید. مەولود چاوەشئۆغڵۆ وەزیری دەرەوەی توركیا رایگەیاند هەر جوڵەیەكی بایدن بۆ ناساندنی كۆمەڵكوژی ئەرمەنەكان بە جینۆساید زیانێكی زۆر بە پەیوەندییەكانی نێوان هەردوو وڵات دەگەیەنێت كە هەر لە بنەڕەتەوە ئاڵۆز بووە. بە درێژایی چەندان ساڵ لەناو كۆنگرێسی ئەمریكاوە هەوڵدراوە كە كۆمەڵكوژی ئەرمەنەكان بە جینۆساید بناسرێت بەڵام شكستیان پێهێنراوە‌و سەرۆكەكانی ئەمریكا لە ترسی پەیوەندییەكانیان لەگەڵ توركیا‌و بەهۆی ئەو لۆبییە گەورەیەی توركیا لەناو ئەمریكادا خستویەتییە گەڕ  نەیانتوانیوە بە رەسمی دان بە جینۆسایدی ئەرمەنەكاندا بنێن. چیرۆكی كۆمەڵكوژییەكە دائیرەی مەعاریفی بەریتانی دەڵێت ئەو " كوشتارەی" كە ئەرمەنەكان رووبەڕووی بونەتەوە لە رێگەی كۆچپێكردنی بە زۆر‌و كوشتنی بە كۆمەڵەوە كراوە كە "حزبی توركیای فەتات"  ئەنجامیداوە كە فەرمانڕەوا ی ئەوكاتی ئیمپراتۆریەتی عوسمانییەكان بوو لەمیانی جەنگی یەكەمی جیهانیدا لە ( 1914-1918 ). ئەرمەنەكان دەڵێن ئەو هەڵمەتەی عوسمانییەكان هەوڵێك بووە بۆ لەناوبردنیان‌وئەوەش كردەوەیەكە لە كردەوەكانی جینۆساید‌و بەردەوامیش حكومەتە یەكلەدوای یەكەكانی توركیا ئەوەیان رەتكردوەتەوەو هەرچەندە نكوڵێ‌ لەو تاوانانە ناكەن كە ئەنجامدراوە, بەڵام جەختدەكەنەوە كە سیاسەتێكی رەسمی نەبووە بۆ ئەنجامدانی كۆمەڵكوژی دژی گەلی ئەرمەن. ئەرمەن لە خۆرهەڵاتی ئەنادۆڵ لە رابردوودا ئەو بانە شاخاوییەی گەورەیەی كە دەكەوێتە خۆرهەڵاتی ئەنادۆڵ‌و ئێستا خۆرهەڵاتی توركیایە بۆ چەندین سەدە لە نێوان ئەرمەنە مەسیحییەكان‌و كوردە موسوڵمانەكاندا ئاوەدانكراوەتەوە‌و نیشتەجێی بوون ئەوەش بە گوێرەی دائیرەی مەعاریفی بەریتانیی. ناوچەككەش لە چاخە كۆنەكان‌و ناوەڕاستدا لەلایەن زنجیرەیەك خێزانی ئەرمەنەوە حكومكراوە، هەرچەندە زۆرجار رووبەڕووی هێرشی هێزی دەرەكی بونەتەوە‌و لە ئەنجامی زنجیرەیەك لە هێرش‌و پەلاماردان‌و كۆچپێكردن لەلایەن توركەكانەوە لە سەرەتای كۆتایی سەدەی یانزدەدا سەربەخۆیی سیاسی ئەرمەنەكان كۆتایی هات‌و لە هەردوو سەدەی پانزەیەم‌و شانزیەمیشدا توركەكان بە تەواوەتی ناوچەكەیان كۆنترۆڵ كرد‌و كردیانە بەشێك لە ئیمپراتۆریەتی بەرفراوانی عوسمانییەكان. ئەرمەنەكان توانیان بە هەستێكی بەهێزەوە پارێزگاری لە ناسنامەی نەتەوەییان بكەن كە لە زمانی ئەرمەنی‌و كڵێسای ئەرمەنیدا بەرجەستە دەبێت‌و ئەو هەستەشیان بەهۆی سیستمی مەزهەبی عوسمانییەكانەوە بەبەهێزی مایەوە كە مافی سەربەخۆیی ئیداریی‌و كۆمەڵایەتیان بە كەمایەتییە ناموسوڵمانەكان بەخشیبوو. لەسەرتای سەدەی بیستەمدا نزیكەی 2.5 ملیۆن ئەرمەنی لە ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا دەژیان‌و زۆرینەیان لە خۆرهەڵاتی ئەنادۆڵ نیشتەجێ بوون, هەروەها ژمارەیەكی زۆریشیان لە دەرەوەی سنوری خۆرهەڵاتی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی دەژیان لەو ناوچانەی كە لەژێر كۆنترۆڵی روسیادا بوون. زۆربەی ئەرمەنەكان لەو كاتەدا جوتیاری هەژار بوون, بەڵام هەندێكی كەمیان توانیان وەك بازرگان‌و پیشگەر سەركەوتوو بن‌و بەشداری ئەرمەنەكان لە بازرگانی نێودەوڵەتیدا لە هەردوو سەدەی حەڤدەیەم و هەژدەیەم بووە هۆی دامەزراندنی چەندین رێكخراو‌و كۆمەڵەی گرنگی ئەرمەنی لە ئیستانبوڵ‌و شارەكانی تری ئیمپراتۆریەتی عوسمانی‌و چەند ناوچەیەكی دووری وەك هیندستان‌و ئەوروپا. سەرەڕای ئەوەی زۆرینەی كۆمەڵەی عوسمانیی موسوڵمان بوون, بەڵام ژمارەیەكی كەمی خێزانە ئەرمەنەكان توانیان بگەنە پێگە‌و پۆستی دیار لە بانكەكان‌و بواری بازرگانی‌و حكومییدا, بۆ نمونە گەورەترین ئەندازیارەكانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی بۆ چەندین نەوە لە هەردوو سەدەی هەژدەیەم‌و نۆزدەیەمدا لە خێزانی بلیانی ئەرمەنی بوون. هاوكات گەورەبووون‌و دەركەوتنی هەژمونی دەستەبژێری ئەرمنی خوێندەوار‌و جیهانیی بووە مایەی وروژاندنی رق‌و گومانی موسوڵمانەكان لە سەدەی نۆزدەیەمدا‌و ئەرمەنەكان تێكۆشان لەدژی بیرۆكەی ئەوەی كە ئەوان پێكهاتەیەكی بیانیی نێو ئیمپراتۆریەتی عوسمانین‌و لە كۆتاییدا خیانەی لێدەكەن‌و دەوڵەتی سەربەخۆی خۆیان دادەمەزرێنن. ژمارەیەكی زۆر لە گەنجانی ئەرمەن كە زۆربەیان لە قۆقازی روسیا بوون هەوڵیاندا پارێزگاری لە رۆڵەكانی نەتەوەكەیان بكەن لەرێگەی دامەزراندنی دەوڵەتێكی سەربەخۆوە‌و بۆئەوەش دوو حزبی شۆڕشگێڕییان بەناوی ( هینشاك‌و داشناكتسۆتیۆن) دامەزراند لە ساڵەكانی 1887‌و 1890دا. بەڵام هیچكام لەو دوو حزبە پشتگیرییەكی بەرفراوانی ئەرمەنەكانیان لە خۆرهەڵاتی ئەنادۆڵ بەدەست نەهێنا‌و تاڕادەیەكی زۆر وەك گوێڕایەڵی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی مانەوە‌و بەو ئومێدەی كە ئەوانەی هاوسۆزن لەگەڵیاندا لە ئەوروپا گوشار لە ئیمپراتۆریەتی عوسمانی بكەن بۆئەوەی چاكسازی بكات‌و گەرەنتی پاراستنی ئەرمەنەكان بكات, بەڵام چالاكی شۆڕشگێڕانی ئەرمەن ترس‌و دوودڵی موسوڵمانەكانی زیاتر كرد. هەستی دژایەتیكردنی ئەرمەن دائیرەی مەعاریفی بەریتایی دەڵێت هەستی دژایەتیكردنی ئەرمەنەكان لە كۆتاییەكانی سەدەی نۆزدەیەم‌و سەرەتای سەدەی بیستەمدا  گۆڕا بۆ كردنەوەی توندوتیژی بە كۆمەڵ, كاتێك ئەرمەنەكان لە ساڵی 1894 لە ناوچەی ساسۆن رەتیانكردەوە باجێكی ناڕەوا بدەن, عوسمانییەكان هەزارانیان لە ناوچەكەدا لێ كوشتن‌و پاشان زنجیرەیەك لە كردەوەی كوشتنی بە كۆمەڵ دەستیپێكرد لە پایزی ساڵی 1895 كاتێك عوسمانییەكان لە ئیستانبوڵ بۆ سەركەوتكردنی ئەرمەنەكان كوشتاریان دەستپێكرد‌و لەكۆی ئەو رووداوانە لە نێوان ساڵی 1894 و 1896 هەزاران ئەرمەن كوژران لەو هەڵمەتەی كە دواتر بە سەربڕینخاانەی حەمیدیە ناسرا‌و نزیكەی 20 هەزار ئەرمنی تریش ساڵی 1909 لە ئەدەنە كوژران. توركیای فەتات‌و جەنگی جیهانی یەكەمی جیهانیی ساڵی 1908 گروپێك لە شۆڕشگێڕانی عوسمانییەكان لە كۆمەڵەی ئیتیحاد‌و تەرەپی كە گروپێكی ناو حزبی توركیای فەتات بوون دەسەڵاتیان گرتە دەست, ئەرمەنەكان پێشوازیان كرد لە دووبارە كاركردنەوە بە دەستوری عوسمانی, بەڵێندان بە ئەنجامدانی هەڵبژاردنی تایبەت بە ئەرمەنەكان‌و نەتەوەكانی تر لەناو ئیمپراتۆریەتدا هانی ئەرمەنەكانیدا هاوكاری سیستمی سیاسی نوێ‌ بكەن, بەڵام دواتر ‌و بە تێپەڕینی كات خواستەكانی توركیای فەتات بەرەو توندڕەوی زیاتر‌و لێبوردەیی كەمتر هەنگاوی نا‌و گومانیان زیاتر بوو بەرامبەر ئەرمەنەكان‌و وەك هاوكاری هێزە بیانییەكان لێیان دەڕوانین. توركیای فەتات بەرەو تاكڕەویی‌و سەركوتكردنی زیاتر‌و پەراوێزخستنی ركابەرە لیبراڵەكانی هەنگاوینا‌و لە كانونی دووەمی ساڵی 1913 ئەندامە زۆر توندڕەوەكانی حزبەكە كە بریتی بوون لە ئەنوەر پاشا‌و تەڵعەت پاشا لە رێگەی كودەتاوە دەسەڵاتیان گرتەدەست. رق‌و بێزاری بەرامبەر بە مەسیحییەكان زیاتر بوو كاتێك ئیمپراتۆریەتی عوسمانی لە جەنگی باڵكانی یەكەم( 1912- 1913) دووچارەی شكستێكی گەورە بوو هەموو زەوییەكانی كە لە ئەوروپا بەدەستیاوە مابوو لەدەستدا‌و سەركردەكانی توركیای فەتات شكستەكەیانخستە ئەستۆی خیانەتی مەسیحییەكان لە باڵكان, جگە لەوەش جەنگ‌و ململانێكە بووە هۆی هاتنی سەدان هەزار ئاوارەی موسڵمان بۆ خۆرهەڵاتی ئەنادۆڵ‌و ئەوەش بووە هۆی زیاتر بوونی ململانێنی نێوان موسڵمان‌و مەسیحییەكان لەسەر زەویی. ئەرمەنەكان بە شكستی عوسمانییەكان ترسان لەوەی گوشار بكەن بۆ ئەنجامدانی چاكسازی زیاتر‌و داوایان لە هێزە ئەوروپییەكان كرد توركیای فەتات ناچار بكات مافی ئۆتۆنۆمیی بداتە ئەو ناوچانەی زۆرینەی دانیشتوانەكەی ئەرمەنن. هێزە ئەوروپییەكان ساڵی 1914 چاكسازی گەورەیان بەسەر عوسمانییەكاندا سەپاند كە دانانی چاودێری لە ناوچەكانی خۆرهەڵات لەخۆگرتبوو, توركیا فەتات ئەمەی بە بەڵگەیەكی تر دانا بۆ تێوەگلانی ئەرمەن لەگەڵ ئەوروپا لەپێناوی نەهێشتنی سەروەریی ئیپمراتۆریەتی عوسمانیدا. كاتێك لە هاوینی 194 جەنگی یەكەمی جیهانی دەستیپێكرد. حكومەتەكەی توركیای فەتات چووە پاڵ ئەڵمانیا‌و نەمسا‌و مەجەر دژی هاوپەیمانی سێ‌ قۆڵی بەریتانیا‌و فەرەنسا‌و روسیا، لەبەرئەوەی ئەرمەن‌و ئاشورییەكان بە درێژایی بەرەی روسی- عوسمانیی دەژیان, هەریەك لە روسەكان‌و عوسمانییەكان هەوڵیان دەدا مەسحیییەكان وەك سەرباز لە هەڵمەتەكانیان بۆسەر دوژمنەكانیان بەكاربهێنن. توركیای فەتات پێشنیازیكرد بۆ حزبی داشناكتسۆتیۆن كە ئەو كاتە حزبی پێشڕەوی ئەرمەنەكان , ئەرمەنەكانی ناو روسیا‌و ئەرمەنەكانی ناو خاكی دەوڵەتی عوسمانی قایل بكەن لە شەڕدا هاوكاری ئیمپراتۆریەتی عوسمانی بكەن, بەڵام حزبەكە رایگەیاند كە ئەرمەنەكان گوێڕایەڵی ئەو ئیمپراتۆریەتە دەبن كە لەناویدا دەژین‌و حكومەتی توركیای فەتاتیش ئەو وەڵامەی وەك خیانەت لێكدایەوە‌و ئەرمەنەكانی نێو دەوڵەتی عوسمانی لە پاڵ عوسمانییەكاندا دەجەنگین‌و ئەوانەشی لەناو روسیادا بوون لەگەڵ سوپای روسیادا بوون. " كوشتارگەی ئەرمەنەكان" ئەنوەر پاشا كانونی دووەمی 1915 هەوڵیدا لە شەڕی ساری قامیش بەرپەرچی روسەكان بداتەوە, بەڵام عوسمانییەكان دووچاری شكستێكی خراپ بوون لەو شەڕەدا, هەرچەندە خراپ بەڕێوەبردن‌و دۆخی كەشوهەوای سەختی ناوچەكە هۆكاری سەرەكی شكستەكە بوون, بەڵام توركیای فەتات هەوڵیدا خیانەتی ئەرمەنەكان بكاتە پاساو بۆی‌و سەربازانی ئەرمەن‌و ناموسوڵمانەكان لە سوپای دوورخرانەوە‌و كردیانن بە كرێكار‌و پاشان سەربازانی ئەرمەنی كە لە چەك داماڵرابوون بەشێوەیەكی بەرنامەبۆداڕێژراو لەلایەن هێزی عوسمانییەكانەوە كوژران‌و ئەمانە بوونە یەكەمین قوربانیی ئەوەی دواتر لە كوشتاری ئەرمەنەكان ناسرا, ئەوەش بە گوێرەی دائیرەی مەعاریفی بەریتانیی. لە هەمان  كاتیشدا هێزە نانیزامییەكان دەستیانكرد بە هەڵمەتی كوشتنی بە كۆمەڵی ئەرمەنەكان لە گوندەكانی نزیكی سەر سنوری روسیا. گروپەكانی بەرگری ئەرمەنیش بەهانەی زیاتریان دایە هێزەكانی عوسمانییەكان بۆئەوەی توندتر بن‌و لە نیسانی 1915 ئەرمەنەكان لە شاری وان لە گەڕەكی ئەرمەنی لە شارەكە خۆیان قایم كردبوو دژی عوسمانییەكان دەجەنگین‌و لە 24ی نیساندا تەڵعەت پاشا فەرمانیدا بە دەستگیركردنی نزیكەی 250 بیرمەند‌و رۆشنبیر‌و سیاسی ئەرمەن لە ئیستانبوڵ كە ژمارەیەكیان ئەندامی پەرلەمان بوون لە پەرلەمانی عوسمانییەكان. چەند مانگێك دواتر زۆرینەیان كوژران. ماوەیەكی كەم پاش شكستی ساری قامیش حكومەتی عوسمانیی دەستیكرد بە كۆچپێكردنی ئەرمەنەكان لە خۆرهەڵاتی ئەنادۆڵ بە پاساوی ئەوەی بوونیان لە نزیك هێڵەكانی پێشەوە هەڕەشەیە بۆسەر ئاسایشی نەتەوەیی. لە ئایاری هەمان ساڵ پەرلەمانی عوسمانیی یاساییەكی  پەسەندكرد كە رێگە دەدات بە رەسمی كۆچكردنی زۆرملێ ئەنجام بدرێت‌و بەدرێژایی هاوین‌و پایزی 1915 هاوڵاتیانی مەدەنی ئەرمەن لە ماڵەكانیانەوە بە نێو شاخ‌و دۆڵەكانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا گواسترانەوە بۆ كەمپی دەستگیركردن لە بیابانەكان. هاوكات لەگەڵ كۆچە زۆرەملێیەكەدا  كە بەرپرسانی سەربازیو مەدەنی سەرپەرشتیان دەكرد  هەڵمەتێكی كوشتنی بەكۆمەڵی پلان بۆ داڕێژراویش بەڕێوەچوو كە هێزە نانیزامییەكان جێبەجێان كرد‌و ئەوانەشی لەو هەڵمەتە رزگاریان بوو گەیشتنە بیابانی سوریا‌و بەشێكی زۆریان لەناو كەمپەكاندا لە برسا مردن‌و بە گوێرەی خەمڵاندنەكان 600 هەزار بۆ یەك ملیۆن ئەرمەنی لە كاتی راگواستنیان كوژراون یان مردون‌و چەندین رۆژنامەنوس‌و دیپلۆماتكار‌و ئەفسەری سوپای بیانی‌و بانگخوازی ئاینی  رووداوەكانی 1915-1916 یان بینیوە‌و راپۆرتی خۆیان دەربارەی كۆچی بەرەو مەرگ‌و كێڵگەكانی كوشتن ئامادەكردووە. سەرچاوە: BBC    

هەردی مەهدی میکە شورای پاسەوان(شورای نگهبان)(مجلس الصیانة)، ساڵی ١٩٧٩ و سەرەتای شۆڕش دامەزراوە. خاوەنی دەسەڵات و پێگەیەکی کاریگەرە، ڕۆڵی کردەیی هەیە لە ئاراستەکردنی بڕیاری سیاسی و هەژموونێکی فراوانی هەیە لە دەستنیشانکردنی نوخبەی سیاسیی دەسەڵاتداری وڵات و سیاسەتڕێژی گشتییدا. چونکە لە پارێزگاریی ئیسلامێتی دەسەڵات و ڕاڤەی دەستوور، دەرکە و دەرچە(Input & Output)ی هەڵبژاردنەکانی سەرکۆمار، پەرلەمان و ئەنجوومەنی شارەزایان-یش لە جڵەوی وی دایە. پێشینەی ئەم دەزگایە بۆ سەرەتاکانی شۆڕش دەگەڕێتەوە و بە تایبەت کاتێک کە سەرانی شۆڕش دەیانوویست دەستووری وڵات دابڕێژن، داڕێژەرانی دەستوور بۆ پارێزگاریی و چاودێریی جێبەجێکردنی دەستوور، دەزگای شورای پاسەوانی دەستووریان پێشنیار کرد، بەڵام لە دەستووردا ناوەکەی هەر بە شورای پاسەوان بەبێ پاشگری "ی دەستوور"، هاتووە. زۆرجار لە میدیاکان و توێژینەوەکاندا، بە هەڵە لە ناوهێنانی شورای پاسەوان پاشگری "دەستوور"ی بۆ ئیزافە دەکرێت، ڕاستییەکەی چ لە ناوە ڕەسمییەکەی شوراکە و چ لە دەستووردا پاشگری دەستوور بە شوراکەوە نییە، ئەمەش بێهۆ نییە و بەڵکو بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کە شورای پاسەوان هەڵگری هەردوو دەسەڵاتی شەرعی-دینی و دەستوورییە، تەنها ئەرکی پاراستنی دەستوور نا بەڵکوو سەرجەم ئەرک و چاودێرییەکانی لەڕوانگەی پێوەرەکانی ئیسلامی شیعی و پاشان دەستوور  ئاراستە دەکات. بۆیە شورای پاسەوان، پاسەوانی ئیسلامی شیعی(دوانزەئیمامی) و دەستووری ئێرانیشە. شورای پاسەوان، یەکێکە لەو سێ دەزگایەی کە سەربە دەسەڵاتی یاسادانان(تشریعی)یە و دەزگایەکی ناهەڵبژێردراوی نێو هەرەمی سیستەمی سیاسییە لە کۆماری ئیسلامی ئێراندا، پێکهاتەی ئەندامیی ئەم شورایە لە دوانزە(١٢)کەس پێکهاتووە،  شەشیان(٦) "موجتەهید"ن و "شارەزای کارووباری مەزهەبی"ن ،کە ڕاستەوخۆ دانراوی ڕێبەرباڵان و شەشەکەی(٦) دیکە هەڵبژێردراوی سەرۆکی دەسەڵاتی یاسادانانن، پاش دەستنیشانکردنیان ڕەوانەی پەرلەمان دەکرێن و لەوێوە پەسەند دەکرێن.(ماددەی٩١ی دەستوور) تەمەنی هەر خولێکی ئەم شورایە شەش(٦) ساڵە، بەڵام لە یەکەمین خولیدا و لە نیوەی خولەکەدا واتە لە سێ ساڵدا، نیوەی ئەندامەکانی هەردوو گرووپی یاسایی و مەزهەبی بەشێوەی تیرووپشک دەگۆڕدرێن، ئەندامی نوێ دەخرێنە شوێنیان(ماددەی٩٢ی دەستوور). سکرتێر، باڵاترین پۆستی ئەم دەزگایەیە و لە ساڵی ١٩٧٩ەوە، سێ سکرتێری بینیووە و هەرسێک کەسایەتیی ئایینی بوون: صافی گولپایەگانی خولی یەکەم و محەمەد محەمەدی گیلانی خولی دووەم و لە خولی سێەمیشەوە تا ئێستا کە خولی حەوتەمییەتی و تا ساڵی ٢٠٢٢کۆتایی خولی حەوتەمە، ئەحمەد جەننەتی (٩٤ساڵە) سکرتێرییەتی و هاوکات سەرۆکی ئەنجوومەنی شارەزایانی ڕێبەرییشە. ئەرکی سەرەکی و دەستووری ئەم شورایە بریتییە: - سازاندنی یاسا پەسەندکراوەکانی پەرلەمان لەگەڵ ئیسلام و دەستووری وڵاتدا(ماددەی٩٤و٩٦ی دەستوور). - ڕاڤەی دەستوری وڵات بە پێی ڕەزامەندی سێ لەسەر چواری ئەندامەکانی(ماددەی٩٨ی دەستوور). - چاودێریی هەڵبژاردنەکان و گشتپرسیی(ماددەی٩٩ی دەستوور). هەروەها یەکێکیشە لەو دەزگایانەی کە لە داڕشتنەوە و هەموارکردنەوەی دەستووری وڵاتدا ڕۆلی هەیە(ماددەی١٧٧ی دەستوور). پێگەی شورای پاسەوان لە هەرەمی سیاسییدا بۆ دەرخستنی پێگەی ئەم شورایە، پێویستە لە دوو ڕوانگەوە سەیر بکرێت، یەکەم لەڕوانگەی سەرچاوەی ڕەوایەتی و دامەزراندنییەوە، دووەم لە ڕوانگەی کێڵگە و ئەنجامەکانی کارکردنی. واتە ئایا سەر بەچ پێگەیەکی دەستووریی و وابەستەی چ ئۆرگانێکی باڵای سیستەمی سیاسییە؟  شورای پاسەوان، باڵێکی ڕەوایەتیی خۆی لە دەستوورەوە وەرگرتووە و هەر خۆشی تاقانە سەرچاوەی ڕاڤەکردنی بەندەکانی دەستوورە. هەریەک لە ماددەکانی ٩١تا٩٩ی دەستووری وڵات، پەیوەستن بە ئەرک و دەسەڵات و شێوازی دیاریکردنی ئەندامانی ئەم شورایەوە. باڵەکەی دیکەی ڕەوایەتی شوراکە، لە پەیوەستییەکانی ئەم دەزگایەوە دێت، کە لە ڕووی دانانی ئەندامەکانییەوە سەر بە دەزگا و ژێرگرووپی دەسەڵاتەکانی ڕێبەری باڵایە، چونکە نیوەیان ئەو دایان دەنێت و نیوەکەی دیکەشیان سەرۆکی دەزگای دادوەریی نیشانەیان دەکات کە دیسان هەر ژێرگرووپ و هەڵبژێردراوی ڕێبەرە(بڕوانە بەندەکانی٥٧و١١٠ی دەستوور). کەواتە لەڕووی پێگە و سەرچاوەی ڕەوایەتی دەسەڵاتییەوە شورای پاسەوان کەوتووەتە نێوان سێکوچکەی دەستوور-ڕێبەرایەتی-سەرۆکی دەسەڵاتی دادوەری. بۆیە ڕەتکردنەوەی بڕیارەکان و ڕێکارەکانی کارکردنی و بگرە چاکسازیی لە دەسەڵاتەکانیشیدا، سەخت و دژوارە. شورای پاسەوان و هەڵبژاردنەکان بۆ شورای پاسەوان، ئەوەی پەیوەندی بە هەڵبژاردنەوە هەبێت، ئەوەیە کە ئەرکی چاودێریکردنی هەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتی و پەرلەمان و ئەنجومەنی شارەزایانی دەکەوێتە ئەستۆ(ماددەی٩٩)، چونکە بەوپێیەی کە خۆی لایەنی ڕاڤەکاری دەستووریشە بەوشێوەیە ڕاڤەی کردووە کە چاودێریی هەڵبژاردنەکان تەنها چاودێریی پرۆسەکە نییە بەڵکو بەهۆی ئەرکەکانی دیکەیەوە کە پێشتر باسکرا، پێویستە لە هەرسێ  پرۆسەی دیاریکردنی پاڵێوراو، چاودێریی پرۆسەی بەڕێوەچوون و هەڵبژاردنی کاندیدەکان(باوەڕ و ئینتیما) و پاشان لە پەسەندکردنیشیاندا ڕۆڵی هەبێت، کەواتە لە ئەلف تا یای هەڵبژاردن (کاندیدبوون، پەسەندکردن و ڕەتکردنەوە) ڕۆڵی هەیە. تەنانەت بۆ دەزگایەکی وەک پەرلەمانیش کە ڕاستەوخۆ ئەندامەکانی پێویستە هەڵبژێردراوی خەڵک بن، لە دەستووردا هاتووە کە پەرلەمان هیچ ئیعتیبارێکی نییە بە بێ بوونی شورای پاسەوان(ماددەی٩٣ی دەستوور). لەهەڵبژاردنەکانی ئێراندا و جۆری پاڵێوراوەکان و پشکنینی باوەڕەکانیان بە مەزهەبی شیعەی دوانزەئیمامی و بە شۆڕشی ئیسلامی، ڕاستەوخۆ بە پێی دەستوور و ڕاڤەکانی، چ لە پەسەندکردنیان و چ لە ڕەتکردنەوەیاندا، لەژێر چاودێریی شورای پاسەواندایە. هەربۆیە لە هەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتی، پەرلەمان و شارەزایانی ڕێبەریی، ژمارەی کاندیدەڕەتکراوەکان چەند هێندەی پەسەنکراوەکانن(بڕوانە ئێراننامەی٢)، لەوەش بترازێت، هیچ کاندیدێک لەدەرەوەی گووتاری نوخبەی دەسەڵاتداریی شیعە پەسەند نەکراوە بۆ بەشداریی لە هیچ هەڵبژاردنێکدا، تەنانەت بە سوننەمەزهەب و زەردەشتی و ئاینەکانی دیکەشەوە، پێویست بووە باوەڕی خۆیان بە ئیسلامێتی، شیعەێتی شۆڕشی ئیسلامی و دەسەڵات لەئێراندا و شوناسیی هەنووکەیی دەوڵەت بسەلمێنن، گەرنا لە یەکەمین فلتەری خۆپاڵاوتندا ڕەتدەکرێنەوە.  بەگوێرەی ڕاڤەی شورای پاسەوان، ڕاشکاوانە ئەم ڕەتکردنەوانە بەئەرکی خۆی دەزانێت و ئاوا تەفسیری دەکات، کە ئەرکییەتی شایستەیی و ناشایستەیی هەر هاوڵاتییەکی ئێرانی کە خۆی ئامادە دەکات بۆ وەرگرتنی هەر پۆستێک لە سەرکۆمار، پەرلەمانتاری و ئەندامێتی ئەنجوومەنی شارەزایان، دیاریی بکات و چاودێریی و هەڵسەنگاندنی نێوەڕۆکی و شێوەیی بۆ بکات و بڕیاری لەسەر بدات. بەمشێوەیە شوراکە دەرچەکانی هەڵبژاردنی لەڕیی جۆری کاندیدەکانەوە دیاریی دەکات و ئیتر سرووشتیە کە دەرکەکان و ئەنجامەکانی بە دڵی نوخبەی دەسەڵاتداری نێو شۆڕش دەکەوێتەوە. دەردەکەوێت نێوەڕۆک و بڕیاردان لەسەر کاندیدەکان، ئەندازەکردنی ململانێکانی هەڵبژاردن، پەسەندکردنی پرۆسەکە و ئەنجامەکانی لەدەستی شورای پاسەواندایە، بەڵام لایەنی کارگێڕیی و ئەنجامدانی هەڵبژاردنەکان دەکەوێتە ئەستۆی لیژنەیەک لە وەزارەتی ناوخۆی وڵات. نەک هەر ڕەخنەگرانی سیستەمی سیاسیی و ئۆپۆزسیۆنی دەرەوەی پرۆسەی سیاسیی ئێران، بگرە هێز و ئاراستە سیاسییەکانی نێو خودی شۆڕشیش ڕەخنەی زۆر لە ڕاڤەی بڕگەی "چاودێریی هەڵبژاردنەکان" دەگرن و لەوێشەوە تیری ڕەخنەکانیان ڕاستەوخۆ لە شورای پاسەوانە، چونکە پێیانووایە بووەتە سەرچاوەی ئەندازەکردن و بڕیاردەر لەسەر ئاراستەکردن و خاوکردنەوەی ململانێکان و یەکدەستکردنی دەسەڵات و ڕێگەخۆشکردن بۆ درێژەدان بە بڕیاردانی تاکلایەنانە و سنووردارکردنی مافی خەڵک لە هەڵبژاردنی نوێنەری ڕاستەقینەی خۆیاندا. هەروەها هەندێک لەسەرانی نێو شۆڕش، ئەم پرۆسەیە بە کارتی فشاریی توندئاژۆکانی نێو سیستەمی سیاسیی لەقەڵەمدەدەن و پێیانووایە کێشەی قوڵی ئەم شورایە ئەوەیە لەبەردەم پەرلەمان و ئەنجوومەنی شارەزایاندا بەرپرسیار نییە و هیچ دەزگایەکی هەڵبژێردراو ناتوانێت لێپێچینەوەی لێ بکات. لەنێو ئێراندا، چەندین جار هەوڵدراوە چاوخشاندنەوە و ڕاڤەکردنێکی نوێ بۆ چەمکی "چاودێریی هەڵبژاردنەکان لەلایەن شورای پاسەوانەوە"، بێتەئاراوە و یاسایی بکرێت، بەڵام تا هەنووکە شکشتییان هێناوە و شوراکە بەردەوامە لە ئەندازەکردن و ئاراستەکردنی پۆستەکان، بە پێی هەڵسەنگاندنە باوەڕیی و سیاسیی و سەلیقەییەکانی خۆی.   ئێراننامە (3) زنجیرە بابەتێکە لە سەرووبەندی هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی ئێراندا، لەبارەی سیستمی سیاسیی، هەرەمی دەسەڵات، پێگەی هەڵبژاردن لە نێو سیستەمەکەدا، ئاراستە و حزبەسیاسییەکان، دەزگاهەڵبژێردراو و ناهەڵبژێردراوەکانی نێو سیاسەت لە درەومیدیادا دەخرێنەڕوو.   ئێراننامە (1) .. هەڵبژاردن لەئێراندا ئێراننامە (2) سەرۆک کۆماری ئێران؛ مێژوو، پێگە و شێوازی هەڵبژاردنی

درەو: لەكۆی 2322 پرۆژە كە دەستەی نیشتمانی بۆ وەبەرهێنان لە عێراق مۆڵەتی پێداوە لە چەند ساڵی رابردوودا تەنها 613 پرۆژە جێبەجێكراوە‌و نزیكەی 1000 پرۆژەیان پرۆژەی وەهمی بوون, ئەمە بەوتەی سوها داود نەجار سەرۆكی دەستەكە كە قسەی بۆ كەناڵی ( ئەلحوڕە) كردووە. نەجار دەشڵێت 750 پرۆژەی تر هەیە كە جێبەجێكردنی ماوەیەكی دوورودرێژە پشتگوێ خراوە‌و رێژەیەكی كەمیان لێ جێبەجێكراوە. بەوتەی نەجار حكومەتی عێراق مۆڵەتی زیاتر لە هەزار پرۆژەی هەڵوەشاندوەتەوە كە رێژەی جێبەجێكردنیان سفر بووە یان زۆر كەم بووە ئەوەش بە بڕیارێكی سەرۆكایەتی وەزیران كە جەختدەكاتەوە لەسەر هەڵوەشاندنەوەی مۆڵەتی ئەو پرۆژانەی كەی سێ‌ ساڵ بەسەر وادەی جێبەجێكردنیاندا تێپەڕیوە‌و هێشتا جێبەجێ نەكراون یان رێژەیەكی كەمیان لێ جێبەجێكراوە. بە باوەڕی نەجار ئەم رێوشوێنە نوێیانەی حكومەت دەیان ترلیۆن دینار ( دەیان ملیار دۆلار) بۆ دەوڵەت دەگەڕێنێتەوە‌و هەروەها دەشبێتە هۆی ئەوەی هەزاران دۆنم زەوی بگەڕێنرێتەوە بۆ وەبەرهێنان. بەوتەی نەجار بەهای ئەو پرۆژانەی كە تۆماركراون‌و جێبەجێ نەكراون دەگاتە نزیكەی 70 ملیار دۆلار‌و بەهای ئەو زەویانەی كە بەخشراون بەو پرۆژە وەهمیانە دەگاتە 60 ملیار  دۆلار. نەجار كە ساڵی رابردوو دوای گۆڕانكارییەكانی مستەفا كازمی سەرۆك وەزیران لە پۆستە حكومییەكاندا بووە بە سەرۆكی دەستەی نیشتمانی بۆ وەبەرهێنان  دەڵێت:" ژمارەكە دەگاتە دوو ئەوەندە, بەڵام نەمانویست توشی شۆكیان بكەین". سەلیم محەمەد, سەرمایەدار‌و بزنسمانێكی عێراقە دەڵێت:" بەدەستهێنانی مۆڵەتێكی وەبەرهێنان قورسترین كارە بۆ وەبەرهێنەرەكان, هەتا زۆر لە جێبەجێكردنی پراكتیكی پرۆژەكە قورسترە". ئەو بزنسمانە عێراقییە جەختدەكاتەوە كە هاوڕێ‌ وەبەرهێنەرەكانی ساڵی 2013 داوای 100 هەزار دۆلاریان لێكراوە لە بەرامبەر رەخساندنی هەلێك بۆ كۆبوونەوە لەگەڵ بەرپرسانی دەستەی وەبەرهێنان, هەتا بەبێ‌ ئەوەی دڵنیاش بكرێتەوە كە گرێبەستەكەی پێدەدرێت یان نا". سەرۆكی دەستەی نیشتمانی بۆ وەبەرهێنان جەختدەكاتەوە كە ئەو گرێبەستانەی جێبەجێ نەكراون لە رێگەی گەندەڵییەوە بەخشراون كە زۆر بەربڵاوە لە عێراقدا, چەندان كەس هەن كە هەموو كاروبارێكیان تەواووە بەڵام ناتوانن فۆرمی پێشكەشكردن بەدەستبهێنن، بەڵام كەسانی تر هەن بە دوو خولەك لە باشترین‌و زیندووترین شوێندا پارچە زەوی بەدەستدەهێنن. بەوتەی نەجار وەبەرهێنەرە وەهمییەكان بە بەكارهێنانی مۆڵەتەكانی وەبەرهێنان قەرز لە بانكەكان وەردەگرن, یان بڕێك پارە لە خەڵك وەردەگرن‌و پاشان هەڵدێن یان شمەك دێننە وڵاتەوە‌و بازرگانی پێوەدەكەن, یان زەوی لە دەوڵەت وەردەگرن‌و بە پەنهانی پارچە پارچەی دەكەن‌و دەیفرۆشن, یان بەنهێنی مۆڵەتی وەبەرهێنان دەفرۆشن, یان دراوی بیانی دێنن‌و بازرگانی دەكەن بە مافی هێنانی. سەرۆكی دەستەی نیشتمانی عێراق بۆ وەبەرهێنان راشیدەگەیەنێت كە رووبەڕووی گوشار بوەتەوەو ئاشكرایدەكات كە رووبەڕوی مەترسی ئەمنیی بوەتەوە.

راپۆرتی: درەو نادادپەروەری لە مووچەی خانەنشینی بەردەوامەو جێبەجێکردنی ئەحکامەکانی یاسای چاکسازیش لەوپەڕی سستیدایە، ئەگەر چی بڕیار بوو بەپێی یاساکە ئەو داهاتەی دەگەڕێتەوە بۆ حکومەت ئەولەویەت بۆ چاککردنی مووچە نزمەکان بێت، وا دەرنەچوو. لەگەڵ ئەوەشدا بڕە پارەی ڕاگیراوەكانی خانەنشینی كە دەبڕدرێت لە موچەی فەرمانبەرانی دەوڵەت، لەگەڵ تەمەنی حکومڕانی حکومەتی هەرێمدایە، بەڵام سندوقی خانەنشینی هەر دروست نەبوو، لە کاتێکدا لە عێراق لەسەر حسابی سندوقەکە وەبەرهێنان دەکرێت و حکومەت لە قەیران ڕزگار دەکات.   وێنە گشتییەکە ئەگەر چی لە وڵاتانی دنیادا گەیشتن بە قۆناغی خانەنشینی گەیشتنە بە خۆشگوزەرانی و تاڕادەیەك ئارامی و سەقامگیری دارایی ئەو كەسانەی خزمەتی گشتیان كردووە، بەڵام لە هەرێمی كوردستان پێچەوانەكەی ڕاستەو چینی خانەنشین لە هەرێمی كوردستان بەشی زۆریان لەگەڵ گەیشتن بەم قۆناغە توشی ئەوپەڕی نائومێدی دەبن. لەم ساتەوەختەدا خانەنشینانی هەرێمی كوردستان موچەی نزیک لە دوو ساڵیان لای حكومەتی هەرێمە، لەگەڵ ئەوەشدا كۆمەڵێك بە نایاسایی و كۆمەڵێكی دیكە بە نادادپەروەرانە هاوشان بە خانەنشینانی هەرێم بەناوی جیاجیاوە موچە وەردەگرن، ئەوە سەرەڕای جیاوازی گەورەی موچەكانیان كە لە 200 هەزارەوە دەستپێدەكات تا دەگاتە زیاتر لە 6 ملیۆن دینار. بەشێكی زۆری ئەو جیاكاری و نادادیانەی لەنێوان خانەنشیناندا دروستبووە پێشتر بەم یاسایانەی لای خوارەوە كراون دەیان یاسای جیاواز لە هەرێمی كوردستاندا كاری پێكراوە و بەپێی یاسای چاكسازی ژمارە (2)ی ساڵی 2020 تایبەت بە (یاسای چاكسازی لە مووچەو دەرماڵە و بەخشین و ئیمتیازاتەكان و خانەنشینی لە هەرێمی كوردستان - عێراق) بەشێكیان هەڵدەوەشێنەوە ئەو یاساینەش بریتین لە: •    یاسای خزمەتی شارستانی (ژمارە 24 ساڵی 1960)ی هەمواركراو. •    یاسای خانەنشینی ئەندامانی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان (ژمارە 12 ساڵی 1999). •    یاسای خانەنشینی ئەندامانی پەرلەمانی كوردستان (ژمارە 13 ساڵی 1999). •    یاسای خانەنشینی خاوەن وەزیفە باڵاكانی هەرێمی كوردستان ژمارە (36 ساڵی 2004). •    یاسای خانەنشینی یەكگرتوو ( ژمارە 27 ساڵی 2006 ) عێراقی فیدراڵ هەمواركراو. •    یاسای ڕێزلێنانی پێشمەرگە ( ژمارەی 33 ساڵی 2007). •    یاسای كەم ئەندامانی پێشمەرگەی سەنگەر ( ژمارە 34 ساڵی 2007). •    یاسای ڕاژە و خانەنشینی پێشمەرگە ( ژمارە 38 ساڵی 2007 ). •    یاسای ڕاژەی زانكۆیی ( ژمارە 23 ساڵی 2008 )ی فیدراڵ. •    یاسای مووچەی دادوەران و ئەندامانی داواكاری گشتی ( ژمارە 27 ساڵی 2008) فیدراڵ. •    خانەنشینی پارێزگار و قایمقام و بەڕێوەبەری ناحیە بەپێی یاسای پارێزگاكان (ژمارە 3 ساڵی 2009). •    یاسای مووچە و دەرماڵەی سەرۆكی هەرێمی كوردستان و جێگرەكەی (ژمارە 13 ساڵی ٢٠١٠). •    یاسای ڕاژە و خانەنشینی كارمەندانی هێزەكانی ئاسایشی ناوخۆ ( ژمارە 18 ساڵی 2011) بەپێی ئامارەكان و سیستەمی بایۆمەتری جگە لە هێزەكانی سەر بە ئەنجومەنی ئاسایش و دەزگای ئاسایش و سودمەندانی دەرماڵەی زانكۆ و پەیمانگاكان(لە ئێستادا ڕاگیراوە) كە بایۆمەتریان بۆ نەكراوە (1) ملیۆن و (219) هەزار و (922) كەس لە سیستمەكەدا تۆمار كراون، بڕوانە چارتی ژمارە (1). لەو ژمارەیە (251 هەزارو 575) كەس بە ڕێژەی (22.4%) بەناوی خانەنشینی مووچە وەردەگرن‌ كە پێكهاتوون لە خانەنشینانی (فەرمانبەرانی شارستانی، پۆلیس و هێزەكانی ناوخۆ، كارمەندانی دەزگای گشتی ئاسایش و ئەنجومەنی ئاسایش، خانەنشیانی پێشمەرگە، كەم ئەندامی سەنگەر، پلە باڵاكان) بڕی مووچەی یەك مانگیان زیاتر لە( ١٠٠ ملیار) دینارەو گومان لە دوو لەسەر سێی ژمارەی خانەنشینان دەكرێت. پسپۆڕانی ئابووری كوردستان ڕای دەگەیەنن، لیستی خانەنشینی لە كوردستان یەكێكە لەو فایلانەی گەندەڵی كە ناڕوونی زۆری تێدایە. خەڵكانێكی زۆر هەن كە بە پلەی وەزیر و بەڕێوەبەری گشتی خانەنشین كراون، بەڵام تەنیا ڕۆژێكیش نە وەزیر بوون نە بەڕێوەبەری گشتی نە ڕاوێژكار. هەر بەپێی زانیارییەكان ئەو كەسانەی لە كوردستان بە پلەی وەزیر و بریكاری وەزیر و بەڕێوەبەری گشتی ‌و پەرلەمانتار و ڕاوێژكار خانەنشین كراون، دەگەنە پێنج هەزار كەس. چارتی ژمارە (1)   سندوقی خانەنشینی بەپێی یاسای خانەنشینی یەكگرتووی ( ژمارە 27 ساڵی 2006 )ی هەمواركراو تێێدا هاتووە: بەشی شەشەم تایبەت بە سندوقی خانەنشینی فەرمانبەرانی دەوڵەت ماددەی 18 بڕگەی دووەم "سندوقێك دادەمەزرێت بەناوی (سندوقی خانەنشینی فەرمانبەری دەوڵەت)" و لە بڕگەی سێیەمیشدا هاتووە "ئەم سندوقە بەڕێوەدەبرێت لەلایەن ئەنجومەنێكی كارگێڕی كە ئەندامان و پێكهاتەكان و كارەكانی و بەڕێوەچوونی كاروبارەكانی و بوارەكانی وەبەهێنانی پارەو پوڵی، دیاری دەكرێت...." لە بڕگەی چوارەمدا هاتووە كە داهاتەكانی ئەم سندوقە پێكدێت لە: أ‌. بڕە پارەی ڕاگیراوەكانی خانەنشینی كە دەبڕدرێت لە موچەی فەرمانبەرانی دەوڵەت. ب‌. بەشداریكردنی دەوڵەت بە ڕێژەیەك یەكسان بێت بە 12%ی موچەی فەرمانبەرانی دەوڵەت. ج‌. بڕە پارەكانی ڕاگیراوەكانی خانەنشینی كە فەرمانبەر دەیدات بەرامبەر بە ئەژماركردنی خزمەتە زیادەكانی بە مەبەستی خانەنشینی. د‌. بڕە پارەكانی هاتوو لە وەبەرهێنانی پارەو پوڵی سندوقەكە. ه‌. بڕە پارەكانی موچەكانی خانەنشینی خەرجكراو بەدەر لە حكومەكانی ئەم یاسایە، بۆ ئەوانەی ئیحالەی خانەنشینی كراوەو پاش 17/1/2006 و وەزارەتی دارایی هەڵدەستێت بە گێڕانەوەی بڕە پارەكان بۆ سندوقەكە ساڵانە. و. بەخشینەكان و هاوكارییەكان كە وەزارەتی دارایی پێشكەشی سندوقەكە دەكات. ز. بەخشینەكان و دیارییەكان لە ناوەوەی عێراق و ئەگەر لەدەرەوەی عێراق بێت، پێویستە ڕەزامەندی لایەنی پەیوەندیدار وەربگیرێت. پێنجەم: دانانی گشت لێبڕینەكانی خانەنشینی لە فەرمانبەران دەبڕدرێت، دەخرێتە ناو سندوقەكەوە... شەشەم: بەخشینێكی ساڵانە كە لەلایەن وەزارەتی داراییەوە خەرج دەكرێت بەناوی (بەخشینی هاوكاریكردنی سندوق).... حەوتەم: لەم سندوقە گشت موچەكانی خانەنشینی و پاداشتەكانی كە شایستەدار دەبن پاش ڕێكەوتن و جێبەجێكردنی ئەم یاسایە، دەدرێتە ئەو فەرمانبەرانەی كە حوكمەكانی ئەم یاسایە دەیانگرێتەوە. ئەوەی لێرەدا جێگەی ئاماژە پێکردنە، حکومەتی عێراق خاوەنی ئەوە سندوقەیەو لە ئێستادا جگە لەوەی مافە داراییەکانی خانەنشینانی تێدا پارێزراوە، خاوەن سەرمایەیەکی گەورەیەو وەبەرهێنان بە داهاتیەکانیشییەوە دەکات، هاوکات پاڵپشتێکی گەورەی حکومەتی عێراقی کردووە لە قەیرانی داراییداو قەرزی بەخشیوە بە حکومەتی عێراق تا لە قەرزی دەرەکی بیپارێزێت. بەڵام ئەوەی مایەی نیگەرانییە بۆ خانەنشیانان و موچەخۆران، دوای تێپەڕبوونی زیاتر لە 15 ساڵ بەسەر ئەم یاسایەدا سندوقی خانەنشینی لە هەرێمی کوردستان دروست نەكراوەو یەك دیناریشی كۆنەكراوەتەوە ئەمە سەرەڕای ئەو لێبڕینانەی حكومەت بەناوی لێبڕینی خانەنشینییەوە 7% لە موچەی فەرمانبەران دەبڕدرێت، كاتێكیش حكومەت دەكەوێتە قەیرانی داراییەوە لەبەر ئەوەی هیچ داهاتێك لەو سندوقەدا كۆنەكرابوویەوە تەنها خانەنشینان خۆیان باجی قورسی ئەو دۆخەیان داوە. لە ئێستاشدا بەپێی یاسای چاکسازی ژمارەی (٢)ی ساڵی ٢٠٢٠، ماددەی (١) بڕگەی (سێیەم) هاتووە "کاراکردن و پشتیوانی کردنی دارایی سندوقی خانەنشینی، و ڕێگرتن لە هەر خەرجییەک لەسەر سندوقەکە جگە لەوە مەبەستانەی یاسای خانەنشینی کارپێکراو ژمارە (٢٧)ی ساڵی ٢٠٠٦ لە هەرێمدا، ئاماژەیان پێکراوە. هاوکات وەزارەتی دارایی ڕێنمایی ژمارە (٢٤)ی تایبەت بە سندوقی خانەنشینی دەرکرد، بەڵام دوای تێپەڕبوونی زیاتر لە ساڵێک بەسەر پەسەندکردنی یاسای چاکسازی لە پەرلەمانی کوردستان، هیچ جدییەتێک نابینرێت لەم بوارەدا کارەکان تا ئێستا مەرەکەبی سەر کاغەزن. یاسای چاكسازی خانەنشینان بەردەوامی نادادپەروەری لە موچەدا لە3ی كانوونی دووەمی ساڵی 2017 ئەنجومەنی وەزیران پڕۆژە یاسای چاكسازی لەخانەنشینی‌و مووچەو دەرماڵەو بەخشین و ئیمتیازاتەكان لە هەرێمی كوردستان گەیاندە پەرلەمانی كوردستان، پرۆژەیەكە لە 20 ماددە پێكهاتبوو بەسەر چەند سێكتەرێكدا دابەشبووبوو بەشی سەرەكی تایبەت بوو بەخانەنشینی گرنگترین و پڕ كێشەترین  بڕگەش بریتی بوو لە ماددەی (3)ی یاسای چاكسازی لە مووچە و خانەنشینی ژمارە 4 ساڵی 2018 تایبەت بە مووچەی خانەنشینی خاوەن پلە باڵاكان كە ناڕەزایی بەرفراوانی خەڵكی لێكەوتەوەو بەو هۆیەشەوە پرۆژە یاساكە ڕاگیرا.  لەسەردەمی کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێم و ئەم خوولەی ئێستای پەرلەمان جارێکی دیکە یاسای چاکسازی هێنرایەوە نێو پەرلەمان لە رۆژی ١٦ی ١ی ٢٠٢٠ پرۆژە یاساکەی پەسەندکرد بە ناوی یاسای ژمارەی (٢)ی ساڵی ٢٠٢٠ (یاسای چاکسازی لە موچەو دەرماڵە و بەخشین و ئیمتیازاتەکان و خانەنشینی لە هەرێمی کوردستان) بەپێی بڕگەو مادەكانی یاسای چاكسازی دوای (90) رۆژ لە دەرچواندنی پەیڕەو، كە دەیکردە (1ی7ی ٢٠٢٠) یاساكە بچێتە بواری جێبەجێكردنەوە، بەپێی یاسای چاكسازی، هەموو ئەو بوارانەی یاساكە دەستنیشانی كردووە، لە ١ی ٧ ەوە كاری لەسەر دەكرێت. بەڵام لە گەڵ ئەوەی پرۆسەکە زۆر بەخاوی دەڕوات و جێبەجێکردنی بەشێک لە ماددەکانی خاڵی سفردایە، ئەوەی ئێمە مەبەستمانە لێرەدا تیشکی بخەنەسەر ئەو هەڵایەبوو کە لەسەدەمی تێپەڕاندنی یاساکە بەشێک لە ئەندام پەرلەمانەکان بانگەشەیان بۆ دەکرد، دروستکردنی دادپەروەری بوو لە نێوان مووچە کەمەکان و مووچەی خانەنشینی پلە باڵاکان. لە بەشی هەشتەم (حوکمە گشتییەکان)ی یاساکە ماددەی (١٣ دووەم) هاتووە: "لەبەر ڕۆشنایی ئەو بڕە پارەیەی کە بە فیعلی لە خەرجییەکان دەگەڕێتەوە لە دەرەنجامی جێبەجێکردنی ئەم یاسایە، دەبێت ئەنجومەنی وەزیران ئەولەوییەت بدات بە پێداچوونەوە بە کەمترین مووچەی خانەنشینی لە هەرێم بە ئاراستەی زیادکردن و ڕەچاوکردنی بژێوی و گوزەرانی ئەو کەسانەی کە کەمترین مووچەی خانەنشینی وەردەگرن". چاودێران پێیان وایە ئەگەر یاساکە جێبەجێ بکرێت زیاتر کە ٦٠ ملیار دینار مانگانە دەگەڕێتەوە بۆ سەر خەزێنەی گشتی، ئەگەر چی بەشێکی یاساکە جێبەجێکراوە، بەتایبەت کەمکردنەوەی مووچەی پلە باڵاکان، بەوتەی خۆی مووچەی بەشێک لە خەڵکانی ناشایستەیان ڕاگرتووە، بەڵام بەهیچ شێوەیەک مووچە نزمەکانی خانەنشینان وەک خۆی ماوەتەوەو بەشێکیان موچەکانیان لە خوار ٢٥٠ هەزار دینارەوەیە.