ئامادەكردنی: هەڵۆ حەسەن پەكین، 2025 - لە بەڵگەنامەیەكی وردی سیاسەتدا بە ناوی "هەڵوێستی چین لە هەندێك پرس سەبارەت بە پەیوەندییە ئابووری و بازرگانییەكانی چین و ئەمەریكا"، حكومەتی چین بەرگرییەكی بەهێزی لە پراكتیزە بازرگانییەكانی كردووە و دیدگای خۆی سەبارەت بە پەرەسەندنی گرژییەكان لەگەڵ ئەمریكا خستۆتە ڕوو. لە كاتێكدایە كە باج و سزا نوێیەكانی ئەمەریكا و قسەكردن لە واشنتۆن سەبارەت بە هەڵوەشاندنەوەی دۆخی پەیوەندییە بازرگانییە ئاساییە هەمیشەییەكانی چین دێت،واشنتۆن ڕەخنەی لە پەكین گرتووە بەهۆی پراكتیزە بازرگانییە نادادپەروەرەكان و گواستنەوەی تەكنەلۆژیای زۆرەملێ چین جەخت لەوە دەكاتەوە كە پەیوەندییە بازرگانییەكەی لەگەڵ ئەمریكا "لە سروشتدا سوودی بۆ هەردوولا و بردنەوە-بردنەوە" بووە، كە بنەمای دەیان ساڵە هاوكاری و وابەستەیی ئابووری سەرسوڕهێنەر بووە قەبارەی بازرگانی چین و ئەمەریكا چین و ئەمریكا بوونەتە دوو گەورەترین و دەرئەنجامترین هاوبەشی بازرگانی یەكتر. لە ساڵی ٢٠٢٤دا قەبارەی بازرگانی دوولایەنە بە كاڵاكان گەیشتە ٦٨٨.٣ ملیار دۆلار، لە كاتێكدا لە ساڵی ١٩٧٩دا تەنها ٢.٥ ملیار دۆلار بوو، كە ٢٧٥ هێندە زیادیكردووە. هەناردەی ئەمریكا بۆ چین لە ١٩.٢ ملیار دۆلارەوە لە ساڵی ٢٠٠١ (كاتێك چین پەیوەندی بە ڕێكخراوی بازرگانی جیهانییەوە كرد) بۆ ١٤٣.٦ ملیار دۆلار لە ساڵی ٢٠٢٤ بازدانی بەخۆیەوە بینی، كە بە ڕێژەی ٦٤٨% زیادی كردووە، لە كاتێكدا تەنها ١٨٣% گەشەی هەناردەی ئەمریكا لە ئاستی جیهانیدا لە هەمان ماوەی ساڵدا چین وەك گەورەترین بازاڕی هەناردەكردنی سۆیا و پەتاتەی ئەمەریكی بە ڕێژەی 51.7% و 29.7%ی كۆی هەناردەكردنی ئەمەریكا لەم پۆلانەدا هاوردە دەكات. هەروەها هاوردەكاری سەرەكی گازی شل و ئۆتۆمبێل و خەڵوز و ئامێرە پزیشكییەكانی ئەمەریكایە. لە بواری خزمەتگوزارییەكان، ئەمەریكا لە ساڵی ٢٠٢٣دا ٢٦.٥٧ ملیار دۆلاری زیادەی لەگەڵ چین هەبووە، لەگەڵ هەناردەكردنی خزمەتگوزارییەكانی ئەمەریكا - لەوانەش گەشتیاری، پەروەردە و ڕۆیاڵیتی - لە ساڵی ٢٠٠١ەوە هەشت هێندە فراوانتر بووە. لە ڕاستیدا، گەشتیارانی چینی بە تەنیا ١٤%ی هەموو هەناردەكردنی خزمەتگوزارییەكانی ئەمریكا بۆ چین لە ساڵی ٢٠٢٣دا پێكهێناوە چین وەك شوێنێكی گرنگی وەبەرهێنان و هاوبەشێك بۆ كۆمپانیا ئەمریكییەكان لە ساڵی ٢٠٢٢دا، ١٩٦١ كۆمپانیای ئەمەریكی كە لە چین كاردەكەن، ٤٩٠.٥ ملیار دۆلار داهاتیان بەدەستهێناوە — كە زۆر زیاترە لەو ٧٨.٦ ملیار دۆلارەی كە كۆمپانیا چینییەكان لە ئەمەریكا بەدەستیان هێناوە تا كۆتایی ساڵی ٢٠٢٤، چین دووەم گەورەترین خاوەنی بۆندەكانی گەنجینەی ئەمریكا بووە، كە ٧٥٩ ملیار دۆلاری هەبوو، ئەمەش جەخت لەسەر تێكەڵبوونی قووڵی دارایی دەكاتەوە هەروەها -لە ساڵی ٢٠٢٣دا، ١٩٢٠ كۆمپانیای نوێی ئەمەریكی لە چین دامەزراون — كە بە بەراورد بە ساڵی پێشوو بە ڕێژەی ٥٢% زیادی كردووە چین بانگەشەی ئەوە دەكات كە ڕێزی لە ڕێككەوتنی ئابووری و بازرگانی قۆناغی یەكەم گرتووە كە لە ساڵی ٢٠٢٠ واژۆ كراوە، بە ئاماژەدان بە چاكسازییە یاساییەكانی وەك یاسای وەبەرهێنانی بیانی (٢٠١٩) و یاسای مۆڵەتی كارگێڕی، چین دەڵێت هیچ لایەنێكی فەرمی ڕێگەی پێنادرێت گواستنەوەی تەكنەلۆژیا بە زۆر بكات بانكە ئەمەریكییەكانی وەك جەی مۆرگان و گۆلدمان و ئەمریكن ئێكسپرێس و ماستەركارد مۆڵەتیان چین وەرگرتووە چین هاوردەكردنی گۆشتی مانگا، پەلەوەر، شیرەمەنی، جۆ، ئەڤۆگادۆ و زۆر شتی تری ئەمەریكی دەستیپێكردەوە یان فراوانتری كرد — سەرەڕای ئەو ئاستەنگانەی كە بەهۆی كۆڤید19 دروستیان كرد راپۆرتە فراوانەكەی پەكین واشنتۆن تۆمەتبار دەكات بەوەی كە نەیتوانیوە كۆتاییهاتنی ڕێككەوتنی قۆناغی یەكەمی خۆی بپارێزێت، بە تایبەتی لە بوارەكانی وەك: گواستنەوەی تەكنەلۆژیا: داواكارییەكانی ئەمەریكا بۆ فرۆشتنی تیك تۆك و سنوورداركردنی وەبەرهێنانی دەرەوە لەلایەن چینەوە وەك "ناچاری ئابووری" سەیر دەكرێت هاوكاری كشتوكاڵی: ئەمەریكا لە ناساندنی ناوچە بێ نەخۆشییەكانی چین بۆ هەناردەكردنی پەلەوەر وەستاوە و هاوكاریی قڕكەری هاوبەشی ڕەتكردووەتەوە جیاكاری دارایی: بەپێی زانیارییەكان بانك و كۆمپانیا چینییەكان سەرەڕای پابەندبوون بە لە ئەمریكادا، ڕووبەڕووی مامەڵەی نایەكسان دەبنەوە كۆنترۆڵی هەناردەكردن و لیستی ڕەش: سزاكانی ئەمەریكا لەسەر كۆمپانیا چینییەكان هاوردەكردنی نیمچە هێڵكارییەكانی تێكداوە، لە ساڵی ٢٠٢٢دا بە ڕێژەی ٢٣% كەمیكردووە، و پابەندبوونەكانی قۆناغی یەكەمی كەمكردووەتەوە جێگای ئاماژەیە، چین هەڵیبژارد كە بانگەشە بۆ میكانیزمی ناكۆكییەكانی ڕێككەوتنەكە نەكات، هەروەها بەپێی بڕگەكانی هێزی زەبەلاح نەكشایەوە — سەرەڕای پەتاكە و پەرەسەندنی سنوورداركردنەكانی ئەمریكا. پەكین ئەم خۆگرتنە وەك بەڵگەیەك بۆ "دڵسۆزی و بەرپرسیارێتی" خۆی لە چوارچێوەیەكدا دادەنێت چین ئەمریكا تۆمەتبار دەكات بە "یەكلایەنە و پارێزگاریخوازی"، بە ئاماژەدان بە پاساوەكانی "ئاسایشی نیشتمانی" كە بەكاردەهێنرێن بۆ ڕێگریكردن لە كۆمپانیا چینییەكان لە وەبەرهێنان یان فرۆشتن لە ئەمەریكا كۆنترۆڵی هەناردەكردن كە تەواوی پیشەسازییەكان، و فڕۆكەی بێفڕۆكەوان دەكاتە ئامانج سەرەڕای زیادبوونی گرژییەكان، حكومەتی چین داوای خۆی بۆ گفتوگۆ و ڕێزگرتن لە یەكتر و فرەلایەنی دووپاتدەكاتەوە. پێداگری لەسەر ئەوە دەكات كە چین-ئەمەریكا. پەیوەندییە ئابوورییەكان - كە لە ماوەی دەیان ساڵدا دروستكراون - نابێت بە فشاری سیاسی كورتخایەن هەڵبوەشێنرێنەوە لە راپۆرتەكەدا هاتووە: "هەردوو وڵات دەبێ خۆشگوزەرانی گەلەكەیان و سەقامگیری ئابووری جیهان لە پێشینەی یەكلایەنە و زۆرەملێدا دابنێن"،پەیامەكە ڕوونە: چین خۆی وەك هاوبەشێكی ئامادە دەبینێت، و داتاكانی هەیە بۆ پشتگیریكردنی كەیسەكەی   سەرچاوە: نیازنامە/وەرەقەی سپی لەلایەن وەزارەتی بازرگانی چین، نیسانی ٢٠٢٥- http://english.scio.gov.cn/whitepapers/2025-04/09/content_117814362.html

درەو: ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق پرۆژەیاسای بە پارێزگابوونی هەڵەبەجەی پەسەندكردو هەڵەبجە بووە (4)یەمین پارێزگای هەرێم و (19)یمین پارێزگای عێراق لە دانیشتنی ئەمرۆی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق تایبەت بە تێپەڕاندنی پرۆژە یاسای بە پارێزگابوونی هەڵەبجە، مەشهەدانی و مەندەلاوی دانشتنەكەیان بەجێهێشت. مەحمود مەشهەدانی سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لەسەرەتای دانیشتنەكەدا كۆبوونەوەكەی جێهێشت و موحسین مەندەلاوی جێگری یەكەمی سەرۆكی پەرلەمان دانیشتنەكەی بەڕێوەبرد، هەرچوار مادەكەی خستە دەنگدانەوە مادە بە مادە پەسەندكران، دواتر یاسر مالكی لە دەوڵەتی یاسا ناڕەزایی دەربڕی بۆیە موحسین مەندەلاویش دانشتنەكەی جێهێشت، دواتر شاخەوان عەبدوڵا جێگری دووەمی سەرۆكی پەرلەمانی عێراق لە شوێنی سەرۆكی پەرلەمان دانیشت و كۆی پرۆژە یاساكەی خستە دەنگدانەوەو پرۆژە یاساكە پەسەندكرا، بەڵام بەشێك لە ئەندامانی فراكسیۆنە شیعەكان ناڕازیبوون و واژۆیان كۆكردەوە لە دژی پەسەندكردنی پرۆژە یاساكە، بەڵام سەرجەم فراكسیۆنە كوردییەكان ئامادەبوون. شاخەوان عەبدووڵا لە لێدوانێکی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند بەداخەوە خاوەنی بەڵێنەکانیان نەبون، هەم سەرۆکایەتی پەرلەمانیان بەجێهێشت، هەم بەشێکیان پەرلەمانیان بەجێهێشت.   پرۆژە یاساكە لە (4) مادەو هۆكاری دەرچواندنی پێكهاتووە. پارێزگای هەڵەبجە لە (2) قەزاو (3) ناحیە پێكهاتووە  

  درەو: سبەیینێ وەفدی دانوستانكاری پارتی و یەكێتی بۆ دابەشكردنی پۆستەكان كۆدەبنەوە، دوای چوار مانگ لە گفتوگۆو چەندین كۆبوونەوە ئینجا رەشنوسی پرۆژەی حوكمڕانی ئامادەكرا، گفتوۆكردن و رێككەوتن لەسەر شێوازی دابەشكردنی پۆستەكان چەندین كۆبوونەوەو دانیشتنی دەوێت ئەگەر سەرەتای مانگی داهاتوو سەرۆكایەتی پەرلەمانی كوردستان هەڵبژێردرێت رێوشوێنەكانی هەڵبژاردن و سوێندخواردنی سەرۆكی هەرێم و راسپاردن و متمانەدان بەكابینەی دەیەم دوو مانگی پێویستە و دەكەوێتە مانگی تەمووز واتا چاوەڕوان دەكرێت رۆژی 20/10/2024 هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بەڕێوەچوو، دوای 176 رۆژ واتا نزیكەی شەش مانگ هێشتا پەرلەمان و حكومەت پێكنەهاتووە، سەرەڕای ئەوەی چەندین لایەنی سیاسی كورسی پەرلەمانیان بەدەستهێنا بەڵام  گفتوگۆی پێكهێنانی حكومەت تەنیا لە نێوان یەكێتی و پارتی دەكرێت. كۆبوونەوەو دانوستانی پارتی و یەكێتی بۆ ئامادەكردنی رەشنوسی پرۆژەی حوكمڕانی چوار مانگی پێویستی بوو لە (30/11/2024 یەكەم كۆبوونەوەكراو دوا كۆبوونەوەش 18/3/2025) بۆیە چاوەڕوان دەكرێت بۆ  پرسی یەكلاكردنەوەی پۆستەكانیش زیاتر لە دوو مانگ پێوست بێت لەبەر ئەوەی ئەگەری ئەوە هەیە پرسی پێكهێنانی كابینەی نوێ لەدوای مانگی شەش و حەوتەوە بێت. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) تا ئێستا بەشێوەی فەرمی لەسەرمێزی گفتوگۆ وەفدی دانوستانكاری پارتی و یەكێتی پاسی پۆستەكانیان نەكردووە، بەڵام گفتوگۆی یەكێتی و پارتی لەناو خۆیان و لەگەڵ یەكدی هەبووە لەسەر پۆستەكان. لای یەكێتی چەند بژاردەیەك لەبەردەستدایە بۆ شێوازی دابەشكردنی پۆستەكان لەوانە: -    دابەشكردنی پۆستەكان بەشێوەی خاڵ واتا پۆستی سەرۆك وەزیران چەند خاڵێك و جێگری سەرۆك وەزیران چەند خاڵێك و وەزیرەكانیش هەریەكەو خاڵ بەخاڵ دیاری دەگرێت -    دابەشكردنی پۆستەكان بە پێی ستونی دیاریكراوە واتا سەرۆك وەزیران و چەند وەزیرێك لە ستونێك و جێگری سەرۆك وەزیران و چەند وەزیرێك و پۆستەكانی دیكە لە ستونێكی تر . -    پۆلێنكردنی پۆستەكان بەپێی لیستی (A,B,C) لای پارتی دیموكراتی كوردستان: -    پۆلێنكردنی پۆستەكان بەپێی (A,B,C) واتا گروپێك لە وەزارەتەكان لە (A) دەبن: وەزارەتی ناوخۆ، وەزارەتی دارایی، وەزارەتی سامانەسروشتیەكان، وەزارەتی پێشمەرگە، وەزارەتی داد،،، گروپێك لە وەزارەتەكان لە (B) دەبن بەو شێوەیە ئەوەی پارتی دەیەوێت لە دابەشكردنی پۆستەكان بەهەمان شێوازی كابینەی پێشوو واتا پۆستە باڵاكان بەم شێوەیە یەكلابكرێنەوە: -    پۆستی سەرۆكی حكومەت بۆ پارتی   -    پۆستی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بۆ پارتی   -    جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێم بۆ یەكێتی   -    جێگری سەرۆكی هەرێم بۆ یەكێتی   -    سەرۆكی پەرلەمان بۆ یەكێتی   -    جێگری سەرۆكی پەرلەمان بۆ پارتی   -    سكرتێری پەرلەمانی كوردستان بۆ پێكهاتەی مەسیحی -    توركمان لە حكومەت وەزارەتی پێدەدرێت سەرچاوەیەك لە یەكێتی بە (درەو)ی راگەیاند تا ئێستاش یەكێتی سورە لەسەر ئەوەی پۆستی سەرۆكی هەرێم بەدەستبهێنێت و تەركیزی لەسەر پۆستی سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان نیە، چونكە یەكێتی پێی وایە سەرۆكی پەرلەمان دەسەڵاتی نیەو لەپەرلەمان سەرۆكایەتیە واتا بەهەرسێكیان بڕیارەكان دەردەكەن بەڵام بەپێچەوانەوە لە حكومەت سەرۆكی حكومەت خۆی بڕیار دەردەكات. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) لە دابەشكردنی پۆستە حكومییەكاندا پارتی هێڵی سوری تەنیا لەسەر وەزارەتی ناوخۆ هەیەو بەلایەوە ئاساییە پۆستی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان یان دارایی بداتە یەكێتی، یەكێتی و پارتی وا رێككەوتوون كە پۆستەكان لەنێوان خۆیان دابەشبكەن و هەریەكەیان لە پشكی خۆی ئەگەر ویستی پۆست بدات بەلایەن و پێكهاتەیەكی دیكە. رەنگە ووردەكاری دابەشكردنی پۆستەكان و یەكلاكردنەوەیان كاتێكی زۆری بوێت، بۆیە یەكلاكردنەوەی پۆستەكان و رێككەوتن كاتێكی زۆری دەوێت، هەرچەندە پارتی دیموكراتی كوردستان دەیەوێت لەسەرەتای مانگی داهاتوو پەرلەمان پێكبێت و سەرۆك و جێرو سكرتێر هەڵبژێردرێت و پەرلەمان كۆببێتەوە، دواتر سەرۆكی هەرێم و حكومەت پێكبهێندرێت. خۆ ئەگەر دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان لە سەرەتای مانگی ئایار (5)ەوە هەڵبژیێردرێت ئەوا پێكهێنانی حكومەت دەكەوێتە مانگی تەموز چونكە هەڵبژاردن و سوێندخواردنی سەرۆكی هەرێمی كوردستان نزیكەی مانگێكی پێویستەو پێكهێنانی كابینەو سوێندخواردنی مانگێكی پێویستە. بەپێی یاسای ژمارە (1)ی ساڵی 2019یاسا كاراكردنی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان هەمواری شێوازی سەرۆكی هەرێم، بەپێی مادەی (4) لە خاڵی یەكەمی بڕگەی یەكەمی دا هاتووە دوای هەڵبژاردنی دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان لەماوەی (30)رۆژدا رێكارەكانی هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێم دەستپێدەكات. واتا هەڵبژاردن و سوێندخواردنی سەرۆكی هەرێمی كوردستان ماوەی (30) رۆژ دەخایەنێت، بەپێی بڕگەی (3) و (4) لەمادەی (56)ی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان هەمواركراوی 1992 دەستنیشانكردنی سەرۆكی دەسەڵاتی جێبەجێكردن و متمانەپێدانی سەرۆكی ئەنجومەن و كابینەكەی لەدەسەڵاتی پەرلەمانی كوردستانە وبەڵام بەپێی برگەی (١٢) لەماددەی (١٠)ی یاسای سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان ژمارە (١) ساڵی ٢٠٠٥ی هەموارکراو، (پاش  ناونانی لە لایەن پەرلەمانی کوردستانەوە، کاندیدی سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران رادەسپێرێت بۆ پێکهێنانی کابینەی وەزاری لە ماوەیەکدا کە لە (٣٠) رۆژ تێپەر نەکات. واتا ناونان و راسپاردن و سوێندخوادرنی كابینەی نوێ ئەویش (30) رۆژی پێدەچێت بۆیە، واتا دوای رێككەوتنی یەكێتی و پارتی لەسەر پێكهێنانی كابینەی نوێ، هەڵبژاردن و سوێندخواردنی سەرۆكی هەرێم و رێكارەكانی كابینەی نوێ و سوێندخواردنی بەهەردووكیان (60) رۆژی پێویستە، لەبەر ئەوە ئەگەر سەرەتای مانگی ئایار سەرۆكایەتی پەرلەمانی كوردستان پێكبهێندرێت ئەوا لە ناوەڕاستی مانگی تەمووز كابینەی نوێ پێكدەهێندرێت، كە هاوكاتە لەگەڵ نزیكبوونەوەی هەڵمەتی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق.   راپۆرتی پەیوەندیدار بەمزووانە كابینەی نوێی حكومەت پێكناهێندرێت زۆرینەی ڕەها بۆ هەڵبژاردنی سێ سەرۆكایەتییەكەی هەرێم    

  كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق داواكارییەكی دانا ئەحمەد مەجید رێكخەری گشتی بزووتنەوەی گۆڕانی رەتكردەوە تایبەت بە بەستنی كۆنفرانسی برزووتنەوەی گۆڕان، هەرچەندە كۆمسیۆن دانی نەناوە بە كۆنفرانسەكەی گردی زەرگەتەدا. لە نوسراوەكەی كۆمسیۆندا كە ئاماژەی بە نوسراوێكی دانا ئەحمەد مەجید كردووە ژمارە (13) لە رۆژی 24/3/2025 یه‌كه‌م: پاڵپشت به‌ بڕیاری ئه‌نجومه‌نی كۆمسیاران ژماره‌ (1)ـی كۆنووسی نائاسایی ژماره‌ (48) له‌ 11/9/2024، كه‌ تێیدا ده‌سه‌ڵاتی رێكخه‌ری گشتی و خانه‌ی راپه‌ڕاندنی دیاریكردووه‌ بۆ ماوه‌ی (6) مانگ كه‌ له‌ 11/3/2025 كۆتایی دێت. *داواكه‌ی دانا ئه‌حمه‌د مه‌جید بریكاری‌ رێكخه‌ری‌ گشتی‌ بزووتنه‌وه‌كه‌ (عومه‌ر عه‌لی‌ حسێن) له‌ 24/3/2025 له‌ كاتێكدایه‌ كه‌ رێكخه‌ری‌ گشتی‌ حزب ماوه‌ی به‌سه‌رچووه‌.   دووه‌م: نووسراوه‌كه‌تان له‌ژێر ناونیشانی به‌ستنی كۆنگره‌دایه‌، به‌ڵام له‌ ناوه‌ڕۆكدا هیچ ئاماژه‌یه‌كی تێدا نییه‌ بۆ دیاریكردنی واده‌یه‌ك بۆ به‌ستنی كۆنگره‌ و دیاریكردنی شوێن و كات، به‌و پێیه‌ی كه‌ له‌ بڕیاری ئه‌نجومه‌ندا هاتووه‌. سێیه‌م: ئه‌و ده‌ست له‌كاركێشانه‌وانه‌ی‌ له‌لایه‌ن دانا ئه‌حمه‌د مه‌جید بریكاری‌ رێكخه‌ری‌ گشتی ماوه‌به‌سه‌رچوو پێشكه‌ش كراون، پێویسته‌ به‌ داواكاری‌ كه‌سی‌ (كشانه‌وه‌) پێشكه‌ش بكرێن و كارتی‌ نیشتمانی‌ هاوپێچ بكرێت تا وردبینی‌ بۆ بكرێت و له‌لایه‌ن فه‌رمانگه‌كه‌وه‌ پشتی پێببه‌سترێت. كۆمسیۆن رایگه‌یاندووه‌ كه‌ "بۆیه‌ له‌ژێر رۆشنایی ئه‌و هۆكارانه‌ی سه‌ره‌وه‌دا، ره‌زامه‌ندی نادرێت له‌سه‌ر داواكه‌تان بۆ به‌ستنی كۆنگره‌، چونكه‌ داواكه‌تان پێچه‌وانه‌ی یاسای پارته‌ سیاسییه‌كان و بڕیاری ئه‌نجومه‌نی كۆمسیارانی ئاماژه‌ پێدراوه‌".  

خالید سلێمان، توێژەری بواری ژینگەیی  پرۆسەی ئەنفال كە جینۆسایدكردنی خەڵكی كوردستان بوو لە ساڵی 1988، لە دەمێكدابوو كە زەوی گەرم بوو، هەموو ئاماژەكانی گۆڕانكاری كەشوهەوا درووست بووبوو، لەلایەكی ترەوە هەرچی شەڕو هەرچی ماڵوێرانی هەیە، لەسەردەمی كۆڵۆنیالیزمەوە تا ئەمڕۆ بەشدارییەكی راستەوخۆیان هەبووە لە تێكدانی سیستەمی سروشتی و سیستەمی ژینگەیی لە زۆرناوچەی جیهاندا. كوردستانیش لە ساڵی 1988 لەكاتی پرۆسەی ئەنفالدا توشی ئەمەبوو، چونكە هەموو هێرشەكانی سوپای بەعس بوونە هۆی وێرانكردنی سیستەمی ژینگەیی لە هەرێمی كوردستاندا، ئەگەر لە دارستانەكانەوە بیگرین، ئەگەر لەسەرچاوەكانی ئاوەوە بیگرین،  تەنانەت ئەگەر لە خاكی كوردستانیشەوە بیگرین و هەروەها ئاوو هەوای كوردستانیش، ئەم خەسڵەتانە كە سیستەمی ژینگەیی لە هەرێمی كوردستان پێكدەهێنن، كەوتنە بەر هێرشێكی بێوێنە، لەبەكارهێنانی چەكی كیمیاوی و هەمووجۆرە چەكێكی نوێ كە ئەو كاتە رژێمی بەعس لەبەردەستیدابوو. لە كۆتاییدا ئەو سیستەمە ژینگەییەی كە هەبوو لە كوردستاندا گەیشتە ئاستێك كە ئیتر توانای ژیانی تیا نەمێنێت، لە زۆر شوێندا كە چەكی كیمیاوی و بۆمپی پێشكەوتوو بەكاردەهێندرا ئەمە تەنیا نابووە هۆی لەناوبردنی دارستان و خاكەكەی بەڵكو دەبووە هۆی لەناوبردنی كۆی سیستەمی ژینگەیی كە لەناویدا باڵندەو مێروویی ناوی هەیە ئەمە سەرەرای لەناوبردنی سەرچاوەكانی ئاوی هەرێمی كوردستان كە دەبێتە هۆی لەناوبردنی گیانەوەرە ئاوییەكانی ناو سەرچاوە ئاوییەكان كە لە كوردستاندا هەبوون. خاڵێكی تر كە كەمتر تەركیزی لەسەرە ئەوەیش ئەوەیە گوندنشینەكانی كوردستان كولتورێكی خۆڕسكیان هەبوو، لە پەیوەندیدا لەگەڵ سیستەمی ژینگەیی بە نمونە پەیوەندی لەگەڵ ئاودا لەگەڵ سەرچاوە سروشتییەكانی وەك دارستان و خاكدا ئەم كلتورە لەناوبرا چونكە لادێكانی كوردستان ئەنفالكران و راگوێزران بۆناو كۆمەڵگا زۆرەملێكان، ئەمانە نەوەیەك هەبوون لە ژیاندا نەمان نەوەیەكی تر هەیە لەوانەیە مابێتن بەڵام ئەم نەوەیە لەماوەی ئەم دووسێ دەیەیەدا بنەما كولتورییەكانی خۆی لەدەستداوە، كە پەیوەندی چۆن بوو لەگەڵ سروشتدا لەگەڵ سیستەمی ژینگەییدا پەیوەندی چۆن بوو لەگةڵ خاك و ئاوو هەوادا، دواتر لە ئۆدوگا زۆرەملێكاندا نەوەیەكی تر لەدایك بوو ئەم نەوەیە بەهیچ شێوەیەك بە سیستەمی خۆڕسكی خۆی ئاشنا نەبووە. بەگشتی كۆمەڵگای گوندنشینانی كوردستان كۆمەڵگای ژینگە پارێزبوون، كە خاوەنی كلتورێكی خۆڕسكی بوون تەنانەت ئێستا جیاوازییەكی زۆر گەورە هەیە لە نێوان گوندنشینەكانی پێش ئەنفال و دوای ئەنفال، گوندەكانی پێش ئەنفال لەو كەرەستانە پێك هاتبوون كە بەشێك بوون لە سروشتی كوردستان خۆی، بۆ نمونە پێش ئەنفال خانووی قڕ هەبوو كە هیچ زیانێكی نەبوو بۆ ژینگە، چونكە وزەیەكی كەمی تیا بەكاردەهێندرا، گازی گەرمكەرەوە ی نەبوو بۆ كەشوهەوا بەڵام گوندەكانی ئەمڕۆ هەموویان بوونەتە كۆنكرێت، ئەمانە لەبری هەڵمژینی گازە گەرمخانەیەییەكان گازە، بەپێچەوانەوە گازی گەمرخانەیی دەمژن.      

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) لە دوو هەفتەی ڕابردوودا دەنگەدەنگ و هات و هاوارێکی زۆر، لە ڕاستیدا جەنگێکی رەمزیی سەرسەخت، لەسەر کەسایەتی و پێگەی سەلاحەدینی ئەیوبی لە مێژوودا دروستبوو. لەم جەنگە رەمزییەدا دوو بەرەی ناکۆک بەریەک دەکەوتن و بەڕووی یەکتریدا دەتەقینەوە. یەکێكیان «بەرەی ئیسلامیزم»ە بە هەموو باڵە جیاوازەکانییەوە، ئەویتریان «بەرەی ناسیۆنالیزم»ە بە هەموو ئەوانەوە کە خۆیان وەک بەرگریکەر لە «نەتەوە» و «خەباتی نەتەوایەتی» نمایشدەکەن. هەردوو بەرەکە خۆیان بە نوێنەری دوو مێژووی جیاواز دەزانن، هەریەکێکیشیان وێنەیەکی تەواو جیاواز بۆ ئەو مێژووە دەکێشێت.  وەک هەمیشەش زمانی جەنگە رەمزییەکەیان تەواو زمانێکی بریندارکەر و هێرشبەر و یەکتر نەفیکەرێکی هەمەلایەن بوو. با لەو خاڵەوە دەستپێبکەین کە هەم «ئیسلامیزم» و هەم «ناسیۆنالیزم »دوو ئایدیۆلۆژیای سیاسی تازەن و بەرهەمی گۆڕانکارییە گەورەکانی سەدەی بیستەمن،  بە تایبەتی بەرهەمی قۆناخی دوای کەوتنی ئیمپراتۆریەتی عوسمانیی و هاتنی مۆدێلی دەوڵەتی نەتەوە بۆ ناوچەکەن. بەر لە سەدەی بیستەم هیچ یەکێکیان بوونی لەناو مێژووی ئێمە و مێژووی ناوچەکەدا، نەبووە. بەڵام نە ناسیۆنالیزم و نە ئیسلامیزم دان بەم تازەبوونەی خۆیاندا ناهێنن و هەردووکیان مێژو و کەلەپورێکی دێرین و «رەگوریشە»ی تایبەت بۆ خۆیان دروستدەکەن. مێژووی خۆیان بۆ سەدان ئەگەر نەڵێم هەزران ساڵ لەمەوبەر، دەبەنەوە. ئێرنست گیڵنەر، یەکێک لە گەورە تیوریستەکانی بواری ناسیۆنالیزم، لە وتارێکی بەناوبانگدا بەناوی «ئایا نەتەوە ناوکی هەیە»، باس لە تازەبوونی نەتەوە و ناسیۆنالیزم دەکات. گیڵنەر لەو وتارەدا دەپرسێت ئایا نەتەوە «ناوک» یان «سێنتەر» یان «باوک»ێکی دێرینی هەیە و ئایا نەتەوە لەو «ناوک»ە دێرینەوە دروستبووە؟ وەڵامی گیڵنەر ئەوەیە کە نەتەوە تەنانەت لەناو مێژووی ئەوروپا خۆیشیدا دروستکراوێکی تازەیە و مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ کۆتاییەکانی سەدەی هەژدەهەم و سەرەتاکانی سەدەی نۆزدەهەم. گیڵنەر پێ لەسەر ئەوە دادەگرێت کە نەتەوە و ناسیۆنالیزم «ناوک»یان نییە،  هەردووکیان دروستکراوێکی تەواو تازەی ناو دونیای مۆدێرنن و پەیوەندییان بە دونیای بەر لە دونیای مۆدێرنەوە نییە. «ئیسلامیزم»یش بەهەمان شێوە ئایدیۆلۆژیایەکی تازەیە، لە کۆتایی بیستەکانی سەدەی بیستەمدا دروستدەببێت. دروستکردنی یەکەمین ئۆرگانی ئەم ئایدیۆلۆژیایە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ١٩٢٨ کاتێک حەسەن بەنا رێکخراوی «ئیخوانی موسلیمین» دروستدەکات.  لە راستیدا لە خۆرهەڵاتی ناوەراستدا بەگشتیی و لە دونیای ئێمەدا بەتایبەتی، ناسیۆنالیزم شتێک لە ئیسلامیزم کۆنترە. ناسیۆنالیزم لە فۆرمە کولتورییە ناسیاسییەکەیدا لە کۆتاییەکانی سەدەی نۆزدەهەمدا بوونی هەیە، هەرچی ئیسلامیزمە بەرهەمی راستەوخۆی دوای کەوتن و کۆتایی ئیمپراتۆریەتی عوسمانییە. بەڵام هیج ئایدیۆلۆژیایەک نییە «ناوک» بۆ خۆی دروستنەکات و «رەگوریشە» و «ریشاڵ»ی دێرین بۆ خۆی دانەهێنێت. ئەوەی لە دوو هەفتەی ڕابردوودا لەسەر مەسەلەی سەلاحەدینی ئەیوبی هاتەکایەوە، بەریەکەوتنی دوو «ناوک»ی ئایدیۆلۆژیی جیاواز و هەڵشاخانیانە بەرووی یەکتریدا. یەکەمیان، ناوکێکە ناسیۆنالیستە 'عەلمانی' یەکان بەرگری لێدەکەن. ئەم ناوکە مێژووی خۆی بۆ سەر نەورۆز و کەسایەتی کاوەی ئاسنگەر دەباتەوە. ئەم «ناوکسازییە» لە پیرەمێردی شاعیرەوە دەستپێدەکات و تا ئەمرۆش زۆر بە خەستی لەناو دەرکەوتە فەرهەنگیی و دەستەجەمعییەکەی ناسیۆنالیزمی کوردیدا ئامادەیە و کاردەکات. ئەم گوتارە ناسیۆنالیستییە لە پەیوەندیدا بە کەسایەتی سەلاحەدینی ئەیوبییەوە دیدگایەکی نێگەتیڤی هەیە و سەلاحەدین وەک بەشێک لە «ناوکە» مێژووییەکەی خۆی نابینێت. لەم گوتارەدا سەلاحەدین هیچ شتێکی قابیلی باسکردن و بەرگریلەکردنی بۆ «کورد» وەک هەڵگری جۆرێک لە شوناسی«ئەتنی» و وەک خوازیاری شوناسێکی «نەتەوەیی تایبەت» نەکردوە. بە حوکمی ئەوەی ناسیۆنالیزمی کوردی لە رۆژی دروستبوونییەوە داوای مافی ئەتنی و نەتەوەیی دەکات، نەک مافی دینیی، بۆیە ئەم ناسیۆنالیزمە لە هەناوی خۆیدا هەڵگری دیدگایەکی نادینیی یان عەلمانییە. ناسیۆنالیزمی کوردی کێشەی کوردی لەگەڵ دەوڵەتە مەرکەزییەکاندا وەک کێشە لەسەر دین نەبینیوە، بەڵکو لەسەر مافی ئەتنیی و نەتەوەییەکان بووە، بۆ نموونە، لەسەر مافی بەکارهێنانی زمان، مافی هەبوونی جۆرێک لە سەربەخۆیی سیاسیی، مافی گەشەدان بەوەی ناو «کولتور» و فەرهەنگی کوردیی لێدەنێت، داواکردنی پێشخستنی «ناوچە کوردییەکان» و مامەڵەکردنیان وەک ناوچەکانی تری ئەو وڵاتانە، هتد.. بە کورتیی مافی نەچەوساندنەوە بێمافنەکردن لەسەر بنەمای شوناسی ئەتنی و نەتەوەیی. مافی هەبوون و ڕێزگرتن و پێشخستنی کورد وەک نەتەوە و کوردبوون وەک شوناسی سەرەکیی ئەو نەتەوەیە. هەرچی «ئیسلامیزم»ە مێژوویەکی زۆر کورتتری لە «ناسیۆنالیزم» لە مێژووی سیاسیی و لەناو کۆمەڵگای ئێمەدا هەیە. ئەگەر ئیخوانی موسلیمین لە میسر لە ساڵی ١٩٢٨دا دروستبووبێت، ئەوا بوونی راستەقینەی باڵە جیاوازەکانی ئیسلامیزم وەک ئایدیۆلۆژیا و وەک هێزی سیاسیی رێکخراو، بۆ کۆتایی هەشتەکان و بۆ دونیای دوای راپەرین دەگەڕێتەوە. پرۆژەی ئیسلامیزم پرۆژەی دروستکردنی دەسەڵات و حوکمڕانییەکی دینییە، خاڵی هەرەسەرەکیی و بنەڕەتیی ئەم ئایدیۆلۆژیایە پێداگرتنە لەسەر شوناسی دینیی کەسەکان و بینینی خەڵک وەک «موسڵمان». لێرەشەوە دروستکردنی دەسەڵاتێکی دینیی کە لەگەڵ ئەو موسڵمانبوونەدا بگونجێت. لە پرۆژەی ئیسلامیزمدا چۆنیەتی بەستنەوە و گرێدانی «موسڵمانبوون» بە «کوردبوون»ەوە، بەگشتیی و بە «مەسەلەی کورد»ەوە بە تایبەتی، جۆرێک لە پشێویی و فەوزا و تەمومژ لە بیرکردنەوەیاندا هەیە. لانیکەم لای بەشێکی زۆریان. ئیسلامیزم وەک ئایدیۆلۆژیا لەباتی بەرگریکردن لە شوناسی «کوردبوون»، بەرگریی لە شوناسی «موسڵمانبوون» دەکات، یان لە باشترین حاڵەتدا کوردبوون بۆ موسڵمانبوون کورتدەکاتەوە. ئەگەر «مەسەلەی کورد»، وەک باسمانکرد، پەیوەندیی بە مافی دینییەوە نەبێت و لە جەوهەریدا پەیوەندی بە مافی سیاسیی و نەتەوەیی و ئەتنییەوە هەبێت، پرسیارەکە ئەوەیە ئایا ئیسلامييەكان چۆن پرۆژە سياسيیەکەیان بەم مەسەلە سەرەکییەوە گرێئەدەن.. ئەم خاڵە وادەکات سەلاحەدینی ئەیوبی، نەک تەنها رۆڵی «ناوک»ێک بۆ هێزە ئیسلامییەکان ببینێت و لە ڕێگای ئەو «ناوک»ەوە رەگوڕیشە و قوولاییەکی مێژووی بۆ خۆیان دروستبکەن، بەڵکو پێداگرتن لەسەر «کوردبوون»ی سەلاحەدین خۆیشی، شتێک لەو قەیرانە فیکرییەیان بۆ چارەسەردەکات کە لە بەستنەوەی «کوردبوون» بە «موسڵمانبوون»ەوە تێیکەوتون. قەیرانێک لە ساڵانی رابردوودا وای لە هەندێک لە بکەرە ئیسلامییە تازەکان کردوە، سڵ لە هێرشکردنە سەر «نەورۆز» نەکەنەوە و بە جەژنی کافران ناویببەن، هەروەها لە بۆنە و نابۆنەدا هەندێکیان پێ لەسەر ئەوە دابگرن کە بۆ ئەوان مەکە و مەدینە لە کوردستان گرنگتر و بایەخدارترە. بە کورتییەکەی، هەردوو بەرە ئایدیۆلۆژیەکە لە کردەی دروستکردنی «ناوک»ێکدا بۆ خۆیان ئەمیان سەلاحەدین وەک کەسێکی «ناپاک» بەرامبەر بە کوردبوون دەبینێت و مامەلەدەکات. ئەویتریان وەک «ناوکی» ئایدیۆلژیا دینییەکەی خۆی دەبینێت و بەناوی ئەو «ناوەک»ەشەوە بەرگری نەک تەنها لە سەلاحەدین دەکات، بەڵکو وەکو قارەمانێکی کورد نمایشی دەکات. ئەوەی شوێنی سەرنجە چۆنەیتی قسەکردن و بەرخوردی ئەم دوو بەریەیە لەگەڵ یەکدا. گوتار و زمان و شێوازی خۆدەربڕین و قسەکردنەکانیان. بەر لە هەمووشتێک. بە دەگمەن نەبێت، کەسانێک لەم دوو بەرەیەدا نادۆزیتەوە هەڵگری دیدگایەکی مێژوویی بن. واتە دیاردەکان بخەنە ناو رەوتە مێژووییە تایبەتەکانی خۆیانەوە و لەوێدا بەدوای ماناکانیاندا بگەڕێن، نەک مانایەک چەندە سەدە دواتر بەسەریاندا بسەپێنرێت.    خاڵی دووهەم ئەوەیە، لەپشتی بیرکردنەوە نامێژوویی و نامەنهەجییەوە پرۆسەی «خۆ بە ئایدیاکردن»، خۆ بە پاکژ و باش و بەسود و چاکەکار،  نمایشدەکەن. کاتێک ئیسلامییەکان بەرگری لە سەلاحەدین دەکەن و وەک موسڵمانێکی دەگمەن وێنایدەکەن، هاوکات دەخوازن بڵێن ئێمەش، وەک سەلاحەدین و بەهەمان شێوە موسڵمانی راستەقینە و چاکەکار و دەگمەنین. ئەوانەشی کە پێیان وایە سەلاحەدین «جاش» و «ناپاک» بووە، دەخوازن بڵێن ئێمە کەسانی پاک و خەباتگێرین و کار بۆ نەتەوەکەی خۆمان دەکەین، نامانەوێت وەک سەلاحەدین پیس و ناپاک بین و کار بۆ نەتەوەی تر بکەین. ئەوەی لەم جەنگە رەمزییەدا ڕووئەدات دۆخێکە نەک تەنها فیکر لەناویدا غائیبە، بەڵکو ئەوەی هەیە و کاردەکات کاردانەوەی نێگەتیڤ و توڕەبوون  و یەکتری سڕینەوە و نەفیکردنێکی سەرتاسەریە بە بڕێکی گەورە لە توندوتیژیی رەمزییەوە. هەر لەسەرەتاشەوە لۆژیکی ململانێکە لۆژیکی ئەوەیە کێ دەمی کێ دادەخات؟ کێ «سەرکەوتن» بەسەر ئەویتردا بەدەستدێنێت؟ کێ ئیهانەی زیاتری ئەویتر دەکات؟  کێ دەتوانێت ئەویتر زیاتر زەلیل بکات؟ لای هەردوو بەرەکە کۆمەڵێک گریمانە و داوەریکردنی دۆگمایی رەقهەڵاتو ئامادەیە و کاردەکات، کە هیچ شتێک نایانباتەوە ناو فیکر و بیرکردنەوەیەک لانی هەرەکەمی مێژوویبوون و مەنهەجیبوونی تێدابێت. ئەو جەنگە رەمزیی و هەوڵدانە گەورەیەی یەکتر زەلیلکردنەیش کە دروستبووە، جگە لە گەورەکردن و بەهێزکردنی «پرۆژەی خودنەفرەتیی» شتێکی دیکەی لێ سەوز نابێت. ئەوەی لەناو ئەم ململانێیەدا ڕووئەدات رقبوونەوەیە لە خود لەڕێگای رقبوونەوەیەکی دینییەوە لەیەکتری. رقبوونەوەی دینیش یەکێکە لە شادەمارەکانی دیاردە و پرۆژەی خودنەفرەتیی لە دونیای ئێمەدا.  

راپۆرتی شیكاری: هێمن خۆشناو له‌ رۆژی پێنجشه‌ممه‌ (10 نیسانی 2025) ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان سه‌ركۆماری توركیا له‌ كۆشكی (باشته‌په‌) پێشوازی كرد له‌ شاندی ئیمڕالی كه‌ پێكهاتبوو له‌ هه‌ردوو په‌رله‌مانتاری پارتی یه‌كسانی و دیموكراسی گه‌لان (پارتی ده‌م) سری سوره‌یا ئۆنده‌ر و په‌روین بۆڵدان. له‌ دوای كۆبوونه‌وه‌كه‌ش‌ (پارتی ده‌م) له‌ به‌یاننامه‌یه‌كدا كۆبوونه‌وه‌كه‌ به‌ ئه‌رێنی و زۆرباش وه‌سف ده‌كات و ده‌ڵێت:" ئه‌مڕۆ له‌ دوێنی ئومێده‌وارترین". له‌ كۆبوونه‌وه‌كه‌دا له‌گه‌ڵ ئه‌ردۆغان هه‌ریه‌ك له‌ ئیبراهیم كاڵن راوێژكاری ده‌زگای هه‌واڵگری توركیا (میت) و ئه‌فغان ئاڵا (جێگری سه‌رۆكی ئاكه‌په‌) ئاماده‌بوون. ئه‌فغان ئاڵا له‌ پڕۆسه‌ی پێشتری چاره‌سه‌ری كێشه‌ی كورد له‌ ساڵانی 2012 – 2015، فیگوڕێكی گرنگ بوو، تا شكستی پڕۆسه‌كه‌ رۆڵێكی گرنگی هه‌بوو. ئاماده‌بوونی ئیبراهیم كاڵنیش له‌ ئێستادا به‌نده‌ به‌ گفتوگۆی ئیمرالیه‌وه‌ كه‌ پڕۆسه‌كه‌ له‌لایه‌ن ده‌زگای میت به‌ڕێوه‌ده‌چێت. سازدانی ئه‌م كۆبوونه‌وه‌یه‌ هه‌موو ئه‌م ده‌نگۆیانه‌ ره‌تده‌كاته‌وه‌ كه‌ باس له‌ كۆتایی هاتنی ئه‌م پڕۆسه‌یه‌ ده‌كه‌ن. كۆبوونه‌وه‌ی پاشته‌په‌ و هه‌ڵمه‌تی ده‌ستگیركردنی ئیمامئۆغڵو! پێشوازیكردنی ئه‌ردۆغان له‌ شاندی ئیمرالی له‌كاتێكدا دێت كه‌ دۆخێكی سیاسی ناسه‌قامگیر و ئاڵۆز له‌ناو توركیا له‌ ئارادایه‌.‌ له‌ دوای (19 ئاداری 2025) به‌هۆی ئۆپاراسیۆنی ده‌ستگیركردنی (ئه‌كره‌م ئیمامئۆغڵو) سه‌رۆكی شاره‌وانی گه‌وره‌ی ئیستانبۆڵ كه‌ له‌ هه‌مان كاتدا دیارترین ركابه‌ر و كاندیدی سه‌ركۆماری داهاتووی توركیایه‌، شه‌پۆڵێكی خۆپیشاندان، ناڕه‌زایی، ده‌ستگیركردنی رۆژنامه‌نووسانی لێكه‌وتۆته‌وه‌ كه‌ زۆربه‌ی شاره‌ گرنگه‌كانی توركیای گرتۆته‌وه‌. ئه‌ردۆغان، له‌ ئۆپاراسیۆنی دژ به‌ ئیمامئۆغڵو دوو ویستی هه‌بوو، یه‌كه‌مینیان ده‌یویست ناوبراو وه‌كو تاوانبارێك كه‌ په‌یوه‌ندی به‌ تیرۆره‌وه‌ هه‌یه‌، هه‌روه‌ها (به‌رتیل خۆر و گه‌نده‌ڵ) به‌ كۆمه‌ڵگا و رای گشتی توركیا بناسێنێت، دووه‌میشیان، چاوه‌ڕێ بوو دوای ده‌ستگیركردنی ئیمامئۆغڵو، پارتی گه‌لی كۆمار (جه‌هه‌په‌) له‌ هێز بكه‌وێت و دوای مایه‌وه‌ك ئۆزگور ئۆزه‌ل سه‌رۆكی ئه‌م پارته‌ ئاڵای سپی له‌ به‌رامبه‌ر ئه‌ردۆغان هه‌ڵبكات. به‌ڵام خۆپیشاندان و كۆبوونه‌وه‌ جه‌ماوه‌ریه‌كان كه‌ بۆ پشتگیری ئیمامئۆغڵو به‌رده‌وام ساز ده‌كرێت، ئاماژه‌یه‌ به‌ شكستهێنانی ئه‌م ویسته‌ی ئه‌ردۆغان. ئیتر ئیمامئۆغڵو بووه‌ سه‌مبۆلی دژ به‌ زوڵم له‌ چاوی زۆربه‌ی كۆمه‌ڵگای توركیادا. له‌چاوی نه‌یار و ركابه‌رانی ئه‌ردۆغانیشدا، ئیمامئۆغڵو بووه‌ ئه‌م كاندیده‌ی كه‌ له‌ هه‌ڵبژاردنی داهاتووی سه‌ركۆماری توركیادا شكست به‌ ئه‌ردۆغان ده‌هێنێت. دیسان هه‌ر به‌ پێچه‌وانه‌ی ویستی ئه‌ردۆغان، دوای ئۆپاراسیۆنی ده‌ستگیركردنی ئیمامئۆغڵو، خه‌ریكه‌ جه‌هه‌په‌ ده‌ستبه‌رداری كاره‌كته‌ری ئۆپۆزسیۆنی ئۆپۆرتۆنیست ده‌بێت، ئه‌م پارته‌ ئۆپاراسیۆنی دژ به‌ ئیمامئۆغڵوی له‌ دژه‌ ده‌رفه‌ت كرده‌ ده‌رفه‌ت و خۆی له‌گه‌ڵ ئۆپۆزسیۆنی كۆمه‌لایه‌تی ئاوێته‌ی یه‌كتر كرد،  كه‌ گه‌نجان و خوێندكارانی زانكۆ رێبه‌رایه‌تی ده‌كه‌ن و له‌ ئه‌نجامی ئۆپاراسیۆنی ئیمائۆغڵودا به‌رفراوانتر و كاراتر و قسه‌رۆیشتربووه‌ له‌ناو شه‌قامی توركیدا. هه‌رچه‌نده‌‌ ئه‌كره‌م ئیمائۆغڵو له‌ كونجی زیندان دایه‌، به‌ڵام به‌ به‌راورد له‌گه‌ڵ سه‌رده‌می به‌ر له‌ 19 ئادار پێگه‌ی جه‌ماوه‌ری زیاتره‌ بووه‌. كۆمه‌ڵگای توركیا، له‌و باوه‌ڕه‌دایه‌ كه‌ ده‌ستگیركردنی ئیمامئۆغڵو نادادپه‌روه‌رانه‌یه‌، ته‌نیا له‌به‌ر ئه‌وه‌ی كاندیدێكی به‌هێزی سه‌ركۆماریه‌ راپێچی زیندان كراوه‌. ئه‌م هه‌سته‌ كۆمه‌ڵگای توركیا جوڵاند، بازنه‌ی پشتگیركردنی له‌ ئیمامئۆغڵو به‌رفراوانتر كرد. ئایا كوردانی باكوور ده‌بنه‌ فریادره‌سی ئه‌ردۆغان؟ شكستنی ئۆپاراسیۆنی ئه‌ردۆغان دژ به‌ جه‌هه‌په‌ پێگه‌ی سه‌ركۆماری توركیا ئه‌وه‌نده‌ی دیكه‌ لاواز ده‌كات و ناچاری ده‌كات تا به‌دوای رێگایه‌كی دیكه‌دا بگه‌ڕێت بۆ ئه‌وه‌ی شكسته‌كه‌ی له‌به‌رامبه‌ر جه‌هه‌په‌ و ئیمائۆغڵو قه‌ره‌بوو بكاته‌وه‌. ئایا رێگای قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌ی ئه‌م شكسته‌ به‌كوێدا تێپه‌ڕ ده‌بێت‌؟ دۆخی ئابووری له‌خۆوه‌ خراپ بوو، به‌ڵام دوای 19 ئادار خراپتر بووه‌. ئۆپاراسیۆنی 19 ئادار، له‌ قه‌یه‌كی توندی له‌ هه‌موو ئه‌م هه‌نگاوانه‌دا كه‌ (محه‌مه‌د شیمشه‌ك) وه‌زیری ئابووری و دارایی توركیا له‌ دوای ساڵی 2023 گرتوویه‌تیه‌به‌ر بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی هه‌ڵاوسان. كاتێك ئه‌ردۆغان زانی له‌ رێگای ئابووری ناتوانێ شتێك به‌ شتێك بكات، ویستی شكسته‌كه‌ی له‌ رێگای هه‌ڵمه‌تێكی نێوده‌وڵه‌تی قه‌ره‌بوو بكاته‌وه‌. دوای رووخانی رژێمی (به‌شار ئه‌سه‌د) سوریا بووه‌ ناوه‌ندێكی هه‌ژموونی توركیا، به‌ڵام پڵانی ئیسرائیل و په‌لكێشی سه‌ربازی بۆ ناو سوریا، ئه‌نجامه‌كه‌ی‌ گۆڕی. راسته‌ هێشتا توركیا ئه‌كته‌رێكی گرنگ و به‌هێزه‌ له‌ناو سوریا، به‌ڵام ناچاره‌ به‌دوای رێگای رێككه‌وتن و لێكتێگه‌یشتن بگه‌ڕێت له‌گه‌ڵ ئیسرائیل. كه‌واته‌ له‌ سوریاشدا چیرۆكێكی پڕ له‌ سه‌ركه‌وتن بۆ ئه‌ردۆغان نانووسرێته‌وه‌ تا له‌ناوخۆی توركیادا باری لاسه‌نگی خۆی پێ راستبكاته‌وه‌. كاتێك ئه‌م دوو كارته‌ له‌ ده‌ست ئه‌ردۆغان نه‌مێنێ، ئه‌وه‌ كارتی چاره‌سه‌ری كێشه‌ی كورد دێته‌ گۆڕێ. له‌ مانگی تشرینی یه‌كه‌می ساڵی رابردوو (2024) كاتێك (ده‌وڵه‌ت باخچه‌لی) سه‌رۆكی پارتی بزوتنه‌وه‌ی میللی (مه‌هه‌په‌)  له‌ ده‌ستپێكردنی وه‌رزی نوێی په‌رله‌مانی توركیا، ته‌وقه‌ی له‌گه‌ڵ هاوسه‌رۆكانی پارتی ده‌م كرد و بووه‌ سه‌ره‌تایه‌كی ئاشكرا بۆ ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌وڵه‌كانی له‌مه‌ڕ چاره‌سه‌ری كێشه‌ی كورد، به‌شێك له‌ چاودێر و شرۆڤه‌كاران، پێیانوابوو ئه‌وه‌ی باخچه‌لی ده‌یكات هه‌وڵی ئه‌ردۆغانه‌ بۆ سه‌رله‌نوێ وه‌رگرتنه‌وه‌ی پۆستی سه‌ركۆمار. له‌مباره‌یه‌وه‌ ده‌گووترا:" ئه‌ردۆغان ده‌خوازێت پشتگیری پارتی ده‌م و كورد به‌ده‌ست بێنێت و تا هه‌تایه‌ ببێته‌وه‌ به‌ سه‌ركۆمار". به‌ڵام ئه‌م شرۆڤه‌یه‌ له‌ جێگای خۆیدا نه‌بوو، چونكه‌ ئه‌ردۆغان وه‌ك ده‌وڵه‌ت باخچه‌لی مكوڕ و به‌ هه‌وه‌س نه‌بوو له‌سه‌ر پڕۆسه‌كه،‌ كه‌ به‌ شێوه‌یه‌كی مه‌جازی هه‌ندێك جار به‌ (پڕۆسه‌ی باخچه‌لی) به‌ناو ده‌كرا. ئه‌ردۆغان له‌سه‌ره‌تای ده‌ستپێكردنی پڕۆسه‌ی گفتوگۆی ئیمرالی و ده‌وڵه‌ت، قسه‌ی نه‌‌كرد و بێده‌نگی هه‌ڵبژارد، بێده‌نگی ئه‌ردۆغان ئاماژه‌یه‌‌ كه‌ پڕۆسه‌كه‌ به‌ ده‌ستپێشخه‌ری و ئاره‌زووی ئه‌ردۆغان ده‌ستپێنه‌كراوه‌. له‌ پشت ئه‌م هه‌ڵوێسته‌شیدا یه‌كێك له‌م دوو هۆكاره‌ خۆی حه‌شار داوه‌: - له‌وانه‌یه‌ ئه‌ردۆغان پێیوابێ ئه‌م پڕۆسه‌یه‌ له‌سه‌ر ئه‌رزی واقیع جێبه‌جێ ناكرێت. - له‌وانه‌شه‌ پێیوابێ ئه‌گه‌ر پڕۆسه‌كه‌ جێبه‌جێش بكرێت، ناكه‌وێته‌ خزمه‌ت به‌رنامه‌ كه‌سی و تایبه‌تیه‌كانی! پاش تێپه‌ڕیوونی شه‌ش مانگ له‌سه‌ر ته‌وقه‌ چاوه‌ڕواننه‌كراوه‌كه‌ی باخچه‌لی، رۆژی پێنجشه‌ممه‌ی رابردوو، بۆ یه‌كه‌م جار ئه‌ردۆغان پێشوازی له‌ شاندی ئیمڕالی كرد، به‌ گوێره‌ی ئه‌م پارته‌ كۆبوونه‌وه‌كه‌ زۆر ئه‌رێنی بووه‌. ئه‌م كۆبوونه‌وه‌یه‌ش دوو خوێنده‌وه‌ی هێنایه‌ گۆڕى كه‌ هه‌ردووكیان یه‌ك جه‌وهه‌ریان هه‌یه‌: - به‌ره‌ی ئۆپۆزسیۆنی دژ به‌ ئه‌ردۆغان، پێیوایه‌ سه‌ركۆمار ده‌خوازێت به‌ پشتگیری بزوتنه‌وه‌ و ده‌نگده‌ری كورد باری لاسه‌نگی خۆی راست بكاته‌وه‌. - لایه‌نگرانی ئه‌ردۆغانیش پێیانوایه‌ ئه‌مجاره‌ كورد ده‌بێته‌ فریادره‌سی ئه‌وان.  ئه‌ردۆغان پێویستی به‌ فریادره‌سێك هه‌یه‌! دۆخی ناوخۆیی سیاسی و ئابووری توركیا، هه‌روه‌ها پێگه‌ی توركیا له‌ناو هاوكێشه‌ ناوچه‌یی و نێوده‌وڵه‌تیه‌كاندا، هیچ گومانێك ناهێڵێته‌وه‌ كه‌ ئه‌ردۆغان پێویستی به‌ فریادره‌سێكه‌! به‌ڵام ئاماژه‌یه‌كی دیار نابیندرێت كه‌ كورد ده‌بنه‌ فریادره‌سی ئه‌ردۆغان یان نا؟ چه‌ندین هۆكاری هه‌یه‌، ئه‌م خوێندنه‌وه‌یه‌ پشتڕاست ده‌كاته‌وه‌: - ئه‌و دۆخه‌ی ئه‌ردۆغان تێیكه‌وتووه‌، دۆخێك نیه‌ ته‌نیا به‌ پشتگیری كورد راست ببێته‌وه‌. ئه‌مڕۆ بێزاری كۆمه‌ڵگای توركی له‌ ئه‌ردۆغان له‌ لوتكه‌ دایه‌. - بزوتنه‌وه‌ی سیاسی كورد ئه‌م بزوتنه‌وه‌یه‌ نیه‌ تا بێ مه‌رج و بێ داواكاری پشتگیریه‌كی بێ به‌رامبه‌ری ئه‌ردۆغان بكات! كورد ئه‌زموونێكی زۆری په‌یدا كردووه‌، وانه‌كانی ئه‌زموونی رابردوو له‌ناو مێشكی كورد په‌نگی خواردۆته‌وه‌. له‌ ئێستادا له‌ سێ شاره‌وانی گه‌وره‌ی ناوچه‌ كوردیه‌كان (وان، ماردین و دیاربه‌كر) دوو شاره‌وانی قه‌یوومی له‌سه‌ر سه‌پێندراوه‌. لۆژیكی نابێت كورد زوو به‌ زوو ئه‌مه‌ له‌بیر بكات و متمانه‌ به‌ ئه‌ردۆغان بێنێت. بێگومان كورد له‌سه‌ر مێزی گفتوگۆ ناكشێته‌وه‌، كورد ده‌خوازێت ئه‌م پڕۆسه‌یه‌ بگاته‌ ئه‌نجام به‌ تایبه‌تی كه‌ (عه‌بدوللا ئۆجالان) موخاته‌به‌ تیایدا به‌ڵام ئه‌مه‌ بۆ خزمه‌تی ئه‌ردۆغان نیه‌، به‌ڵكو بۆ خاتری قه‌ندیل ده‌بێت. له‌ ئه‌نجامگیری و به‌ره‌وپێشچوونی پڕۆسه‌ی ئیمرالی، بزوتنه‌وه‌ی كورد زۆر ده‌ستكه‌وتی ده‌بێت، توركیاش به‌ هه‌مان شێوه‌ چه‌ندین ده‌ستكه‌وتی ده‌بێت، به‌ڵام دیاره‌ نیه‌ ده‌ستكه‌وتی ئه‌ردۆغان چی ده‌بێت! بۆ نموونه‌ له‌ پڕۆسه‌ی چاره‌سه‌ری له‌ ساڵی 2015، كاتێك پارتی دیموكراتی گه‌لان 13٪ ده‌نگی به‌ده‌ستهێنا و به‌ سه‌نگ گه‌یشته‌ په‌رله‌مان، بۆ یه‌كه‌م جار ئاكه‌په‌ ده‌رفه‌تی به‌ ته‌نیا دروستكردنه‌وه‌ی حكوومه‌تی له‌ده‌ستدا. له‌م سۆنگه‌یه‌وه‌ ده‌كرێت بڵێین، كورد نابنه‌ فریادره‌سی ئه‌ردۆغان! به‌ڵكو هه‌وڵده‌ده‌ن ببنه‌ فریادره‌سی خۆیان، ده‌خوازن كێشه سیاسی، ده‌ستووری، ئابووری و كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كانیان به‌ره‌و ئاقاری چاره‌سه‌ری ببه‌ن. لۆژیكی نیه‌، ئه‌گه‌ر بڵێین كورد له‌ باكووری دركی به‌و دۆخه‌ پڕه‌ لاوازیه‌ نه‌كردبێت كه‌ ئه‌ردۆغان تێی كه‌وتووه‌، نه‌زانێ كه‌ سه‌ركۆمار هێزی پێشتری نه‌ماوه‌، به‌بێ باخچه‌لی بۆی ناچێته‌سه‌ر، هه‌موو رێگایه‌ك تاقیده‌كاته‌وه‌ تا دۆناڵد تره‌مپ رازی بكات یان لێی رازی بێت. له‌ رابردوودا كه‌ ئه‌ردۆغان تووشی قه‌یرانێك یان دۆخێكی نه‌خوازراو ده‌بوو، به‌ لێدوانێك خه‌ڵك و هه‌وادارێكی زۆری له‌ ده‌وری خۆی كۆده‌كرده‌وه‌، به‌ڵام له‌ ئێستادا ئه‌و لۆكسه‌ی جارانی نه‌ماوه‌. ئه‌م دۆخه‌ هێزی سه‌وداكاری كوردی (ئیمرالی، قه‌ندیل و پارتی ده‌م) زیاتر كردووه‌. له‌ رابردوو په‌یوه‌ندیه‌كی نایه‌كسان هه‌بوو، ئه‌ردۆغان زۆر به‌هێزتر بوو، كورد لاواز بوو. ئه‌مڕۆ دۆخه‌كه‌ گۆڕانی به‌سه‌ردا هاتووه‌، تای ته‌رازوو گۆڕاوه‌. كورد ئه‌مه‌ ده‌بینێت، بۆیه‌ چاوه‌ڕوان ناكرێ، كورد له‌ به‌رامبه‌ر ده‌ستكه‌وتێكی بچووك یان چه‌ند گفتێك سازشێكی گه‌وره‌ بۆ ئه‌ردۆغان بكات. له‌وانه‌یه‌ هه‌ر ئه‌مه‌ش وایكردبێت ئه‌ردۆغان تا زۆر ناچار نه‌بێت له‌ باشته‌په‌ له‌گه‌ڵ شاندی ئیمڕالی دانه‌نیشێت! كورد چه‌ند داواكاریه‌كی هه‌یه‌، بۆ نموونه‌ قه‌ندیل بۆ به‌ستنی كۆنگره‌ی هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی په‌كه‌كه‌ داوای ئاگربه‌ست و راگرتنی هێرشه‌ ئاسمانی و زه‌مینیه‌كان ده‌كات. ئایا ئه‌ردۆغان به‌ پیر ئه‌م داواكاریه‌وه‌ ده‌چێت؟ له‌لایه‌كی دیكه‌ له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌ردۆغان هێزی جارانی نه‌ماوه‌، بزوتنه‌وه‌ی سیاسی كورد باخچه‌لی به‌ خاوه‌نی ده‌ستپێشخه‌ری ئه‌مجاره‌ ده‌بینێت. ئه‌مه‌ش بژارده‌ی و بیرۆكه‌ی نوێ بۆ بزوتنه‌وه‌ی كورد دروست ده‌كات. ئه‌مڕۆ هاوشێوه‌ی ساڵانی پڕۆسه‌ی چاره‌سه‌ری (2012 – 2015)، نه‌ ئه‌كره‌م ئیمائۆغڵو، نه‌ ئوزگور ئۆزه‌ل و نه‌ جه‌هه‌په‌، رۆڵ و لێدوانێكیان نیه‌ بزوتنه‌وه‌ی كورد نیگه‌ران بكات. چه‌ند رۆژێك به‌ر له‌وه‌ی ده‌ستگیر بكرێت ئه‌كره‌م ئیمائۆغڵو سه‌ردانی دیاربه‌كری كرد و له‌باره‌ی چاره‌سه‌ری كێشه‌ی كورد په‌یامی ئه‌رێنی به‌ گوێی بزوتنه‌وه‌ی كورد چرپاند. ئوزگور ئۆزه‌ل به‌ هه‌مان شێوه‌ له‌ كۆبوونه‌وه‌كانی سه‌راجخانه‌ و شیشلی له‌ ئیستانبۆل پشتگیری خۆی بۆ چاره‌سه‌ری كێشه‌ی كورد نیشاندا. واتا بادانه‌وه‌ به‌ره‌و جه‌هه‌په‌ له‌ ئه‌گه‌ری پاشگه‌زبوونه‌وه‌ی ئه‌ردۆغان، وه‌كو بژارده‌یه‌ك له‌به‌رده‌م كورد كراوه‌یه‌. بۆیه‌ پێشبینی ناكرێت بزوتنه‌وه‌ی كورد بۆ خارتری ئه‌ردۆغان دژ به‌ جه‌هه‌په‌ و ئه‌كره‌م ئیمائۆغڵو بووه‌ستێته‌وه‌ كه‌ جه‌ماوه‌ر و پێگه‌یان له‌ هه‌ڵكشاندایه‌ و پشتگیری له‌ ئه‌ردۆغانێك بكات كه‌ رۆژانه‌ لاوازتر ده‌بێت و پێگه‌ی جه‌ماوه‌ری بچووكتر ده‌بێته‌وه‌. بۆ ئه‌وه‌ی دڵنیابین كه‌ ئه‌م پرۆسه‌یه‌ به‌رده‌وام ده‌بێت، پێویست ده‌سه‌ڵاتی ئاكه‌په‌ هه‌ندێك هه‌نگاو بنێت، ناكرێت له‌ توركیادا باس له‌ به‌رده‌وامی و به‌ره‌وپێشچوونی پڕۆسه‌ی چاره‌سه‌ری بكرێت و كه‌سێكی وه‌كو (سه‌ڵاحه‌دین ده‌میرتاش) له‌ زیندان بێت. به‌ كوردی و به‌ پوختی، ئه‌گه‌ر چه‌ندین كۆبوونه‌وه‌ی دیكه‌ش له‌ باشته‌په‌ بكرێت، كورد خۆی ناكوژێت و هه‌موو هێلكه‌كانی ناخاته‌ ناو سه‌په‌ته‌ ره‌ش و سه‌ر داپۆشراوه‌كه‌ی ئه‌ردۆغان! به‌ڵكو به‌ پشووی درێژی و هه‌ندێك جاریش به‌بێ ده‌نگی هه‌نگاو ده‌نێت تا ئه‌ردۆغان خۆی یه‌كلایی ده‌كاته‌وه‌!    

(درەو): مەزڵوم عەبدی بۆ یەكەمجار لیستی ناوی ئەندامانی لیژنەی ناوچەكانی باكورو خۆرهەڵاتی سوریای بۆ گفتوگۆ لەگەڵ حكومەتی دیمەشق رادەستكردو، داوا دەكات بەنداوی تشرین لە هێرشەكان بپارێزرێت.  مەزڵوم عەبدی فەرماندەی هێزەكانی سوریای دیموكرات لە شاری حەسەكە لەگەڵ (حسێن سەلامە) سەرۆكی لیژنەی راسپێردراوی حكومەتی دیمەشق بۆ جێبەجێكردنی رێككەوتنی (10ی ئازار) نێوان هەردوولا كۆبووەوە. لە كۆبوونەوەكەدا گفتوگۆ لەسەر ئەم بابەتانە كراوە: •    پێویستیی كەمكردنەوەی ئاڵۆزییەكان و راگرتنی شەڕ لە سوریا، لەنێویاندا پاراستنی بەنداوی تشرین لە هێرشە سەربازییەكان. •    پێكهێنانی لیژنە بۆ گفتوگۆ لەبارەی گەڕانەوەی زۆرەملێی ئاوارەكان لە سەرجەم ناوچەكانی سوریا. •    ناوی ئەندامانی ئەو لیژنەیە ئاشكرا كرا كە نوێنەرایەتی ناوچەكانی باكورو خۆرهەڵاتی سوریا دەكەن لە دیالۆگ لەگەڵ حكومەتی دیمەشق، كە لەماوەیەكی كەمدا ئەم دیالۆگە دەستپێدەكات، ئەندامانی لیژنەی دیالۆگی ناوچەكانی باكورو خۆرهەڵاتی سوریا (كورد) بۆ گفتوگۆ لەگەڵ دیمەشق بریتین لە:  -    فەوزە یوسف -    عەبدولحامید مهباش -    ئەحمەد یوسف -    سەنحەری بەرسوم -    سوزدار حاجی -    مەریەم ئیبراهیم لەگەڵ یاسر سلێمان (ئەم دوانە وتەبێژی لیژنەكە دەبن)

(درەو): لە ناوەڕۆكی گفتوگۆو دەرەنجامی دانوستانی نێوان رێبەر ئاپۆو نوێنەرانی دەوڵەت لە زیندانی ئیمراڵی بێخەبەرین.. لەدۆخی ئێستادا لەژێر فشاردا لە زیندانی ئیمرالی؛ رێبەری ئێمە ناتوانێت بەشداری كۆنگرە بكات و لەم دۆخەدا ناتوانرێت كۆنگرە بكرێت.. ئەگەر بەبێ مەرج چەك دابنێین واتا بەدەوڵەتی توركیا دەڵێن بێن ئێمە لەناوببەن و بمانكوژن، ئەمە خۆكوژییە، هیچ كەسێك ئەم جۆرە خۆكوژییە قبوڵ ناكات، ئامانج لە چەكداماڵین دیاریكراوە، ئەگەر مەرجەكان فەراهەم نەبن ئێمە بەردەوامین دەبین لە بەرگریكردن لە خۆمان، ئەمانە قسەی (جەمیل بایك) هاوسەرۆكی پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە)یە لە دیمانەیەكدا لەگەڵ كەناڵی (بی بی سی فارسی)، كە لەبەر بایەخی ناوەڕۆكەكەی (درەو) بەشێك لە پرسیارەكانی دیمانەكەی وەرگێڕاوەتە سەر زمانی كوردی و لێرەدا بڵاویدەكاتەوە. دەقی دیمانەكە: بی بی سی: پەیامی ئۆجەلان بۆ چەكدانان و هەڵوەشاندنەوەی پەكەكە چ واتایەكی هەیە بۆ ئێوە؟ جەمیل بایك: رێبەری ئێمە ئاپۆ لە 27ی شوباتی 2025دا مانفێستێكی راگەیاندو داوای ئاشتی و دروستكردنی كۆمەڵگەیەكی دیموكراتی كرد، لەسەر ئەم بنەمایە داوای راگرتنی چالاكییە سەربازییەكان و هەڵوەشاندنەوەی پەكەكەی كرد، كۆمیتەی ناوەندیی پەكەكە وەڵامی ئەرێنیی ئەم داواكارییەی رێبەر ئاپۆی دایەوەو رایگەیاند ئامادەیە بۆ جێبەجێكردنی داواكارییەكانی؛ لەسەر ئەم بنەمایە فەرماندەیی هێزەكانی پەكەكە (هەپەگە) راگربەستی راگەیاندو وتی ئەگەر هێرشمان نەكرێتەسەر لەژێر هیچ بارودۆخێكدا هێرش ناكەین، بۆ ئەوەی زەمینەی داواكارییەكانی رێبەرمان فەراهەم ببێت، توركیا تائێستا هێرشەكانی رانەگرتووەو رۆژانە بە درۆن و فڕۆكەو تانك و تۆبخانە ئێمە بۆردومان دەكات، لەم بارودۆخەدا توانای جێبەجێكردنی بڕیاری كۆمیتەی ناوەندیی پەكەكە نییە، دەوڵەتی توركیا دەبێت ئەم هێرشانە رابگرێت بۆ ئەوەی كۆنگرە ببەسترێت و لەبارەی داواكارییەكانی رێبەرمان گفتوگۆو بڕیاری پێویست بدرێت، بۆ بەدیهێنانی ئەم بڕیارانە دەبێت دۆخی ژیانی رێبەری ئاپۆش باشتر بكرێت و زەمینەی گونجاو بۆ چالاكی ئەو بڕەخسێت، لەدۆخی ئێستادا لەژێر فشاردا لە زیندانی ئیمرالی؛ رێبەری ئێمە ناتوانێت بەشداری كۆنگرە بكات، لەم دۆخەدا ناتوانرێت كۆنگرە بكرێت، كۆنگرە تەنیا كاتێك دەتوانرێت بكرێت كە دۆخی شەڕ نەمێنێت، لەم دۆخەدا ئێمەش دەتوانین بڕیاری پێویست بۆ ئایندە بدەین. بی بی سی: ئۆجەلان 26 ساڵە لەزنیداندایە، چ گەرەنتییەك هەیە كە لەبارودۆخێكی ئاسایی و لەژێر فشاردا نەبووە كە بانگەوازەی كردووە ؟ بۆچی لەم كاتەدا ئەم بانگەوازەی كردووە؟  جەمیل بایك: رێبەری ئاپۆ هەمیشە رون و ئاشكرا بووە، ئەو خوازیاری چارەسەری كێشەی كورد بووە دور لە توندوتیژیی و لە رێگەی سیاسی و دیموكراتیك و یاساییەوە، دەبێت ئەوەش بەیاد بهێنمەوە رێبەری ئاپۆ ئەمڕۆ ئەم بڕیارەی نەداوە، ئەو لە ساڵی 1993 ئاگربەستی یەكلایەنەی راگەیاند، لەو سەردەمەدا مام جەلال تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتیی نیشتمانی كوردستان لەنێوان ئێمەو دەوڵەتی توركیادا نێوەندگیری كرد؛ ئەو سەردەمە تۆرگوت ئۆزال سەرۆك كۆماری توركیا بوو، ئۆزالیش خوازیاری چارەسەری كێشەی كورد بوو لەرێگەی یاسایی و دیموكراتییەوە، بەڵام سیاسەتی دەوڵەتی توركیا نكولیكردن لە ناسنامەو كۆمەڵكوژی كورد بوو، ئەوان رێگەیان نەدا رێبەر ئاپۆو تورگۆت ئۆزال درێژە بە گفتوگۆ بدەن تا ئەنجامێك بەدی بێت، لەوكاتەوە تائێستا رێبەر ئاپۆ لەهەوڵدا بووە بۆ دۆزینەوەی رێگەچارەی ئاشتی، ئەو گۆڕانكاریی گەورەی لە جوڵانەوەی پەكەكەدا دروستكردووە، ئەم گۆڕانكارییانە كە لە ساڵی 1993وە دەستیان پێكرد، بووەهۆی دروستبوونی هەڵوێستێكی نوێ كە ئامانجی لێی رێبەرایەتیكردنی خەباتی چەكداریی بووە بەرەو خەباتی سیاسی. ئامانجی ئەو دروستكردنی كۆمەڵگەیەكی دیموكراتیك لەسەر بنەمای پاراستنی ژینگەو ئازادی ژنان هەروەها مامەڵەكردن بوو لەگەڵ كۆمەڵگە دیموكراتیكەكان، ئەم پارادایمە تەواوی میللەت و باوەڕە جیاوازەكان لەخۆدەگرێت تاوەكو لەچوارچێوەیەكی گونجاو و لە زەمینەیەكدا لەسەر بنەمای یەكسانیی، ئازادی و دیموكراسی بە ناسنامەو فەرهەنگ و بیروباوەڕی خۆیانەوە بژین. رێبەر ئاپۆ تاوەكو ساڵی 2025 واتا سەردەمێك كە بەشێوەی ئاشكرا بانگەوازەكەی خۆی راگەیاند، بارودۆخەكەی بەگونجاو نەدەبینی كە دۆزی كورد لەرێگەی سیاسییەوە چارەسەر بكرێت، ئەگەر ئەمڕۆ ئەو بانگەوازەی كردووە بێگومان هۆكارێكی بۆ ئەمە هەیە. بی بی سی: ئایا گۆڕانكارییەك لە هەڵسوكەوتی رێبەرانی سیاسیی توركیا توركیا روویداوە یان نا؟ جەمیل بایك: ئامانجی دەوڵەتی توركیا لە لەناوبردنی كاریگەریی رێبەر ئاپۆو (پەكەكە)یە، لەناوخۆی توركیاش كێشەی زۆر دروستبووە، سیاسەتی ناوخۆیی توركیا گەیشتوەتە بنبەست و نەیتوانیوە كێشە ناوخۆییەكانی چارەسەی بكات. هاوكاتیش لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست گۆڕانكاری بنەڕەتی و گەورە روویداوە، ئەم گۆڕانكاری و قەیرانانە دەوڵەتی توركیای ترساندووە، لەم بارودۆخەدا رۆڵ و كاریگەریی كورد دەركەوتووەو چارەنوسی توركیا كەوتوەتە دەستی كوردەوە. دەوڵەتی توركیا ناچار بووە رێبەر ئاپۆ وەكو كەسایەتییەكی كاریگەر قبوڵ بكات تا لەو دۆخە مەترسیدارە دەربچێت، بەڵام بارودۆخێك كە لە توركیاو رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەیە توركیای ناچار كردووە بەرەو لای كورد بڕوات، ئەگەر پشتیوانی كورد بەدەست نەهێنێت ناتوانێت قەیرانەكان چارەسەر بكات و روبەڕووی مەترسی گەورە دەبێتەوە، توركیا پێگەی خۆی لەدەستداوەو لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش گۆڕانكاری گەورە روویداوە، هەژموونی ئیسرائیل و هاوپەیمانێتیی ئەو وڵاتە لەگەڵ وڵاتانی عەرەبی دروستبووەو سەرمایەدارانی جولەكەو عەرەب گەیشتونەتە رێككەوتن، ئێران و توركیا ئیتر كاریگەرییەكانی پێشتریان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا نییە، توركیا زۆرێك لە دەستكەوتەكانی خۆی لەدەستداوە بەو هۆكارە ترساوە. پێگەی كوردیش گۆڕانكاری بەسەردا هاتووەو لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیی كەوتوەتە بەر باس، ئێستا هەمووان هەوڵدەدەن كە كورد بەلای خۆیاندا رابكێشن و هەركەسێك لەم كارەدا سەركەوتوو بێت لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا براوە دەبێت، ئەمانە هۆكاری نزیكبوونەوەی توركیان لە رێبەر ئاپۆو كورد، نەك ئەوەی لەڕووی بیكردنەوەوە گۆڕانكارییەك روویدابێت.  بی بی سی: ئایا بەر لە بڵاوكردنەوەی بانگەوازەكەی ئۆجەلان، رێبەرانی پەكەكە ئاگاداری گفتوگۆی ئۆجەلان و دەوڵەتی توركیا بوون؟ جەمیل بایك: رێبەر ئاپۆ لەبارەی پێشنیاری چەكدانان و هەڵوەشاندنەوەی پەكەكە هەرگیز لەگەڵ كەس مامەڵە یان سازشێكی نەكردووە، ئەو باوەڕی بەخۆی هەیەو بەتەنیایی بڕیاریداوە كە ئەم بابەتە بەرەو پێش ببات، بۆچی؟ چونكە دەیەوێت دۆزی كورد بەرەو ئاڕاستەی سیاسی و یاسایی ببات و بەمشێوەیە پرسی كورد چارەسەر بكات. بۆ بەدیهێنانی ئەمە دەبێت دەوڵەتی توركیاش بەرپرسیارێتیی خۆی هەڵگرێت و هەنگاوی پێویست بگرێتەبەر. ئێمە ناپرسین ئایا توركیا لەم پرۆسەیەدا جدییە یاخود نا. ئەوە ئێمەین كە جددین، دەمانەوێت رێگەچارەی سەربازیی بۆ چارەسەری دۆزی كورد بخەینەلاو، لەرێگەی سیاسی و یاسایی چارەسەری بكەین، دەمانەوێت توركیا ناچار بكەین كە چەند هەنگاوێك هەڵگرێت، ئەمە ئەو شتەیە كە ئەمڕۆ هەوڵی بۆ دەدەین. تائێستا هیچ جۆرە پەیوەندیی، دانوستان یان گفتوگۆیەك لەنێوان ئێمەو دەوڵەتی توركیادا نەكراوە. رێبەر ئاپۆ لە زیندانی ئیمرالی لەگەڵ ئەواندا گفتوگۆ دەكات؛ لە دەقی پەیوەندی و خواستەكانی رێبەر ئاپۆوە روونە كە ئەو لەگەڵ نوێنەرانی دەوڵەت لە زیندانی ئیمرالی دانوستانی كردووە، ئێمە لە ناوەڕۆكی ئەو گفتوگۆیانەو دەرەنجامی دانوستان بێخەبەرین، ئەوەی كە دەبوو لەرێگەی خەباتی چەكدارییەوە بەدەستبهاتایە، بەدەستهاتووە، خەباتی چەكداری ئەوكات تاكە بژاردە بوو، ئێستا خەباتی چەكداری ئەتوانێت رابوەستێت و دۆزی كورد دەتوانێت بە رێگای دیموكراتی و سیاسی چارە بكرێت، بەڵام دەوڵەتی توركیا پێداگریی دەكات لەسەر سیاسەتی لەناوبردنی ئێمە. هەركاتێك رێبەر ئاپۆ پێشنیاری ئاگربەستی كردووە ئەوان ئاگربەستیان شكاندووەو نەیانویستووە دۆزی كورد چارەسەر بكرێت، بۆچی؟ چونكە ئەگەر دۆزی كورد چارەسەر ببێ بۆ ئەوان قازانجی نییە، بەڵام ئەگەر جەنگ بەردەوامی پێبدرێت لەو جەنگە قازانج و بەرژەوەندیی بەدەستدەهێنن. بی بی سی: ئایا دوای چەكدانان سەركردەو ئەندامانی پەكەكە ئامادەن بگەڕێنەوە بۆ توركیا؟  جەمیل بایك: لەم بارودۆخەدا ئێمە چۆن بتوانین بگەڕێینەوە بۆ توركیا، لەئێستادا رۆیشتن بۆ توركیا بەواتای رۆیشتنە بۆ زیندان، بێگومان هیچ كەسێك نایەوێت بەمجۆرە زیندانی بكرێت، هەركاتێك توركیا دۆزی كوردی قوبڵكردو بەدوای رێگاچارەوە بێت، بێگومان ئێمەش لەو كاتەدا دەمانەوێت بگەڕێینەوە بۆ خاكی دایكیی خۆمان، ئێمە خاكی میللەتی خۆمانمان خۆشدەوێت، ئەگەر ئەم عیشق و پەیوەندییە نەبووایە بۆچی ساڵەهایەك بۆ ئازادی خەبات و كۆششمان دەكرد، كاتێك بۆ خەبات چوینە شاخەكان عاشقی جەنگ و چەك نەبووین، ئێمە چوینە شاخەكان و خەباتی چەكداریمان دەستپێكرد چونكە هەموو رێگا دیموكراتییەكان بەڕووماندا داخرابوون. هەر بەوجۆرەی كە وتم تاكە مەرجی ئێمە ئەوەیە كە ئەو سنورداركردنانەی لە زیندانی ئیمرالی خراوەتەسەر رێبەر ئاپۆ دەبێت هەڵوەشێندرێنەوە، بۆ ئەوەی ئەو بتوانێت ئازادانە چالاكی بكات. كاتێك كە دەوڵەتی توركیا ئەمە پەسەند بكات، بابەتەكانی تر چارەسەر دەبن. كاتێك كە رێبەر ئاپۆ لە سیستەمی زیندانی ئیمرالی بچێتە دەرەوەو كەشوهەوای چالاكی ئازادانەی بۆ فەراهەم بكرێت ئەمە بەواتای ئەوەیە كە دۆزی كوردو هەوڵ بۆ چارەسەركردنی لەبەرنامەی كاری دەوڵەتدا جێگەی گرتووە، بێگومان دەبێت هاوڕێیانی تری زیندان ئازاد بكرێن، رەنگە بپرسیت ئەوانە كێن لە زیندانەكاندان؟ ئەوانە نوێنەرانی پەرلەمان، سەرۆك شارەوانییەكان، ئەندامانی ئەنجومەنی شارەوانییەكان، چالاكانی سیاسی، رۆژنامەنوسان و هونەرمەندانن، تەواوی ئەو كەسانەی كە ئێستا زیندانین چالاكی سیاسی و دیموكراتییان هەبووە، بۆچی كەوتونەتە زیندانەوە؟ چونكە كورد بوون، چونكە بەناسنامەی خۆیانەوە دەژیان، چونكە خوازیاری چارەسەری پرسی كورد بوون و لەو رێگەدایە تێكۆشین دەكەن. چەكداماڵین واتا ئامادەبوون بۆ مەرگ، ئێمە هێشتا نەمردووین، دەوڵەتی توركیا دەیەوێت كورد لەناو ببات، ئێمەش لەبەرامبەر ئەم سیاسەتەدا راوەستاوین و رادەوەستین، ئەگەر بەبێ مەرج چەك دابنێین واتا بەدەوڵەتی توركیا دەڵێن بێن ئێمە لەناوببەن و بمانكوژن، ئەمە خۆكوژییە، هیچ كەسێك ئەم جۆرە خۆكوژییە قبوڵ ناكات، ئامانج لە چەكداماڵین دیاریكراوە، ئەگەر مەرجەكان فەراهەم نەبن ئێمە بەردەوامین دەبین لە بەرگریكردن لە خۆمان و بەردەوامی دەدەین بە تێكۆشینی خۆمان.  

  درەو: بەرپرسێکی باڵای کورد، بە ئاژانسی رۆیتەرزی راگەیاندووە، کوردانی سوریا بڕیارە داوای سیستمێکی فیدراڵی بکەن لە سوریای دوای ئەسەد، کە ڕێگە بە دەسەڵاتی ئۆتۆنۆمی و سەرپەرشتیكردنی هێزە ئەمنییەکانی ناوچەکە بدات، وەك جەختكردنەوە لەسەر دیدگای نا ناوەندێتی، کە سەرۆکی کاتی سوریا دژایەتی دەکات. داواکاریی بۆ حوکمڕانی فیدراڵی، گوڕوتنێكی گەورەی پەیداكرد دوای بڵاوبونەوەی  نیگەرانی لەناو کەمینەکانی سوریا،  لەبەرامبەر کوشتنی بە کۆمەڵی عەلەوییەکان لە مانگی رابردودا، ئەوە لەكاتێكدا، گروپە کوردییەکان ئەحمەد شەرع، سەرۆک کۆماری کاتی و گروپە ئیسلامییەکەی تۆمەتبار دەکەن بە پیادەكردنی رێڕەوێكی هەڵە بۆ سوریای نوێ و قۆرخکردنی دەسەڵات. سەرچاوە کوردییەکان رایانگەیاندووە، پارتە کوردییەكانی سوریا، لەنێویاندا هێزی  باڵادەست لە باکوری رۆژهەڵاتی وڵاتەكە، کە لەلایەن کوردەکانەوە بەڕێوەدەبرێت، مانگی رابردوو لەسەر دیدێکی سیاسی هاوبەش - لەنێویاندا فیدراڵیزم – رێککەوتوون، كە تا ئێستا بە فەرمی رایاننەگەیاندووە. بەدران چیا کورد، بەرپرسی باڵای ئیدارەی خۆسەر، بە ئاژانسی رۆیتەرزی راگەیاند، سەرجەم گروپە کوردستانییەکان لەسەر "دیدێکی سیاسی هاوبەش" رێککەوتوون، کە جەخت لەسەر پێویستی "سیستەمێکی پەرلەمانی فیدراڵی، فرەیی، دیموکراسی" دەکاتەوە. لێدوانە نوسراوەکانی چیا کورد لە وەڵامی پرسیارەکانی رۆیتەرزدا، بە یەکەمجار دادەنرێت كە بەرپرسێکی ئیدارەی خۆسە بە رابەرایەتی کورد جەخت لە ئامانجی فیدرالیزم بکاتەوە، دوای ئەوەی لە مانگی رابردودا لایەنە کوردییەکان لەسەری رێککەوتن. ئیدارەی خۆسەری کوردی، بەردەوام خۆی لە وەسفکردنی وشەی "فیدراڵیزم" وەك ئامانج بەدوورگرتووە، لەبری ئەوە داوای نا ناوەندێتی كردووە. شەرع دژایەتی خۆی بۆ سیستمی فیدراڵی راگەیاندووەو، لە مانگی كانونی دووەمدا بە رۆژنامەی ئیکۆنۆمیستی راگەیاندبوو، ئەو سیستەمە لەلایەن جەماوەرەوە پەسەندكراونییەو لە بەرژەوەندی سوریادا نییە. چیا کورد ئاماژەی بەوەکردووە، پرسی بنەڕەتی بۆ سوریا، پاراستنی تایبەتمەندی ئیداری و سیاسی و کلتوری هەر ناوچەیەكە، کە پێویستی بە ئەنجومەنی یاسادانانی ناوخۆیی لەناو ناوچەكە، لەگەڵ دەستە جێبەجێکارەکان بۆ بەڕێوەبردنی کاروباری ناوچەکەو هێزە ئەمنییەکانی ناوخۆش سەر بەوان دەبێت، پێویستە ئەمە لە چوارچێوەی دەستوری سوریادا دابنرێت. مانگی رابردوو، پەیەدە لەگەڵ ئەنجومەنی نیشتمانی کورد (ENKS)  کۆبووەوە، کە گروپێکی رکابەری کوردی سوریایە و بە پشتیوانی یەکێک لە پارتە کوردییە سەرەکییەکانی عێراق، پارتی دیموکراتی کوردستان بە سەرۆکایەتی بنەماڵەی بارزانی دامەزراوە، پارتی دیموکراتی کوردستان پەیوەندییەکی باشی لەگەڵ تورکیا هەیە. سلێمان ئۆسۆ، سەرۆکی ENKS رایگەیاند، پێشبینی دەکات تا کۆتایی مانگی نیسان دیدگای هاوبەشی کورد لە کۆنگرەیەكدا رابگەیەندرێت. وتیشی، پێشهاتەکانی سوریا لەدوای روخانی ئەسەدەوە وایکردووە، زۆرێک لە سورییەکان سیستەمی فیدراڵی وەک "چارەسەرێکی گونجاو" ببینن. ناوبراو ئاماژەی بۆ هێرشکردنە سەر عەلەوییەکان و بەرەنگاربونەوەی دەسەڵاتی ناوەندی لەناو کەمینەی دروزەکان و راگەیاندنی دەستوری حکومەتی نوێ كردووە، کە ئیدارەی کوردی دەڵێت، ناکۆکە لەگەڵ فرەچەشنی سوریا. جاڕنامەی دەستوری دەسەڵاتی فراوانی بەشەرع بەخشیوە و شەریعەی ئیسلامی وەک سەرچاوەی سەرەکی یاسادانان چەسپاندووە، زمانی عەرەبیشی وەک زمانی فەرمی سوریا ناساند، هیچ ئاماژەیەک بە زمانی کوردی نەکراوە. ئۆسۆ وتی: پێمان وایە  چارەسەری گونجاو بۆ پاراستنی یەکگرتویی سوریا سیستمێکی فیدراڵییە، بەوپێیەی سوریا وڵاتێکە چەندین نەتەوە و ئایین و مەزهەبی تێدایە. "کاتێک دەچینە دیمەشق، بە دڵنیاییەوە بۆچوون و داواکارییەکانمان دەخەینەڕوو".

راپۆرتی رۆژنامه‌وانی: هێمن خۆشناو لە كۆتایی مانگی رابردوو به‌ سه‌رپه‌رشتی ئه‌مریكا له‌سه‌ر سنووری رۆژئاوای كوردستان و توركیا كۆبوونه‌وه‌ك له‌ نێوان (هه‌سه‌ده‌) و ده‌سه‌ڵاتداره‌ په‌یوه‌ندیداره‌كانی توركیا ئه‌نجامدراوه‌و وەك هەنگاوی یەكەم هێرشەكانی توركیا بۆسەر بەنداوی تشرین چەند رۆژێكە راگیراوە. له‌ رۆژی سێشه‌ممه‌ (1 – 4 – 2025) ئه‌نجوومه‌نی سوریای دیموكراتی (مه‌سه‌ده‌) و ده‌سه‌ڵاتدارانی دیمه‌شق له‌ باره‌ی هه‌ردوو گه‌ڕه‌كی كوردنشین (ئه‌شره‌فیه‌ و شێخ مه‌قسود) گه‌یشتنه‌ رێككه‌وتنی كاتی. به‌ گوێره‌ی ئه‌م رێككه‌وتنه‌ هێزه‌كانی سوریای دیموكراتی (هه‌سه‌ده‌) له‌م دوو گه‌ڕه‌كه‌ ده‌كشێنه‌وه‌. ئه‌م رێككه‌وتنه‌ وه‌كو یه‌كه‌م لێكه‌وته‌ی رێككه‌وتنی نێوان (مه‌زڵوم عه‌بدی) فه‌رمانده‌ی گشتی هه‌سه‌ده‌ و (ئه‌حمه‌د ئه‌لشرع) سه‌ركۆماری سوریا له‌ قه‌ڵه‌م ده‌درێت، كه‌ له‌ (10 – 3 – 2025) به‌ ناوبژیوانی ئه‌مریكا و فه‌ڕه‌نسا واژوكراوه‌ و تیایدا میكانیزمی یه‌كخستنی (هه‌سه‌ده‌) له‌ناو سوپای نیشتیمانی سوریا خراوه‌ته‌ڕوو. رێككه‌وتنه‌كه‌ی حه‌له‌ب ته‌نیا په‌یوه‌ست نیه‌، به‌ كشانه‌وه‌ی هێزه‌كانی (هه‌سه‌ده‌) له‌ گه‌ڕه‌كه‌ كوردنشینه‌كان، به‌ڵكو ئه‌نجوومه‌نی هه‌ردوو گه‌ڕه‌كه‌كه‌ كاروباری ئیداری به‌ڕێوه‌ ده‌به‌ن و هێزه‌كانی ئاسایش درێژه‌ به‌كاره‌كانیان ده‌ده‌ن، كه‌ هێزی سه‌ره‌كیه‌ له‌ناوچه‌كانی ئیداره‌ی خۆسه‌ر بۆ پاراستنی سه‌قامگیری ناوچه‌كه‌. له‌ هه‌مان كاتدا هه‌ردوولا بڕیار له‌سه‌ر ئازادكردنی دیله‌كان ده‌ده‌ن، ئه‌م خاڵه‌ش له‌ رۆژی پێنجشه‌ممه‌ (3 نيشانی 2025) كه‌وته‌ بواری جێبه‌جێكردنه‌وه‌. تیایدا ده‌سه‌ڵاتدارانی نوێی سوریا (140) به‌ندكراو و دیلی هه‌سه‌ده‌ی ئازاد كرد، له‌ به‌رامبه‌ریشدا هه‌سه‌ده‌ 100 به‌ندكراوی سه‌ر به‌ حكوومه‌تی سوریا ئازاد كرد. به‌ گوێره‌ی سه‌رچاوه‌یه‌كی تایبه‌ت، له‌ كۆتایی مانگی رابردوو، به‌ر له‌ راگه‌یاندنی‌ رێككه‌وتنی (حه‌له‌ب) به‌چه‌ند رۆژێك له‌ نێوان (مه‌سه‌ده‌) و وه‌زاره‌تی ناوخۆی سوریا، به‌ سه‌رپه‌رشتی ئه‌مریكا له‌سه‌ر سنووری رۆژئاوای كوردستان له‌گه‌ڵ توركیا كۆبوونه‌وه‌ك له‌ نێوان (هه‌سه‌ده‌) و ده‌سه‌ڵاتداره‌ په‌یوه‌ندیداره‌كانی توركیا ئه‌نجامدراوه‌. به‌ گوێره‌ی سه‌رچاوه‌كه‌، كۆبوونه‌وه‌كه‌ له‌ كه‌شێكی ئه‌رێنی به‌ڕێوه‌ چووه‌، تیایدا گفتوگۆ له‌باره‌ی راگرتنی هێرشه‌كانی توركیا له‌سه‌ر ناوچه‌كانی خۆسه‌ری دیموكراتی كراوه‌. هه‌روه‌ها گفتوگۆ له‌باره‌ی یه‌كخستنی (هه‌سه‌ده‌) له‌گه‌ڵ سوپای نوێی سوریا و گه‌ڕانه‌وه‌ی خه‌ڵكی (عه‌فرین) بۆ سه‌ر موڵك و ماڵه‌كانیان دوو ته‌وه‌ره‌ی دیكه‌ی گفتوگۆی نێوان هه‌سه‌ده‌ و توركیا بووه‌. له‌م كۆبوونه‌وه‌یه‌دا (هه‌سه‌ده‌) و توركیا ره‌زامه‌ندی خۆیان له‌باره‌ی رێككه‌وتنی (حه‌له‌ب) نیشانده‌ده‌ن. هه‌ر له‌ دوای ئه‌م كۆبوونه‌وه‌یه‌ش رێككه‌وتنی (حه‌له‌ب) له‌ سه‌ره‌تای ئه‌م مانگه‌ بۆ رای گشتی راگه‌یه‌ندرا. لێكه‌وته‌یه‌كی دیكه‌ی كۆبوونه‌وه‌ی نێوان توركیا و هه‌سه‌ده‌ به‌سه‌رپه‌رشتنی ئه‌مریكا، راگرتنی هێرشه‌ ئاسمانیه‌كانی سوپای توركیایه‌، بۆ سه‌ر به‌نداوی تشرین و ناوچه‌كانی دیكه‌ خۆسه‌ری دیموكراتی. سیاسه‌تمه‌داری كورد و هاوسه‌رۆكی پێشووی (پارتی یه‌كێتی دیموكراتی) ساڵح موسلیم له‌ لێدوانێكی تایبه‌ت، له‌باره‌ی كۆبوونه‌وه‌ی هه‌سه‌ده‌ و توركیا ده‌ڵێت:" ئه‌گه‌ر كۆبوونه‌وه‌یه‌كی له‌م شێوه‌یه‌ كرابێت، ئێمه‌ ئاگامان لێنیه‌، چونكه‌ ئه‌م جۆره‌ كۆبوونه‌وانه‌ په‌یوه‌ستن به‌ هه‌سه‌ده‌ و لایه‌نی سه‌ربازی". ساڵح موسلیم كه‌ له‌ سه‌رده‌می پڕۆسه‌ی ئاشتی له‌ ساڵانی 2012 تا 2015 چه‌ند جارێك به‌سه‌ركردایه‌تی شاندی رۆژی كوردستان گفتوگۆی له‌گه‌ڵ به‌رپرسانی تورك كردووه‌، له‌باره‌ی ئه‌م بارودۆخه‌ی له‌ ئارادایه‌ و ئه‌گه‌ری راگه‌یاندنی ئاگربه‌ست له‌ نێوان هه‌سه‌ده‌ و توركیا ده‌ڵێت:" هاوپه‌یمانی نێوده‌وڵه‌تی بۆ به‌رقه‌راركردنی ئاگربه‌ست بره‌و به‌ هه‌وڵه‌كانی ده‌دات.  ته‌وه‌ره‌ی سه‌ره‌كی رێككه‌وتنی نێوان به‌ڕێز (مه‌زڵوم عه‌بدی و ئه‌حمه‌د ئه‌لشه‌رع) چۆنیه‌تی گه‌یشتنه‌ به‌ ئاگربه‌ست له‌ سوریادا، كه‌ ئه‌مه‌ش په‌یوه‌سته‌ به‌ توركیا. له‌م سۆنگه‌یه‌وه‌ پێویسته‌ رێككه‌وتن بكرێت له‌باره‌ی بڕیاردان له‌سه‌ر راگه‌یاندنی ئاگربه‌ست". له‌باره‌ی پرسیاری: چه‌ند رۆژێكه‌ سوپای توركیا هێرشه‌ ئاسمانیه‌كانی راگرتووه‌ بۆ سه‌ر به‌نداوی تشرین و ناوچه‌كانی دیكه‌، ئایا ئه‌مه‌ ره‌نگدانه‌وه‌ی گفتوگۆی نێوان هه‌ردوولایه‌نه‌ یان شتێكی دیكه‌یه‌؟ موسلیم ده‌ڵێت:" ئه‌مه‌یان نازانم، راسته‌ توركیا چه‌ند رۆژه‌ بۆمبارانی راگرتووه‌، به‌ڵام به‌دره‌وام درۆن و فڕۆكه‌كانی له‌سه‌ر ئه‌م ناوچانه‌ ده‌فڕن!".  

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) ئەگەر بکرێت مرۆڤ لە نێوان هەڵبژاردنی بەهاکاندا ناچار بەوە بکرێت تەنها یەک بەها لە بەهاکان هەڵبژێرێت و تەنها ئەو بەهایە ژیانی خۆی و ژیانی کەسانی تر ڕێکبخات، دەبێت ئەو بەهایە کام بەها بێت؟ کام بەها لە سەرجەمی بەهاکانی تر بۆ ژیانی تاکەکەسی و ژیانی پێکەوەیی مرۆڤەکان گرنگترینە؟ لەناو ئەو بەهایانەدا کە پێغەمبەران و فەیلەسوفان و شاعیران و پیاوچاکەکان پێشنیاریان کردوە کام بەها لە پێش هەموو ئەوانیترەوەیە؟ بە بۆچونی من پێویستە ئەو بەهایە بەهای «پاراستنی ژیانی مرۆڤ و دەستدرێژی نەکردنە سەر ژیان» بێت. ئەمەش بەو مانایەی مافی ئەوە بە مرۆڤ ببەخشرێت بژیی بەو جۆرە کە دەخوازێت و بەو جۆرە کە حەزدەکات بژی. بەو مانایەی مرۆڤ بتوانێت ئەوەی بوێت کە حەزدەکات و دەخوازێت هەیبێت. مافی ئەوەی هەبێت بەوشێوەیە بیربکاتەوە کە دەخوازێت بیربکاتەوە. مافی داهێنان و دەسکاریکردنی ژیانی خۆی هەبێت و بشتوانێت بیر لە بوونی چوارچێوەی تر بۆ رێکخستنی ژیانی خۆی بکاتەوە. بە کورتییەکەی مافی مرۆڤ لەوەدا کە ژیانێکی کەرامەت پارێزراوی هەبێت و بژیی.  بەڵام ژیانێک ژیان و کەرامەتی مرۆڤی تێداپارێزراوبێت، ژیانێک کەس نەتوانێت دەستی بۆبەرێت، مرۆڤ تیایدا ئازادبێت لەوەدا چۆن دەژیی، کام جۆرە ژیانێکە؟   ئایا ئەو جۆرە ژیانەیە کە دیندارەکان بە ئێمە دەڵێن کام ژیانەیە؟ یان ئەو جۆرە ژیانەیە کە بێدینەکان دەیڵێن و باسیدەکەن؟  ژیانێکی فەلسەفیانەی پر تێرامان و بیرکردنەوە بە بڕێکی گەورە لە تەنهاییەوە؟ یان ژیانێکی کەرنەڤاڵ ئامێزە لەگەڵ ئەوانەدا کە مرۆڤ لگەڵیاندا دەژیی؟ ئایا ژیانێکە لەگەڵ بوونی خودادا یان ژیانێکە بەبێ خودا؟ ژیانێکە لە پێناوی چێژ و خۆشحاڵی بەردەومدا، یان ژیانێکە تێوەگلان لە پرسیار و بیرکردنەوەی ئالۆز، ئاراستەی دەکات؟ ژیانێک تیایدا مرۆڤ لە ژینگەیەکی سنوورداریی تەواو ناسراو و جێگیر و بێگۆرانکاریی گەورەدا، دەیگوزەرێنێت؟ یان ژیانە وەک کۆچەرییەک کە هیچ شوێن و سەرزەمین و ماڵ و ژینگەیەک نەتوانێت بیوەستێنێت و دایمەزرێنێت؟ ئایا ژیانێکە پر لە ڕاکردن و جولە یان ژیانێک پڕ لە دانیشتن و جێگیریی؟   بێگومان هیچ یەکێک لەو پرسیارانە لە بۆشاییدا ناکرێن و هیچ یەکێکیشیان لە بۆشاییدا وەڵام نادرێنەوە.لە پشتی هەریەکێک لە وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارانەوە، جۆر و مۆدێل و سیستمی سیاسیی تایبەت و جۆر و مۆدێلی تەیباتیش لە کۆمەڵگا ئامادەیە. وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارانە هەرچۆنێک بێت ئەوەی گرنگە هەمیشە و هەردەم ئامادەبێت، دوورکەوتنەوەیەکی تەواوەتییە لە یەک بەها و پرنسیپ، کە بەها و پرنسیپی قوربانیدانە بە مرۆڤ لە پێناوی ئەم یان ئەو بۆچوون و ئەم یان ئەو ئایدیای ئەبستراکتدا. بۆ نموونە قوربانیدان بە مرۆڤ لە پێناوی:  نەتەوە، چین، دین، دەولەت، حیزب، سەرۆک، تەنانەت خودا خۆیشیدا. ئەوەی لە سەرجەمی وەڵام بەو پرسیارانەدا پێیوستە پرنسیپی سەرەکیی و ژێرخانی رێکخستنی ئەخلاقیی و کۆمەلایەتی و سیاسیی بێت، «بەموقەدەسکردنی ژیان» خۆیەتی. لەناو هەریەکێک لەو چەمکە ئەبستراکتانەی سەرەوەدا کە باسکران، دەریایەک خوێن و گۆڕستان مەرگ و کوشتن و بریندارکردن و بێنخرکردنی ژیان و کەرامەتی مرۆڤ ئامادەیە. قوربانیدان بە مرۆڤ و بەکەم سەیرکردنی ژیان، بەشێکە لە مێژووی مرۆڤ. لە هەندێک کولتوردا تەنانەت قوربایندان بە ئاژەڵ دەگۆڕێت بە قوربانیدان بە مرۆڤ. جەنگەکان، بە باش و خراپیانەوە، هەمیشە بیرۆکەیەک ئاراستەی کردون، بیرۆکەی پاراستنی شتێک گەورەتر و بەنرختر لە ژیان خۆی. جا ئەو بیرۆکەیە دەشێت بەرگریکردنبێت لە  نەتەوە، چین، دین، دەوڵەت، حیزب، سەرۆک، یان خودا خۆیشی. زۆرن ئەوانەی بەناوی پاراستن و بەگریکردن لەم بیرۆکە ئەبستراکتانەوە ئامادەن پەلاماری ژیان بدەن و قوربانی بە مرۆڤ بدەن. ئەگەر شتێک هەبێت ناوی ئەخلاق بێت ئەوا کۆی ئەو هەوڵدان و تێکۆشانانەیە کە دەیانەوێت کۆتایی بەم کولتور و خواستی دروستکردنی قوربانییە بهێنن، لە پێناوی ئەو بیرۆکە ئەبستراکتانەدا. بەگژاچونەوەی ئەو هێز و دەزگا و دونیابینیانەیە کە لەسەر دروستکردن و گەورەکردن و پاراستنی ئەم قوربانیسازییە کاردەکات.  ئەم خاڵە وادەکات ئەخلاق زۆر بە توندیی بە سیاسەتەوە گرێبدرێت. کە باس لە سیاسەت دەکەم باس لە سیاسەت وەک چالاکی سەرەکیی دروستکردنی ژیانێکی هاوبەش دەکەم، کە تیایدا مرۆڤەکان بتوانن هەم خۆیان بن و هەم لێگەڕێن کەسانیتریش خۆیان بن بەو شێوەیەی دەیانەوێت و خوازیارن کە هەبن. واتە سیاسەت وەک چالاکی رزگارکردنی ژیانی مرۆڤەکان لە  ساختەکاریی و فێل و درۆ و گەمەکردن بە یەکتریی و بە ژیان خۆی، لە پێناوی دروستکردنی ژیانێکی هاوبەش و متمانەپێکراودا. لەم دیدگایەدا ئەخلاق و سیاسەت زۆر بە توندی بەیەکەوە گرێدراون، مرۆڤ ناتوانێت «مرۆڤێکی ئەخلاقیی» بێت گەر «مرۆڤێکی سیاسیی» نەبێت، واتە بەشدار نەبێت لە دروستکردن و رێکخستن و ئاراستەکردنی ژیانی گشتیدا. وەکچۆن مرۆڤ ناتوانێت «مرۆڤێکی سیاسیی» بێت، واتە خەریکی دروستکردن ڕێکخستن و ئاراستەکردنی ژیانی گشتیی بێت، بەبێ ئەوەی «مرۆڤێکی ئەخلاقیی» بێت. وەک وتیشم پرنیسیپی ژمارە یەکی ناو ژیانی ئەخلاقیش پرنسیپی قوربانینەدان بە مرۆڤ و قوربانینەدان بە خودی ژیانە. لە هەموو ئەو دۆخانەدا، مرۆڤەکان بەناوی هەر پرنسیپێکی ئەبستراکتەوە بیربکەنەوە و کاربکەن، ئەوەی دەبێت بپارێزرێت وێناکردنی ژیانی مرۆڤە وەک پێدراوێکی پیرۆز. ئەگەر مرۆڤ بوونەوەرێک بێت نەتوانێت بەبێ موقەدەس بژیی، ئەوا موقەدەسی ژمارە یەک وێناکردنی ژیان خۆیەتی وەک پێدراوێکی پیرۆز کە کەس نەتوانێت، بەناوی هیچ ئایدیایەکی ئەبستراکتەو، لە نەتەوە و بۆ نیشتیمانەوە بیگرە بۆ سەرۆک و خودا خۆیشی، دەست بۆ ئەو ژیانە ببات و دەستدرێژی بکاتە سەر. ئەو خەونەی مرۆڤێکی ئەخلاقیی دەتوانێت بیبینێت خەونی دروستکردنی جیهانێکی باشتر و ئینسانیترە، جیهانێک تیایدا خۆشەویستی لە ڕق، هێمنیی لە توڕەبوون، دادپەروەریی لە بێدادیی، ئازادیی لە نائازادیی، ئاسایش لە جەنگ، ماف لە بێمافیی، بەهێزتر و بەرفراوانتر بێت. جیهانێک بێت «سەرجەمی موقەدەسەکان» لە خزمەتی موقەدەسی پاراستنی ژیان و پاراستنی کەرامەتی ئینسانیدا بن. دروستکردنی ئەم جیهانەش پێویستی بە بەشداریی هەمووانە: لە هونەرمەندان و شاعیران و فەیلەسوفانەوە بیگرە، بۆ پێغەمبەران و سیاسەتمەداران و  زانایان، بە تێپەرین بەناو بەشداریی کاسبکاران و باوکان و دایکان و منداڵاندا. جیهانێکی لەو شێوەیە شتێک نییە تەنها بە هێزێک لە هێزەکان دروستبکرێت. هەم شاعیرێک و هەم زانایەک، هەم جوتیارێک و هەم بازرگانێک، هەم دیندارێک و هەم بێدینێک، هەم ژنان و هەم پیاوان پێویستن بۆ دروستکردنی.  

درەو: 🔹 هاوردەکردنی نەوتی ئەمریکا لە مانگی شوباتی 2025 بەڕێژەی (6.5%) بەراورد بە ساڵی ڕابردوودا دابەزینی بەخۆە بینیوەو نزمترین ئاستی لە ماوەی (14) مانگی ڕابردوودا تۆمارکردووە. 🔹 هەناردەی نەوتی عێراق بۆ ئەمریکا لە مانگی شوباتی 2025 بەڕێژەی (21%) دابەزیوە و گەیشتووەتە (4.44 ملیۆن) بەرمیل، لەکاتێکدا مانگی کانونی دووەم گەیشتبوو بە (5.61 ملیۆن) بەرمیل. 🔹 بەهای هەناردەی نەوتی سعودیە نزیکەی (631.4 ملیۆن) دۆلار بووە، لە کاتێکدا بەهای هەناردەکراوی نەوتی عێراق بۆ ئەمریکا نزیکەی (442 ملیۆن) دۆلار بووە. 🔹 پێنج وڵاتە عەرەبییەکە (سعودیە، عێراق، لیبیا، کوەیت و ئیمارات) لە مانگی کانونی دووەمی 2025دا نزیکەی (19.42 ملیۆن) بەرمیل نەوتیان هەناردەکردووە، کە دەکاتە (9.6%)ی کۆی نەوتی هاوردەکردنی ئەمریکا. هاوردەی نەوتی خاو بۆ ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لەهەفتەی ڕابردوودا دامەزراوەی زانیاری وزەی ئەمریکا (EIA) ڕۆژی یەکشەممە ئاشکرای کرد کە هەفتەی ڕابردوو هەناردەی نەوتی عێراق بۆ ئەمریکا کەمی کردووە. بە گوێرەی زانیاری دامەزراوەی (EIA) "هەناردەی نەوتی عێراق بۆ ئەمەریکا کەمبووەتەوە و بە تێکڕا گەیشتووەتە )132 هەزار( بەرمیل لە ڕۆژێکدا، لە کاتێکدا لە هەفتەی ڕابردوودا بە تێکڕا گەیشتبووە (203 هەزار) بەرمیل بووە لە ڕۆژێکدا". دامەزراوەکە ئەوەشی ئاشکرا کردووە "تێکڕای هاوردەکردنی نەوتی خاوی ئەمەریکا لە ماوەی هەفتەی ڕابردوودا لە 10 وڵاتی گەورەوە گەیشتووەتە (6 ملیۆن 197 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، ئەمەش بە بەراورد بە هاوردەی نەوت لە هەفتەی ڕابردوودا (549 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا زیادیکردووە، کە گەیشتبوو بە (5 ملیۆن و 648) بەرمیل لە ڕۆژێکدا". گەورەترین هەناردەکاری نەوتیش بۆ ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لە هەفتەی ڕابردوودا وڵاتی کەنەدا بووە، لە دوای ئەویش مەکسیک و بەرازیل و سعودیە بوونە. هاوکات هاوردەی نەوتی خاوی ئەمریکا لە کۆڵۆمبیاوە بە تێکڕا (224 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، لە ڤەنزوێلاوە (205 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، لە لیبیا (150 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، لە ئیکوادۆرەوە (140 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، لە نەیجیریا (51 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا بووە. هاوردەی نەوتی خاو بۆ ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لە مانگی کانونی دووەم و شوباتی 2025دا هاوردەکردنی نەوتی ئەمریکا لە مانگی شوباتی 2025 بەڕێژەی (6.5%) بەراورد بە ساڵی ڕابردوودا دابەزینی بەخۆە بینیوەو نزمترین ئاستی لە ماوەی (14) مانگی ڕابردوودا تۆمارکردووە. بەگوێرەی داتاکانی یەکەی توێژینەوەی وزە، هاوردەکردنی نەوتی خاوی ئەمریکا لە شوباتی ئەمساڵ گەیشتووەتە نزیکەی (168.5 ملیۆن) بەرمیل بەرامبەر (6.01 ملیۆن) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، کە نزمترین ئاستە لە دوای لانیکەم مانگی یەکی ساڵی 2024ەوە. هەروەها هاوردەکردنی نەوتی ئەمەریکا بە ڕێژەی (17%) لە مانگی شوباتدا، بە بەراورد بە ئاستی (202.7 ملیۆن) بەرمیل (6.540 ملیۆن بەرمیل لە ڕۆژێکدا) لە مانگی کانونی دووەمی ساڵی 2025. دوو وڵاتی عەرەبی، سعودیە و عێراق، لە مانگی ڕابردوودا لە لیستی هەناردەکارە سەرەکییەکانی ئەمریکادا دەرکەوتوون، هاوکات هەریەک لە لیبیا، کوەیت و ئیمارات لە لیستەکەدا نەهاتوون، بەپێی داتاکانی یەکەی توێژینەوەی وزە. لیستی گەورەترین هەناردەکارانی نەوتی خاو بۆ ئەمەریکا، کەنەدا لە پێشەنگی لیستی گەورەترین هەناردەکارانی نەوتی خاو بووە بۆ ئەمەریکا لە مانگی شوباتدا، دواتر مەکسیک و سعودیە دێت وەک لە خوارەوەدا ڕوونکراوەتەوە: -    کەنەدا: (116.7 ملیۆن) بەرمیل -    مەکسیک: (13.2 ملیۆن) بەرمیل. -    سعودیە: (7.8 ملیۆن) بەرمیل. -    ڤەنزوێلا: 6.1 ملیۆن بەرمیل. -    بەڕازیل: (5.3 ملیۆن) بەرمیل. -    کۆڵۆمبیا: (4.6 ملیۆن) بەرمیل. -    عێراق: (4 ملیۆن و 440 هەزار) بەرمیل. هەناردەی نەوتی سعودیە بۆ ئەمەریکا لە مانگی شوباتدا بە ڕێژەی 19% دابەزیوە و گەیشتووەتە (7.8 ملیۆن) بەرمیل، لەکاتێکدا لە مانگی کانونی دووەمی 2025 بڕی (9.61 ملیۆن) بەرمیل نەوتی هەناردەکردبوو. هەروەها هەناردەی عێراق لە مانگی شوباتدا بەڕێژەی (21%) دابەزیوە و گەیشتووەتە (4.44 ملیۆن) بەرمیل، لەکاتێکدا مانگی کانونی دووەم گەیشتبوو بە (5.61 ملیۆن) بەرمیل. لە ڕووی بەهاوە هەناردەی نەوتی سعودیە نزیکەی (631.4 ملیۆن) دۆلار بووە، لە کاتێکدا هەناردەی عێراق نزیکەی بەهای نەوتی هەناردەکراوی بۆ ئەمریکا (442 ملیۆن) دۆلار بووە. لە بەرامبەردا لیبیا لە مانگی شوباتی 2025دا هیچ نەوتێکی هەناردەی ئەمریکای نەکردووە، لە کاتێکدا لە مانگی کانونی دووەمدا نزیکەی (2.15 ملیۆن) بەرمیل نەوتی هەناردە کردبوو. هەروەها کوەیت و ئیمارات هیچ نەوتێکیان لە ماوەی مانگەکەدا هەناردە نەکردووە، بەپێی دوایین ڕاپۆرتی مانگانەی نوسینگەی ئاماری ئەمریی، لە مانگی 1ی ساڵی 2025 هەریەکەیان یەک ملیۆن بەرمیل نەوتیان هەناردە کردووە. پێنج وڵاتە عەرەبییەکا (سعودیە، عێراق، لیبیا، کوەیت و ئیمارات) لە مانگی کانونی دووەمی 2025دا نزیکەی (19.42 ملیۆن) بەرمیل نەوتیان هەناردەکردووە، کە دەکاتە (9.6%)ی کۆی نەوتی هاوردەکردنی ئەمریکا. ئەم چارتەی خوارەوە قەبارە و بەهای هاوردەکردنی نەوتی خاوی ئەمریکا لە پێنج وڵاتی عەرەبی لە مانگی کانونی دووەمی ساڵی 2025دا نیشان دەدات:     هاوردەکردنی نەوتی خاوی ئەمریکا هاوردەکردنی نەوتی خاوی ئەمەریکا لە مانگی شوباتدا بەڕێژەی (17%) لە بەراورد بە مانگی کانونی دووەمی 2025 دابەزیوە، هەروەها (6.5%) لە چاو ساڵی ڕابردوودا دابەزیوە. تێکڕای قەبارەی هەناردەکردنی ڕۆژانە لە مانگی شوباتی (2025) دا بۆ (6.01 ملیۆن) بەرمیل لە ڕۆژێکدا دابەزیوە، لە کاتێکدا لە مانگی یەکدا تێکڕای قەبارەی هەناردەکردنی ڕۆژانە (6.54 ملیۆن) بەرمیل بووە. بە پێچەوانەوە، تێکڕای بەهای نەوتی هاوردەکردنی نەوتی ئەمریکا لە شوباتی 2025 بۆ (67.9 دۆلار) بۆ هەر بەرمیلێک بەرزبووەتەوە، لە کاتێکدا لە مانگی کانونی دووەمدا (67.66 دۆلار) دۆلار بووە بۆ هەر بەرمیلێک و لە شوباتی 2024دا (66.97 دۆلار) بووە بۆ هەر بەرمیلێک نەوت. لەلایەکی دیکەوە هەناردەی نەوتی خاوی ئەمەریکا لە مانگی شوباتی 2025 بە بەراورد بە ساڵی ڕابردوو بە ڕێژەی (10.7%) کەمیکردووە و گەیشتووەتە (120.27 ملیۆن) بەرمیل (4.29 ملیۆن بەرمیل لە ڕۆژێکدا) بە بەهای 9.1 ملیار دۆلار. سەرچاوەکان -    شبكة الساعة، تراجع صادرات العراق النفطية إلى أمريكا، 06/04/2025؛ https://shorturl.at/XxTcY -    السومرية نيوز – اقتصاد، واردات النفط الأميركية تنخفض والعراق ضمن أكبر المصدرين، 06/04/2025؛ https://shorturl.at/hb0X5    

  درەو: ئاژانسی هەواڵی رۆیتەرز: میلیشیاکانی سەر بە ئێران لە عێراق، ئامادەن چەکەكانیان دابنێن لەپێناو توڕە نەكردنی دۆناڵد ترەمپ، سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا. (10)  فەرماندەی باڵا و بەرپرسی عێراقی راگەیاندووە، چەندین گروپی میلیشیای بەهێزی سەر بە ئێران لە عێراق، بۆ یەکەمجار ئامادەن چەک داماڵن، بۆ ئەوەی مەترسی پەرەسەندنی ململانێ لەگەڵ ئیدارەی ترەمپ دوور بخەنەوە. ئەم هەنگاوەی کەمکردنەوەی گرژییەکان، دوای هۆشدارییە دووبارەكان دێت کە لەلایەن بەرپرسانی ئەمریکاوە بەنهێنی ئاڕاستەی حکومەتی عێراقیان كردووە، لە دوای دەستبەکاربونی ترەمپەوە لە مانگی كانونی دووەمدا، بەگوێرەی ئەو سەرچاوانە،  کە شەش فەرماندەی ناوخۆیی چوار میلیشیای گەورە لەخۆدەگرن. ئەو بەرپرسانە بە بەغدایان وتووە، ئەگەر ئەو میلیشیایانە کە لەسەر خاکەکەی کاردەکەن هەڵنەوەشێنرێنەوە، ئەمریکا لەڕێی هێرشی ئاسمانی ئەو گروپانە دەکاتە ئامانج. عیزەت شابەندەر، كە سیاسەتمەدارێکی باڵای شیعەی نزیک لە هاوپەیمانی حوکمڕان لە عێراق، بە ئاژانسی رۆیتەرزی وتووە، گفتوگۆکانی نێوان محەمەد شیاع سودانی، سەرۆک وەزیرانی عێراق و چەند سەرکردەیەکی میلیشیاکان، زۆر بەروپێشەوە چووەو، گروپەکان خواستیان هەبووە پابەندبن بە داواکارییەکانی ئەمریکا بۆ داماڵینی چەک. وتوشیەتی: گروپەكان لاسارانە هەڵسوكەوت ناکەن و پێداگری لەسەر بەردەوامبون لە فۆڕمی ئێستایان ناکەن، بە تەواوی دركیان بەوەكردووە، كە رەنگە لەلایەن ئەمریکاوە بکرێنە ئامانج. ئەو شەش فەرماندە میلیشیایەی لە بەغداد و پارێزگایەکی باشور چاوپێکەوتنیان لەگەڵ کراوە، سەربە گروپەکانی کەتائیبی حزبوڵا، نوجەبا، كەتائیبی سەیدلشوهەدا و ئەنساروڵا ئەوفیان. فەرماندەیەکی کەتائیبی حزبوڵا، کە بەهێزترین میلیشیای شیعەیە، لە پشت دەمامکی رەشی دەموچاوی و چاویلکەی خۆرییەوە قسەی کرد، وتی: ترەمپ ئامادەیە شەڕ لەگەڵ ئێمە بەرەو ئاستێکی خراپتر ببات، ئێمە ئەوە دەزانین و دەمانەوێت خۆمان لە سیناریۆیەکی وەها خراپ بەدوور بگرین. فەرماندەکان ئاماژەیان بەوەشکردووە، هاوپەیمان و سەرپەرشتیاری سەرەکییان، سوپای پاسدارانی ئێران، رەزامەندی پێداون بۆ هەر بڕیارێک بە پێویستی بزانن، بۆ ئەوەی خۆیان بەدور بگرن لەوەی کێشنەكرێنە ناو ئەگەری ململانێیەکی وێرانکەر لەگەڵ ئەمریکا و ئیسرائیل. میلیشیاکان بە بەشێك لە مقاوەمەی ئیسلامی لە عێراق، كە گروپێکی كۆكەرەوەی نزیکەی 10 گروپی چەکداری شیعەی توندڕەو لەخۆ دەگرێت،  پێكەوە خاوەنی نزیکەی 50 هەزار چەکدارو جبەخانەی موشەکی دوور مەوداو چەکی دژە فڕۆکەن، بە وتەی دوو بەرپرسی ئەمنی کە چاودێری چالاکی میلیشیاکان دەکەن. هەرێمایەتیەكانی ئێرانە، بەرپرسیارێتی دەیان هێرشی موشەکی و فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی بۆ سەر ئیسرائیل و هێزەکانی ئەمریکا لە عێراق و سوریا لە دوای سەرهەڵدانی شەڕی غەززەوە لە ئەستۆ گرتووە.  فەرهاد عەلائەدین، راوێژکاری کاروباری دەرەوەی سودانی، لە وەڵامی پرسیارەکانی سەبارەت بە دانوستانەکانی داماڵینی چەک، بە ئاژانسی رۆیتەرزی راگەیاند، سەرۆک وەزیران پابەندە بە زامنكردنی ئەوەی تەواوی چەک لە عێراق لە ژێر کۆنترۆڵی دەوڵەتدا بێت، لە رێگەی دیالۆگی بنیاتنەر لەگەڵ لایەنە نیشتمانییە جیاوازەکان. دوو بەرپرسی ئەمنیی عێراق رایانگەیاندووە، سودانی پێداگیری دەكرد لەسەر داماڵینی  چەکی تەواوی میلیشیاکانی مقاوەمەی ئیسلامی لە عێراق، کە وەلائیان بۆ سوپای پاسدارانی ئێران یان سوپای قودسی ئێران راگەیاندبوو نەک بەغداد. بەگوێرەی لێدوانی بەرپرسان و فەرماندەکان، هەندێک گروپ لە ئێستاوە تاڕادەیەکی زۆر بارەگاکانیان چۆڵکردووەو لە ناوەڕاستی مانگی یەکەوە بوونی خۆیان لە شارە گەورەکانی موسڵ و ئەنبار کەمکردووەتەوە، لە ترسی ئەوەی روبەڕوی هێرشی ئاسمانی نەبنەوە. بەوتەی بەرپرسان و سەركردەكان، زۆرێک لە فەرماندەکانیش لەو ماوەیەدا رێوشوێنە ئەمنییەکانیان چڕتر کردووەتەوە و زیاتر مۆبایل و ئۆتۆمبێل و شوێنی نیشتەجێبوونیان دەگۆڕن. وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا جەختیكردووە لەوەی، بەردەوامە لە هاندانی بەغداد بۆ جڵەوكردنی میلیشیاکان و پێویستە ئەو هێزانە وەڵامی فەرماندەی گشتی عێراق بدەنەوە نەک ئێران. بەرپرسێکی ئەمریکی کە نەیویستووە ناوی ئاشکرا بکرێت هۆشداریدا لەوەی لە رابردوودا حاڵەت هەبووە کە میلیشیاکان بەهۆی فشارەکانی ئەمریکاوە هێرشەکانیان وەستاندووە، گومانی خۆشی دەربڕیوە لەوەی پرۆسەی  چەکداماڵین كاتێكی زۆر بخایەنێت. شابەندەر، رایگەیاندووە، تا ئێستا حکومەتی عێراق رێککەوتنی لەگەڵ سەرکردەی گروپە چەکدارەکان کۆتایی پێنەهێناوەو میکانیزمی چەکداماڵین هێشتا لەژێر گفتوگۆدایە. ئاماژەی بەوەشکردووە، ئەو بژاردانەی پێشنیازكراون، بریتین لە گۆڕینی گروپەکان بۆ حزبی سیاسی و تێکەڵکردنیان بە هێزە چەکدارەکانی عێراق. لە کاتێکدا چارەنوسی پرۆسەی چەکداماڵین نادیارە، بەڵام سەرەڕای ئەوەش یەکەمجارە  میلیشیاکان ئامادەیی پیشانبدەن بۆ ملكەچبوون بە فشارە درێژخایەنەکانی رۆژئاوا بۆ داماڵینی سەربازی. ئەم گۆڕانکارییە لە کاتێکی ناهەمواردایە بۆ بەرەی مقاوەمەی هەرێمایەتی سەربە تاران، کە تاران بە تێچوویەكی زۆر لە ماوەی دەیان ساڵدا دایمەزراندووە بۆ دژایەتیکردنی ئیسرائیل و هەژموونی ئەمریکا، بەڵام لە دوای هێرشی حەماس بۆ سەر ئیسرائیل لە ٧ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣ کە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی بەرەو ململانێ برد، بەتەواوی لاوازبوو. حەماس لە غەززەو حزبوڵا لە لوبنان لە سەرەتای دەستپێکردنی شەڕی غەززەوە لەلایەن ئیسرائیلەوە دووچاری وەشاندنی گورزی سەربازی بوونەوە، لە کاتێکدا حوسییەکان لە یەمەن لە مانگی رابردووەوە، لەلایەن ئەمریکاوە کراوەتە ئامانج.  روخانی بەشار ئەسەد، سەرۆک کۆماری سوریا کە هاوپەیمانێکی دیکەی سەرەکی ئێران بوو، کاریگەریی کۆماری ئیسلامیی زیاتر لاواز کرد. عێراق هەوڵدەدات هاوسەنگی هاوپەیمانێتی لەگەڵ ئەمریکاو ئێران لە مامەڵەکردن لەگەڵ میلیشیاکانی لە سەر خاکەکەیدا رابگرێت. ئەو گروپانە لە سەرانسەری وڵات بە پشتیوانی دارایی و سەربازی ئێران، دوای ئەو  ئاژاوەیەی   لەدوای لەشکرکێشی ئەمریکا لە ساڵی ٢٠٠٣ سەریهەڵدا، کە سەدام حوسێنی روخاند،  بوونە هێزی گەورە  توانای ركابەریی سوپایان هەیە.  پیت هێگسێت، وەزیری بەرگری ئەمریکا، لە پەیوەندییەکی تەلەفۆنیدا لە 16ی ئازاردا، دوای ماوەیەکی کەم لە دەستپێکردنی هێرشەکانی ئەمریکا بۆ سەر حوسییەکان، بە سەرۆک وەزیرانی سودانی راگەیاند، رێگە لەو میلیشیایانە بگرێت هێرشی تۆڵەسەندنەوە بۆ سەر ئیسرائیل و بنکەکانی ئەمریکا لە ناوچەکەدا ئەنجام نەدەن بۆ پشتیوانیکردن لە هاوپەیمانەکانیان، ئەوەش بەوتەی  دوو بەرپرسی حکومەت و دوو سەرچاوەی ئەمنی، کە ئاگاداری پەیوەندییە تەلەفونیەكە بوون. میلیشیاکانی عێراق، لە سەرەتای دەستپێکردنی شەڕی غەززەوە، وەک هاودەنگی لەگەڵ حەماس، دەیان هێرشی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان و موشەکیان دژی ئیسرائیل ئەنجامدا، ساڵی رابردوش لە هێرشێكی فڕۆکەی بێفڕۆکەواندا لە ئوردن لە نزیک سنوری سوریا سێ سەربازی ئەمریکییان کوشت. ئیبراهیم سومەیدەعی، راوێژکاری سیاسی پێشوی سودانی بە کەناڵی تەلەفزیۆنی دەوڵەتی عێراقی راگەیاند، ئەمریکا لە مێژە فشاری خستۆتە سەر سەرکردایەتی عێراق بۆ هەڵوەشاندنەوەی میلیشیا شیعەکان، بەڵام رەنگە ئەمجارە واشنتۆن نەخێر بۆ وەڵام وەرنەگرێت، ئەگەر خۆبەخشانە پابەند نەبین، لەوانەیە لە دەرەوە و بە زۆر بەسەرماندا بسەپێندرێت.

(درەو): وەزارەتی سامانە سروشتییەكان بردنەوەی حكومەتی هەرێمی لە كەیسی هەڵوەشاندنەوەی گرێبەستی كێڵگە نەوتییەكانی (بینا باوێ)و (میران) راگەیاند. وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان رونكردنەوەیەكی بڵاوكردەوە، تێیدا رایگەیاند، حکومەتی هەرێمی کوردستان لە دۆسیەی ناوبژیوانی دژی کۆمپانیای گەنێل ئینێرجی میران بینا باوی لیمیتەد (GEMBBL) قەرەبوی بەرچاوی تێچووی یاسایی دەکرێ. وەزارەت ئاماژەی بەوەكردووە،  بڕیارەکە دوای بڕیاری دادگای ناوبژیوانی دێت، لە کانونی دووەمی ٢٠٢٤ دا، کە تێیدا دادگاکە بڕیاریدا حکومەت بە شێوەیەکی ڕەوا PSCی (بینا باوی)و (میران)ی هەڵوەشاندەوەو هەموو داواکارییەکانی کۆمپانیای (گەنێل ئینێرجی میران بینا باوی لیمیتەد)ی لە دژی حکومەت ڕەتکردەوە. سامانە سروشتییەكان دەڵێ: لە 4ی نیسانی 2025، دادگای ناوبژیوانی بڕیاری کۆتایی خۆی سەبارەت بە تێچوونەکان دەرکرد، تێیدا بڕیاریدا کۆمپانیای (گەنێل ئینێرجی میران بینا باوی لیمیتەد) بڕی 26,868,905.29$ دۆلاری ئەمریکی بدات بە حکومەت، لەگەڵ سوودی دوای بڕیارەکە.