ژانگ جیانوێی باڵیۆزی كۆماری گەلی چین لە كوێت و/ هەڵۆ حەسەن سیاسەتی گومرگی ئەمریكا لەم دواییانەدا مشتومڕی جیهانی بەدوای خۆیدا هێنا. لە بەرامبەر سەپاندنی باجی زۆر نائاسایی بەسەر چین لەلایەن ئەمریكاوە، چین بە ڕوونی ڕایگەیاندووە كە هیچ براوەیەك لە شەڕی گومرگی یان بازرگانیدا نییە، هەروەها نایەوێت شەڕ بكات، بەڵام لێی ناترسێت. لەم چوارچێوەیەدا دەمەوێت ئەوە ڕوون بكەمەوە كە بۆچی چین لە شەڕی گومرگی ناترسێت؟ ئابووری چین چین تاكە وڵاتە لە جیهاندا كە خاوەنی هەموو ئەو پۆلە پیشەسازیانەیە كە لە پۆلێنبەندی پیشەسازیی نەتەوە یەكگرتووەكاندا هاتووە، ئەمەش سوودێكی بەرهەمهێنانی پێدەبەخشێت كە وڵاتانی دیكە ناتوانن لە كورتخایەندا بەدەستی بهێنن. بە پشتبەستن بە زنجیرە دابینكردنی چینی دامەزراو و گشتگیر، كارگەی گەورەی شەنگەهای تێسلا ساڵانە توانای بەرهەمهێنانی 950 هەزار ئۆتۆمبێلی هەیە، كە نزیكەی نیوەی بەرهەمی جیهانی تێسلا پێكدەهێنێت خۆڕاگری بەهێزی ئابووری چین لە ساڵی 2024دا كۆی گشتی فرۆشی تاكەكەسی كاڵای بەكاربەر لە چین گەیشتە 48.8 تریلیۆن یوان (بە نزیكەیی یەكسانە بە 6.7 تریلیۆن دۆلاری ئەمریكی.)، بەكارهێنان بە ڕێژەی 44.5% بەشداری لە گەشەی ئابووریدا كردووە. بەكاربردن، نەك هەناردەكردن، بزوێنەری سەرەكی ئابووری چینە. هەروەها پێكهاتەی بازرگانی دەرەوەی چین بە ردەوام دە بێت و هەناردە كردنی بۆ ئە مریكا تە نیا 14.7%ی كۆی هەناردەكانی پێكدەهێنێت. لە چارەكی یەكەمی ساڵی 2025دا بەرهەمی ناوخۆیی چین بە ڕێژەی 5.4% گەشەی كردووە، ئەمەش خۆڕاگری ئابوورییەكەی نیشان دەدات،چین بەرگریكارێكی سەرسەختی دادپەروەری نێودەوڵەتی و بەرژەوەندی هاوبەشی هەموو وڵاتانی جیهانە،چین پابەندە بە پێشخستنی كردنەوەی ئاستی بەرز و هاوبەشكردنی دەرفەتەكانی لەگەڵ جیهان. بووەتە هاوبەشێكی بازرگانی سەرەكی بۆ زیاتر لە 150 وڵات و ناوچە، هەروەها زیاتر لە 20 ڕێككەوتنی بازرگانی ئازادی لەگەڵ زیاتر لە 30 وڵات و هەرێم واژۆ كردووە. لە 1ی كانونی یەكەمی ساڵی ڕابردوو، چین مامەڵەی 100% سفری گومرگی لەسەر بابەتە گومرگییەكان بەخشی بە 43 وڵاتی كەم پێشكەوتوو كە پەیوەندی دیپلۆماسییان هەیە، لە ئەنجامدا هەناردەی ئەو وڵاتانە بۆ چین بە ڕێژەی 18.1% زیادی كردووە بەپێچەوانەوە ئەمریكا باج وەك چەكێك كەڵك وەردەگرێت بۆ ئەوەی زۆرترین فشار و بەدواداچوون بۆ بەرژەوەندییەكانی خۆی بكات. ئەمەش بە شێوەیەكی جددی پێشێلكردنی ماف و بەرژەوەندییە ڕەواكانی وڵاتانی دیكەیە، بە ئاشكرا ڕێساكانی ڕێكخراوی بازرگانی جیهانی پێشێل دەكات، زیانێكی زۆر بە سیستەمی بازرگانی فرەلایەنە لەسەر بنەمای ڕێساكان دەگەیەنێت و بە شێوەیەكی بەرچاو نەزمی ئابووری جیهانی ناسەقامگیر دەكات. ئەمەش پێچەوانەی هەموو جیهانە. چین ڕێوشوێنی پێویستی گرتووەتەبەر نەك تەنها بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەكانی خۆی، بەڵكو بۆ بەرزڕاگرتنی دادپەروەری و دادپەروەری نێودەوڵەتی و بەرژەوەندی هاوبەشی هەموو وڵاتان. سیاسەتی گومرگی ئەمریكا سیاسەتی گومرگی ئەمریكا زیان بە كەسانی دیكە دەگەیەنێت و سوودی بۆ خۆی نییە،لە زنجیرە پیشەسازی و دابینكردنی جیهانی ئەمڕۆدا كە زۆر یەكگرتوون، سەپاندنی باجی بەرز تۆڕەكانی زنجیرەی دابینكردن تێكدەدات و كارایی پیشەسازییە جیاوازەكان كەمدەكاتەوە و كاریگەری نەرێنی لەسەر گەشەسەندنی ئابووری دروستی هەموو وڵاتان دەبێت. باج و سیاسەتی گۆشەگیریی ئەمریكا زیان بە هاوكارییەكانی لەگەڵ وڵاتانی دیكە دەگەیەنێت و بناغەكانی هاوكاری نێودەوڵەتی لاواز دەكات. ئەوان ڕووبەڕووی دژایەتی و ڕێوشوێنی بەرپەرچدانەوەی توند بوونەتەوە لەلایەن زۆرێك لە وڵاتانەوە، لەنێویاندا هاوپەیمانەكانی ئەمریكا،لێكۆڵینەوەكانی ئەنجومەنی بازرگانی ئەمریكا و چین دەریدەخەن كە یەكەمین شەڕی بازرگانی كە ئەمریكا دژی چین لە ساڵی 2018دا بووە هۆی لەدەستدانی 245 هەزار هەلی كار لە ئەمریكا.سیاسەتی نوێی باجی ئەمەریكا لە سەرەتای مانگی نیساندا بەووتەی لۆڕێنس سامرز، وەزیری گەنجینەی پێشووی ئەمریكا دەتوانێت ببێتە هۆی زیانگەیاندن بە بڕی 30 تریلیۆن دۆلار، و بەرزبوونەوەی ئەگەری پاشەكشەی ئابووری جیهانی بۆ 60٪ پەندێكی بەناوبانگی چینی دەڵێت: "كاتێك خۆر لە ڕۆژهەڵات ئاوا دەبێت، ڕۆژئاوا دەدرەوشێتەوە"،ئابووری چین بە شێوەیەكی بەرز لەگەڵ ئابوورییەكانی ئەنجومەنی هاریكاری كەنداو دا یەكگرتووە، چین وەك گەورەترین هاوبەشی بازرگانیی كۆمیسیۆنی جیهانی، ئامادەیە لەگەڵ كۆمیسیۆنی جیهانی كاربكات بۆ خێراكردنی تەواوكردنی دانوستانەكانی ڕێككەوتنی بازرگانی ئازاد و پێشخستنی هاوبەشی پەرەپێدانی هاوكارییە ئابووری و بازرگانییەكانی نێوان چین و وڵاتانی كەنداو، و چین و دەوڵەتانی عەرەبی. سەرچاوە: https://www.alanba.com.kw/1305266/    

  درەو:   بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق، هەوڵی هاوپەیمانێتییەك دەدرێت لەدەرەوەی پارتی و یەكێتی، لایەنەكانی (نەوەی نوێ، یەكگرتوو، هەڵوێست، كۆمەڵ، بەرەی گەل) لە گفتوگۆدان بۆ درووستكردنی ئەو هاوپەیمانێتییە. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) دەستپێشخەرییەكە لەلایەن كۆمەڵی دادگەری كوردستانەوەیەو كۆبوونەوەو دانیشتن لەگەڵ یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان و بەرەی گەل كراوەو ئامادەییان دەربڕیوە. بەپێی زانیارییەكانی درەو،  قسە لەگەڵ نەوەی نوێ و  هەڵوێستكراوە بۆ بەشداری لەو هاوپەیمانێتیەو ئەوانیش رەزامەندییان دەربڕیوە، چەند كەسایەتی و گروپێكیش قسەیان لەگەڵ كراوە بۆ بەشداریكردنیان لەو هاوپەیمانێتیە، ئەوەی تا ئێستا قسەی لەگةڵ كراوە رەزامەندی دەربڕیوەو ئامادەیە بۆ ئەو هاوپەیمانێتیە، بڕیارە لە چەند رۆژی داهاتوو نوێنەری ئەو لایەن و گروپانە كۆبوونەوەیەك رێكبخەن و پێكەوە گفتوگۆی هاوپەیمانێتی یان بەرەیەكی فراوان بكەن بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق و بەیەك هاوپەیمانێتی بەشداری بكەن. بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان چەند هەوڵێك لە ئارادابوو بۆ درووستكردنی بەرەیەك بۆ هەڵبژاردن بەڵام شكستیهێنا. بڕیارە هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی عێراق لە 11/11/2025 بەڕێوەبچێت، وادەی تۆماركردنی لیست و هاوپەیمانێتییەكان دەستیپێكردووە، بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی لە دیداری سلێمانی لە 16/4/2025 رایگەیاند حەزدەکەم بۆ هەڵبژاردنی عێراق لەگەڵ پارتی بە یەک لیست بەشداربین ئەمجارە لەگەڵ مەسرور بارزانی دابنیشم پێشنیازی یەك لیستی لەگەڵ دەكەم. لە هەڵبژاردنەكانی رابردوودا چەندین جار لایەنەكان بەهاوپەیمانێتی بەشداری هەڵبژاردنەكانیان كردووە: -    لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق و كوردستان لە 2005 یەكێتی و پارتی و بەشێك لە لایەنەكان بەیەك هاوپەیمانێتی بەشدارییان كرد. -    لە هەڵبژاردنی خولی سێەمی پەرلەمانی كوردستان لە 2009 یەكێتی و پارتی بە لیستی هاوبەش بەشدارییانكرد. -    لە هەڵبژاردنی خولی سێەمی پەرلەمانی كوردستان لە 2009 ( یەكگرتوو، كۆمەڵ، زەحمەتكێشان، سۆسیالیست) بە لیستی هاوبەش بەشدارییانكرد. -    لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق 2018 ( كۆمەڵ و یەكگرتوو، هاوپەیمانی ، گۆڕان) چەندین كۆبوونەوەیان كرد بۆ ئەوەی بە هاوپەیمانێتییەك بەشداری بكەن، بەڵام نەگەیشتنە رێككەوتن. -    لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لە 2021، یەكێتی و بزووتنەوەی گۆڕان بە هاوپەیمانێتیەك بەشداری هەڵبژاردنیانكرد. -    بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان 2024 (گۆڕان و كۆمەڵ، بەرەی گەل ، چەند گروپێك) گفتوگۆی پێكهێنانی هاوپەیمانێتییەكیان كرد، بەڵام سەركەوتوونەبوون و هەریەكەو بەجیا بەشدارییانكرد.  

(درەو): كۆمپانیای (DNO)ی نەرویژی كە لە  كێڵگەی (تاوكی) لە هەرێمی كوردستان كاردەكات، داتای خۆی بۆ ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت لە چارەكی یەكەمی 2025 لە كێڵگەكە راگەیاند.  بەگوێرەی راپۆرتی كۆمپانیاكە، كۆمپانیای (DNO) لە چارەكی یەكەمی ئەمساڵیشدا هاوشێوەی پێشتر، پشكی خۆی لە نەوتی كوردستان فرۆشتوە بە كڕیارە خۆجێییەكان و پێشوەختە پارەكەی وەرگرتووە، ئەمەش بەهۆی ئەوەی بۆری هەناردەی نەوتی كوردستان بۆ توركیا لە 25ی ئازاری 2023وە راوەستاوە.  بەپێی خشتەیەك كە كۆمپانیاكە بڵاویكردوەتەوە: •    تێكڕای ئاستی بەرهەمهێنان لە كێڵگەی (تاوكی) لە چارەكی یەكەمی ئەمساڵدا بریتی بووە لە (82 هەزارو 81) بەرمیلی رۆژانە، ئەمە لەكاتێكدایە ئاستی بەرهەمێنان لە چارەكی یەكەمی 2024دا بریتی بووە لە (76 هەزارو 310) بەرمیلی رۆژانە. •    پوختەی پشكی كۆمپانیاكە لە بەرهەمی نەوتی كێڵگەی تاوكی لە چارەكی یەكەمی ئەمساڵدا بریتی بووە (18 هەزارو 464) بەرمیلی رۆژانە، ئەمە لەكاتێكدا پشكی كۆمپانیا لە نەوتەكە لە چارەكی یەكەمی 2024دا بریتی بووە لە (20 هەزارو 503) بەرمیل بلۆكی (تاوكێ) دەكەوێتە رۆژهەڵاتی قەزای زاخۆ لە  پارێزگای دهۆك، لەگەڵ كێڵگەی (فیشخاپور) یەك گرێبەستیان بۆ كراوە، بۆیە كاتێك باسی بەرهەمی ئەم كێڵگەیە دەكرێت ئاماژەیە بۆ تێكڕای بەرهەمی هەردوو كێڵگەی (تاوكێ)و (فیشخاپور) كە لەچوارچێوەی یەك بلۆكی نەوتیدان. رێژەی (75%)ی پشكەكانی گرێبەستی كێڵگەی (تاوكێ) بۆ كۆمپانیای (DNO)ی نەرویژی‌و (25%)ی دراوە بە كۆمپانیای (گەنەڵ ئینێرجی) توركی. كۆمپانیای DNO كە زۆرینەی پشكەكانی كێڵگەكەی هەیە، رۆژی 25ی حوزەیرانی 2004 گرێبەستی "هاوبەشی لە بەرهەمهێنان"دا لەم كێڵگەیە لەگەڵ حكومەتی هەرێم واژۆ كردووە. رووبەری ئەم كێڵگەیە (594) كیلۆمەترەو یەدەگی خەمڵێندراوی نەوت لەم كێڵگەیە بە بڕی (1.9 ملیار) بەرمیل خەمڵێندراوە. لە ساڵی 2007ەوە دەست بە بەرهەمهێنانی نەوت كراوە لە كەم كێڵگەیەدا. 1ی حوزەیرانی 2009 كۆمپانیای DNO گروپ، بۆ یەكەمجار هەناردەكردنی نەوتی لە هەرێمی كوردستانەوە راگەیاند، وەك هەنگاوی یەكەم لە كێڵگەكانی (تەقتەق)و (تاوكی) بە تێكڕای (100 هەزار) بەرمیلی رۆژانە لەڕێگەی هێڵی كەركوك- جیهان‌و لە ڕێگەی تانكەرەوە. لەڕووی ئاستی بەرهەمهێنانەوە، لە كۆی (14) كێڵگەی نەوت لە هەرێمی كوردستان، (تاوكێ) لەدوای (خورمەڵە)وە دووەم گەورەترین كێڵگەی كوردستانەو؛ پێشتر بەرهەمی ئەم كێڵگەیە رێژەی 25،51%ی تێكڕای بەرهەمی نەوتی هەرێمی كوردستانی پێكهێناوە. بەرهەمهێنانی (رۆژانەی) نەوت لە كێڵگەی تاوكی لەماوەی ساڵانی 2015 بۆ 2020 بەمشێوەیە بووە: •    2015: 135 هەزار بەرمیل •    2016: 107 هەزار بەرمیل •    2017: 109 هەزار بەرمیل •    2018: 113 هەزار بەرمیل •    2019: 124 هەزار بەرمیل (بەهۆی سەرهەڵدانی پەتای كرۆناوە بازاڕی جیهانی نەوت شكا، لە كۆتایی ئەم ساڵەوە ئیتر ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت لەم كێڵگەیە بۆ 83 هەزار بەرمیلی رۆژانە دابەزیوە) •    2020: 110 هەزار بەرمیل •    2021: 100 هەزار بەرمیل •    2022: 108 هەزار بەرمیل  

د. یاسین تەها-  پسپۆڕ لە مێژووی ئاینزا ئیسلامییەکان و شارەزا لە کاروباری عێراق دەسپێك بڕیارە لە 11ی تشرینی دووەم/ نۆڤەمبەری 2025، هەڵبژاردنی گشتیی لە عێراق بەڕێوەبچێت؛ ئەم وێستگە گرنگەش كە هۆكارێكە بۆ داڕشتنەوەی هاوكێشەی سیاسی، لە كاتێكدایە كە تارماییی دانوستانەكانی ئەمریكاو ئێران و هەڕەشەكانی ئیسرائیل لەلایەك، مشتومڕی چۆنێتیی مامەڵەكردن لەگەڵ سوریای نوێ لە لاكەی تر؛ باڵی بەسەر عێراقدا كێشاوە. ئەم شرۆڤەیە هەوڵدەدات لە گۆشەنیگای ماڵی شیعەوە لەبارەی هەڵبژاردن و بارگۆڕانە هەرێمایەتییەكان هەندێك پێدراو و گریمانە بخاتەڕوو؛ ئەوەش لێكەوتەی لەسەر هەردوو گۆڕەپانەكەی تر هەیە: كوردو پارێزگا سوننەكان. یەكەم: بارودۆخە نێوخۆیییەكانی شیعەی عێراق هەموو هەڵبژاردنەكان لە عێراقدا تاڕاددەیەكی زۆر هەستیارو جومگەیین؛ بەو پێیەی هۆكارێكن بۆ داڕشتنەوەی نەخشەی سیاسی لەنێو جەنجاڵی و فرەیی جەمسەرەكانی هێزدا. بەڵام دەشێت هەڵبژاردنی چاوەڕوانكراوی 11/11/2025، كە بە سیسته‌می ڕێژەیی تاكەكەسی بەڕێوە دەچێت و، لە پرۆسەكەدا 28 ملیۆن دەنگدەر لە كۆی 46 ملیۆن دانیشتووان، 329 پەرلەمانتار هەڵدەبژێرن، هەندێك لە هەڵبژاردنەكانی دیكەی پێش خۆی جیاوازترو تایبەتمەندتر بێت، چونكە لەگەڵ كۆمەڵێك دۆخدا یەكانگیرە؛ گرنگترینیشیان ئەمانەن: 1 _ بایكۆتی سەدر: تائێستا بڕیاری كۆتایی سەدرو رەوتەكەی، بایكۆتكردنی هەڵبژاردنە؛ پاساوەكەش بەشدارینەكردنە لەگەڵ “خەڵكانی گەندەڵ “[1]. نەك هەر ئەوە بەڵكو سەدرییەكان بەنیازن كاری جددی بۆ زیاتركردنی رێژەی بایكۆت بكەن؛ ئەمەش لەڕێگەی وەرگرتنەوەی كارتی بایۆمەتری و پاشان بایكۆتكردنی پرۆسەكە بۆ ئەوەی بەشدارینەكردنەكە هەژمار بكرێت[2]. ئەم دوو هەنگاوەی سەدریش، لە لایەك دەبێتە لاسەنگبوونی تەرازووی هێز لەنێو شیعەو لاوازبوونی شەرعییەتی نوێنەرەكانیان، لەلایەكی تر، مەترسی لەسەر رێژەی بەشداریكردن دروستدەكات، بەتایبەت رێژەكە خۆی هەر لە بنەڕەتدا سست و لاوازە؛ بۆ نمونە لە كۆتا هەڵبژاردنی گشتیی پێشوودا (2021)، بەفەرمی رێژەی بەشداریكردن 41% بووە بۆ ئەوانەی تۆماری خۆیان نوێ كردووەتەوە؛ ئەمەش دەكاتە بایكۆتكردنی 59%[3]ی دەنگدەران. ئەگەر رێژەی ئەو هاوڵاتیانەش ئەژمار بكرێت كە مافی دەنگدانیان هەیە، ئەوە بەپێی خەمڵاندنەكان ڕێژەی بەشداریكردنی گشتیی كەمترە لە 30%ە؛ ئەمەش دەكاتە 70% بایكۆت و بەشدارینەكردن[4]. بەهۆی ئەوەش سەدرییەكان گروپێك دەنگدەری گەورەو عەقیدەیی و چالاكن، مەترسیی ئەوە هەیە بەهۆی بایكۆتكردنی ئەوانەوە رێژەی بەشداریكردن زۆر زیاتر لە جاران دابەزێت؛ ئەمەش بەواتای ئەوە دێت نوێنەرایەتیی داهاتوو گوزارشتێكی ڕاستەقینە نابێت لە شەقامی شیعی، هاوشێوەی ئەم خولەی ئێستا كە پاش هەڵبژاردن كشانەوە[5]. هەروەها ئەگەر بەشداریكردنی جەماوەری لە هەڵبژاردندا کەم بێت و ڕێژەی بایکۆت بەرز بێتەوە، ئەوە ئەگەری هەیە لیستە براوەكان، كە زۆرو پەرتەوازەن، نەتوانن هاوپەیمانییەکی یەکگرتوو پێکبهێنن. ئەمەش لەهەندێك سیناریۆی گریمانكراودا، عێراق دەگێڕێتەوە بۆ ئەو چەقبەستنە سیاسییەی کە بۆ ماوەی زیاتر لە ساڵێک دوای هەڵبژاردنەکانی 2021 رێگریی لە پێکهێنانی حکومەت کرد. لە سایەی ئەم سیناریۆ گریمانكراوەدا دامەزراوەکانی دەوڵەت لاواز دەبن و ئەگەری دەستوەردانی دەرەکی زیاتر دەبێت؛ هەروەها ئەگەری پشێویی ئەمنی یان ناڕەزایەتیی جەماوەریش زیاتر دەبێت، بەتایبەت لەلایەن ئەوانەی لە پرۆسەكە بەشدار نەبوون[6]. سەبارەت بە بایكۆتی سەدریش ڕاستە لە بەرژەوەندیی هەندێك لە هێزە شیعەكانە و كورسییەكانیان زیاتر دەبێت و، بەهۆی ئەم بڕیارەیشەوە دەشێت زۆرترین كورسیی شیعەكان بچننەوە، بەڵام بەهۆی ئەوەی سەدر خۆی وەك بەدیل و جێگرەوەی سیسته‌می سیاسی دەبینێت و كار بۆ ئەوە دەكات لە ڕێگه‌ی دووركەوتنەوەوە پێگە  جەماوەرییەكەی هەڵكشێت، ئەوە مایەی نیگەرانییە بۆ ڕكابەرە شیعەكانی كە بەهۆی بەشدارییان لە دەسەڵاتدا متمانەی جەماوەرییان لاوازترە؛ ئەمە جگە لەوەی سەدر لە كاتێكدا هێزە شیعەكان بەتەنیا جێدەهێڵێت، كە ئەوان دەربارەی مامەڵەكردن لەگەڵ ئەمریكاو سوریای نوێ، دەبێت بچنە ژێرباری بەرپرسیارێتیی هەندێك بڕیار كە دەشێت بەئازار بێت بۆ جەماوەری شیعەو بەدڵیان نەبێت، یان دواتر سەدر بیقۆزێتەوە بۆ سەركۆنەكردن و رەخنەلێگرتنیان. 2_ لیستەكەی سودانی و خۆپاڵاوتنی: سەرۆك وەزیرانی ئێستا “محەمەد شیاع سودانی” لە “دیداری سلێمانی”یەوە بەفەرمی ئەوەی یەكلایی كردەوە كە لە هەڵبژاردندا بەشداری دەكات و خۆیشی بۆ پۆستەكەی كاندید دەكاتەوە[7]. ئەم پێشهاتە كۆتایی بە مشتومڕێكی نێوخۆیی شیعیی درێژخایەن هێنا لەبارەی رەوایەتیی كەڵكوەرگرتنی ناوبراو لە پۆست و پێگەكەی بۆ هەڵبژاردن، هەروەها هەوڵی رێگەلێگرتنی لەلایەن هەندێك هێزی ركابەرەوە لەناوبرد، لەوانەش نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی پێشووتر، كە جەختی لەوە دەكردەوە ئەگەر سودانی نیازی خۆپاڵاوتنی هەیە، دەبێت دەستلەكاربكێشێتەوە، بۆ ئەوەی وەك پارێزگارەكان پۆستەكەی بۆ كۆكردنەوەی دەنگ بەكار نەهێنێت[8]. خۆپاڵاوتنی سودانی لەكاتێكدا كە بودجە، دەسەڵات، بڕیارو میدیای لەبەردەستە، دەشێت گۆڕانكاری لە هاوكێشەی نێوخۆیی شیعەدا دروستبكات و، سیناریۆی پارێزگارەكانی بەسرەو كەربەلاو واست لەدوا هەڵبژاردن، دووبارە بكاتەوە. ئەم سێ پارێزگارە بەهۆی پۆستەكانیانەوە لەكۆتایی 2023 پێشڕەویی زۆریان لە هەڵبژاردنی پارێزگاكاندا كردو لیستەكانیان یەكەمی ئاستی بازنەكانی خۆیان بوون. هەروەها ئەگەرێكی كراوەش هەیە “سودانی” جگە لە كۆمەڵێك پەرلەمانتارو وردە هێزی سیاسی و مەدەنی، لەگەڵ پارێزگارە براوەكاندا هاوپەیمانێتی بكات (سێ بەهێزەكە). ئەوەشی ئەم ئەگەر زیاتر دەكات، دەركەوتنی سودانی و پارێزگارەكانی نسەیف خەتابی (كەربەلا)، ئەسعەد عیدانی (بەسرە)، جەمیل مەیاحی (واست) بوو پێكەوە لە فۆتۆیەكدا (ئابی 2024)؛ ئەمەش بە ئامادەكاریی ئەو هاوپەیمانییەی سەرۆك وەزیران لێكدرایەوە كە كاری بۆ دەكات و مایەی نیگەرانیی هێزە شیعە ڕكابەرەكانە، چونكە كۆی كورسییەكانی ئەو سێ پارێزگایە، بە نمونە لە ئەنجومەنی نوێنەران، نزیكەی 50 كورسییه‌؛ ئەم پارێزگارانەش نیوەی دەنگەكانیان بەدەستهێناوە[9]. كورسییەكانیش ژمارەیەكی گەورەن لە كۆی كورسییەكانی پارێزگا شیعەنشینەكان كە دەوروبەری 180 كورسین. چوارچێوەی شیعی لە بەدواداچوونێكدا بۆی دەركەوتووە، سودانی خۆی بەتەنیا چانسی هەیە 10 كورسی ببات؛ لەگەڵ هێزە هاوپەیمانەكانیشی دەشێت بگاتە 60 كورسی، كە دەكاتە سێیەك (1/3)ی كورسییەكانی شیعە[10]. جگە لە پارێزگارە بەهێزە براوەكانی شیعە، ئەو هێزانەشی تائێستا لە سودانییەوە نزیكن، بەپێی ئاماژەو دزەپێكردنەكان بریتین لە: رەوتی حیكمەی حەكیم، حەیدەر عەبادی، فالح فەیازی سەرۆكی دەستەی حەشدی شەعبی، ئەحمەد ئەلئەسەدی وەزیری كار، ئەمە جگە لە رێكخراو و هێزی دیكەی تازە دامەزراو[11]. هەندێك هەواڵ و دزەپێكردنیش هادی عامری و ڕێكخراوی بەدر لە ڕیزی هاوپەیمانەكانی داهاتووی سودانیدا ئەژمار دەكەن و هەندێك ئاماژە لەو بارەیەوە هەن. 3_ پەرتەوازەبوونی لیستە شیعەكان: لە هەڵبژاردنی داهاتوودا، چوارچێوەی شیعی دابەشدەبن بەسەر 5_6 لیستی جیاجیای سەربەخۆداو بە یەك لیست بەشدار نابن. لەم به‌ینه‌شدا لە دەرەوەی لیستەكەی سودانی، ئەوانەی سەرقاڵی كاری پێكەوەیین، حەیدەر عەبادی و عەممار حەكیمن؛ قەیس خەزعەلی و حزبەكەی (بزوتنەوەی عەسائیب) بەتەنیا بەشدار دەبن، دەوڵەتی یاسای مالیكی بەتەنیایە، هێزە چەكدارەكانی شیعەش لەنێو حەشد جەمسەرێكن و نزیك لە هێزە سیاسییەكانی هاوشێوەی ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی و، دەشێت ئەوانیش یەك یان دوو هاوپەیمانی پێكبهێنن[12]. هەرچەندە پەرتەوازەبوونی هێزە شیعەكان لە هەڵبژاردندا، بە ئەگەری زۆر، كاتییەو پاش هەڵبژاردن بەنیازن هاوپەیمانی هاوشێوەی “چوارچێوەی شیعی” پێكبهێنن، بەڵام دابەشبوونەكەیان بۆ هەڵبژاردن لە كاتێكی هەستیاردایە كە شیعەكان رووبەڕووی پێشهاتە هەرێمایەتییەكان بوونەتەوەو بارودۆخیان بۆ ململانێ و كێبڕكێی نێوخۆیی هەڵبژاردن، ساز و ئامادە نییە. 4_ بەشداریكردنی گروپە چەكدارەكان: هێزە چەكدارە شیعەكانی ئەندام لە “بەرەی موقاوەمە” لەشێوەی “كەتیبەكانی حزبوڵڵا”، بانگەشە بۆ بەشداریكردن لە هەڵبژاردن و “جیهادی سیاسەت” دەكەن[13]. ئەمەش وەك بەرەنجامی تێكشكانە سەربازییەكانی میحوەرە ئێرانییەكە لێكدەدرێتەوە؛ هەروەها ئاماژەیەكیشە لەسەر پاڵپاڵێنی باڵە چەكدارەكانی هاوپەیمان و تەواوكەری ئێران لەسەر بەشداریكردن لە هەڵبژاردنی 2025. 5_ پاشەكشه‌ی گوتاری سیاسی لە پاش ڕووخانی ئەسەدو سەركەوتنی گروپە چەكدارە سوننەكان، لە هەموو كات زیاتر لە عێراق دروشمی پێكهێنانی هەرێمی سوننە بەرز دەكرێتەوە؛ خاوەنەكانی ئەم دروشمانەیش چاویان لە دووبارەكردنەوەی ئەزموونی سوریایە. ئەمەش سەرچاوەی بێزاریی و تووڕەییە بۆ شیعەكان و لە پەرچەكرداری ئەمەشدا هەندێك لە هێزە شیعەكان باس لە “دەوڵەتی شیعە”و دروشمی “نەوتی شیعە بۆ شیعە”، دەكەن[14]. ئەم گوتارە سەرەڕای ئەوەی گەڕانەوەیە بۆ كەشی تائیفی، ئاماژەیەكیشە بۆ لاوازیی دۆخی سیاسیی شیعە، چونكە لە گوتاری یەكپارچەیی عێراق و پاراستنی یەكێتیی خاكەكەیەوە، دابەزیون بۆ گوتاری دابەشكردن و قبوڵكردنی “شیعستان”، كە بەشێكی بچوكترە لە عێراق و ناوچە سوننەكان و، هەرێمی كوردستانی لەسەر نابێت و زیاتریش لە 9 پارێزگای شیعی پێكدێت. دووەم: بارودۆخە هەرێمایەتی و نێودەوڵەتییەكان: 1_ دانوستانەكانی ئێران و ئەمریكا: دەستپێكردنی دانوستانی راستەوخۆی ئەمریكاو ئێران، پرسیارێكی گەورەی بەدوای خۆیدا هێناوە، ئەویش چارەنوسی هێزە شیعەكانی تەواوكەری ئێرانە لە عێراق لەو دانوستانانە و، پاش كۆتایهاتنیشی. بۆچوونێك هەیە پێیوایە عێراق، بەتایبەت هێزە شیعەكان و لەوانەش حەشدی شەعبی، لە لێكەوتەو كاریگەرییەكانی دانوستانی ئەمریكاو ئێران بەدەر نابن. ئەم بۆچوونە ئەوە دەكاتە بەڵگە، كە لەوەتەی ترەمپ گەڕاوەتەوە بۆ كۆشكی سپی، لە هەموو ئاماژەكاندا لە چوارچێوەی پاكێجی ئێراندا مامەڵەی لەگەڵ عێراقدا كردووە؛ ئەمە جگە لەوەی نوێنەرەكانی ترەمپ بۆ ناوچەكە بەردەوام جەخت لەوە دەكەنەوە، چی دیكە زەمینە بۆ هێزە ئێرانییەكان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لەبار نییە، كه‌ وەك جاران دەرفەتی جموجۆڵ و كاركردنی ئازادیان هەبێت[15]. هەر لەم نێوه‌شدا دەوترێت: ئەوەی ئێستا لەنێوان ئەمریكاو ئێراندا ڕوودەدات، تەنیا گفتوگۆی تایبەت بە دۆسیەی ئەتۆم نییە، بەڵکو بەشێکە لە پلانێکی گشتگیر بۆ دووبارە دیزاینکردنەوەی رۆژھەڵاتی ناوەڕاست، کە لە غەززە دەستپێدەکات و، درێژ دەبێتەوە بۆ لوبنان، سوریا، عێراق و یەمەن[16]. لەم ئەگەرەدا شیعەی عێراق، بەتایبەت چەكدارەكانیان، بەر ئەو داڕشتنەوە گریمانكراوەی ئەمریكاو ئیسرائیل دەكەون. بەرامبەر بەمە هەندێك زانیاری باس لەوە دەكەن ئێران لە دانوستانەكاندا باڵە سەربازییەكانی لە ناوچەكە، كردووە بە كارت بۆ سوككردنی بارگرانییەكانی سەر تاران و گەیشتن بە لێكگەیشتنێكی گشتگیر لەبارەی بەرنامە ئەتۆمییەكەی و هەڵمژینی گوشارەكانی ترەمپ لەسەری؛ یەكێك لەو كارتانەش ڕێكخستنەوەی دۆخی حەشدی شەعبیی عێراقی و باڵە سەربازییەكانی دیكەیە[17]. ئەگەر ئەمانەش وردو دروست نەبن و زیاتر جه‌نگی دەروونی بن لەگەڵ هێزە شیعەكان، ئەوە ڕاستییەكی دیكە هەیە كە گۆڕانە جیۆسیاسییەكانی ناوچەكە لە باڵادەستبوونی ئیسرائیل، كەوتنی ئەسەد لە دیمەشق، دۆخی دژواری حزبوڵڵای لوبنان و تێكشكانی بەرامبەر ئیسرائیل، هێرشی ئەمریكا بۆ سەر حوسییەكانی یەمەن و لاوازبوونی پشتێنەی ئێران لە ڕۆژهەڵانی ناوەڕاست، شیعەی عێراقی خستووەتە دۆخێكی هەستیارو ئەگەری بەئامانجگرتنه‌وه‌، بەتایبەت كە بەشێك لە گروپە عێراقییەكان فەرمان لە ئێرانەوە وەردەگرن و هەندێكیان لەلایەن ئەمریكاوە سزایان لەسەرەو لە لیستی تیرۆردان، لەوانە: “حزبوڵڵا”، “بزوتنەوەی نوجەبا”، “بزوتنەوەی عەسائیب”. لە كۆتایی ساڵی پاریشدا (2024) ئیسرائیل بەفەرمی لە نامەیەكدا بۆ نەتەوە یەكگرتووەكان ئەم گروپە شیعانەی تۆمەتبار كردووە بە تێوەگلان لە جه‌نگی دژەئیسرائیل و، حكومەتی ڕاستڕەوی ئەو وڵاتەش لە سكاڵانامەكەیدا مافی كاردانەوەی بە خۆی داوە بەرامبەریان[18]. ئەمە بە واتای بەردەوامیی مەترسییەكان دێت، بەتایبەت ئەگەر دانوستانەكان شكستبهێنن. بەرەنگاربوونەوەی مەترسییە ئەمنییەكانی سەر عێراق، بە پلەی یەكەم پرسێكی نێوخۆیی شیعییە؛ بەو پێیەی بەوان و هێزو باڵە چەكدارەكانیانەوە پەیوەستە. بەتایبەت لە ئەگەری شكستهێنانی ئەو دانوستانانەدا، دەشێت لێكەوتەی خراپ لەسەر عێراق هەبێت، چونكە لە هێرشی ئەمریكی و ئیسرائیلی گریمانكراودا بۆسەر ئێران، ناتوانرێت گه‌رەنتی دوورخستنەوەو پاراستنی عێراق بكرێت. هەموو ئەم دڵەخورتێ و ئەگەرانە لە كاتێكدایە كە شەقامی شیعی سەرقاڵی كێبركێكانی هەڵبژاردنن و بۆ بیركردنەوەو خۆكۆكردنەوەی دۆخێكی هاوشێوە بەباشی سازو ئامادە نین.  2_ تارمایی سوریا لەسەر شیعەی عێراق جگە لە هەڵبژاردن و چۆنێتیی مامەڵەكردن لەگەڵ ئەمریكا، تەوەرەیەكی دیكەی ناكۆكیی نێوماڵی شیعی، چۆنێتیی مامەڵەكردنە لەگەڵ سوریای نوێ. سەرجەم هێزە شیعەكان- جگە لە سەدر- دردۆنگ و نیگەران بوون لە سەركەوتنی “دەستەی تەحریری شام” لە سوریا؛ بەو پێیەی ئەم هێزە، دوژمنی جۆریی هێزە سیاسییە شیعەكانە. جگە لە پاڵپشتییە توركییەكەیشی لقێكە لە “سەلەفییەتی جیهادی” كە دژی بیروباوەڕی شیعەن، كەچی سەرۆك وەزیران كە نوێنەرایەتیی  چوارچێوەی شیعی دەكات، بەنێوانگریی قەتەرو بەنهێنی لە دەوحە لەگەڵ ئەحمەد شەرع، سەرۆكی راگوزەری سوریاو “ئەبو محەمەد جۆلانی” دیداری هەبووە[19]. هەروەها سودانی لە سلێمانییەوە جەختی كردەوە: ئەحمەد شەرع بۆ لوتكەی عەرەبیی بەغدا لە مانگی ئایاردا بانگهێشتكراوە[20]، بەڵام لەنێو شەقامی سیاسیی شیعیدا ئەگەری هاتنی شەرع بۆ عێراق، بووەتە هەوێنی دابەشبوونێكی قوڵی نێوخۆیی و، بووەتە بەشێك لە هەڵمەتە پێشوەختەكانی هەڵبژاردن و هەوڵی قۆڵبادانی یەكتری. دەوڵەتی یاسای مالیكی، حزبی دەعوە، قەیس خەزعەلی و عەسائیب، لەگەڵ كۆمەڵێك پەرلەمانتاری دیكەی ناسراوی شیعە، كەمپینێك بەڕێوە دەبه‌ن بۆ بەرگرتن لە هاتنی ئەحمەد شەرع بۆ بەغدا، بە پاساوی ئەوەی ئەو كاتەی لە ڕیزی گروپە جیهادییە سوننەكاندا بووە لە عێراق (2004_2011)، “لە كوشتنی عێراقییەكان تێوە گڵاوە”، هەروەها “لەلایەن سیسته‌می دادوەریی عێراقییەوە داوا كراوە”و لەسەر ئەمەش فەرمانی دەستگیركردنی هەیە[21]. كەمپینەكە بە واژۆی 50 پەرلەمانتار بۆ ڕێگەگرتن لە هاتنی ناوبراو بەڕێوە دەچێت. بەرامبەر بەوانە هێزی دیكەی شیعە هەن، پێیان وایە بانگهێشتكردنی شەرع، لەگەڵ بەرژەوەندییە باڵاكانی عێراقدا تەبایەو دەوڵەتداری ئەوە دەخوازێت[22]. لە دەرەوەی ململانێ نێوخۆیییەكانی ماڵی شیعی و هەڵمەتەكانی هەڵبژاردن، دەشێت مشتومڕ لەسەر هاتنی شەرع ڕەهەندێكی هەرێمایەتیشی هەبێت؛ بەو پێیەی ناوبراو لەلایەن توركیاو وڵاتانی كەنداوەوە پشتیوانیی تەواوی هەیە. لە بەرامبەردا هیچ جۆرە پەیوەندی و كۆنتاكتێكی لەگەڵ ئێراندا نییە. لەو چەند مانگەی شەرع لە كۆشكی سەرۆكایەتیی سوریایە، پەیوەندییەكانی دیمەشق و تاران بەتەواوی بچڕاون، لە كاتێكدا پێشتر ئێران یەكێك لە یاریكەره‌ سەرەكییەكانی سوریا بوو. ئەو هێزە عێراقییە شیعانەی بەرژەوەندییان لە كرانەوەی عەرەبی هەیەو ئەو سوننانەیشی پشتیوانیی توركیایان هەیە، لەگەڵ هاتنی ئەحمەد شەرعدان بۆ بەغدا، یان بە كێشەی نابینن و پێشوازی لە بیرۆكەی هاتنی دەكەن یان بێدەنگن. لەبەرامبەردا ئەو هێزانەی كە لە بەرەی ئێرانن یان ركابەری سودانین، گوشار دەكەن بۆ ئەوەی شەرع نەیەتە بەغداو سودانی لەمەدا بشكێت. دورخستنەوەی ناوبراو لە لوتكەی عەرەبی لە بەغداد بە تۆمەتی تێوەگڵان لە كوشتن و كاری تیرۆریستی، بە سەركەوتن دەبینن. ئەمە لە ڕۆژانی ئایندەدا بەڕووی ئاڵۆزبوونی زیاتردا كراوەیە، بەتایبەت كە هەندێك لە شیعەكان لەگەڵ دۆسیەی تر تێكەڵی دەكەن و باس لەوە دەكەن هەواڵگریی توركیاو سامان و پارەی وڵاتانی كەنداو لە هەڵبژاردنی 2025ی عێراقدا ئامادەییان دەبێت. ئامانجەكەش دووبارەكردنەوەی ئەزمونی سوریایە لە عێراق بە كەڵكوەرگرتن لە لاوازیی ڕۆڵ و پێگەی ئێران[23]. بۆ سودانی قورسە ببێتە لەمپەر لە بەردەم میوانێكی لوتكەی عەرەبی لە بەغداد، لە كاتێكدا پشتیوانیی توركیاو كەنداوی هەیە. لە ئێستاشدا عێراق پێویستیی زۆری بەو وڵاتانە هەیە بۆ پڕكردنەوەی بۆشایی ئێرانی و، بەتایبەت سودانی چاوی لە هاوكاریی توركیاو كەنداوە لە دۆسیەی وزەو بەپایەگەیاندنی “ڕێگەی گەشە”. ئەو هێزە شیعانەی كە دژی هاتنی شەرعن، باس لەوە دەكەن ناوبراو لە عێراقدا بە ناوی “ئەمجەد مزەفەر نعێمی” كاریكردووەو لە 2005 لەلایەن ئەمریكییەكانەوە دەستگیر كراوەو تا نیسانی 2010 لە گرتوخانەی بوكا بووە. لەم رێكه‌وته‌یشەوە تا ئاداری 2011 لە گرتوخانەكانی عێراقدا ماوەتەوە و داوا كراوە، بەڵام ئەو بەڵگەنامانەی بەردەست، ئەوە دەردەخەن ناوبراو دواتر ئازاد كراوە “چونكە هیچ لایەنێكی عێراقی، بەڵگەو داوای لەسەری نەبووە”. هەروەها شەرعیش جەخت لەوە دەكاتەوە بۆ “جیهادكردن لە دژی ئەمریكا” هاتووەتە عێراق و لە هیچ خوێنێكی عێراقیدا تێوەگڵاو نییە [24]. دەشێت ئەمە ببێتە پاساو بۆ هاتنەكەی یان لە كۆتاییدا به‌ناچاری وەك سەرۆكێكی خاوەن پارێزبەندی (الحصانە) بێتە عێراق و، سودانی دەرچەی یاسایی بۆ بدۆزێتەوە، بەڵام ئەو باجەی لەسەر ئەمە لە شەقامی شیعیدا دەیدات، جێگەی مشتومڕە، چونكە ئەو سوننانەی هانی دەدەن بۆ ئەم هەنگاوە، بەشێك نین لە بنكە شیعییەكەو نابنە دەنگدەری سودانی.   كۆبەند هەڵبژاردنی تشرینی دووەمی 2025 یەكێك لە هەستیارترین وێستگە سیاسییەكانی عێراقە كە جارێكی دی لەنێو جەنجاڵی و فرەجەمسەرییەكی قەرەباڵغدا سەرلەنوێ نەخشەی هێز دابەشدەكاتەوە. بەهۆی ئەوەی ئەم پرۆسەیە لە دۆخێكی سیاسیی هەرێمایەتیی تایبەتدا بەڕێوە دەچێت كە بارگۆڕانە جیۆسیاسییەكانی ناوچەكەیە لە سوریاو لوبنان و یەمەن، بۆ ماڵی شیعی كەمێك دژوارە، چونكە لە لایەك راگرەكەیان، كە ئێرانه،‌ لاوازەو لە لایەكی دی خۆیشیان پەرتەوازەن. هەروەها ناچارن مامەڵە لەگەڵ پێشهاتەكانی پەیوەندیی ئەمریكا_ ئیسرائیل و ئێران، هەروەها سوریای نوێی سوننیدا بكەن، لە كاتێكدا ئەوان خۆیان لەنێو كەشێكی پڕ لە دروشمبازی و پۆپۆلیزمی سیاسیدان. جەمسەرێكی سەرەكیشیان كە سەدرە، مانی گرتووەو لەگەڵیان بەشدار نییە. ئەم دۆخە یارمەتیدەر نییە بۆ ئەوەی بتوانن هاوشێوەی جاران بڕیاری خۆیان یەكبخەن و بەهێزو یەكگرتوو دەركەون. ئەم دۆخەی ماڵی شیعە بۆ هێزە سیاسییە ڕكابەرەكانیان لە پێكهاتەكانی سوننەو كورد هەندێك دەرفەت دەڕەخسێنێت، بەمەرجێك ئەوانیش توانای بەڕێوەبردنی ململانێیان هەبێت و گیرۆدەی هەمان پەرتەوازەیی قوڵی گۆڕەپانی شیعی نەبن و؛ ئەوەش لە بارودۆخی هەڵبژاردندا ئاسان نییە. سەرچاوە و پەراوێزەكان: [1]  https://2h.ae/yHjG [2]  https://2h.ae/cunm [3]  https://2h.ae/gfur [4]  https://2h.ae/YOoo [5]  https://2h.ae/YOoo [6]  https://2h.ae/uAvW [7]  https://2h.ae/nfPR [8]  https://2h.ae/jkLy [9]  https://2h.ae/XwUf [10]  https://2h.ae/nFqK [11]  https://2h.ae/Anir [12]  https://2h.ae/QilB [13]  https://2h.ae/aDJD [14]  https://2h.ae/UbMS [15]  https://2h.ae/tbNW [16]  https://2h.ae/vEOk [17]  https://2h.ae/Tsox [18]  https://2h.ae/FaiR [19]  https://2h.ae/LwKW [20]  https://2h.ae/jXqB [21]  https://2h.ae/Hysy [22]  https://2h.ae/jXqB [23]  https://2h.ae/Gxco [24]  https://2h.ae/IAAF ئەم بابەتە بۆ (خانەی هزریی كوردستان) نوسراوە  

  سان ساراڤان   ئەگەر چی برنج خوراکێکی پڕ خواستە لە سەرانسەری جیهان بەتایبەتی لە ووڵاتانی ئاسیا و ئەفریقا و  ووڵاتانی لاتین، بەڵام لێکۆڵینەوە نوێیەکان دەریانخستووە کە بەهۆی بەرزبوونەوەی دەردانی گازەکانی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن و بەردەوامی گەرمبوونی هەسارەکەمان ئەم دانەوێڵەیە زیاتر ژەهراویتر دەبێت، ئەمەش ئەگەری کاریگەری زۆر گەورەی هەیە لەسەر ملیۆنان کەس و ڕەنگە ژیانیان بخاتە مەترسی تووشبوون بە نەخۆشیە سەختەکان. لە توێژینەوەیەکی نوێیدا کە لەلایەن توێژەرانی قوتابخانەی تەندروستی گشتی مایلمان لە زانکۆی کۆڵۆمبیا و هاوکارانی ئەکادیمیای زانستی چینی و زانکۆی جۆنز هۆپکینز لە قوتابخانەی تەندروستی گشتی بلومبێرگ کە بەم دواییە ئەنجامدراوە دەرکەوتووە کە بەهۆی بەرزبوونەوەی ٢ پلەی سەدی گەرمی گۆی زەوی و بەرزبوونەوەی ئاستی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن لە بەرگەهەوادا بۆتە هۆکاری بەرزبوونەوەی چڕیی زەرنیخی نائۆرگانیک لە بەرهەمهێنانی برنجدا، ئەمەش بە ئەگەرێکی زۆرەوە مەترسییە تەندروستییەکان بۆ دانیشتووان لە سەرانسەری ئاسیا تا ساڵی ٢٠٥٠ زیاد دەکات. شایانی باسە بە پێوانەکردنی کاریگەرییەکانی بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی و گازی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن  لەسەر ٢٨ جۆری برنج لە ماوەی دە ساڵدا لە کێڵگەکاندا،  تیمەکە ژەمە نائۆرگانیکەکانی زەرنیخ و مەترسییە تەندروستییەکانی بۆ حەوت وڵاتی ئاسیا خەمڵاند: بەنگلادیش، چین، هیندستان، ئەندەنوسیا، میانمار، فلیپین و ڤێتنام.  ئەم ڵێکۆڵینەوەیە بە بەکارهێنانی میتۆدی FACE (Free-Air CO2 Enrichment) و تێکەڵکردنی تەکنیکە پێشکەوتووەکانی تر ئەنجامدراوە. ئەم پرۆسەیە چۆن کاردەکاتە سەر کیمیای خاک؟ ١- ترشبوون بەهۆی دووەم ئۆکسیدی کاربۆنەوە: ئارسینک یان زەرنیخ بە شێوەیەکی سروشتی لە خاک و ئاوی ژێر زەویدا هەیە،  بەهۆی بەرزبوونەوەی ئاستی دووەم ئۆکسیدی کاربۆنەوە لە ژینگەکەمان دەبێتە هۆی دروستبوونی ترشی کاربۆنیک (H2CO3) لە خاک و ئاودا، ئەمەش pH (پێوەری ترش و ئەلکالی) دادەبەزێنێت، ترش بوون دروست دەکات. ئەم ترشبوونە دەتوانێت زەرنیخ کە لە کانزا قەتیسەکاندا (وەک ئۆکسیدی ئاسن) کۆبکاتەوە و ئازادی بکاتە ناو ئاو و کونیلەکانی خاکەوە. ٢- چالاکیی میکرۆبی: بەرزبوونەوەی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن لەوانەیە میتابۆلیزمی میکرۆبیەکان هان بدات، دەبێتە هۆی گۆڕینی زەرنیخ(٥) بۆ زەرنیخ(٣) کە خێراتر دەکات، ژەهراویتر و ئاسان ڕاگوزەر تر  دەبێت لە ژینگە نا هەوایەکاندا (بۆ نموونە، زۆنگ و سەرچاوە ئاوییەکان و ئاوی ژێر زەوی). ٣- هەروەها لە ئەنجامی چالاکییە مرۆییەکانی تری وەک  بەکارهێنانی قڕکەر و بۆیاخ و مادەی پارێزەری دار، کە  هەموو ئەمانە بڕێکی زۆر لە  زەرنیخیان تێدایە، هۆکارن بۆ بەرزبوونەوەی زەرنیخ، لە هەمان کاتدا  برنج زۆر کونیلەدارە،  بۆیە بڕێکی زۆر لەم زەرنیخە لە کێڵگە پڕئاوییەکانەوە هەڵدەمژێت.   کاریگەرییە تەندروستیەکان: ئارسنیک یان زەرنیخ مادەیەکی زۆر ژەهراوییە بە شێوەی نائۆرگانیکیەکەی، کە لە ئاوی پیس کە بۆ خواردنەوە و ئامادەکردنی خۆراک و ئاودێریکردنی بەرهەمە خۆراکییەکان بەکاربهێنرێت، زۆرترین مەترسی لەسەر تەندروستی گشتی دروست دەکات،  بەرکەوتنی درێژخایەن بە ئارسنیک لە ئاوی خواردنەوە و خۆراکەوە دەبێتە هۆی شێرپەنجە و برینەکانی پێست و شەکرە و کۆئەندامی دەمار و بەرگری لەش. پێشبینییەکانی توێژینەوەکە بۆ ساڵی ٢٠٥٠ پێشنیاری بەرزبوونەوەی بەرچاوی حاڵەتەکانی شێرپەنجە دەکات، بەتایبەتی شێرپەنجەی سییەکان و میزڵدان. پێشبینی دەکرێت چین زۆرترین ژمارەی تووشبوان بەخۆیەوە ببینێت، مەزەندە دەکرێت ١٣ ملیۆن و ٤٠٠ هەزار کەس تووشی شێرپەنجە ببن کە پەیوەندییان بە بەرکەوتنی زەرنیخەوە هەیە لە برنجدا. دکتۆر لویس زیسکا، لە قوتابخانەی کۆڵۆمبیا، مامۆستای یاریدەدەری زانستە تەندروستییە ژینگەییەکان دەڵێت: "ئەنجامەکانمان ئەوە پیشان دەدەن کە زیادبوونی ئاستی زەرنیخ دەتوانێت بە شێوەیەکی بەرچاو ڕێژەی تووشبوون بە نەخۆشییەکانی دڵ و شەکرە و کاریگەرییە تەندروستییەکانی دیکەی نا شێرپەنجەیی بەرز بکاتەوە. بەو پێیەی برنج لە زۆر شوێنی جیهاندا خۆراکێکی سەرەکییە، ئەم گۆڕانکاریانە دەتوانن ببنە هۆی بەرزبوونەوەی بەرچاوی بارگرانی جیهانی شێرپەنجە و نەخۆشییەکانی دڵ و خوێنبەرەکان و پرسە تەندروستییەکانی دیکەی پەیوەست بە زەرنیخ." هەروەها لویس زیسکا کاریگەرییە تەندتەستییەکانی بەرکەوتنی درێژخایەنی زەرنیخ دەخاتە ڕوو و دەڵێت: "لە ڕوانگەی تەندروستییەوە، کاریگەرییە ژەهراویەکانی بەرکەوتنی درێژخایەنی زەرنیخ بە باشی جێگیرکراون و بریتین لە شێرپەنجەکانی سییەکان، میزڵدان و پێست، هەروەها نەخۆشیەکانی دڵ. هەروەها بەڵگەی سەرهەڵداو ئەوە پیشان دەدات کە بەرکەوتنی زەرنیخ ڕەنگە پەیوەندی بە نەخۆشی شەکرە، دەرئەنجامە نەرێنییەکانی دووگیانی، کێشەکانی گەشەکردنی دەمارەکان، و کاریگەرییەکانی سیستەمی بەرگری لەشەوە هەبێت"   چارەسەر: ئەگەرچی شۆردنەوەی برنج لەکاتی لێناندا کەمێک لەو زەرنیخە کەمدەکاتەوە بەڵام بەتەواوەی بنبڕی ناکات. هەر لەبەر ئەم هۆکارە زیسکا ئاماژەی بەوەکردووە، "بە پشتبەستن بە دۆزینەوەکانمان، پێمان وایە چەندین کردار هەن کە دەتوانن یارمەتیدەر بن لە کەمکردنەوەی بەرکەوتنی زەرنیخ لە داهاتوودا ئەمەش بریتین لە هەوڵدان لە بەخێوکردن و زیادکردنی ڕووەک و سەوزایی بۆ کەمکردنەوەی ئاستی زەرنیخ  و باشترکردنی بەڕێوەبردنی خاک لە کێڵگە برنجییەکان، و باشترکردنی پرۆسەی بەرهەمهێنانی برنج.          

  راپۆرتی رۆژنامه‌وانی: هێمن خۆشناو نه‌خۆشكه‌وتنی (سری سوره‌یا ئۆنده‌ر) له‌م كاته‌دا گورزێكی گه‌وره‌یه‌ و زه‌حمه‌تی و ئاسته‌نگی بۆ پڕۆسه‌ی ئاشتی دروست ده‌كات. به‌شێوه‌یه‌ك ئه‌گه‌ر لایه‌نه‌كانیش مكوڕبن له‌سه‌ر چاره‌سه‌ری سیاسیانه‌ی كێشه‌ی كورد، ئه‌وه‌ دۆزینه‌وه‌ی پڕۆفیلێك بۆ ئه‌وه‌ی جێگای ئۆنده‌ر بگرێته‌وه‌، پێویستی به‌ كاتێكی درێژ هه‌یه‌ تا ده‌وڵه‌ت و كورد له‌باره‌یه‌وه‌ سازش بكه‌ن. سری سوره‌یا ئۆنده‌ر، جێگری سه‌رۆكی په‌رله‌مانی توركیا و ئه‌ندامی شاندی ئیمڕالی له‌ شه‌وی 15 ئه‌م مانگه‌ (نیسانی 2025) تووشی جه‌ڵته‌ی دڵ بوو، له‌دوای ره‌وانه‌كردنی بۆ نه‌خۆشخانه‌ له‌ ئیستانبۆڵ نه‌شته‌رگه‌ریه‌كی قوڕسی بۆ ئه‌نجامدرا كه‌ (8) كاتژمێری خایاند، سه‌ره‌ڕای ئه‌مه‌ش هێشتا ژیانی ناوبراو له‌ مه‌ترسی دایه‌. نه‌خۆشكه‌وتنی سری سوره‌یا به‌م شێوه‌یه‌، له‌م كاته‌دا پڕۆسه‌ی گفتوگۆی نێوان (ئیمرالی – ده‌وڵه‌ت) رووبه‌ڕوی كێشه‌ی و زه‌حمه‌تی هێجگار زۆر ده‌كاته‌وه‌. چونكه‌ كه‌سیه‌تی سازشكار و متمانه‌ی پێكراوی ئۆنده‌ر، بۆ هه‌ردوولا زوو به‌ زوو قه‌ره‌بوو ناكرێته‌وه‌. ئۆنده‌ر خاوه‌ن زمانێكی سازشكارانه‌یه‌، توانای نزیككردنه‌وه‌ی لایه‌نه‌ ناكۆكه‌كانی هه‌یه‌، ده‌وڵه‌ت و بزوتنه‌وه‌ی كورد باش ده‌ناسێت، له‌ناو كۆمه‌ڵگای كورد و تورك كه‌سێكی خۆشه‌ویسته‌ و به‌ كه‌سێكی خۆنه‌ویست ناسراوه‌. له‌ژیانیدا به‌دوای په‌یداكردن و كه‌ڵه‌كه‌كردنی سه‌رمایه‌ و پاره‌ نه‌كه‌وتووه، خاوه‌ن بزنس و به‌رژه‌وه‌ندی تایبه‌ت نیه‌‌، كه‌ ئه‌مه‌ش گومانكردن له‌ هه‌وڵه‌كانی بۆ ئاشتی و چاره‌سه‌ری ده‌ڕه‌وێنێته‌وه‌. (وه‌هاب جۆشكون) مامۆستای زانستی سیاسی له‌ زانكۆی (دیجله‌) له‌ ئامه‌د له‌ لێدوانێكیدا له‌مباره‌یه‌وه‌ ده‌ڵێـت:" كاك سری له‌ناو پڕۆسه‌ی چاره‌سه‌ری له‌ ساڵانی 2012 تا 2015 رۆڵێكی سه‌ره‌كی هه‌بووه‌. له‌ پڕۆسه‌ی ئه‌مڕۆشدا ئاكته‌رێكی سه‌ره‌كیه‌. جێ په‌نجه‌ی دیاره‌ له‌ رازیكردنی خه‌ڵك به‌م پڕۆسه‌یه‌. له‌ ئێستادا تووشی نه‌خۆشیه‌كی ترسناك بووه‌، نه‌شته‌رگه‌ریه‌كی قوڕسی بۆ كراوه‌. ئاماده‌نه‌بوونی به‌ڕێز (سری) له‌م ساته‌وه‌خته‌دا دره‌نگخستن و زه‌حمه‌تی بۆ پڕۆسه‌كه‌ دروست ده‌كات". ئه‌و مامۆستایه‌ی زانكۆی دیجله‌ باسی ئه‌و زه‌حمه‌تیانه‌ ده‌كات كه‌ له‌ ئه‌نجامی نه‌خۆشكه‌وتنی ئۆنده‌ر رووبه‌ڕووی پڕۆسه‌ی دیالۆگی نێوان هه‌ردوولا ده‌بنه‌وه‌:" ئه‌گه‌ر به‌ڕێز ئۆنده‌ر نه‌خۆش نه‌ده‌بوو، شاندی ئیمرالی له‌گه‌ڵ وه‌زیری داد كۆده‌بوونه‌وه‌ و له‌باره‌ی هه‌نگاوه‌ یاسایه‌كانی ئه‌م پرۆسه‌یه‌ گفتوگۆیان ده‌كرد. به‌ڵام نه‌خۆشكه‌وتنی سری سوره‌یا ئه‌م كۆبوونه‌وه‌یه‌ی دواخست. هه‌روه‌ها نه‌خۆشكه‌وتنی پڕۆسه‌كه‌ دره‌نگ ده‌خات". سری سوره‌یا ئۆنده‌ر كێیه‌؟ ئۆندەر لە ساڵی 1962 لە شاری ئەدیەمان لەدایکبووە، باوكی یه‌كێك بووه‌ له‌ سیاسیه‌ دیاره‌ سۆسیالیسته‌كانی ئه‌م شاره‌، ئه‌مه‌ش ئۆنده‌ری له‌ ته‌مه‌نی هه‌رزه‌كاریه‌وه‌ په‌لكێشی ناو دونیای سیاسه‌ت و چه‌پڕه‌وی كردووه‌. ئۆنده‌ر، سه‌ر به‌ بنه‌ماڵه‌یه‌كی توركه‌، به‌ڵام له‌ شارێك چاوی به‌دونیا هه‌ڵێناوه‌ كه‌ زۆربه‌ی دانیشتووانه‌كه‌ی كورد بوون. له‌ ژیانیدا سری سوره‌یا ئۆنده‌ر به‌هۆی رێچكه‌ سیاسیه‌كانی كه‌ پێچه‌وانه‌ و دژ به‌ سیسته‌می ده‌وڵه‌ت بووه‌، چه‌ندین جار ده‌ستگیركراوه‌ و سزادراوه‌. له‌ ساڵی 1978 كاتێك خه‌ڵكی (مه‌ڕه‌ش) كۆمه‌ڵكوژی ده‌كرێت، ئۆنده‌ر دژ به‌ تاوانه‌كانی ده‌وڵه‌ت به‌شداری له‌خۆپیشاندان و ناڕه‌زایه‌تیه‌كان ده‌كات، له‌ ئه‌نجامدا په‌لكێشی زیندان ده‌كرێت. بۆ خوێندنی زانستی سیاسی له‌ ساڵی 1980 رووده‌كاته‌ زانكۆی ئه‌نقه‌ره‌، له‌وێدا مه‌یلی سیاسه‌تكردن له‌ كه‌سیه‌تی ئۆنده‌ر زیاتر چه‌كه‌ره‌ ده‌كات. دوای به‌سه‌ربردنی حه‌وت ساڵ له‌ زینداندا رووده‌كاته‌ ئیستانبۆڵ و ده‌چێته‌ ناو دونیای سینه‌ما و نووسینی سیناریۆی هونه‌ری. تا ساڵی 2010 له‌ بواری هونه‌ردا به‌رده‌وام ده‌بێت و له‌ چه‌ندین فیستیڤاڵدا خه‌ڵات ده‌كرێت و ناوبانگ په‌یدا ده‌كات. له‌دوای سالی 2010 ئۆنده‌ر، له‌ رۆژنامه‌ چه‌پگر و ره‌خنه‌گره‌كانی ناو توركیا ده‌نووسێت، نووسینه‌كانی ره‌نگدانه‌وه‌ی دونیابینی و ره‌وتی چه‌پگری نوێ و سه‌رده‌میانه‌ی‌ ده‌بێت، له‌ بواری دیالۆگكردن له‌گه‌ڵ توێژی ئیسلامی موحافه‌زه‌كار و راستڕه‌و جیاواز ده‌بێت له‌ چه‌پی تورك. ساڵی 2011 له‌ ژیانی سیاسی سری سوره‌یا ئۆنده‌ر، گۆڕانێكی ریشه‌یی رووده‌دات، كاتێك ناوبراو وه‌كو كاندیدی سه‌ربه‌خۆ له‌ هه‌ڵبژاردنی گشتی ده‌بێته‌ په‌رله‌مانتار. ئه‌مه‌ش زه‌مینه‌ی نزیكبوونه‌وه‌ی ئۆنده‌ر له‌ سیاسه‌تی كوردی ده‌ئافرێنێت. به‌م شێوه‌یه‌ له‌ ساڵی 2013 ئۆنده‌ر سه‌نگه‌ر ده‌گوازێته‌وه‌ ناو پارتی ئاشتی و دیموكراتی (به‌ده‌په‌) كه‌ سه‌ڵاحه‌دین ده‌میرتاش و گولته‌ن كیشاناك هاوسه‌رۆكایه‌تی ده‌كه‌ن. هه‌ر له‌و كاته‌شدا ئۆنده‌ر ده‌بێته‌ ئه‌ندامێكی شاندی لایه‌نی كورد له‌ پڕۆسه‌ی چاره‌سه‌ریدا. به‌م هۆیه‌شه‌وه‌ سه‌ردانی ئیمرالی، قه‌ندیل، هه‌ولێر و شوێنی دیكه‌ ده‌كات و وه‌كو سیاسیه‌كی دانوستانكار ده‌ناسرێت. له‌ گه‌یشتنه‌ رێككه‌وتن و ئاماده‌كردنی ده‌قی رێككه‌وتنه‌كه‌ له‌گه‌ڵ به‌رپرسانی حكوومه‌تی ئاكپارتی له‌ 18 شوباتی 2015، كه‌ دواتر نیگه‌رانی ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان سه‌رۆك وه‌زیرانی ئه‌و كاته‌ی توركیای لێكه‌وته‌وه‌ و رێككه‌وتنه‌كه‌ جێبه‌جێنه‌كرا، ئۆنده‌ر رۆڵی سه‌ره‌كی ده‌بینێت له‌ داڕشتن و نزیككردنه‌وه‌ی لایه‌نی كوردی و ده‌سه‌ڵاتدارانی ئاكپارتی. به‌ڵام له‌دوای تێكچوونی پڕۆسه‌ی چاره‌سه‌ری كێشه‌ی كورد و ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی شه‌ڕ له‌ نێوان سوپای توركیا و گه‌ریلاكاندا، هه‌وڵه‌كانی ری سوره‌یا ئۆنده‌ر و هاوڕێكانی بێ ئه‌نجام ده‌بن. له‌ ئۆپاراسیۆنی ده‌سه‌ڵاتدارانی ئاكپارتی دژ به‌ ئه‌كته‌ره‌ سیاسیه‌ یاساییه‌ كورده‌كاندا له‌ 6 كانوونی یه‌كه‌می 2018، ئۆنده‌ر، هاوشانی سه‌ڵاحه‌دین ده‌میرتاش، گولته‌ن كیشاناك، فیگان یوكسه‌كداغ و ئیدریس بالوكه‌ن، به‌تۆمه‌تی (كاری نایاسایی و پروپاگه‌نده‌ بۆ تیرۆر) ده‌ستگیر ده‌كرێت تا له‌ تشرینی یه‌كه‌می 2019 ئازاد ده‌كرێت. له‌ هه‌ڵبژاردنی ئایاری ساڵی 2023 دا جارێكی دیكه‌ ئۆنده‌ر به‌ په‌رله‌مانتاری (پارتی ده‌م) هه‌ڵده‌بژێردرێته‌وه‌ و ئه‌مجاره‌ پۆستی جێگری سه‌رۆكی په‌رله‌مانی توركیا وه‌رده‌گرێت. گومان له‌نه‌خۆشكه‌وتنی ئۆنده‌ر ده‌كرێت! له‌ مێژووی نزیكی توركیادا، له‌و كاتانه‌ی هه‌وڵی چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌ی كورد یان كێشه‌ی توركیا له‌گه‌ڵ وڵاتانی ده‌وروبه‌ر دراوه‌، رووداوی گومانلێكراو هاتوونه‌ته‌ ئاراوه‌ و دواتریش په‌رده‌پۆشكراون و پڕۆسه‌ی دۆزینه‌وه‌ی پاڵنه‌ر و بكه‌ر بێ ئه‌نجام بووه‌. له‌ ساڵی 1993، كاتێك بۆ یه‌كه‌م جار زه‌مینه‌ی چاره‌سه‌ری كێشه‌ی كورد هاته‌ ئاراوه‌ و دانوستانی ناڕاسته‌وخۆ و نامه‌ گۆڕینه‌وه‌ له‌ نێوان (تۆرگوت ئۆزال) هه‌شته‌مین سه‌ركۆماری توركیا و (عه‌بدولڵا ئۆجالان) رێبه‌ری پارتی كرێكارانی كوردستان (په‌كه‌كه‌) دروست بوو، له‌ رۆژی 17 نیسانی هه‌مان ساڵ به‌ شێوه‌یه‌كی گوماناوی (تورگوت ئۆزال) ژیانی له‌ ده‌ستدا. ئه‌مڕۆشی له‌گه‌ڵدا بێت به‌شێك له‌ رای گشتی توركیا و كورد پێیانوایه‌ له‌ پای هه‌وڵه‌كانی بۆ چاره‌سه‌ری كێشه‌ی كورد ئۆزال ژه‌هر خوارد كراوه‌. هه‌روه‌ها له‌ 19 كانوونی دووه‌می ساڵی 2007 رۆژنامه‌نووسی ئه‌رمه‌نی (هیراند دینك) و سه‌رنووسه‌ری رۆژنامه‌ی (ئه‌گۆس) له‌و كاته‌ی ناوبژیوانی له‌ نێوان حكوومه‌تی توركیا و ئه‌رمه‌نستان ده‌كرێت بۆ چاره‌سه‌ری كێشه‌ی نێوانیان له‌ كرده‌وه‌یه‌كی بكه‌ر نادیار، له‌ گه‌ڕه‌كێكی قه‌ره‌باڵغی ئیستانبۆڵ كوژرا. هه‌رچه‌نده‌ ده‌سه‌ڵاتی ئاكه‌په‌ خاوه‌ن له‌ رۆژنامه‌نووسی ناوبراو ده‌ركه‌وت و به‌ڵێنیدا پاڵنه‌ر و ده‌ستی پشت تاوانه‌كه‌ ئاشكرا بكات، به‌ڵام ئێستاشی له‌گه‌ڵدا بێت ورده‌كاریه‌كانی ئه‌م تاوانه‌ ئاشكرا نه‌كران و بكوژ ده‌ستگیرنه‌كرا. ئه‌و دوو رووداوه‌ و چه‌ند رووداوی دیكه‌ی له‌م شێوه‌یه‌ هۆكاره‌ بۆ ئه‌وه‌ی به‌شێك له‌ رای گشتی توركیا له‌ناویاندا كوردیش گومان له‌ نه‌خۆشكه‌وتنی (سری سوره‌یا ئۆنده‌ر) بكات. له‌ لای خۆی كۆما جڤاكێن كوردستانێ (كه‌جه‌كه‌) گومانه‌كانی ناشارێته‌وه‌ داوا ده‌كات لێكۆڵینه‌وه‌ له‌ چۆنیه‌تی نه‌خۆشكه‌وتنی ئۆنده‌ر بكرێت. له‌ به‌یاننامه‌یه‌كدا له‌ رۆژی هه‌ینی رابردوو (18 نیسانی 2025) كه‌جه‌كه‌ هه‌وڵیداوه‌ نه‌خۆشكه‌وتنی ئۆنده‌ر، به‌ رۆژه‌ڤبوونی پرسی چاره‌سه‌ری كێشه‌ی كورد ببه‌ستێته‌وه‌. دوورنیه‌ گومانی كه‌جه‌كه‌ له‌و ده‌نگۆیانه‌ سه‌رچاوه‌ بگرێت كه‌ سه‌باره‌ت به‌ دۆخی سوریا و رۆژئاوای كوردستان بڵاوده‌كرێنه‌وه‌. به‌ گوێره‌ی ئه‌م ده‌نگۆیانه‌ له‌ ئێستادا ئه‌مریكیه‌كان هه‌وڵده‌ده‌ن سه‌رباره‌ت به‌ سوریا ناكۆكیه‌كانی ئیسرائیل و توركیا خاو بكه‌نه‌وه‌. باس له‌وه‌ ده‌كرێت كه‌ ئه‌مریكیه‌كان پێشنیاریان كردووه،‌ باشووری سوریا له‌ژێر هه‌ژموونی ئیسرائیل بێت و باكووره‌كه‌شی بۆ توركیا بێت. به‌و پێیه‌ی سیسته‌م و دونیابینی (په‌كه‌كه‌ و كه‌جه‌كه‌) له‌سه‌ر گومان كردن بونیادنراوه‌، دوورنیه‌ قه‌ندیل پێیوابێ كه‌ ده‌وڵه‌تی توركیا زه‌مینه‌ی په‌شیمانبوونه‌وه‌ له‌ پڕۆسه‌كه‌ خۆش ده‌كات و به‌نه‌خۆشكه‌وتنی ئۆنده‌ر، بخوازێت پڕۆسه‌كه‌ تێكبدات. چڕ كردنه‌وه‌ی هێرشه‌كانی سوپای توركیا له‌م رۆژانه‌ی دوای بۆ سه‌ر قه‌ندیل و بادینان، هه‌روه‌ها بڵاوكراوه‌كانی سوپای توركیا له‌ رێگای فڕۆكه‌ له‌ چیای ئاسۆس كه‌ داوا له‌ گه‌ریلاكان ده‌كات خۆیان راده‌ستی ده‌وڵه‌تی توركیا بكه‌ن، تا راده‌یه‌ك پاڵپشته‌ بۆ گومانه‌كانی كه‌جه‌كه‌. كێ جێگای (ئۆنده‌ر) ده‌گرێته‌وه‌ له‌ناو شاندی ئیمرالی؟ راپۆرته‌ پزیشكیه‌كان ده‌رباره‌ی دۆخی ته‌ندروستی سری سوره‌یا ئۆنده‌ر هیوابه‌خش نین. ئه‌مه‌ش له‌گه‌ڵ خۆیدا پرسیاری كێ جێگای ئۆنده‌ر ده‌گرێته‌وه‌، له‌ناو شاندی ئیمرالی؟ دێنێته‌ گۆڕێ. كه‌ناڵه‌ جۆراوجۆره‌كانی میدیای تورك، گفتوگۆ له‌سه‌ر چه‌ند ناوێك ده‌كه‌ن كه‌ گوایه‌ یه‌كێكیان جێگای ئۆنده‌ر له‌ناو شاندی ئیمرالی ده‌گرێته‌وه‌. به‌ڵام پارتی یه‌كسانی و دیموكراتی گه‌لان (پارتی ده‌م) به‌ توندی ئه‌م ده‌نگۆیانه‌ ره‌تده‌كاته‌وه‌ و له‌ به‌یاننامه‌یه‌كیدا رۆژی یه‌كشه‌ممه‌ (20 نیسانی 2025) له‌مباره‌یه‌وه‌ ده‌ڵێت:" ده‌نگۆی كه‌سێكی دیكه‌ شوێنی سری سوره‌یا ئۆنده‌ر له‌ناو شاندی ئیمڕالی ده‌گرێته‌وه‌ دووره‌ له‌ راستی. پارتیمان له‌مباره‌یه‌وه‌ گفتوگۆی ناوخۆیی كردووه‌، ئه‌وله‌ویه‌تمان له‌ ئێستادا باشبوونی ته‌ندروستی هاوڕێمان سری سوره‌یا ئۆنده‌ره‌. ئه‌وه‌ی په‌یوه‌ندیشی هه‌یه‌ به‌ كۆبوونه‌وه‌ له‌گه‌ڵ وه‌زیری داد، به‌هۆی نه‌خۆشكه‌وتنی ئۆنده‌ر و گیرسانه‌وه‌ی په‌روین بۆڵدان له‌ نه‌خۆشخانه‌ له‌گه‌ڵ هاوڕێمان ئۆنده‌ر، هه‌ردوو هاوسه‌رۆكی گرووپی په‌رله‌مان گولستان كلچ و سه‌زایی ته‌مه‌لی ئه‌م ئه‌ركه‌ له‌ ئه‌ستۆ ده‌گرن". له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا له‌ ئێستادا له‌ناو رای گشتی توركیا و میدیاكانیدا ناوی هه‌ریه‌ك له‌ تونجار باكیرهان هاوسه‌رۆكی (پارتی ده‌م)، جه‌نگیز چاندار رۆژنامه‌وان و په‌رله‌مانتاری ئه‌م پارته‌ و چه‌ند ناوێكی دیكه‌ش ده‌كرێت كه‌ له‌وانه‌یه‌ شوێنی ئۆنده‌ر بگرنه‌وه‌. له‌مباره‌یه‌وه‌ مامۆستای زانكۆی وه‌هاب جۆشكون ده‌ڵێت:" پێموایه‌ نه‌خۆشكه‌وتنی به‌ڕێز ئۆنده‌ر، نابێته‌ هۆی راگرتنی پڕۆسه‌كه‌، به‌ڵكو به‌رده‌وام ده‌بێت. به‌رپرسانی پارتی ده‌م و ئاكه‌په‌ جه‌خت له‌وه‌ ده‌كه‌نه‌وه‌ كه‌ ئه‌م پڕۆسه‌یه‌ ئیراده‌یه‌كی سیاسی له‌ پشته‌ و به‌ند نیه‌ به‌ هه‌بوون و نه‌بوونی كه‌سه‌كانه‌وه‌". له‌باره‌ی ئه‌م ناوانه‌ی گفتوگۆشیان له‌سه‌ر ده‌كرێت بۆ شوێنگرتنه‌وه‌ی سوره‌یا ئۆنده‌ر، ئه‌م مامۆستایه‌ی زانكۆ ده‌ڵێت:" ئه‌گه‌رێكی زۆره‌ ئه‌و رۆڵه‌ی به‌ڕێز سری له‌ ئه‌ستۆی گرتبوو، به‌ ئه‌كته‌رێكی دیكه‌ی سیاسی بسپـ‍ێردرێت. له‌باره‌ی كێ جێگای ده‌گرێته‌وه‌ له‌ناو رای گشتی پێشبینی چه‌ند كه‌سێك ده‌كرێت. بۆ نموونه‌ ناوی تونجار باكیرهان هاوسه‌رۆكی پارتی ده‌م له‌سه‌ر زمانه‌. بۆ شوێنگرتنه‌وه‌ی سری تونجار نزیكترین و به‌رچاوترینیانه‌". هه‌ر له‌مباره‌یه‌وه‌ وه‌هاب جۆشكون به‌م شێوه‌یه‌ درێژه‌ به‌ قسه‌كانی ده‌دات:" باسی ئه‌حمه‌د تورك ده‌كرێت به‌ڵام دۆخی ته‌ندروستی رێگای نادات. ناو جه‌نگیز چاندار ده‌هێندرێت بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ كه‌ له‌ ئێستادا په‌رله‌مانتاری دیاربه‌كره‌، كه‌ له‌ ئاستی توركیادا باشترین رۆژنامه‌نووسه‌ به‌ كێشه‌ی كورد ئاشنا بێت. له‌ كاتی خۆیدا دۆستێكی زۆر نزیكی جه‌لال تاڵه‌بانی بووه‌. به‌ر له‌ 10 ساڵ راپۆرتێكی ئاماده‌ كردووه‌ به‌ ناونیشانی (په‌كه‌كه‌ له‌ شاخه‌كان چۆن دێته‌ خواره‌وه‌)، له‌باره‌ی چۆن چاره‌سه‌ری به‌دیدێت زانا و به‌ توانایه‌". جگه‌ له‌م سێ ناوه‌ش، ناوی هه‌ریه‌ك له‌ ئولوچ سارۆهان په‌له‌مانتاری پارتی ده‌م و سه‌زایی ته‌مه‌لی هاوسه‌رۆكی پێشتری (هاداپ) ده‌هێندرێت بۆ شوێنگرتنه‌وه‌ی ئۆنده‌ر. به‌ڵام دانانی كه‌سێك له‌ شوێنی ئۆنده‌ر، پێویستی به‌ سازشی كورد و ده‌وڵه‌ت هه‌یه‌! كه‌ ئه‌مه‌ش پێویستی به‌ كات و ئه‌رگومێنتی جیاواز هه‌یه‌ تا له‌سه‌ر یه‌كێك له‌م ناوانه‌ یان ناوێكی دیكه‌ رێكده‌كه‌ون.  

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) «هەڵاتن لە ئێستا» و گەڕانەوە بۆ «سەردەمێکی تر» بەشێکە لە ئاکاری کەسانێک لە کۆمەڵگای ئێمە و هەندێک لە کۆمەڵگاکانی دراوسێماندا. بە حوکمی ئەوەیش هەڵاتن بەرەو ئایندە کارێکی مەحاڵە، چونکە ئایندە لێرە نییە و ئاکارەکانیشی دیارنییە، بۆیە گەڕانەوە بۆ «رابردوو»، بۆ دواوە، بۆ شوێن و رۆژگارێک کە سەردەمانێک هەبووە و «لێرە» بووە، دەبێتە ئەو شوێنەی کەسانێک دەخوازن بۆی بگەڕێنەوە. لە میسر یان لە عێراق، بە هەرێمی کوردستانیشەوە، کەسانێک هەن لە «ئێستا»ی ناشیرینی وڵاتەکەیان هەڵدێن. لە میسر بۆسەردەمی پاشایەتی بەر لە هاتنی جەمال عەبدول ناسر و بەر لە دروستبوونی ناسریزم دەگەڕێنەوە، لە عێراقیش بۆ سەردەمی سەدام حوسەین و رۆژگاری دەوڵەت و حوکمڕانییەکەی بەعس. بۆ ئەو کەسانە هەردوو سەردەمەکە وەک رۆژگارێک وێنادەکرێن کە پێیان وایە دەتوانن شتێک لە ئاسودەیی و بەخەوەریی تیادا بدۆزنەوە. بێگومان ئەم جۆرە وێناکردنە، وێناکردنێکی دەرونیی و نۆستالژییانەیە و ئەوەی دروستیکردون ناشیرینیەکانی ئێستایە، نەک جوانیی و باشی ئەو سەردەمانە خۆیان. بەبێ بوونی نۆستالجیا و ئارەزووی گەڕانەوە بۆ سەردەمێکی باشتر، بە تایبەتی لە کاتێکدا ئومێد بە گۆڕانکاریی و دروستکردنی جیهانێکی باشتر لە ئارادا نەمابێت، ئەوەی بۆ خەڵکانێکی زۆر دەمێنێتەوە گیرخواردنێکی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و سایکۆلۆژیی سەختە بەدەست ناشیرینیی و تاریکاییەکانی، ئێستاوە. سەرەڕای ئەو راستییە سیاسیی و دەرونییە تاڵەی سەرەوە، لە پەیوەندیدا بە رژێمەکەی سەدام حوسەینەوە، هەموو حەز و خواستێک بۆ گەڕانەوە بۆ ئەو دونیایەی بەعس و سەدام حوسەیان لە عێراقدا دروستیان کردبوو، جگە لەوەی هەڵەیەکی سیاسیی و ئەخلاقیی گەورەیە، هاوکات هێمایەکی گەورەیشە بۆ هۆشیارییەکی تەواو شێواو و بیمار، کە نازانێت رژێمی بەعس و حوکمڕانییەکەی سەدام حوسەین لە عێراقدا چ جەهەنەمێکیان دروستکردبوو. ئەم نەناسینەش تەنها پەیوەندیی بە کەمی زانیارییەوە نییە، بەڵکو تاوانێکی سیاسیی و ئەخلاقییە. بە زۆر مانا نەناسینی سەدام حوسەین و رژێمە جینۆسایدیەکەی، بۆ هەر عێراقییەک بە گشتیی و بۆ خەڵکی کوردستان بە تایبەتی، دەچێتە قاڵبی تاوانکردنەوە بەرامبەر بە کۆی ئەو قوربانیە زۆرانەی ئەم رژێمە دروستیکردن.   وێناکردنی سەدام حوسەین وەک سەرۆکی وڵاتێک بە هەندێک «خراپەکاریی» و «موکەسەرات»ی تایبەتەوە، یان وێناکردنی وەک سیاسییەک بە هەندێک «نووقسانی»یەوە، دەلالەت لە بێئاگاییەکی نابەرپرسیار و ترسناک لە ئەزموونی حومکڕانیى رژێمەکەی سەدام حوسەین و کەسایەتییە ترسناکەکەی ئەو، دەکات.   سەدام حوسەین  یەکێکە لە خوێناویترن و توندوتیژترین و فاشیلترین حوکمڕانەکانی سەدەی بیستەمی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست. ئەم پیاوە بەرپرسە لە ھەڵگیرسانی دوو جەنگی گەورە. جەنگی یەکەمیان، جەنگی عێراق و ئێرانە، هەشت ساڵ دەخایەنێت و نزیکەی یەک ملیۆن قوربانی لێدەکەوێتەوە. جەنگی دووھەمیان، جەنگی داگیرکردنی کوەیتە، کە دیسانەوە ھەزاران هەزار مرۆڤی بێتاوانی تێدا دەکوژرێت. هەنگاوی دواتری سەرکوتکردنی راپەرینەکانی عێراق و کوردستان بوو لە ساڵی ١٩٩١دا و کوشتنی زیاد لە دووسەد ھەزار مرۆڤە. راونانی چەندان ملیۆن کورد و عێراقیی و ناچارکردنیانە بە بەجێهێشتنی ماڵ و حاڵیان و بوون بە ئاوارە لە وڵاتانی دراوسێدا. مێژووی سیاسیی سەدام حوسەین خۆیشی مێژووی لەناوبردنی یار و نەیارە بە شێوەیەکی سیستماتیکیی و پلان بۆ دانراو. ئەم مێژووە بە پاکسازیی و تەسفیاتی ناوەکیی ناو حیزبی بەعس خۆی دەستپێدەکات. کوشتن و گرتن و ڕاوانانی ژمارەیەکی گەورە لە هاوڕێی و هاوکارە بەعسییەکانی خۆی لە رووداوە سەرەکییەکانی ناو مێژووی حیزبی بەعس خۆیەتی لە سەردەمی سەدامدا. ئینجا لێدان لە هاوپەیمانە کۆمۆنیستەکانی و  گرتن و کوشتن و ڕاونانی دەیان ھەزار ئەندامی پارتی کۆمۆنیستی عێراق. ئەمە جگە لە بەبەعسیکردنێکی تەواوی دەزگاکانی حوکمڕانیی و دەوڵەت و جیهازی بیرۆکراسیی لە وڵاتەکەدا. لە کۆتاییشدا بەخێزانیی و  بنەماڵەیکردنی دەسەڵاتی سیاسیی لە وڵاتەکەدا. لە هەموو ئەمانەشدا فۆبیا و گرێ دەرونییەکانی  سەدام حوسەین خۆی دەبوون بە یاسا و بە پاڵنەری سەرەکیی رووداوەکانی ناو وڵاتەکە، بەبێ بوونی هەرە هەرە کەمی توانای لێپرسینەوە و سنووردانان بۆ ئەو سایکۆلۆژیا شێواوە.   لە پەیوەندیدا بە کوردەوە سەدام حوسەین تاوانبارترین دەسەڵاتداری ناو مێژووی کوردە لە عێراقدا. کوشتن و گرتن و ڕاوانانی دەیان هەزار کورد، لەسێدارەدان و گواستنەوە و دەرکردنیان، پەلاماردانی دەیان ناوچەی کوردستان بە چەکی کیمیاوی و چەکی کۆمەڵکوژ رووکارە هەرە سەرەکییەکانی مێژووی ئەم ستمەگەرەیە بە کوردەوە. گەیشتنی تاوانەکانیشی لە پەلامارەکانی ئەنفالدا بە جینۆساید راستییە هەرە تاڵەکەی پەیوەندی نێوان ئەم دیکتاتۆرەیە بە خەڵکی کوردستانەوە. ئەنفال وەک تاوانی وێرانکردنی زۆرینەی هەرەزۆری گوندەکانی کوردستان و ڕاگواستنی زیاد لە ملیۆنێک مرۆڤ و کۆکردنەوەیان لە چەند ئۆردوگایەکی زۆرملێیدا. ئینجا کوشتنی دەیان هەزار کەس و ناشتنی بەشێکی زۆریان لە گۆڕی بە کۆمەڵدا لە بیابانەکانی عێراقدا.   تاوانەکانی سەدام حوسەین تەنها تاوانی سیاسیی و دروستکردنی جەنگ و بەکارهێنانی توندوتیژیی کۆکوژیی نییە. تەنها راگواستنی خەڵک و وێرانکردنی شوێنی نیشتەجێبوونیان نییە.  یەکێک لە تاوانە هەرە گەورەکانی سەدام حوسەین بریتییە لە تاوانی وێرانکردنێکی تەواوەتی ئابوریی عێراق. کاتێک سەدام حوسەین  لە ساڵی ١٩٧٩دا بوو بە سەرۆکی عێراق، دینارێکی عێراقی بەرامبەر بە سێ دۆلاری ئەمریکی بوو. کەچی کاتێک رژێمەکەی روخێنرا و دەسەڵاتی بەجێهێشت یەک دۆلاری ئەمریکیی بەرامبەر بە زیاد لە دوو ھەزار دیناری عێراقی بوو. ئابوریی عێراق لەژێر دەستی رژێمەکەی سەدام حوسەین و لەناو جەنگە یەک بەدوای یەکەکانیدا، گۆرابوو بۆ «ئابووریەکی سەربازیی» و خودی جەنگەکانی سەدامیش خۆیشیان هەموو ئەو چەک و جبەخانانەی وێرانکرد کە ئەم ئابورییە سەربازییە دروستیکردبوو. ئەمە جگە لەوەی عێراقی خستنە ژێر باری قەرزێکی هێجگار گەورەوە کە ساڵانێکی درێژی دواتر دەوڵەتی عێراقی خەریکی دانەوەیان بوو. چەندان ئابووریناس باوەریان وابوو عێراق دەیتوانی ببێت بە «ئەڵمانیای خۆرهەڵاتی ناوەراست»، کەچی حوکمڕانییەکەی سەدام حوسەین ئەم وڵاتەیان بۆ یەکەێک لە هەژارترین و دواکەوتوترین وڵاتەکانی جیهان، گۆری. لە ئاستی ژیانی خێزانیی و کۆمەڵایەتیدا رژێمەکەی سەدام حوسەین جۆرێک لە بێمتمانەیی و گومانکردنی گەورەی دروستکردبوو. باوک و دایک نەیاندەوێرا لەبەردەمی منداڵەکانیاندا باس لەم یان لەو خراپییەکانی رژێمەکەی سەدام حوسەین بکەن. چونکە ترسی ئەوەیان هەبوو منداڵەکانیان قسەکانیان بۆ رێکخراوەکانی منداڵانی حیزبی بەعس بگێرنەوە. لەناو ژیانی گشتیدا دراوسێ لە دراوسێ دەترسا و هاوڕێ ترسی لە هاورێ هەبوو، چونکە دەکرا راپۆرت لەسەر یەکتری بنووسن و لەگەڵ بەعسدا تووشی کێشەی گەورە ببن. لە ئاستێکی دیکەدا کاتێک سەدام حوسەین بوو بە سەرۆک کۆماری عێراق وڵاتێکی عەلمانی، یان نیمچە عەلمانی و خاوەن کۆمەڵگایەکی کراوە بوو. لە سەردەمی کەوتنی رژێمەکەی سەدام حوسەیندا و لەسەر دەستی حیزبی بەعس و سەدام خۆیدا، وڵاتەکە کرابووە هێلانەی دەیان ھێزی سەلەفیی وەھابیی جیهادیی و ناجیهادیی و خودی بەعس خۆیشی بەرەو ئەوە دەچو ببێت بە حیزبێکی دینیی یان نیمچە دینیی. بەم کارەشیان ناشیرینییەکانی بەعس و ناشیرینییەکانی ئیسلامی سیاسیان بەیەکتری تێکەڵدەکرد. سەدام حوسەین خۆیشی لە کەسێکەوە کە گوایە باوەڕی بە سۆسیالیزم و پێشکەوتنی کۆمەڵگای عێراق هەبوو، بوو بە «موجاهید»ێک گوایە بەرگری لە ئیسلام و خودا دەکات. ئەمە با واز لە تاوانی وشککردنەوە و بنکۆڵکردنی ئەھوارەکانی عێراق و گواستنەوەی بەزۆری دانیشتوانەکانیان و ناچارکردنیان بە کۆچکردن بۆ شارەکانی تری عێراق، بهێنین. کە وێرانکردنی یەکێک لە ژینگە هەرە تایبەت و هەرە دەگمەنەکانی جیهان بوو. هەر لە سەردەمی سەدام حوسەینیشدا بوو بازنەی حوکمڕانیکردن لە وڵاتەکەدا کورتبووەوە بۆ سەدام حوسەین خۆی و منداڵ و برا و خزم و کەسە ھەرە نزیکەکانی. دەسەلاتی بەعس بووبوو بە دەسەڵاتی تکریتییەکان. لەسەردەستی سەدام حوسەیندا مۆدێلی دەسەڵات لە عێراقدا گۆڕا بۆ مۆدێلێکی خێزانیی بچووک و داخراودا. یەکێک لە کارەساتە سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و ئەخلاقییەکانی ئەم ساتەی ئێستامان لەوەدایە، کەسانێک دروستبوون سۆز و خواست و نۆستالژیایان بۆ سەردەمی سەدام حوسەین و حوکمرانییەکەی لا دروستبووە. ئەمەش پەیوەندییەکی راستەوخۆی بەو کۆمەڵگایەوە هەیە لەدوای کەوتنی رژێمەکەی سەدام حوسەینەوە دروستکرا. دروستکەرانی ئەم دۆخە تازەیە بە ڕادەیەک  گەندەڵ و دز و ناشیرین و نابەرپرسیارن، کەسانێکیان وا لەکردوە سەردەمی سەدام و حومکڕانییەکەی ئەویان پێ باشتربێت.  

د. رێواز فایەق: درەو: د. رێواز فایەق سەرۆكی پێشوی پەرلەمانی كوردستان و ئەندامی وەفدی دانوستانكاری یەكێتی لە (گفتوگۆی درەو) رایگەیاند: دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمانی كوردستان پێكنایات و هەڵنابژێردرێت هەتا لەسەر هەموو تەفاسیل رێكنەكەوین. ئێمە كۆبوونەوەی یەكەممانكرد ئەم هەفتەیە لەسەر پۆستەكان، هەردوولایەكمان (پارتی و یەكێتی) روئیای خۆمان خستووەتەڕوو كەهەرلایەو ئەیەوێت چۆن بێت باسمان لە پێوەرەكانیش كردووە دابەشكردنەكە لەسەر چی بنەمایەك بێت. لە كۆبوونەوەی 17ی نیسان لەسەر روئیاكە رێككەوتووین و تەواوبووە، روئیاكە چەند تەوەرێكی ئەساسیە: •    بواری سیاسی •    پەیوەندییەكان •    پێشمەرگەو كۆی هێە چەكدارەكان •    شەراكەت •    دارایی و بودجە •    خزمەتگوزارییە گشتیەكان •    ماف و ئازادییە گشتییەكان •    ژنان و گەنجان •    پەیوەندییەكان لەگەڵ عێراق روئیای هاوبەشی هەردوو حزبی تیایە  

درەو: ئەمڕۆ لە (دامەزراوەی میدیایی درەو) گفتوگۆكرا لەسەر "دیوە یاسایی و سیاسیەكانی پێكهێنانی پەرلەمان و حكومەت" گفتوگۆكە بۆ (د. رێواز فایەق) سەرۆكی پێشووی پەرلەمانی كوردستان و ئەندامی وەفدی دانوستانكاری یەكێتی" میوانانی گفتوگۆكە، گفتوگۆیانكرد لەسەر گفتوگۆكانی پێكهێنانی پەرلەمان و حكومەت و دابەشكردنی پۆستەكان. ئەمڕۆ لە كاتی گفتوگۆكەدا كتێبی (پەرلەمانی كوردستان، دیوی پشتەوەی ململانێ و ناكۆكییەكان) بڵاوكرایەوە كەلەبەرهەمی ( دامەزراوەی میدیایی درەو). ئەم كتێبە بەشی یەكەمە لە زنجیرە كتێبی (خەرمانی درەو) كە بڕیارە لە داهاتوودا زنجیرەیەك كتێب بەرهەم و بڵاوبكرێتەوە.      

  سلێمان مستەفا - شارەزای هەڵبژاردن عێراق وڵاتێکی دروستکراو و سەپێنراو دوور لە ئیرادەی پێکهاتەکان، ساڵی ١٩٢١ لەسەر نەخشەی جوگرافیایی ناوچەی دوو ڕووبار وڵاتێک دروست کرا بە ناوی عێراق، وڵاتێک لە شێوەی مۆزەخانە، مۆزەخانەی پێکهاتەی نەتەوەیی و ئایینی و مەزهەبی. ئەزموونی حوکمڕانی ١٠٠ ساڵەی عێراق پڕیەتی لە کارەسات، لە سەردەمی مەلەکەیەوە بۆ کۆماری، لە مەلیک فەیسەڵەوە بۆ سەددام، لە کابینەی ڕا گوزەری سەردەمی پۆڵ بڕیمەرەوە بۆ حکومەتی سوودانی، کێشە و ناکۆکی و ململانێکان بەردەوامن و درێژەیان هەیە. شاراوە نییە عێراق لە سێ پێکهاتەی سەرەکی پێک دێت: کورد، عەرەبی سوننە، و عەرەبی شیعە. شیعەکان زۆر جار لەژێر کاریگەریی ئێرانن، سوننەکانیش لە بازنەی تورکیا و وڵاتانی خەلیج دەخولێنەوە. گەلی کورد وەک گەلێکی ستەملێکراو لە مێژووی دەوڵەتی عێراق بۆ ئەمڕۆ بەردەوامە لە بەرخودان بۆ دەستە بەرکردنی مافەکانی تا ساڵی ٢٠٠٥ کە بەفەرمی لە دەستووری عێراق مافەکانی بنە جێ کران، بەڵام تا ئەمڕۆ هەر سێ پێکهاتە باوەڕیان بە یەکتر نییە، ناکۆکی و ململانێکان بەردەوامن، گوێنەگرتن و بێ باوەڕی درێژەی هەیە. کورد داوای جێبەجێکردنی دەستوور و چەسپاندنی بنەماکانی فیدراڵیزم و مافی چارەی خۆنوسین دەکات، عەرەبی سوونە خەون بەدەستە لاتی سوننە گەرایی کۆن دەخوازن و ئامادەی دیالۆگی بنیاتنەرانە نین. ڕاستێکی نکۆڵی لێ نەکراو هەیە ناکۆکی مەزهەبی و نەتەوەیی مینێکی ئامادە و بەردەوامە بۆ تەقینەوە، عەرەبی شیعە بەردەوامن لە توند کردنی گەمارۆی شیعە گەرایی بەسەر کورد و سوونە، سوونە لە خەونی قووڵی عەرەبەدا خەبەری نەبووەتەوە. بەدرێژایی ماوەی پێنج خولی هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی نوێنەران (٢٠٠٤ بۆ ٢٠٢٢)دیمەنی تایفە گەری و مەزهەبی و نەتەوەی قووڵتر کردووەتەوە، گەندەڵی و نا دادی و شەڕ و کوشتار و شەڕی داعش، بارودۆخی نالەباری ئابووری، ناکۆکی حکومەتی فیدراڵ لەگەڵ حکومەتی هەرێم و کورد بەردەوامن، خوێندنەوەی جیا بۆ دەستوور دەکرێت، لە هەمان کاتدا ڕاڤە کردنی دەستوور بە سیاسی کراوە. پرسی یاسای نەوت و گاز، یاسای دادگای فیدراڵی، ماددەی ١٤٠ی دەستوور، بنەماکانی دیموکراسی و تایبەتمەندییەکانی دەسەڵاتە دان پێ دانراوەکانی ناو دەستوور (دەسەڵاتەکانی حکومەتی فیدراڵی، دەسەڵاتە هاوبەشەکان، دەسەڵاتەکانی هەرێمەکان، دەسەڵاتە باس نەکراوەکان) کێشە و ناکۆکی بەردەوامن. بیری تائیفی، مەزهەبی، نەتەوەیی ڕۆژ لە دوای ڕۆژ تۆختر دەبێتەوە. دیالۆگ و بەشداری و هاوبەشی لە نیشتمانێک بۆ هەمووان لە خەیاڵدانی شەقام و سەرکردەکاندا بوونی نییە، هەموو ئەو ڕاستیانە سنووری بێ باوەڕیی و بێ متمانەییان نەبەزاند، بەپێچەوانەوە خول لەدوای خول کێشە و گرفتەکان بە یەکتر دەسپێرن و تەقینەوەکان دوا دەخەن. ئەم وڵاتە سەپێنراو و دروستکراوە، مۆزەخانەی نەتەوە و پێکهاتەی ئایینی و دینی و مەزهەبی بەرەوە کوێ، لە داهاتووی نزیکدا، هەڵبژاردنی خولی شەشەمی ئەنجوومەنی نوێنەران لە ١١ی یازدەی ٢٠٢٥ ئەنجام دەدرێت ئایا ئەو هەڵبژاردنە دە بێتە جێگای ئومێد، یان بەرەو تونێلێکی تاریک و خەونی چۆلەکە دەڕوات. لیستی عێراقی نوێ: لیستی یەکگرتوو لە بەسرە بۆ زاخۆ؟ لەبەر دان نەنان بە ڕاست یەکی تاڵ، کە عێراق وڵاتێکی سەپێنراوە و دروستکراوە، لەبەر پەیڕەو نەکردنی بنەماکانی دیموکراسییەت و سەروەری یاسا، لەبەر نەبەزاندنی سنووری تایفە و مەزهەب و ئایین، لەبەر کار نەکردن بە دەستوور، شەمەندەفەری خولانەوە لە بازنەی نەهامەتی بەردەوامە. لە خولی یەکەمی هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی نوێنەرانەوە سیستەمی هەڵبژاردن دەگۆڕێت بە باڵای دیکتاتۆریت و تایفە گەری، هەموو حکومەتەکان لەسەر بنەمای پشک پشکێنە دروست بوون، پشک پشکێنەی تائیفی و مەزهەبی و نەتەوەیی، سەرەنجام دروست بوونی هێزی نا دەوڵەتی (نا یاسایی) چەکدار. ئایا کات ماوە بۆ دروست کردنی بەرەیەکی دیموکراسی بە نوێنەرایەتیی لیستی سیاسی بە بنەمای هاوبەشبوونی نەتەوەیی و یاسا سا زی. ئەم لیستە نوێیە - لیستی عێراقی نوێ دەتوانێت پەیوەندی ڕەهەندی نوێ لە نێوان کورد، سوننە و شیعە بێت. کورد، وەک پێکهاتەیەکی مەزن، دەوێت مافی نەتەوەیی و ڕوونی فیدراڵی پەیوەندیدار بگەیەنێت بە دوا مەنزڵ و متمانەی بۆ دروست بکرێت، وەک چۆن ئەڵمانیایەمان متمانەیان بۆ گەلی جوو دروست کرد. سوننە دەیەوێت متمانەی بۆ دروست بکرێت و بگەریتەوە ناو دەوڵەتی عێراق و لەسەر تاوانەکانی سەدام و بەعس سزا نەدرێت شیعەش دەیەوێت زۆرینەی خۆی لە دەوڵەتی عێراق بپارێزێت. کەواتە خاڵی هاوبەش بوونی هەیە، ئەگەر هەیە چییە، ئایا دەکرێت بازدانێک بکرێت، یان ئەوە خەونی چۆلەکەیە، ئەگەر دەرفەت هەیە دەکرێت ئەو هێزانەی باوەڕیان بە پێکەوەژیان هەیە لەسەر بەرنامەی بەیانی ڕێک بکە وەن، سنووری نەتەوە و ئایین و مەزهەب ببەزێنن بە ڕاگەیاندنی مانیفێستی نوێ بەناوی عێراقی نوێ کە ئەم ئامانجانە لە خۆ بگرێت و لیستێک لە ئێستاوە بۆ بەشدار بوون لە هەڵبژاردن ٢٠٢٥ ڕابگەێنرێت، یان دوای هەڵبژاردن لەسەر ئەو بنەمایە لیستی براوە ڕابگێنن: بەرنامەی لیستی عێراقی نوێ دەتوانێت لەسەر ئەم بنەمایانە بنیات بکرێت: ١-بەهێزکردنی فیدراڵیزمی نەتەوەیی و یاسایی (کورد، شیعە، سوننە) ٢-جێبەجێکردنی ماددەی ١٤٠، دەرکردنی یاسای نەوت و گاز، دادگای فیدراڵی، مافی هەرێمەکان. ٣-ڕێکەوتن لەسەر دەرکردنی هێزی چەکداری (تورکیا و ئێران) و چاکسازییەکی فەرمی لە هێزە چەکدارەکان، دان نان بە واقیعی پێکهاتەی عێراق و هەڵوەشاندنەوەی حەشدی شەعبی و تێکهەڵکردنی بە سوپای عێراق. ٤-چاکسازی و هاوبەشکردنی فەرمیی لە بوارەکانی؛ کارەبا، ئابووری، و خزمەتگوزاری، وەبەرهێنان، هەمەجۆر کردنی ئابووری و گەشە پێدانی ناوخۆیی. ٥-بەستنی پەیوەندییەکی نوێی نیشتمانی لەسەر بنەمای ماف، ئاشتی، و یەکسانی، دیموکراسی و سەروەری یاسایی، دوور لە بنەمای مەزهەبی یان نەتەوەیی. ٦-گێڕانەوەی پارە دزراوەکان و بە سزا گەیاندنی گەندەڵکاران و بڕینی دەستی مافیا گەری و چەتەکان لە ناو دامەزراوەکانی دەوڵەتەدا. ٧=بەرنامەی لیستی عێراقی نوێ لەم هەڵبژاردنە بکرێتە پێوەر، ئەگەر گەلانی عێراق متمانەیان پێدا ئەوە دەکرێت وەک ڕا وەر گرتنێکی ڕاستەقینەی گەل مامەڵەی لەگەڵدا بکرێت. بە پێچەوانەوە ئەگەر گەل متمانەی پێ نەدا، یان زەمینەی دروست کردنی ئەو بەرەیە بوونی نەبێت، پێویستە گەلانی عێراق بگەنە ڕێکەوتنێکی تر و شێوازێکی تری پێکەوە ژیان و واز لەو عێراقە بە زۆر دروستکراوە بهێنن. هەڵبژاردنی ١١ی یازدە دەکرێت بێت بە دەرفەتێکی نوێ بۆ عێراقی نوێ، یان دەکرێت ببێتە دوا وێستگەی عێراق، بەرەو ئەزموونی کۆنی پڕ لە شکست و دار و خان، بۆیە کورد و عەرەب لەبەردەم بەرپرسیاریەتی دان، پێکەوە ژیان یان لێکترازان، کورد و پارتە کوردییەکان لەبەردەم بەرپرسیاریەتی دان، پێداچوونەوە بەر و نەخشەی نوێ یان پێکەوە ژیان، هەموو ئەو پرسیارانە بەرئەنجامی خەیاڵ و لێکدانەوەی نا واقیعی نین بەڵکوو بەرئەنجامی مێژووی قۆناخەکانی عێراقی دروستکراون، دانیشتی کورد و عەرەبی شیعە و سوننە لەسەر مێزی خڕ، یان گەڕان بەرەو کۆنفیدراڵی و شێوازێکی نوێی حوکمڕانی. دەرفەتی نوێ بۆ ڕاهێنانێکی نیشتمانی. ئەگەر لیستی «عێراقی نوێ» بتوانێت بە تەواوی هاوبەش و نیشتمانی بێت، دەبێت نەک تەنیا لیستێکی هەڵبژاردن، بەڵکوو بێت بە پێکهاتەیەکی نوێ بۆ دروستکردنی عێراقێکی دیموکراتیک، فیدراڵی، و هاوبەش، کە یاسا و ماف باڵا بن و سەروەر بن. سلێمان مستەفا حەسەن  

یادگار سدیق گەڵاڵی ▪️بۆ هەر کێڵگەیەکی نەوتی گرێبەستێک هەیە وە لەو گرێبەستەدا ماف و ئەرکەکانی لایەنەکانی گرێبەستەکە دیاری دەکرێت، هەر لە ماوەی گرێبەستەکە" ماوەی گەڕان و پشکنین تا بەرهەمهێنان و پەرەپێدان و سنوری کێڵگە کە و کۆتایی هێنان بەگرێبەستەکە". ▪️هەر لە گرێبەستەکاندا پشکی لایەنەکانی گرێبەستەکە و ئەنجومەنی بەڕێوەبردنی کێڵگە نەوتییەکان و خەرجییەکان ( چ خەرجی بەرهەم هێنان Operation  Expenditure و خەرجی سەرمایەگوزاری Capital Expenditure)  رێژەی  قازانجی کۆمپانیای نەوتی و بڕی موڵکانەی حکومەت و قازانجی وڵاتی خانەخوێ وە گەر باجێک هەبێت لەسەر کۆمپانیای نەوتی بڕەکەی چەندە. بڕی پاداشتەکان چەندە ـچ پاداشتی ئیمزاکردنی گرێبەست یان پاداشتی بەرهەم هێنان -. تەنانەت سوان و بەکارهێنانی ئامێرەکان و چۆنیەتی کۆتایی هێنانی گرێبەستەکە و داخستنی کێڵگە نەوتییەکان لەخۆ دەگرێت.     هەر گرێبەستێکیش پاشکۆ یان چەند پاشکۆ  و هەمواری هەیە. ▪️گرێبەستەکانی هەرێمیش وەکو هەر گرێبەستێکی تر  هەموو ئەو توخمانەی تێدایە. ▪️کەواتە بۆ ئەوەی بزانین تێچوی نەوتی هەرکێڵگەیەک چەندە، ئەوا پێویستە بگەڕێینەوە بۆ گرێبەستەکان. بەبێ گرێبەستەکان نازانرێت تا چ رادەیەک کۆمپانیا نەوتییەکان پابەندبوون بە گرێبەستەکان و پاشکۆکانی، و تا چ ئاستێک دەتوانرێت خەرجییەکان وەربگیرێتەوە، چەندی خەرجییە و چەندی قازانجە، ئایا خەرجییەکان بە پێی بەرنامەی پەرەپێدانی کێڵگەکانە یان نا؟ ئایا پاداشتەکان وەکو گریگێبەستەکان وەرگیراوە یان نا؟ وە بۆ ئەمانەش پێویستە ئەو لایەنەی هەڵدەستێ بە هەڵسەنگاندەنەکان جگە لەوەی گرێبەستەکانی لەبەردەستبێت بەهەموو هەموار و پاشکۆکانی سەردانی کێڵگەکان بکات پلانی پەرەپێدان و خەرجییەکان ببینێت و چاو پیاخشاندنەوەی بۆ بکات. ▪️کەواتە هیچ بەهانەیەک نییە کە گرێبەستەکان رادەستی ئەو لایەنە نەکرێت کە هەڵسەنگاندن بۆ خەرجییەکان دەکات و تێچووی نەوتی هەرێم دیاری دەکات. ▪️پێویستە بەردەوام وەزارەتی سامانە سروشتییەکان کێڵگە بە کێڵگە وردبینی وچاوپیاخشاندنەوەی ئاستی پابەند بوونی کۆمپانیا نەوتییەکانی بەگرێبەستەکانەوە کردبێت پێش ئەوەی هیچ بڕە پارەیەکی دابێت بە کۆمپانیا نەوتییەکان. ▪️هەرچەندە بەڵگە هەیە کە وەزارەتی سامانە سروشتییەکان وەکو پێویست بەو کارە هەڵنەساوە و کەموکوڕی زۆری هەبووە. ئەگەر کۆمپانیا نەوتییەکان بەهەر بیانویەک بەو خاڵانەی سەرەوە رازی نەبن  ئەوا گومانی ئەوە دەخەنە سەرخۆیان کە پابەند نەبوون بە گرێبەستەکانەوە وەکو خۆی.

(درەو): بە نوسراو سەبارەت بە شایستە داراییەكانیان، دڵنیایمان بە كۆمپانیاكانی كەرتی نەوتی هەرێمی كوردستان داوەو؛ سەردانی سودانی بۆ كوردستان كاریگەریی هەبوو لەسەر بەدیهاتنی لێكتێگەیشتنەكانی ئەمدواییە، ئەمە قسەی وەزیری نەوتی عێراق بوو لە سلێمانی.  حەیان عەبدولغەنی وەزیری نەوتی عێراق لە (دیداری سلێمانی)دا قسەكردو رایگەیاند" لەپێناو دابینكردنی كرێی كۆمپانیاكان كۆمپانیاكان لە هەرێمی كوردستان دانوستانمان كرد بۆ هەمواركردنی یاسای بودجەو بودجەمان هەمواركردەوە".  وەزیری نەوت كە هاوكات جێگری سەرۆك وەزیرانیشە بۆ كاروباری وزە وتی:" دڵنیاییمان بە كۆمپانیا بەرهەمهێنەرەكانی نەوت لە هەرێمی كوردستان دا، لەرێگەی نوسراوێكی فەرمییەوە كە بەتەنیا لەلایەن وەزیری داراییەوە ئیمزای لەسەر كراوەو تێیدا بەڵێنی ئەوە دراوە شایستەی ئەو كۆمپانیایانە بدرێت، ئەمەش متمانەی گەڕاندەوەو مەترسییەكانی نەهێشت".  "بڕی بەرهەمهێنانی نەوت لە هەرێمی كوردستان لە پشكی عێراق لە (ئۆپێك) دەبڕدرێت، ناچاربووین بەرهەمهێنانی نەوتی فیدراڵی كەمبكەینەوە، بۆ ئەوەی بەهۆی بەرهەمهێنانی نەوتەوە لە كوردستان زیان بە پشكی عێراق نەگات، بەڵام دەرەنجام كاریگەریی لەسەر پشكی هەناردە هەبووە" حەیان عەبدولغەنی وای وت. ئاشكرایكرد" سەردانی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانی فیدراڵی بۆ هەرێمی كوردستان و دیدارەكانی لەگەڵ بەرپرسانی هەرێم كاریگەریی گەورەی هەبوو لە خێراكردنی رەوتی دانوستانەكان لەنێوان هەردوولاو بەدیهاتنی لێكتێگەیشتنەكانی ئەمدواییە". 

(درەو): دادگای عێراق دووجار دانی بە گرێبەستە نەوتییەكانی هەرێمدا ناوە، باچیتر لەسەر ئەم بابەتە كێشە بۆ هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێم دروست نەكرێت، لەگەڵ سەرۆك وەزیرانی عێراق رێككەوتووین تیمە تەكنیكییەكانمان بگەڕێنەوە بۆ بەغداد، ئەمانە قسەی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستانن. مەسرور بارزانی لە (دیداری سلێمانی)دا باسی لە گرفتەكانی بەردەم دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان كرد بۆ بەندەری جەیهانی توركیا لەرێگەی بۆرییەوە، كە لە رۆژی 25ی ئازاری 2023وە بەهۆی بڕیاری دادگانی ناوبژیوانی پاریس و لەسەر سكاڵای حكومەتی عێراق راوەستاوەو تائێستا دەستیپێنەكردوەتەوە.  مەسرور بارزانی رایگەیاند" لەوكاتەوە كە هەناردەی نەوتی هەرێم بۆ بەندەری جەیهان راوەستاوە (25ی ئازاری 2023) زیاتر لە (23 ملیار) دۆلار زیانمان بەركەوتووەو بەهیچ جۆرێك ئەم زیانە قەرەبوونەكراوەتەوە تاوەكو بوترێت هەرێمی كوردستان تێیدا سودمەند بووە". لەبارەی كێشەی گرێبەستی كۆمپانیاكان كە وەكو بەربەست لەبەردەم دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت تەماشا دەكریت، سەرۆك وەزیرانی هەرێم وتی:" جۆری كۆنتراكت و كاركردنی كۆمپانیا بیانییەكان لە هەرێمی كوردستان جیاوازە لە جۆری كاركردنیان لە بەشەكانی تری عێراق، رێزگرتن لەو كۆنتراكتانە بەشێكی سەرەكییە كە ئەم كۆمپانیایانە داوای دەكەن، هەرچەندە دووجاریش لە دادگای عێراق شكایەت كراو هەردوو جارەكە دادگا لە بەرژەوەندی كۆنتراكتەكان بڕیاریدا، كەواتە دانیان بە كۆنتراكتەكانی هەرێم و كۆمپانیاكاندا ناوەو پێویست ناكات چیتر لەسەر ئەم بابەتە كێشە دروستبكرێت".  سەبارەت بە دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت، مەسرور بارزانی دەڵێ:" كۆمپانیاكان داوای گەرەنتی دەكەن، چونكە بەشێك لە كێشەكە دەستنیشانكردنی تێچووی بەرهەمهێنانە، كە پێویستە ئەم تێچووەیان بۆ دابینبكرێت بەبێ ئەوەی نەوتی هەرێم لەرێگەی ئێمەوە هەناردە بكرێت، كەواتە ئەگەر سۆمۆ هەناردەی بكات دەبێت ئەو میكانیزمە بدۆزرێتەوە چۆن بەشەكەی ئەوان دەدرێت، لەسەر ئەمەش رێككەوتن كراوە، لەگەڵ وەزارەتی نەوت نرخێك دیاریكراوە تا ئەوكاتەی لایەنی سێیەم دێت (مەبەستی لە 16 دۆلارەكەیە بۆ هەر بەرمیلێك)و تێچووی راستەقینە دەردەهێنێت، بەڵام ئەمە تائێستا جێبەجێ نەكراوە، چونكە ئەو گەرەنتییانەی كە كۆمپانیاكان داوای دەكەن دەبێت كۆتایی بێت بۆ ئەوەی دەست بە هەناردەكردنی نەوت بكرێت".  "لە دواین دیداریمدا لەگەڵ بەڕێز محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیران لەسەر ئەوە رێككەوتووین كە تیمە تەكنیكییەكانمان جارێكی تر بگەڕێنەوە بۆ بەغدادو لەگەڵ وەزارەتی نەوتی فیدراڵی گفتوگۆ بكرێت لەسەر بابەتە تەكنیكییەكان، بۆ ئەوەی ئەو كێشانەی كە ماون چارەسەر بكرێن و دەستبە هەناردەكردنی نەوت بكرێت" مەسرور بارزانی وای وت.  باسی لەوەشكرد" كێشەی راوەستانی نەوتی هەرێم بەر لە هەموو شتێك سیاسییە، ئینجا تەكنیكی و یاساییە، بەڵام ئەگەر نیەتی سیاسی هەبێت دێتە سەر ئەم كێشە تەكنیكی و یاساییانە كە ئێمە ئێستا هەردوولامان خەریكین، واتا نیەتێكی سیاسی هەیە بۆ چارەسەركردن".  

سه‌نگه‌ر رسول توێژه‌ر له‌ په‌یوه‌ندییه‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌كان و ئابووری سیاسی به‌درێژایی مێژوو، زۆربه‌ی تاوانه‌ جینۆسایده‌كان به‌ته‌نها نه‌بوونه‌ته‌ جێهێشتنی برینێك له‌سه‌ر دڵی كۆمه‌ڵگا، به‌ڵكو بوونه‌ته‌ هۆی تێكدانی ژینگه‌و سروشتی ئه‌و ناوچه‌یه‌ش كه‌ لێی رووداوه‌. گوندو لادێكانی هه‌رێمی كوردستانیش نموونه‌ی زیندوون كه‌ چۆن له‌كاتی كیمیابارانه‌كانی رژێمی سه‌ددام -ی دیكتاتۆر، جگه‌ له‌ به‌كۆمه‌ڵ مردن و برینداربوونی ده‌یان مرۆڤی بێتاوان، سروشت و ژینگه‌ی ناوچه‌كه‌ی ژه‌هراوی بوون و بۆ ماوه‌ی چه‌ندین ساڵ كاریگه‌ری له‌سه‌ر شێوه‌ی ژیانی هه‌رچی داروبه‌ردو زینده‌وه‌ری ناوچه‌كه‌یه‌ دروستكرد. وه‌كو ڕێزگرتنێكیش له‌قوربانییه‌كانی كاره‌ساته‌كه‌، ڕۆژی كیمیابارانی دۆڵی بالیسان 16/4 كراوه‌ته‌ ڕۆژی ژینگه‌ی هه‌رێمی كوردستان، ئه‌مه‌ش هۆكارو پاڵنه‌رێكی به‌هێزه‌ بۆ ئه‌وه‌ی پرۆژه‌كانی په‌یوه‌ست به‌ژینگه‌یی له‌ناوچه‌كه‌ په‌ره‌ی پێبدرێت. بۆیه‌ ئه‌م لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ هه‌وڵده‌دات له‌ڕێگه‌ی مۆدێلی بوژانه‌وه‌ی ئابووری خاوێنه‌وه‌، له‌بواری ووزه‌ی خاوێن، گه‌شتیاریی كشتوكاڵی و وه‌به‌رهێنان له‌به‌روبوومه‌كانی ئاژه‌ڵداری سه‌رچاوه‌یه‌كی نوێكاری بژێویی و داهات و ئابووری ناوچه‌كه‌ بخاته‌ڕوو. مه‌به‌ست له‌م پرۆژانه‌ش ته‌نهاو ته‌نها دیوی ئابووری و قازانجكردنی ماددی نییه‌، به‌ڵكو هۆكارێكیش ده‌بێت بۆ سارێژكردنی برینه‌كان و بووژاندنه‌وه‌ی ناوچه‌كه‌. چۆن ڕۆژی ژینگه‌ له‌مانشێته‌وه‌ بگۆڕین بۆ كردار   له‌ساڵانی 80 كاندا، به‌هۆی به‌كارهێنانی چه‌كی كیمیای و به‌زۆره‌ملێ چۆڵكردنی لادێكان و پرۆسه‌ی به‌دناوی ئه‌نفال، باغ و بێستان و ڕه‌زو به‌روبوومی دیكه‌ی كشتوكاڵی ئه‌و لادێیانه‌ش نزیك له‌ناوچوون چوون به‌هۆی بێ خزمه‌تی و سووتاندنییان له‌لایه‌ن هێزه‌ سه‌ربازییه‌كان و جگه‌ له‌وه‌ش ژه‌هراویی بوونی دارودره‌خت و سه‌رچاوه‌كانی ئاوی ئه‌و ناوچانه‌ی به‌چه‌كی كیمیایی پێكرابوون. بۆیه‌ له‌دوای هه‌ر جینۆسایدێك، سه‌ر له‌نوێ ڕێكخستنه‌وه‌و پشتگیریكردنی دانیشتووانی ناوچه‌كه‌ بۆ ده‌سپێكردنه‌وه‌ی كاری باغداری و كشتوكاڵی و ئاژه‌ڵداری و پرۆژه‌ی دیكه‌ی هاوشێوه‌ ده‌بێت پشتگیری بكرێن تاوه‌كو بتوانرێت شوێنه‌واری ئه‌و زیانه‌ رۆحی و ماددییانه‌ی به‌هۆی جینۆسایده‌كانه‌وه‌ روویانداوه‌ كه‌مبكرێنه‌وه‌و به‌ پرۆژه‌ی داهێنه‌رانه‌ش له‌بواری ته‌كنه‌لۆژی و گه‌شتیاری و ئابوورییدا ده‌توانرێت قه‌ره‌بوو بكرێنه‌وه‌. یه‌كێك له‌و ناوچانه‌ی كه‌ به‌ر كیمیاباران و ئه‌نفال و چۆڵكردنی زۆره‌ ملێی گونده‌كانی بۆته‌وه‌، ئه‌وا ناوچه‌ی دۆڵی بالیسان-ه‌.   لێره‌دا پێشنیاز ده‌كه‌ین چه‌ند پرۆژه‌یه‌كی دۆستی ژینگه‌ له‌ناوچه‌كه‌ جێبه‌جێبكرێت و له‌گه‌ڵ ئه‌و هۆكارانه‌ش یه‌كانگیر ده‌بێت كه‌ وه‌كو رێز لێنانێكیش ڕۆژی 16ی 4 كراوه‌ته‌ ڕۆژی ژینگه‌و ده‌بێت ئه‌و به‌خشینه‌ش ته‌نهاو ته‌نها له‌چوارچێوه‌ی نه‌زه‌ری و مانشێت نه‌مێنێته‌وه‌و به‌كرداری پرۆژه‌كانی ژینگه‌ له‌ناوچه‌كه‌ ڕه‌نگ بداته‌وه‌.  بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش ئه‌م پرۆژانه‌ ده‌خه‌ینه‌ڕوو: یه‌كه‌م: به‌رهه‌مهێنانی كاره‌با له‌ڕێی ووزه‌ی خاوێن یه‌كێك له‌و پرۆژانه‌ی كه‌ پێویسته‌ پشتیوانی لێبكرێت و ده‌بێته‌ هۆی كارئاسانی و كه‌مكردنه‌وه‌ی بارگرانی نرخی كاره‌باش له‌داهاتوودا له‌سه‌ر گیرفانی خه‌ڵكی، ئه‌وا په‌ره‌پێدانی به‌رهه‌مهێنانی ووزه‌ی خاوێنه‌، له‌م دوو ڕێگه‌یه‌وه‌:     له‌رێگه‌ی پانێڵه‌كانی تیشكی خۆره‌وه‌ له‌باره‌ی پانێڵه‌كانی تیشكی خۆره‌وه‌، ده‌كرێت داوا له‌حكومه‌تی ناوه‌ندی بكرێت، بۆ ڕاسپاردنی بانكێكی نیشتیمانی عیراقی بۆ پێدانی پاڵپشتی دارایی و قه‌رزی درێژخایه‌ن بۆ دانیشتووان و پرۆژه‌كانی وه‌به‌رهێنانی ناوچه‌كه‌ به‌مه‌به‌ستی دامه‌زراندنی پانێڵه‌كانی تیشكی خۆر بۆ به‌رهه‌مهێنانی ووزه‌ی كاره‌با.     له‌ڕێی تۆرباینه‌كانی باوه‌ : بۆ دانانی تۆرباینه‌كانی با، ئه‌وا ده‌كرێت ببێته‌ پرۆژه‌ی حكومه‌ت بۆ دابینكردنی كاره‌با بۆ نه‌خۆشخانه‌و خوێندنگاو فه‌رمانگه‌كانی ناوچه‌كه‌ ئه‌گه‌ر گونجا بۆ ئه‌م شێوه‌یه‌. ڕاهێنان بۆ چۆنییه‌تی كاركردن له‌ووزه‌ی خاوێن     ده‌كرێت ڕاهێنان به‌ژماره‌یه‌ك دانیشتووانی دۆڵی بالیسان بكرێت بۆ چۆنیه‌تی كار له‌سه‌ركردن و چاكردنه‌وه‌و سیانه‌ی پانێل و پرۆژه‌كانی ووزه‌ی خاوێن و ده‌كرێت راهێنانه‌كه‌ بۆ ژماره‌یه‌كییان چڕتربكرێنه‌وه‌و ببنه‌ سه‌رچاوه‌ی كاریش بۆیان.     به‌ئه‌نجامدانی ئه‌م پرۆژه‌یه‌ی به‌رهه‌مهێنانی كاره‌با له‌ڕێی ووزه‌ی خاوێنه‌وه‌، هه‌م ناوچه‌كه‌ دوور ده‌كه‌وێته‌وه‌ له‌ گازی ژه‌هراوی مۆلیده‌كان و هه‌میش وه‌كو ناوچه‌یه‌ك كه‌ ڕۆژی ژینگه‌ی به‌ناوكراوه‌، له‌گه‌ڵ په‌یامه‌ ژینگه‌یه‌كه‌ش یه‌كده‌گرێته‌وه‌و به‌كردار له‌گه‌ڵیدا ده‌بێت و جگه‌ له‌وه‌ش ده‌بێته‌ هۆكارێكی كاریبوژانه‌وه‌ی ئابووری ناوچه‌كه‌ش. دووه‌م: گه‌شتیاریی كشتوكاڵی گه‌شتیاری كشتوكاڵی یه‌كێكه‌ له‌میتۆده‌ باوه‌كانی ئابووری سه‌رده‌م، ده‌كرێت له‌ چه‌ند ناوچه‌یه‌كی به‌ئاوی دۆڵی بالیسان به‌تایبه‌تی له‌زینه‌تیره‌وه‌ بۆ گوندی ده‌راش ئه‌و پانتاییه‌ی وه‌به‌رهێنانی گه‌شتیاریی كشتوكاڵی تێدا بكرێت به‌مشێوه‌یه‌ی خواره‌وه‌: 1)    بونیادنانی گوندێكی كه‌لتووری و مێژووی، چه‌ند خانوویه‌كی كه‌م، به‌پێی دیزاینی سه‌رده‌می كۆن و تێیدا كه‌ل و په‌له‌كانی ژیانی ڕۆژانه‌و ئامێره‌ كشتوكاڵی و ئاژه‌ڵداری و كه‌ره‌سته‌كانی دیكه‌ی بخرێنه‌ڕوو. 2)    مه‌یدانی ئه‌و لادێیانه‌ بكرێته‌ بازاڕێك بۆ ساغكردنه‌وه‌و فرۆشتنی به‌روبوومی سروشتی (ئۆرگانیكی) ناوچه‌كه‌. 3)    ده‌كرێت چه‌ند پارچه‌ زه‌وییه‌ك بۆ به‌رهه‌مهێنانی به‌روبوومه‌ كشتوكاڵییه‌ وه‌رزییه‌كانی تێدا به‌رهه‌م بێت به‌بێ به‌كارهێنانی مه‌وادی كیمیایی بۆ سه‌رنجڕاكێشانی گه‌شتییاران. 4)    ده‌بێت ئه‌و پرۆژه‌یه‌، له‌شێوه‌ی پرۆژه‌ی هاوبه‌شی نێوان وه‌به‌رهێنه‌ران و پشكێكی بۆ ئه‌و جووتیاره‌ بێت كه‌  سه‌رپه‌رشتی مه‌یدانی ده‌كات. 5)    حكومه‌ت بۆ ماوه‌ی چه‌ند ساڵێك لێخۆشبوونی باج بۆ ئه‌و پرۆژانه‌ ده‌ربكات 6)    به‌پێی پرۆژه‌ی یه‌كه‌ممان، كه‌ تایبه‌تبوو به‌ به‌رهه‌مهێنانی كاره‌با له‌ڕێی ووزه‌ی خاوێنه‌وه‌، یارمه‌تیده‌رێكی دیكه‌ ده‌بێت بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی خه‌رجییه‌كان. 7)    ده‌بێت ئه‌و باج لێخۆشبوون و ووزه‌ی خاوێنه‌ نه‌بێته‌ هۆی به‌رزبوونه‌وه‌ی قازانجی خه‌یاڵی به‌ڵكو بۆ ئه‌وه‌ بێت نرخی به‌روبوومه‌كانیش گونجاو بێت. كشتوكاڵی گه‌شتیاریی ماكینه‌یه‌ك بۆ به‌گه‌ڕخستنه‌وه‌ی كه‌لتوور له‌ڕێی كشتوكاڵی گه‌شتیارییه‌وه‌ ده‌كرێت كۆمه‌ڵێك كارلێكی كه‌لتووری لێبكه‌وێته‌وه‌ و وه‌بیرهێنانه‌وه‌ی ڕووداو و كاره‌ساته‌ مێژووییه‌كان به‌بیر گه‌شتیاران بخاته‌وه‌ به‌مشێوه‌یه‌:     كاتێك گه‌شتیاران ڕووده‌كه‌نه‌ پرۆژه‌كانی گوندی كشتوكاڵی گه‌شتیاریی، ئه‌وا ڕۆده‌چنه‌ واقیعی ژیانی لادێی كۆنی كوردو ڕاسته‌وخۆ ده‌توانن خۆیان بچن هه‌نار یا هه‌نجیر یا ترێكان به‌ده‌ستی خۆیان لێ بكه‌نه‌وه‌و ئه‌مه‌ش دووباره‌ په‌یوه‌ست بوونه‌ به‌سروشت و یه‌كانگیریشه‌ له‌گه‌ڵ په‌یامه‌كانی ڕۆژی ژینگه‌.     له‌رێی هاتنی گه‌شتیارانه‌وه‌، ده‌كرێت كاره‌ساتی كیمیاباران و چۆڵكردنی زۆره‌ ملێی لادێكان و ئه‌نفال دووباره‌ وه‌بیرییان بخه‌یه‌وه‌.     ده‌كرێت ساڵانه‌ فێستیڤاڵی ترێی ڕه‌ش یا ڕه‌شمیری له‌دۆڵی بالیسان سازبكرێت كه‌ به‌روبوومی زۆر و باوه‌، تێیدا زۆرترین به‌رهه‌می میوه‌جات و به‌روبوومه‌كانی دیكه‌ی خۆماڵی تێدا نمایش بكرێت له‌پاڵیدا چاڵاكی هونه‌ری و میوزیك و هه‌ڵبه‌ستی كورده‌واری پێشكه‌ش بكرێت. (بۆ نموونه‌: له‌ده‌وڵه‌تی ڕوواندا، دوای جینۆسایده‌كانی 1994، له‌نێوان دوو پێكهاته‌ی ووڵاته‌كه‌ ڕوویدا، له‌ئێستادا گه‌شتیاری گۆرێلا شێوه‌یه‌كی جیهانی وه‌رگرتووه‌). سێیه‌م: پرۆژه‌ی ئاژه‌ڵداری و شیرداری ئه‌گه‌ر له‌نه‌خشه‌ی دۆڵی بالیسان ووردبینه‌وه‌، ئه‌وا ڕێگایه‌كی زیاتر له‌ 9 كیلۆمه‌تری دۆڵه‌كه‌ی شه‌ق كردووه‌، ئه‌گه‌ر ته‌نها 7 كیلۆمه‌تر پانی وه‌ربگرین وه‌كو خه‌ملاندنێك به‌ وه‌رگرتنی پانتایی و ڕوبه‌ری بناری شاخه‌كانی چوارده‌وری، ئه‌وا 63 كیلۆمه‌تر دووجا له‌وه‌ڕگه‌و پانتاییت هه‌یه‌ بۆ وه‌به‌رهێنان له‌بواری ئاژه‌ڵدارییدا و بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش حكومه‌ت ده‌توانێت سوودی لێ ببینێت به‌ دوو شێواز:     یه‌كه‌مییان: وه‌كو پرۆژه‌یه‌كی وه‌به‌رهێنان بۆ به‌رهه‌مه‌كانی شیره‌مه‌نی     دووه‌مییان: پرۆژه‌یه‌ك بۆ به‌رهه‌مهێنانی گۆشتی سوور به‌پێی ستاندارده‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌كان، هه‌ر مانگایه‌ك ساڵانه‌ له‌نێوان 1500 بۆ 2500 لتر شیر به‌رهه‌مدێنێت. بزن 150 بۆ 300 لترو مه‌ڕ 50 بۆ 150 لتر شیر به‌رهه‌م دێنن. هه‌روه‌ها بۆ ئه‌و رووبه‌ره‌ی وه‌كو خه‌ملاندنێك دانراوه‌ به‌ 63 كم2 ئه‌وا ده‌توانرێت هه‌زار مانگا و 4 هه‌زار بزن و 4 هه‌زار مه‌ڕیش شوێنی له‌وه‌ڕی بۆ دابنرێت و به‌خێو بكرێت (ئه‌مه‌ش به‌پێی ستاندارده‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌كان: مانگا 1.5 بۆ 3 هێكتارو بۆ هه‌ریه‌كه‌ له‌ بزن و مه‌ڕ 0.6 هێكتار). ئه‌گه‌ر به‌ته‌نها مانگا وه‌كو پرۆژه‌ی وه‌به‌رهێنان وه‌ربگرین، ئه‌وا ساڵانه‌ ده‌توانرێت زیاتر له‌  یه‌ك ملیۆن و نیو لیتر شیر به‌رهه‌م بێت و به‌زیادكردنی شیری بزن و مه‌ڕیش ده‌گاته‌ سه‌رووی دوو ملیۆن و نیو لیتر. ده‌كرێت ئه‌مه‌ش ته‌رجومه‌ی كۆمه‌ڵێك به‌روبوومی سپیاتی وه‌كو ماست و په‌نیرو شیر بكرێت و هه‌ر له‌چوارچێوه‌ی گوندی گه‌شتیاریی كشتوكاڵیشه‌وه‌ به‌بازاڕ بكرێت. جگه‌ له‌وه‌ش، دۆڵی بالیسان له‌رووی پێگه‌ی جوگرافیشه‌وه‌، شوێنه‌كه‌ی زۆر باش و گونجاوه‌ بۆ به‌ بازاڕ كردن، تاڕاده‌یه‌ك له‌نێوان سه‌عاتێك كه‌متر بۆ سه‌عاتێك و بیست ده‌قیقه‌ له‌ناوه‌ندی شاره‌كانی هه‌ولێرو سۆران و ڕانییه‌ دوورییه‌كه‌یه‌تی و ئه‌مه‌ش هۆكارێكی دیكه‌ ده‌بێت بۆ سانا گه‌یاندنی به‌روبوومه‌كان له‌كاتی خۆیدا. بۆ ئه‌م پرۆژه‌یه‌ش پێویستی به‌پاڵپشتی حكومه‌تی هه‌رێم له‌رووی كه‌مكردنه‌وه‌ی باج و پاڵپشتی حكومه‌تی عیراق بۆ پێدانی سلفه‌و قه‌رز بۆ بونیادنانی پرۆژه‌ی وه‌به‌رهێنان له‌بواره‌كه‌دا. بۆ سه‌ركه‌وتنی ئه‌و پرۆژه‌یه‌ش، ده‌بێت ده‌سته‌ی وه‌به‌رهێنان و وه‌زاره‌تی كشتوكاڵی هه‌رێم هه‌ماهه‌نگی بكه‌ن بۆ هاندانی وه‌به‌رهێنه‌ران بۆ وه‌گه‌ڕخستنی سه‌رمایه‌كانیان له‌ پرۆژه‌ی له‌و شێوه‌یه‌. هه‌روه‌ها گفتوگۆكردن له‌گه‌ڵ حكومه‌تی عیراق بۆ ده‌سته‌به‌ركردنی پاڵپشته‌ داراییه‌كان له‌ڕێی بانكه‌ نیشتیمانییه‌كانی عیراقه‌وه‌. ده‌رئه‌نجام ده‌كرێت و ده‌رفه‌تی زۆریش هه‌یه‌ فرمێسكه‌كانی به‌هۆی گازی ژه‌هراوی چه‌كی كیمیاویی ڕژێمی سه‌ددامی دیكتاتۆره‌وه‌ بگۆڕدرێن بۆ ده‌رفه‌تی پێچه‌وانه‌ی ژیانه‌ی ئاشتییانه‌و بوژانه‌وه‌ی كشتوكاڵ و ئاژه‌ڵداری و بونیادنانی بناغه‌یه‌كی پته‌وی گه‌شتیاری كشتوكاڵی. ئه‌م پرۆژانه‌ جگه‌ له‌وه‌ی ده‌بنه‌ هۆی بوژانه‌وه‌ی ئابووری، له‌ڕووی كه‌لتووری و مێژوویشه‌وه‌ بایه‌خ و گرنگی خۆیان ده‌بێـت و ساڵانه‌ش له‌ڕێی فێستیڤاڵی ترێی ڕشمیرییه‌وه‌ هه‌م خه‌ڵكی ئاشنای كاری جووتیاری ده‌بنه‌وه‌و هه‌میش تامی به‌روبوومی خۆماڵی وسروشتی ده‌كه‌نه‌وه‌. له‌رێی بونیادنانی سه‌رچاوه‌كانی ووزه‌ی خاوێنیش، ئه‌وا په‌یامی ڕۆژی ژینگه‌ له‌مانشێت و قسه‌ی ناو كتێبه‌كانه‌وه‌ ده‌هێنێـته‌ وه‌ ناو واقیع و به‌كرده‌یی ئه‌و په‌یامه‌ ده‌سه‌لمێنێت و بۆ یاده‌وه‌ری خه‌ڵكیش گرنگه‌ دووركه‌وتنه‌وه‌ له‌هه‌رجۆره‌ گازێكی ژه‌هراوی چونكه‌ یاده‌وه‌ری ناخۆش دێنێته‌وه‌ بیری خه‌ڵكی ناوچه‌كه‌. پرۆژه‌یه‌كی ئابووری بێ كه‌موكوڕی نییه‌و ده‌كرێت كه‌م و زیاد بكرێت، به‌ڵام ئێستا تۆپه‌كه‌ له‌مه‌یدانی وه‌زاره‌تی كشتوكاڵی هه‌رێم و ده‌سته‌ی وه‌به‌رهێنانه‌و لایه‌نی دووه‌میش حكومه‌تی عیراقه‌ بێته‌ مه‌یدان، بۆ قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌یه‌كی بچووكی ئه‌و تاوانه‌ گه‌وره‌یه‌ی كه‌ حكومه‌تی عیراقی ئه‌وكات له‌ساڵانی 1980 كان ئه‌نجامیداوه‌. بۆیه‌ ئه‌م بوژانه‌وه‌ی ئابووری ناوچه‌كه‌، كه‌ دۆستی ژینگه‌ش بێت، ئه‌وا ئه‌ركی سه‌رشانی هه‌ردوو حكومه‌ته‌.    

درەو: 🔹 وەزارەتی دادی عێراق لە (9 ی ئازاری 2025) ڕایگەیاند، ژمارەی بەندکراوان دەگاتە (67 هەزار) کەس، کە بەسەر (30 بەندیخانە) لە سەرتاسەری وڵاتدا دابەشکراون، لەنێویاندا (هەزار و 600) زیندانی بیانی و (85) منداڵ لەگەڵ دایکیان لەناو ئەو زیندانانەدا دەژین. 🔹 قەرەباڵغی لە زیندانەکانی عێراق گەیشتووەتە ئاستێکی مەترسیدار و (300%)ی توانای لەخۆگرتن، ئەو زیندانانەی کە بۆ جێکردنەوەی نزیکەی (25 هەزار) زیندانی داڕێژراون لە زیاتر لە (65 هەزار) زیندانییان تێدایە. 🔹 عێراق لە ئاستی جیهانیدا لە ڕووی ڕێژەی زیندانەکانییەوە بە بەراورد بە چڕی دانیشتوانەکەی پلەیەکی نزمە، لە ڕیزبەندی (81)ی وڵاتدا لە کۆی (164) وڵات. 🔹 لێکۆڵینەوەیەک دەستدرێژی سێکسی ترسناک لەناو زیندانەکاندا ئاشکرا دەکات، لەوانە بازرگانی سێکسی لەنێو زیندانییەکان بە تێوەگلانی بەرپرسان و فرۆشتن و دەستدرێژیکردنە سەر زیندانیانی نەوجەوان بە ئاگاداری بەڕێوەبەرانی زیندانەکان. 🔹 زیاتر لە 1000 منداڵ لە لایەن دەسەڵاتدارانی عێراق و هەرێمی کوردستان بە تۆمەتی پەیوەندیدار بە تیرۆرەوە بەڵگە کردووە. 🔹 80%ی زیندانەکان جێگەی نوستن و جلوبەرگی پیسکراو بۆ زیندانییە نوێیەکان بەکاردەهێننەوە. 🔹 100%ی زیندانەکانی ژنان پزیشکی ئافرەتانیان نییە، سەرەڕای بوونی زیندانی دووگیان. 🔹 زیاتر لە نیوەی باڵەخانەکانی زیندانەکان وێرانن و شیاوی نیشتەجێبوونی مرۆڤ نین. سەرەتا زیندانەکانی عێراق لە دامەزراوەی چاکسازییەوە گۆڕاون بۆ سەرچاوەی نیگەرانی مافەکانی مرۆڤ، تادێت پێشێلکارییەکان زیاتر دەبن و مامەڵەکردن لەگەڵ بەندکراوان خراپتردەبێت. لە ساڵی 2003 وە عێراق گۆڕانکاری بەرچاوی بەخۆوە بینیوەو هاوشان بەوەش کێشەی قووڵ لە سیستەمی دەستبەسەرکردن و لێپرسینەوە و دادگاییکردندا سەریهەڵداوە، ئەمەش کاریگەری نەرێنی لەسەر ژیانی هەزاران زیندانی و بارودۆخی گرتن و دەستبەسەرکردن و بەندکردنیان هەبووە. ژمارەیەکی زۆر لە ڕاپۆرتەکان ناتەبایی و ناڕوونی لە ژمارەی زیندانییەکان و کەسانی بێسەروشوێنکراوی زۆرەملێ ئاشکرا دەکەن، ئەمەش بووە بەهۆی نەبونی بەڵگەو زانیاری ورد و سەختی دەستڕاگەیشتن بە زانیارییە فەرمییە شەفافەکان. سەرەڕای هەستیاری ئەم بابەتە، بەڵام هێشتا دەوڵەت ئەم پرسەی پشتگوێخستووە، ئەمەش زیاتر ڕێگەی خۆشکردووە بە مامەڵەی نادادپەروەرانە لەگەڵ زیندانەکان. لێداوانی مافەناسان، پزیشکی دادی و دادوەران، لەگەڵ وتەی ژمارەیەک قوربانی، پشتڕاستی دەکەنەوە کە کارە مەترسیدارەکان لە پشت دیواری زیندانەکانەوە ڕوودەدەن، لەوانە ئەشکەنجەدان، مامەڵەی خراپ و زەوتکردن بۆ دەرهێنانی زانیاری دانپێدانانی زۆرەملێ. ئەمەش پێویستی بە لێکۆڵینەوەیەکی جددی و ڕێوشوێنی توند هەیە بۆ ڕاگرتنی ئەم پێشێلکارییانە. یەکەم؛ ژمارەی زیندانیان لە بارەی ژمارەی زیندانیان لە عێراقدا بە نادڵنیایی هەیە و ئاماری ناکۆک بەردەستن، کە لەلایەن دەزگا فەرمییەکان و ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤەوە دەردەچن. وەزارەتی دادی عێراق لە (9 ی ئازاری 2025) ڕایگەیاند، ژمارەی بەندکراوان دەگاتە (67 هەزار) کەس، کە بەسەر (30 بەندیخانە) لە سەرتاسەری وڵاتدا دابەشکراون، لەنێویاندا (هەزار و 600) زیندانی بیانی و (85) منداڵ لەگەڵ دایکیان لەناو ئەو زیندانانەدا دەژین. هاوکات کۆمیسیۆنی باڵای مافەکانی مرۆڤ لە عێراق مەزەندە دەکات تا ساڵی (2021) (73 هەزار و 715) زیندانی هەبووە. ئەم نایەکسانییە دەرخەری سەختی دەستکەوتنی ئاماری ورد و نوێ، بەتایبەتی لەگەڵ ئەو گۆڕانکارییە بەردەوامانەی کە لە ئەنجامی جێبەجێکردنی یاساکانی لێبوردنی گشتی و تایبەتەوە هاتوونەتە ئاراوە، ئەمە جگە لە پرسی زیندانە نهێنییەکان و ئەوانەی بەبێ فەرمانی دەستگیرکردنی دادوەری دەستگیرکراون. ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ و تەنانەت دەسەڵاتە فیدراڵیەکان و لیژنەکانی پەرلەمانیش جەخت لەسەر ئەو ئاڵنگارییە بەرچاوانە دەکەنەوە، کە ڕووبەڕووی پرۆسەی دەستنیشانکردن و بەڵگەنامەکردنی ژمارەی ڕاستەقینەی دەستگیرکراوان لە عێراقدایە. ئەمەش بە پلەی یەکەم دەگەڕێتەوە بۆ سەختی گەیشتن بە هەموو دەستبەسەرکردنەکان و نەبوونی شەفافیەت لە ئاشکراکردنی شوێنی زۆرێک لە دەستبەسەرکراوەکان، بەتایبەتی ئەوانەی لە هەلومەرجێکی ناڕوون یان بە تۆمەتی ناڕوون دەستگیرکراون. ئەم ناڕوونییە زیاتر نیگەرانییەکان سەبارەت بە بارودۆخ و مافەکانی ئەم دەستگیرکراوانە ئاڵۆزتر دەکات. لە چوارچێوەیەکی پەیوەندیداردا، خالد شاوانی، وەزیری دادی عێراق ڕایگەیاند، قەرەباڵغی لە زیندانەکانی عێراق گەیشتووەتە ئاستێکی مەترسیدار و گەیشتووەتە (300%)ی توانای لەخۆگرتن. وەزیری داد ئەوەشی وتووە ئەو زیندانانەی کە بۆ جێکردنەوەی نزیکەی (25 هەزار) زیندانی داڕێژراون لە ڕاستیدا زیاتر لە (65 هەزار) زیندانییان تێدایە، جەختیشی لەوە کردەوە کە ئەم قەرەباڵغییە گەورەیە ڕێگری لە هەوڵەکانی وەزارەت دەکات بۆ جێبەجێکردنی ستانداردەکانی مافی مرۆڤ و دابینکردنی ژینگەیەکی گونجاو بۆ زیندانییەکان، لەوانەش چاودێری تەندروستی، شوێنی گونجاو، و پرۆسەکانی شیاندن و چاکسازی. ئەم لێدوانەی باڵاترین دەسەڵاتی پەیوەندیدا لە بەڕێوەبردنی زیندانەکان لە وڵاتدا نیشاندەرێکی مەترسیدارە، کە نیگەرانییەکان سەبارەت بە بارودۆخی زیندانییەکان و ئەگەری خراپتربوونی ئەشکەنجە و مامەڵەی خراپ گەورەتر دەکات. قەرەباڵغییەکی زۆر فشار لەسەر سەرچاوە سنووردارەکان زیاد دەکات و ژینگەیەکی ناتەندروست و نامرۆڤانە دروست دەکات، ئەمەش دەتوانێت هاندەری پێشێلکاری زیاتر بێت و چاودێریکردنی هەڵسوکەوتی پاسەوان و کارمەندان و دڵنیابوون لە سەلامەتی و مافی زیندانییەکان قورستر بکات. عێراق لە ئاستی جیهانیدا لە ڕووی ڕێژەی زیندانەکانییەوە بە بەراورد بە چڕی دانیشتوانەکەی پلەیەکی نزمە، لە ڕیزبەندی (81)ی وڵاتدا لە کۆی (164) وڵات لە ڕاپۆرتێکدا کە لە سەرەتای ساڵی (2024) بڵاوکرایەوە، لەو کاتەدا ڕێژەی زیندانیان نزیکەی (126) زیندانی بووە لە هەر (100 هەزار) کەس. بەڵام لەڕووی کۆی ژمارەی زیندانییەکانەوە، عێراق پلەی بەرزی بەدەستهێناوە و لە ساڵی (2021) دا لە پلەی (27)ی جیهانیدا بووە. خشتەی ژمارەی زیندانیان دووەم زیندانەکان وەک سوتەمەنی گرژیی تائیفی و پێشێلکردنی مافی مرۆڤ جگە لە ئاڵنگارییەکانی پەیوەست بە بەڕێوەبردن و قەرەباڵغی، زیندانەکانی عێراق لە کاتە جیاوازەکاندا بوونەتە ژینگەیەک کە سووتەمەنی گرژییە تائیفیەکان دەدەن و شایەتحاڵی پێشێلکارییە گەورەکانی مافەکانی مرۆڤن، ئەمەش پێویستی بە شیکارییەکی قووڵتر دەکات بۆ ئەم دیاردانە و کاریگەرییەکانیان. 1.    دەستگیرکردنی هەڕەمەکی دەمارگیریانە بە پاڵنەرەکەی تائیفەگەری؛ لەماوەی چەند ساڵی ڕابردوودا زیندانەکانی عێراق شاهیدی دەستگیرکردنی بەرفراوان بوون و بە بیانووی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر هەزاران کەسیان کردە ئامانج. ئەمەش لەگەڵ پشتبەستنێکی بەرفراوان بە زانیاریدەرەکان بووە، کە بابەتێک بوو لە سەردەمی حکومەتەکەی نوری مالیکیدا مشتومڕی بەرفراوانی لێکەوتەوە. بەگوێرەی وتەی دەستبەسەرکراوان و ڕاپۆرتەکانی مافی مرۆڤ، ئەم سیستەمە بووەتە هۆی بێسەروشوێنکردنی سەدان هاوڵاتی بەبێ بەڵگەی تاوانکاری ڕوون، لەئەنجامی ئیدانەکردنی بەدخوازانە لەسەر بنەمای پاڵنەری تائیفی یان کەسی. دواتر ژمارەیەک زانیاریدەر بە تۆمەتی پەیوەست بە پێدانی زانیاری چەواشەکارانە ڕەوانەی دەسەڵاتی دادوەری کران. سەرەڕای ئەوەی دەسەڵاتی دادوەری عێراق دووپاتی دەکاتەوە کە ئیستغلالکردنی سیستەمی دادوەری بۆ مەبەستی نایاسایی ڕەتدەکاتەوە، بەڵام هەندێک دەستگیرکردن گومانیان لەسەر پاڵنەرە تائیفییەکانیان دروستکردووە، بەتایبەتی بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە هەندێک لایەن پشتیان بە هەواڵدەری نهێنی یان زانیاری پشتڕاستنەکراوەوە بەستووە. لێکچوونی ناوەکان لەگەڵ نەبوونی میکانیزمی وردی پشتڕاستکردنەوەی ناسنامە، بووەتە هۆی دەستبەسەرکردنی زۆرێک لە کەسانی بێتاوان بۆ چەند مانگێک بەبێ تۆمەتی ڕوون، ئەمەش قەیرانی یاسایی زیاتر ئاڵۆزتر کردووە. ڕاپۆرتەکانی مافی مرۆڤ ئەم پێشێلکاریانەیان گرێداوە بەو شتەی کە بە "ئەجێندای تائیفی و سیاسی" وەسفی دەکەن، جەخت لەوە دەکەنەوە کە دەستگیرکردنە ئارەزوومەندانەییەکان، کە لە ژێر پەردەی دژە تیرۆر ئەنجامدراون، بەشدارییان کردووە لە زیادبوونی گرژییە کۆمەڵایەتییەکان و گۆڕانکاریی دیمۆگرافییان لە ژمارەیەک ناوچەی عێراقدا هێناوەتە ئاراوە. 2.    پشتگوێخستنی تۆمەتەکانی ئەشکەنجەدان و پشت بەستن بە دانپێدانانی زۆرەملێ؛ ڕاپۆرتەکانی ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ، وەک ئەوانەی هیومان ڕایتس وۆچ ئاماژەیان پێکردووە، پشتگوێخستنی ڕوونی تۆمەتەکانی ئەشکەنجەدانیان نیشانداوە، هەروەها پشتبەستن بە دانپێدانانی بێ پشتیوانی تەنانەت دوای پشکنینە پزیشکییەکان کەیسەکانی ئەشکەنجەدانیان سەلماندووە. 3.    بەردەوامی بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێ و سەرهەڵدانی زیندانە نهێنییەکان؛ بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێ و زیندانە نهێنییەکان تا ئێستاش پرسێکی پڕ لە ئازارە. لە ساڵی 2024ەوە بە هێزەوە لە نێوان گروپ و کوتلە چەکدارەکاندا سەریان هەڵداوەتەوە، کە پاڵنەری تائیفی و تۆڵەسەندنەوە بووە، وەک ئەوەی لە ناوچەکانی وەک سەقڵاوییە و ڕەزازەدا ڕوویدا. خەمڵاندن و ڕاپۆرتە ڕۆژنامەوانییە نێودەوڵەتییەکان ئاماژە بەوە دەکەن، کە ژمارەیەکی زۆر لە خەڵک بێسەروشوێن بوون و بە زۆرەملێ لە زیندانە نهێنییەکان ڕاگیراون کە لەلایەن ئەو کوتلانە و تەنانەت لەلایەن لیواکانی سوپا و پۆلیسەوە بەڕێوەدەبرێن، بە هۆکاری تائیفی و بێزارکردن. 4.    ژینگەی زیندانی تائیفی و پێشێلکارییە ترسناکەکان؛ ڕاپۆرت و لێکۆڵینەوەکان ئاماژە بە کولتورێکی تائیفیی بەربڵاو لە ناو زیندانەکاندا دەکەن، کە دەیان هەزار کەس تووشی سووکایەتی و هەڵاواردنی تائیفی دەبن. هەروەها لێکۆڵینەوەیەک لە ساڵی 2021دا دەستدرێژی سێکسی ترسناک لەناو زیندانەکاندا ئاشکرا دەکات، لەوانە بازرگانی سێکسی لەنێو زیندانییەکان بە تێوەگلانی بەرپرسان و فرۆشتن و دەستدرێژیکردنە سەر زیندانیانی نەوجەوان بە ئاگاداری بەڕێوەبەرانی زیندانەکان. 5.    ئەو منداڵانەی بە تۆمەتی تیرۆر و هاوشێوەیی ناوەکان دەستبەسەرکراون: ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ وەک هیومان ڕایتس وۆچ لە ساڵانی ڕابردوودا زیاتر لە هەزار منداڵیان لە لایەن دەسەڵاتدارانی عێراق و هەرێمی کوردستان بە تۆمەتی پەیوەندیدار بە تیرۆرەوە بەڵگە کردووە. هەروەها خەمڵاندنەکان ئاماژە بە زیادبوونی بەرچاوی ژمارەی گومانلێکراوەکانی داعش دەکەن، ئەمەش نیگەرانی لەبارەی دەستگیرکردنی ڕەشبگری و هەڕەمەکی دروست دەکات. 6.    هەڵاواردنی تائیفی لە جێبەجێکردنی یاسای لێبوردنی گشتیدا؛ هەرچەندە یاسای لێبوردنی گشتی بە ئامانجی دابینکردنی دادپەروەری بۆ کەسانی بێتاوان لە زیندان و ڕەخساندنی دەرفەتێک بۆ ئاشتەوایی کۆمەڵگا دەرچووە، بەڵام ڕاپۆرت و سەرچاوە ئاگادارەکان ئاماژە بە هەڵاواردنی تائیفی دەکەن لە میکانیزمەکانی جێبەجێکردنیدا. هەندێک جار زیندانیانی سەر بە مەزهەبێکی دیاریکراو خێراتر و بە ئاسانی ئازاد دەکران لە چاو زیندانییەکانی مەزهەبەکانی تر کە هەمان تۆمەت یان بارودۆخی هاوشێوەیان هەبوو. دواکەوتن و ئاڵۆزی ڕێکارەکان ڕەنگە بە تایبەتی کاتێک کەیسەکانی زیندانیانی سەر بەو مەزهەبانە لەبەرچاو دەگیرێن کە بە "تۆمەتبار" دادەنرێت یان بە شێوەیەکی کۆنەپەرستانە پەیوەندییان بە تیرۆرەوە هەیە لە گوتاری سیاسی و میدیایی باودا. ئەم هەڵاواردنە پرەنسیپی دادپەروەری و یەکسانی لەبەردەم یاسادا تێکدەدات و هەستی نادادپەروەری و پەراوێزخستن لە نێوان هەندێک گروپدا زیاد دەکات، گرژی تائیفی قووڵتر دەکاتەوە نەک چارەسەرکردنی. سێیەم؛ پێشێلکردنی مافی زیندانیان لە زیندانەکانی عێراق: ڕاپرسییەکی مەیدانی کە لە کۆتایی ساڵی 2024 لەلایەن "تۆڕی دادپەروەری زیندانیانی عێراقەوە" ئەنجامدرا، کە 32 شوێنی زیندانەکانی لە سەرانسەری پارێزگا جیاوازەکان گرتەوە، ئاڵنگارییە جددییەکانی بەردەم سیستەمی زیندانەکان ئاشکرا کرد، لەوانە پێکهاتەی بیناکان، سروشتی پەیوەندیی کارگێڕی، قەرەباڵغی و ئاستی خزمەتگوزارییەکانی پاکوخاوێنی و تەندروستی لەناو زیندانەکاندا. یاساکانی عێراق و ستانداردە نێودەوڵەتییەکان کۆمەڵێک مافی سەرەتایی بۆ زیندانیان لە زیندان و ناوەندەکانی دەستبەسەرکردندا زامن دەکەن، لەوانە مافی نیشتەجێبوونی گونجاو، چاودێری تەندروستی و پاراستن لە مامەڵەی خراپ. بەڵام ڕاپۆرتی مافی مرۆڤ و وتەی زیندانییەکان و بنەماڵەکانیان ئاماژەن بۆ پێشێلکردنی بەربڵاوی ئەو مافانە لەناو زیندانەکانی عێراقدا. ئەم بڕگانەی خوارەوە باس لە دیارترینی ئەم پێشێلکاریانە دەکەن: 1.    ژێرخانی وێران و نەگونجاوی بۆ شوێنی نیشتەجێبوونی مرۆڤ لێکۆڵینەوەیەکی مەیدانی کە لە کۆتایی ساڵی 2024دا 32 شوێنی زیندانەکانی عێراقی گرتەوە دەرکەوت کە زیاتر لە نیوەی باڵەخانەکانی زیندانەکان لە دۆخێکی خراپتردان، بەم شێوەیە پۆلێنکراون: -    زۆر باشە: 15.06% -    باشە: 28% -    قبوڵکراوە یان کۆن: 56% ئەم ئەنجامانە لەگەڵ ڕاپۆرتەکانی پێشوودا یەکدەگرێتەوە کە ئاماژەیان بەوە کردووە کە 83%ی زیندانەکان بۆ نیشتەجێبوونی مرۆڤ ناشایستەن، بەو پێیەی بەدەست: خراپی هەواگۆڕکێ و قەرەباڵغی، دەبێتە هۆی بڵاوبوونەوەی نەخۆشییە درمیەکان و پێست. 50%ی زیندانەکان لە ناوچەی نیشتەجێبوونی نائارامدان. 33% دەستشۆرەکان لەڕووی تەندروستییەوە شیاوی بەکارهێنان نین، 60% سابوون و پاککەرەوەی سەرەتایییان تێدا نییە. نەبوونی تەواوەتی (100%) لە ئاسانکاری بۆ ئەو کەسانەی کە پێویستی تایبەتیان هەیە. 80%ی زیندانەکان جێگەی نوستن و جلوبەرگی پیسکراو بۆ زیندانییە نوێیەکان بەکاردەهێننەوە، ئەمەش بەشدارە لە بڵاوبوونەوەی نەخۆشی. 2.    ناتەواوی خۆراک و گەندەڵی دارایی سەرەڕای بودجەی تا 8 دۆلار بۆ هەر زیندانییەک بۆ دابینکردنی سێ ژەم لە ڕۆژێکدا، بەڵام زیندانەکانی عێراق ڕووبەڕووی کێشەی گەورە دەبنەوە لەوانە: 77%ی زیندانەکان هۆڵی نانخواردنی تایبەتیان نییە، ئەمەش زیندانییەکان ناچار دەکەن لە شوێنی نووستنیاندا نان بخۆن. تەنها 53%ی زیندانەکان دوکانیان تێدایە کە پێداویستی دەفرۆشن، بەڵام بە دوو نرخ (2-3 هێندەی نرخی بازاڕ)، وە زۆرجار کاڵاکان بەسەر دەچوون. خراپی کوالێتی ژەمەکان سەرەڕای بودجەی تەرخانکراو، ئاماژەیە بۆ گەندەڵی دارایی و خراپ بەڕێوەبردن. 3.    قەیرانی تەندروستی و کەمی خزمەتگوزاری پزیشکی زیندانەکانی عێراق بەدەست کەمیی چاودێری تەندروستییەوە دەناڵێنن و ئەمانەی خوارەوە تۆمارکراون: 73%ی بنکە تەندروستییەکان پزیشکی پسپۆڕیان نییە. 93% زیندانەکان بەدەست کەمی دەرمان و پێداویستی پزیشکییەوە دەناڵێنن. 100% زیندانەکانی ژنان پزیشکی ئافرەتانیان نییە، سەرەڕای بوونی زیندانی دووگیان. 70%ی زیندانەکان چاودێری تەندروستی پێویست بۆ ئەو منداڵانەی کە یاوەری دایکیانن دابین ناکەن. خشتەی نەخۆشییە بەربڵاوەکان کێشە تەندروستییەکان بریتین لە: بڵاوبوونەوەی نەخۆشییە درمیەکان (وەک سیل و هەوکردنی جگەر) بەهۆی قەرەباڵغی و خراپی پاکوخاوێنی. ڕێژەی بەرزی تێکچوونی دەروونی و خۆکوشتن. دەرمانی سەرەکی (وەک دەرمانی ئازارشکێن) لە ناو زیندانەکاندا بە دوو هێندە نرخ دەفرۆشرێن. 4.    قەرەباڵغی و فرەیی دەزگا سەرپەرشتەکان؛ 90%ی زیندانەکان بە شێوەیەکی زۆر قەرەباڵغن و هەندێکیان بە توانای 300% کاردەکەن. فرەیی دەزگاکانی چاودێری دەبێتە هۆی نایەکسانی لە خزمەتگوزارییەکان: وەزارەتی داد: 16 شوێن. وەزارەتی ناوخۆ و دەزگا ئەمنییەکان: 13 شوێن. وەزارەتی کار (هەرێمی کوردستان): 3 شوێن. بوونی ناوەندەکانی دەستبەسەرکردن و دەستگیرکردن، کە سەر بە دەزگاو دامەزراوە ئەمنییەکانی دیکەن، وەک وەزارەتی ناوخۆ، وەزارەتی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر، وەزارەتی بەرگری، وەزارەتی هەواڵگری و هێزەکانی حەشدی شەعبی، دەبێتە هۆی ناتەبایی لە یاسا و ڕێسا و ڕێنماییەکانی بەڕێوەبردنی مافی سزادراوان و دەستبەسەرکراوان، نایەکسانی و نادڵنیایی لە دەستەبەرکردنی مافەکان. 5.    گەندەڵی و سەرپێچی لە ناو زیندانەکاندا؛ بڵاوبوونەوەی بەرتیل و بێزارکردن لەلایەن کارمەندانی زیندانەوە لە بەرامبەر پێشکەشکردنی خزمەتگوزارییە سەرەتاییەکان. فرۆشتنی مۆبایل و پێداویستی ڕۆژانە بە نرخێکی زۆر. تۆمارە دزەپێکراوەکان دەیسەلمێنن کە بەرپرسان بەرتیلیان وەرگرتووە لە بەرامبەر سووککردنی بارودۆخی هەندێک لە زیندانییەکان. ئەنجامی ڕاپرسییەک لەسەر بارودۆخی زیندانەکانی عێراق دەرکەوتووە، زیاتر لە نیوەی باڵەخانەکانی زیندانەکان وێرانن و شیاوی نیشتەجێبوونی مرۆڤ نین، ئەمەش لە کاتێکدایە کە قەیرانی خۆراک و تەندروستی خراپتر دەبێت کە لە ئەنجامی بەربڵاوی گەندەڵی و خراپ بەڕێوەبردن دروست دەبێت. توێژینەوەکە تیشکی خستۆتە سەر ئەوەی کە قەرەباڵغییەکی زۆر لە زیندانەکاندا ڕاستەوخۆ بەشدارە لە بڵاوبوونەوەی نەخۆشی و توندوتیژی لەنێو زیندانییەکاندا، ئەمەش لە کاتێکدایە کە چاودێرییەکی کاریگەر و فرەیی دەزگا سەرپەرشتیارەکان، دەبێتە هۆی توندبوونەوەی پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ. ئەم ئەنجامانەی ئەو ڕاپرسییەی لە بارەی دۆخی زیندانەکانی عێراقەوە دەریدەخەن،  جەخت لەسەر پێویستی بەپەلە دەکەنەوە بۆ دەستپێکردنی چاکسازیی هەمەلایەنە و بەپەلە، لەوانە: نۆژەنکردنەوەی ژێرخانی ئابووری، باشترکردنی خزمەتگوزارییە تەندروستییەکان و خۆراک، بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی کارگێڕی، و یەکخستنی چاودێری لەژێر یەک دەزگای فەرمیدا بۆ دەستەبەرکردنی پاراستنی مافی زیندانییەکان و باشترکردنی بارودۆخی دەستبەسەرکردن بەگوێرەی ستانداردە مرۆییەکان. چوارەم: چوارچێوە یاساییەکانی قەدەغەکردنی مامەڵەی خراپ لەگەڵ زیندانیان لە عێراق: قەدەغەکردنی مامەڵەی خراپ لەگەڵ زیندانیان لە عێراقدا لەسەر کۆمەڵێک یاسا و پابەندی نێودەوڵەتییە کە مافە سەرەتاییەکانی مرۆڤ زامن دەکەن و ئەشکەنجە و مامەڵەی خراپ بە هەموو شێوەکانیانەوە قەدەغە دەکەن. 1.    چوارچێوەی یاسایی عێراق: دەستووری عێراق گەرەنتی پاراستنی تاکەکان دەکات لە دەستبەسەرکردنی نایاسایی و هەموو جۆرە ئەشکەنجەدان و مامەڵەیەکی نامرۆڤانە. مادەی 37 بەڕوونی "ئەشکەنجەدانی دەروونی و جەستەیی و مامەڵەی نامرۆڤانە" قەدەغە دەکات و مافی داوای قەرەبووکردنەوەی زیانەکانی ماددی و ئەخلاقی کە لە ئەنجامی ئەو جۆرە پێشێلکارییانەدا دێتە ئاراوە، گەرەنتی دەکات. هەروەها مادەی 15 مافی ئاسایش و ئازادی دووپات دەکاتەوە و زەوتکردن یان سنووردارکردنی ئەو مافانە قەدەغە دەکات جگە لە بڕیارێکی دادوەری کە لەلایەن دەسەڵاتێکی تایبەتمەندە دەرچووە. سەبارەت بە تاوانە تاوانکارییەکان، مادەی 333 لە یاسای سزادانی عێراقی سزای زیندانیکردن یان ڕاگرتن بۆ هەر فەرمانبەرێک یان بریکارێکی گشتی دیاری دەکات کە تۆمەتبار، شایەتحاڵ، یان پسپۆڕێک ئەشکەنجە بدات یان فەرمانی ئەشکەنجەدانی بدات بە ئامانجی ناچارکردنی دانپێدانان، پێدانی زانیاری، شاردنەوەی بابەتێک، یان دەربڕینی بۆچوونێکی تایبەت. چەمکی ئەشکەنجە بەکارهێنانی هێز یان هەڕەشە لەخۆدەگرێت. جگە لەوەش، مادەی 332 لە یاسای سزادان، "بەکارهێنانی دڕندەیی" لەلایەن بەرپرسێکی گشتی یان بریکارێکەوە بە تاوان دەزانێت ئەگەر لە ئەنجامدا کەسێک زیان بە ناوبانگ یان کەرامەتی بگات یان ئازاری جەستەیی لێبکەوێتەوە. 2.    پابەندبوون بە یاسا نێودەوڵەتییەکان: بە پشتبەستن بە پابەندبوونی بەو پەیماننامە نێودەوڵەتیانەی کە پەسەندی کردوون، عێراق ئەرکی ڕێزگرتن و دەستەبەرکردنی مافی ئازادی و ئاسایش و قەدەغەکردنی ئەشکەنجە و مامەڵەی خراپی لەسەرە. ئەم پەیماننامە سەرەکیانە بریتین لە: ڕێککەوتننامەی دژی ئەشکەنجە و مامەڵە یان سزای دڕندە و نامرۆڤانە وەک؛ -    پەیمانی نێودەوڵەتی مافە مەدەنی و سیاسییەکان. -    ڕێککەوتننامەی نێودەوڵەتی بۆ پاراستنی هەموو کەسەکان لە دیارنەمانی زۆرەملێ. -    ڕێککەوتننامەی مافەکانی منداڵ. -    ڕێککەوتننامەکانی جنێڤ لە ساڵی 1949. پەیماننامەکانی مافی مرۆڤ کە لەلایەن عێراقەوە پەسەندکراون، مافی دادگاییکردنی دادپەروەرانە و قەدەغەکردنی ڕەهای ئەشکەنجەدان دووپات دەکەنەوە. ئەمەش پارێزبەندییە بنەڕەتییەکانی وەک قەدەغەکردنی پشکنینی دادگاکان لە هەر بەڵگەیەک کە لە ڕێگەی ئەشکەنجەدانەوە بەدەست هاتبێت و قەدەغەکردنی ناچارکردنی هەر تۆمەتبارێک بۆ ئەوەی وتە بدات لە دژی خۆی یان دان بە تاوانەکەیدا بنێت. هەروەها ئەم پەیمانانە مافی تۆمەتبار گەرەنتی دەکات، کە کاتێکی گونجاو بۆ ئامادەکردنی بەرگرییەکەی، بتوانێت لێکۆڵینەوە و تەحەدای بەڵگە و شایەتحاڵەکان بکات کە لە دژی بەکارهێنراون، هەروەها بەڵگە و شایەتحاڵی خۆی بخاتەڕوو. ڕێککەوتننامە نێودەوڵەتییەکان جەخت لەوە دەکەنەوە کە "پابەندبوونی دەوڵەت بۆ ڕێزگرتن لە قەدەغەکردنی ئەو جۆرە کارانە ڕەها و ناتەندروستە"، واتە هیچ بارودۆخێکی ناوازە، هەر سروشتێکیان بێت، ناتوانرێت بەکاربهێنرێت بۆ ئەوەی پاساو بۆ ڕاگرتن یان جێبەجێنەکردنی قەدەغەکردنی بەکارهێنانی ئەشکەنجەدان و مامەڵەی خراپ بەکاربهێنرێت.   سەرچاوە؛ شبکة الساعة، "الساعة" تضع السجون العراقية تحت المجهر.. متاهة العدالة المفقودة وحكايات الظلم، 2025-04-10؛ https://shorturl.at/SZEQi