د. عادل باخەوان بیست ساڵ بەسەر هێرشە تیرۆریستیەکانی ١١ی سێپتەمبەردا تێئەپەڕێ و چاوی جیهان بەتەنها لەسەر پاشەکشەی ئەمەریکا لە ئەفغانستانە. ڕاستە گەڕانەوەی تالیبان بۆ کابول شکستێکی گەورەیە بۆ ئەمەریکا، بەڵام لەڕاستیدا، شکستە هەرە گەورەکەی ئەمەریکا لە عێراقدایە و چیرۆکی ئەم شکستەش هەر لە سەرەتای ٢٠٠١ وە دەستپێدەکات و تا ئێستاش بەردەوامە و هەوڵدەدەم لەم خاڵانەی خوارەوەدا و بەشێوەیەکی کورت و چڕ چەن سەرە قەڵەمێکیان لەسەر بنوسم و درێژەکەی تەرخاندەکەم بۆ ئەو کۆنفرانسەی کە ٢٥ ی ئەم مانگە لە کوردستان پێشکەشی دەکەم. 1. ئەو سیستمی شەرعیەتەی کە ئەمەریکا بەکاریهێنا بۆ داگیرکردنی عێراق هەر لەسەرەتاوە لەسەر سێ درۆی بیناکرابوون. یەکەمیان بریتیبوو لەوەی کە عێراق خاوەنی چەکی کۆمەڵکوژیە و ئەکرێ لە ساتەوەختێکدا دژ بە ئەمەریکا بەکاریبێنێت. ڕاستە عێراقی هەشتاکان خاوەنی چەکی کۆمەڵکوژیبوو، بەڵام ئەوەش ڕاستە کە خودی ڕۆژئاوا ئەو چەکانەیان پێدابوو، هەروەها خودی ڕۆژئاوا لە نەوەدەکاندا کۆی ئەو چەکانەیان لە عێراقدا لەناوبردبوو، باشترین بەڵگەش ئەوەیە کە لە ٢٠٠٣ وە تا ئێستا هیچ ئاسارێکی ئەو چەکانە نەدۆزارنەتەوە. دووهەم بریتبوو لەوەی کە عێراقی سەدام حوسەین پەیوەندی لەگەڵ ڕێکخرای ئەلقاعیدەی بن لادن دا هەبووە، لەکاتێکدا جۆرج بۆش، سەرۆکی ئەمەریکا، سێ مانگ پاش داگیرکردنی عێراق دانبەوەدا دەنێت کە هیچ بەڵگەیەکی یەکلاکەرەوەیان بەدەستەوە نیە لەسەر پەیوەندی نێوان سەدام و بن لادن. درۆی سێیەمیش بریتیبوو لەوەی کە عێراق وڵاتێکی نادیمۆکراتیە ! گەر ئەم حیکایەتە بسەلمێنین، ئەبوو ئەمەریکا میسری حوسنی موبارەک و یەمەنی عەلی عەبدوڵا و تەنانەت عەرەبی سعودیە و چەندین وڵاتی دیکەی دۆستی واشنتۆنی داگیربکردایە. 2. بیست ڕۆژ پاش داگیرکردنی بەغداد، ئەم حیکایەتە بە تەواوی کۆتایی پێدێت و چیتر لە واشنتۆن کەسێک نادۆزیتەوە باس لە چەکی کۆمەڵکوژ و پەیوەندی نێوان سەدام و بن لادن و دیکتاتۆریەتی بەعس بکات. لێرە بەدواوە واشنتۆن حیکایەتێکی دیکە بۆ داگیرکردنی عێراق دروستدەکات کە بریتیە لە : بیناکردنی نەتەوەیەک لە عێراقدا، بیناکردنی نەتەوەی عێراقی "nation building" ! 3.  لە ١٠ مایسی ٢٠٠٣ دا پۆل بریمەر دەگاتە بەغداد و کۆی مێژووی عێراق بە هەموو ئاڵۆزیەکانیەوە دەخاتە نێوان دوو کەوانەوە و هەوڵدەدات لە سفەرەوە دەستپێبکات و نەتەوەیەک بۆ عێراقیەکان دروستبکات. پۆل بریمەر پێیوابوو ئەو مەسیحەیە کە لە دوورەوە هاتوە و عێراقیەکان لەگەڵ خۆیدا دەباتە نێو مێژووی بەشەریەتەوە. ساڵێک دواتر خودی ئەو نوخبە عێراقیانەی کە بریمەر پەراوێزی دەخستن، گورزی پۆڵاینیان لێدا و ناچاریانکرد بە جوتێک پۆستاڵەوە بە غداد بەجێبێڵێت. 4. پاش دەرکردنی پۆل بریمەر، دیسانەوە ستراتیژیەتی ئەمەریکا لە عێراقدا دەگۆڕێت و پێدەنێتە نێو حیکایەتێکی دیکەوە کە بریتیە لە سپاردنی عێراق بە زۆرینەی شیعە و کوردیش وەک پەراوێزێک بۆ تەواوکردنی شانۆگەریەکە. ڕێک وەک دوو حیکایەتەکەی پێشو، حیکایەتی سپاردنی عێراق بە شیعەش هیچ بیرکردنەوە و ڕامانێکی قوڵ و ستراتیژی لە پشتەوە نەبوو، ئەو نوخبەیەی کە لە کۆشکی سپیدابوو، وەک پێویست دەرەنجامە تراژیدیەکانی ئەم بڕیارەی لە مەودای مامناوەندی و دورە مەودادا هەڵنەسەنگاندبوو. بۆیە دواتر خودی واشنتۆن بوو بە ژێر لافاوەکانیانەوە. 5. لە ٢٠١١ دا ئەمەریکا دیسانەوە بڕیارێکی هەڵە ئەدات کە بریتیە لە کشانەوە لە عێراق و بەدوای خۆیدا بۆشاییەکی گەورە بەجێدەهێڵێت. دوو ئەکتەری نادەوڵەتی بەخێرایی ئەم بۆشاییە پڕدەکەنەوە. یەکەمیان بریتیە لە ڕێکخراوی داعش و دوهەمیشیان بریتیە لە میلیشیا شیعەکان. لە ٢٠١٤ دا داعش دەوڵەتەکەی خۆی لە موسڵ ڕادەگەنێت و لە هەمان ساڵیشدا میلیشیا شیعەکان پێکەوە حەشدی شەعبی دروستدەکەن. لەنێوان ٢٠١٤ بۆ ٢٠١٧ دا ئەمەریکا ناچار ئەبێ بگەڕێتەوە بۆ عێراق و ڕوبەڕوی هەڕەشەی داعش ببێتەوە. لە ٢٠١٧ شەوە تا ئێستا کۆشکی سپی پێیوایە کە حەشدی شەعبی، زیاتر لە داعش، مەترسیە بەسەر ئاسایشی نیشتمانیەوە !  6. ڕاستە هەموو سیاسەت لەسەر میسداقیەت بیناناکرێ و پەیوەندیەکانی هێز هاوکێشەکان ئەگۆڕن، بەڵام ئەوەش ڕاستە کە سیاسەت بەبێ میسداقیەت هەمیشە پەڵەیەکی ڕەشی بەسەرەوەیە. کۆی ئەم هەڵە کوشندانەی ئەمەریکا لە عێراقدا، واشنتۆنیان خستوەتە دۆخی لە دەستدانی میسداقیەتەوە لای سووننە، لای کورد، لای لیبراڵەکانی شیعە، تەنانەت لای وڵاتانی کەنداویش کە بەشێکیان پێیانوایە چیتر گرەو لەسەر ئەمەریکا ناکرێ و باشتر وایە ڕاستەوخۆ لەگەڵ ئێراندا دانوستانبکرێت، بۆنموونە عەرەبی سعودیە، یان هاوپەیمانی لەگەڵ ئیسرائیلدا بکرێت، بۆنموونە ئیمارات. 7. بیست ساڵ دوای ١١ی سێپتمەبەر، ئەمەریکا شکستی هێنا لەوەی کە چەکی کۆمەڵکوژیی لە عێراقدا بدۆزێتەوە، شکستی هێنا لەوەی کە نەتەوەیک لە عێراقدا بینابکات، شکستی هێنا لەوەی کە کۆتایی بە داعش بێنێت و تا ئێستاش نەیتوانیوە کۆنترۆڵی حەشدی شەعبی بکات. 8. زۆر خراپتر، هەژدە ساڵ پاش داگیرکردنی عێراق، لە ئێستا و ئێرەدا، عێراق لە هەموو ئاستەکاندا هەڵوەشاوەتەوە، ئاستی ئیداری، کۆمەڵایەتی، سیاسی، سەربازی، ئەمنی، گەشەی ئابوری، دەزگایی، ئابوریی و ئەوەی ماوەتەوە تەنها سنورە نێودەوڵەتیەکانیەتی ! 9. هەفتەی ڕابوردوو، بۆ ماوەی سەعاتێک و چل و پێنج خولەک لەگەڵ گەورە دیپلۆماتێکی ئەورپیدا و لەسەر داوای خۆی، لەسەر عێراق و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست گفتوگۆم هەبوو، ئەو بەزمانێکی ڕاشکاو و ڕاستەوخۆ پێیگوتم : هەموومان باجی شکستەکانی ئەمەریکا دەدەین، هەم لە ئەورپا و هەم لە ڕۆژهەڵات و هەم لە خودی ئەمەریکاش. ئەمە تەواو ڕاستە. هەر هەڵەیەکی ئەمەریکا دەبێت بە هەڕەشە بەسەر جیهانەوە. 10. کاتێک عێراق داگیرکرا، جۆرج بۆش وتی : ئێستا دنیا بەبێ سەدام حوسەین ئارام و ئاسایشترە ! کاتێک بن لادن کوژرا، باراک ئۆباما وتی : ئێستا دنیا بەبێ بەبێ بن لادن ئارام و ئاسایشترە ! کاتێکیش ئەبوبەکر بەغدادی کوژرا، دۆنالد ترامپ گوتی : ئێستا دنیا بەبێ ئەبوبەکری بەغدادی ئارام و ئاسایشترە ! بەڵام لەڕاستیدا، دنیای پاش گەڕانەوەی تالیبان بۆ کابول و دنیای پاش بەمیلیشیاکردنی عێراق و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، هیچ ئارامتر و ئاسایشتر نیە لە دنیای پێشوتر.

عەلی مەحمود محەمەد "موچەكەی  كاك عەلیش 17 جاری موچەی مامە ریشەو ئەبو ڤیانە!!!" لەبەر ئەوەی  12 ساڵە وەك دەستپێشخەرییەك  خۆم و هاوڕێیانم لە هەڵمەتی دادپەروەری  كارمان لەسەر ئەو دۆسیەیە كردووە, ئاراستەی رای گشتی و بڕیارەكانمان گۆڕیوە, بیرۆكەكەمان  هێناوەتە كوردستانەوە, وە ئەم لیستەشمان زۆر زووتر بڵاو كردۆتەوە, بۆیە ئەم چەند  دێرە دەنووسم . رۆژی 10  سەپتەمبەر,  وەك  هەموو رۆژەكانی دی, كاك  عەلی حەمە ساڵەح بابەتێكی بلاو كردەوە بەناوی "  لەم نادادیە تاڵە-چوار عەرەب بەوەزیرو بریكاری وەزیر خانەنشینن لە هەرێم" , لە سەردێری بابەتەكەوە دەردەكەوێت  ناوبراو بێدادییەكە تەنها لەوەوە دەبینێت ئەم كەسانە عەرەبن, ئەگەر كورد  بونایە وەك ئێستا بەلایەوە ئاسایی  بوو, وەك لە 33  وەزیرو  37  وەكیل وەزیر, كە پیشەكانیان نەبینیوە وە زۆریشیان دەناسێت باسیان ناكات, تەنها ئەم 4 كەسەی  هەڵنابژارد, دەنا خۆ 4  شیوعی دیكەی كوردیش لە لیستەكەدا هەن, ئەمانە لانی كەم كۆی گشتی 70 كەسن, تەنها وەزیرو وەكیل وەزیر بەو پۆستانە خانەنشین كراون, زۆریشیان ناسراون و ماندوبوونیان بە وەزیری بەراورد ناكرێت. ئەم چوار تێكۆشەرە دەبوایە عەرەب بوونەكەیان , كریستانی بوونەكەی هانا ئیمتیاز بووایە بۆیان, نەك نەنگی و پلە دویی, ئەو ئیمتیازە لە ئەنجامی پیاوو ژن باشی و چالاكوانی مەدەنی بوونەوە نەبووە وەریانگرتووە, بەڵكە ئیمتیازێكە لە ئەنجامی شاخەوە وەك كەسانی دی بەدەستیان هێناوە, كە هەندێك بەو هۆیەوە بوونە خاوەند  گرد و چاڵە نەت و شاخ و شار و كارگا, بە ناویش كەس ناوێرێت ناویان بهێنێت زمانی دەبڕنەوە, ئەمانیش  وەك  چەند  هاوحزبییەكی كاك عەلی  لەشاخ پێشمەرگە بوونە و ئێستا لە پای تێكۆشانیان هەڵگری پۆست و موچەیەكی نادادپەروەرین, كە زۆر زیاترە لە موچەی شەهیدان, پێشتر بە نامەی  فەرمی داومان لە پەرلەمانەكەی  خۆیان كرد كە موچەی  شەهیدان ببێتە ستانداری موچە لە كوردستان, هەموو موچەیەك بە موچەی  شەهیدان بپَورێت, گاڵتەیان بەو داواكارییە دەهات, بە تەوسەوە  نامەكەیان فڕێ  دەدا, لەمەدا لە گەڵیم  چۆن  دەبێت  تێكۆشەرێك چەندە قوربانی دابێت لە موچەی  شەهیدان زیاتر وەربگرێت, بە تەواوی پشتیوانم, هەرچەندە موچەكەی  خودی كاك  عەلیش 17  جاری موچەی  ئەبو ڤیان و  مامە ریشەو مەلا ئاراس  و بەكر تەلانییە؟, بۆیە  موچەی  تۆو خانەنشینی  ئەبو كاروان و ئەو 4  تێكۆشەرە عەرەبەو ئەو 1450  موچە بالایەو ئەو 715  موچە بالا نا یاسییە, ئەو 33 وەزیرە خانەنشینەی  كە پیشەكانیان نەبینیووە, زۆریان تێكۆشەرن شایستەی  ناوو پێگەی زیاترن نەك موچەی بانتر وە ئەو 37 وەكیل وەزیرە بە هانا ئیدواردی كریستانیشەوە  هەمووی نا دادپەروەرییە, نابێت كەسیش داكۆكی لە نادادپەروەری بكات نەخوازەلا شیوعی و كۆمۆنیست و چەپیش بێت , زمانی خوارە بێت بە قەولی پیرێژنان وتەنی,  ئێمە رەخنە لە ناوی پۆستەكە ناگرین كە ناوی وەزیرە, رەخنە دەبێت  لەوەندەی وەریدەگرن  بگرین, كە جیاوازی زۆری خولقاندووەو نا دادپەروەرییە, دەنا زۆری ئەوانە بیان ویستایە دەبونە وەزیر, كە وەزیر دانەر بوون,  بۆ كاك قادری حاجی عەلی بیویستایە نابوو بە وەزیر؟, ئایا شایستەی  زیاتر نییە؟؟, دەوێریت رەخنە  لەو بگریت بۆ ناوی لەو لیستەیە؟؟ خۆ دەنا ئەو 4  تیكۆشەرە  كە سیانیان  لە ژیان نەماون, یەكیان پێش  خانەنشنییەكە بە دەیەیەك كۆچی  كردووەو ئاگای لەم بەزمە هەر نییە, بەوانەی  ناو حیزبەكەی  تۆشەوە, دەیان و هەزاران جاری  تۆو  پەرلەمانتاران و وەزیرو  جێگیری وەزیرو بەڕێوەبەری گشتییە یاساییەكان ماندوو نەبوونە؟؟, دەقەی پێشمەرگایەتی بەراورد ناكرێت بە ماندوو بوونی ئەو موچە باڵایانە,  لێ  مەگەر ئەوان بۆ دادپەروەری نەچوونە شاخ؟؟, ئیتر ئەم موچەیە  لە پاش  چی؟؟؟؟, بەتایبەتیش  شیوعی  بێت, فەهد و سەلام  عادیل  ساسۆن دەلال و ........  دینارێك موچەیان هەبوو؟؟؟, ئارام و ئازاد هەورامی گرد و كارگاو كارخانەیان هەبوو؟؟؟, ئەگەر بۆ خەڵكانێك نا دادپەروەریی بێت بۆ شیوعی و چەپ عەیبەشە, شەرمییە. كاتێك  شیوعیەك, چەپێك  دەدەن بە تەكما بە ئۆتۆمۆبیلە گران بەهاكانیانەوە, هێندە رقم لێیان دەبێتەوە مەگەر خوا بزانێت, بە من بێت ملیان لە رەگا هەڵقەنم, كە بۆمیش  رادەگرن  سوار نابم لە گەڵیان, بەلام هەموو عەسرانێك  تۆو حیمایەو سایەق و ئۆتۆمۆبیلەكەتم دەبینی ئاسایی بوو چونكە ئیدعای یەكسانیت نەكردووە, یەكجاری حیزبی بۆرژوازین  شەڕ  لەسەر بەشە كەن نەك دابەشكردن.  قسور بە شیوعی و چەپەكان مەكە, بەلام لە روانگەی عەرەب بوون و ژن بوونەوە نا, بزانە ئەوە رەگەز پەرستی و فاشستییە, كە جاری دووەم كەوتویتەتە ناو هەڵەی گەورەترەوە لە جاری پێشوو, بەوەی دەڵێیت "ڕەوایە ئەوەی تەقەی لە ئاسۆی قومری كرد موچەكەی چارەكێكی هەنا ادور  نەبێت!", بۆ تەنها هەنا, لەكاتێكدا تەنانەت لەناو ئەو 4 عەرەبە بە قەولی فاشیستانەی خۆت موچەی لە هەموویان كەمترە, دەزانی سەگیش  بە ژن نا حەپێت  لە كۆمەڵگای محافیزەكاردا وەك خۆت  ئیدعات كردووە لەوێوە هاتویت. دەزانی 1470  خانەنشینی  پلە بالا لە كوردستاندا هەیە, 715یان نا یاسایین, 1166  كەسیان كەم و كوڕی لە دۆسیەكانیان  هەیە, زۆرێك لەو 715 ەكەسە پێشمەرگایەتیشیان نەكردووە, بەشێكیشی دیكەشی لە حیزبی شیوعی و ئیدعا كەرانی چەپی دەرەوەی  پەكەكەو كۆمۆنیستی كرێكارین, لە ناویانیشدا هەیە  تەنها چەند  مانگێك لە بەردەم سپلیت  كارەكەی  ئەنجامداوە, تیایاندا هەیە چەندین ساڵ خزمەتی پێشمەرگایەتی و رۆژنامەنووسی و ئاوارەیی بۆ نووسراوە بە ساختە؟؟؟؟, هەشە پۆستەكەی بینیوە بەلام لە سەردەمی بەعسدا؟؟,دەزانی چەند  پێشمەرگە خانەنشینە هێندەش  خزمەتی بردۆتەوە بۆ سەر پیشەكەی . لە پەراوێزی  ئەم نووسینەدا دەمەوێت  چیرۆكی خانەنشینی كازم حەبیب بگێڕمەوە, دەیزانی خەریكی ئەو هەڵمەتەم و دەستخۆشی لێمە كرد وتی" من مامۆستای زانكۆی فەسڵ كراو, بەڕێوەبەری گشتی لە وزارەتی كشتوكاڵ  بوومە لە عێراق, زیندانی سیاسی لە گەڵ  تاڵەبانی لە یەك ژور, دوای روخانی رژێم هاتمەوە بچم لە عێراق مامەڵەی خانەنشینی بكەم, تاڵەبانی ناردی بە دواما وتی بۆ كوێ, دیارە من نەماوم, دەبێت لە كوردستان خانەنشین بیت, مافت بەسەرمانەوە هەیە, ئەوە منی تووشی ئەم بەزمە كردو نازانم چی بكەم, دەنا لەوێ  هەم ئیمتیازاتم زیاتر بوو, هەمیش هەموو رۆژێك  نایدەنەوە چاوماو دەنا من پێم خۆش نەبوو بە پێشمەرگایەتیش  لە كوردستان خانەنشین بم, وەڵا كاكە عەلی جەلال وەرەتنی . لیستی ناوەكان پێشتر بلاومان كردۆتەوە: https://www.facebook.com/%D9%87%DB%95%DA%B5%D9%85%DB%95%D8%AA%DB%8C-%D8%AF%D8%A7%D8%AF%D9%BE%DB%95%D8%B1%D9%88%DB%95%D8%B1%DB%8C-OJC-Organization-of-the-Justice-Campaign-1529892493937226/photos/1685788505014290/ https://www.facebook.com/%D9%87%DB%95%DA%B5%D9%85%DB%95%D8%AA%DB%8C-%D8%AF%D8%A7%D8%AF%D9%BE%DB%95%D8%B1%D9%88%DB%95%D8%B1%DB%8C-OJC-Organization-of-the-Justice-Campaign-1529892493937226/photos/1685788468347627/

دوکتۆر محەمەد حسێن زادە   پێشەکی سەرەکیترین بنەما و پێوەری سیاسەتی دەرەوەی وڵاتان، بەرژوەندییە نیشتمانییەکانن. سیاسەتەکان لەسەر بنەمای بەرژوەندییە نیشتمانییەکان دادەڕێژرێن و هەر ئەو بەرژوەندیانەن کە دەبنە چرای ڕێنوێنی سیاسەتی دەرەوەی وڵاتان. بەرژوەندییەکان دیاری دەکەن وڵاتان لە بەرانبەر ڕووداوە جۆراوجۆرەکاندا چۆن هەڵوێست وەربگرن. بۆ نموونە، دەسەڵاتگرتنی تاڵیبان دوای چوونەدەرەوەی هێزەکانی ئەمریکا و ناتۆ لە ئەفغانستان، هەڵوێستی جیاوازی وڵاتانی لێ کەوتەوە. دەستەیەک لە وڵاتان کە دەسەڵاتگرتنی تاڵیبان بە هەڕەشەیەکی ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ لەسەر بەرژوەندییەکانی خۆیان یاخود هەڕەشەیەک بۆ سەر ئاسایشی جیهان دەبینن، نیگەرانی خۆیان لە دەسەڵاتگرتنی تاڵیبان دەربڕیوە. دەستەیەکی تر، گەرچی چوونەدەرەوەی ئەمریکا لە ئاراستەی بەرژەوەندییەکانی خۆیان دەبینن، بەڵام لە داهاتووی تاڵیبان دڵنیا نین، بۆیە هێشتا بە ڕوونی هەڵوێستی خۆیان دەر نەبڕیوە. دەستەی سێیەم، کە پێیان وایە دەسەڵاتگرتنی تاڵیبان لە ئاراستەی بەرژوەندییەکانی ئەواندایە، خۆشحاڵی خۆیان ناشارنەوە، گەرچی بە شیوەی ڕاستەوخۆیش ئەو هەستەی خۆیان دەرنەبڕن. پاکستان نموونەی ئەم وڵاتانەی دواییە. هەڵبەت، خۆشحاڵی پاکستان بێ بنەما نییە و هۆکاری لە پشتە. بە حەقیقەت، ئیسلام ئاباد یەکێکە لە براوەکانی دەسەڵاتگرتنی تاڵیبان، چونکە هەبوونی تاڵیبان لە دەسەڵات لە بەراورد لەگەڵ حکومەتی پێشوو، زیاتر لە ئاراستەی بەرژوەندییەکانی پاکستانە و بەرپرسانی ئەو وڵاتە هەست بە ئاسایشی زیاتر دەکەن. هەڵبەت ئەمە بەو واتایە نییە کە پاکستان لە داهاتوو دڵنیایە و بەرژوەندییەکانی بە تەواوەتی لەگەڵ تاڵیبان لە یەک ئاراستەدان، بەڵکو باس لە زیاترین ڕێژەی بەرژوەندی و دەستکەوتەکان دەکرێت. من لێرەدا هەوڵ دەدەم، باس لە هیوا و دەرفەتەکان و هەروەها مەترسی و نیگەرانییەکانی پاکستانی دوای دەسەڵاتگرتنی تاڵیبان بکەم. پێش ئەوە، زۆر بە کۆرتی، تیشک دەخەمە سەر پەیوەندییەکانی تاڵیبان و پاکستان.  پاکستان و تاڵیبان کەم نین ژمارەی ئەو کەسانەی کە پێیان وایە پاکستان دانەر و دامەزرێنەری تاڵیبانە و ئەو گرووپە کە ئێستا بۆ جاری دووەم دەسەڵاتی ئەفغانستانیان بە دەستەوە گرتووە، لە بنەڕەتدا دەستکردی دامودەزگا سەربازی و ئەمنییەکانی پاکستانن. بەڵام ڕوانگەیەکی میانە کە لە حەقیقەتیش نزیکترە ئەوەیە کە پاکستان بە یەکێک لەو ئەکتەرانە دادەنێت کە ڕۆڵی سەرەکی لە سەرهەڵدان و پەرەسەندنی تاڵیباندا هەبووە و دەسەڵاتدارانی پاکستان، بەردەوام وەکو بەرگی براوەی خۆیان لە ناوچە و بە تایبەت لە ئەفغانستان سەیری تاڵیبانیان کردووە. ڕووداوە مێژووییەکان، تا ڕادەیەکی زۆر ئەم ڕوانگەیە پشتڕاست دەکەنەوە.    یەکەمین کردەی سەربازی تاڵیبان لە ڕۆژی ١٢ی تەشرینی یەکەمی ساڵی ١٩٩٤ لە ناوچەی "سپین بولدک" لە نزیک ویلایەتی قەندەهار و سنووری پاکستان ئەنجام درا. چەکدارانی تاڵیبان لەو کردەیەدا لە دژی یەکێک لە فەرماندەکانی حزبی ئیسلامی ئەفغانستان (بە سەرۆکایەتی حیکمەتیار) بە ناوی "مەلا ئەختەر جان" شەڕیان کرد و دوای دوو کاتژمێر پێکدادانی قورس، دەستیان گرت بەسەر ناوچەی "چەمەن" لە باشووری ویلایەتی قەندەهار. دەگوترێ ژمارەی چەکدارانی تاڵیبان لەو کاتەدا، ٣٠٠ کەس بوون و خۆیان بە خویندکاری ئایینی و فەقێی قوتابخانە ئایینییەکان دەناساند. دوای ئەوە، چەکدارانی تاڵیبان دەستیان گرت بەسەر بنکەی سەربازی "پاشا" کە یەکێک بوو لە کۆگاکانی چەک و تەقەمەنی حزبی ئیسلامی. پاشان شاری قەندەهاریان خستە ژێر ڕکێڤی خۆیان. لەوە بەدوا، چەکدارانی تاڵیبان دوو بەرەی نوێیان کردەوە، بەرەیەک بەرەو ڕۆژهەڵات و بەرەیەکی تر بەرەو باکوور. لە بەرەی ڕۆژهەڵاتدا، سەرەتا دەستیان گرت بەسەر شاری "غەزنی" و دواتر "مەیدان شار"دا کە شوێنی کۆبوونەوەی چەکدارانی حزبی ئیسلامی بوو. ماوەیەکی کۆرت دوای ئەوە، شاری "چەهارئاسیاب" ناوەندی فەرماندەیی گۆڵبەدین حیکمەتیار سەرنجی تاڵیبانی ڕاکێشا. حیکمەتیار بەرەو جەلال ئاباد و نەنگەرهار پاشەکشێی کرد و چەهارئاسیابی ڕادەستی تاڵیبان کرد. ڕێککەتنی نێوان تاڵیبان و حزبی یەکگرتووی ئیسلامیش ئەوەندەی نەخایاند و "عەبدولعەلی مەزاری" سکرتێری گشتی ئەو حزبە، لە لایەن تاڵیبانەوە کوژرا. دوای یەکلاییبوونەوەی چارەنووسی حزبی ئیسلامی و حزبی یەکگرتووی ئیسلامی کە ئەندامی "شۆرای هەماهەنگی" بوون، تەنیا ئەحمەد شا مەسعوود، وەزیری بەرگریی حکومەتی رەبانی، وەکو تاقە ڕکابەری بەهێزی تاڵیبان لە کابوڵ مایەوە. شەڕی کۆتایی بۆ بەدەستهێنانی کابۆڵ دەستی پێکرد. تاڵیبان سەرەتا لە کابوڵ تووشی شکست بوو، بەڵام لە بەرەی ڕۆژئاوادا سەرکەوتنی بەرچاوی بەدەست هێنا. تا ناوەڕاستەکانی ١٩٩٤ بەشێکی زۆر لە ویلایەتەکانی نیمڕوز، هیلمەند و فەراه کە لەژێر کۆنتڕۆڵی ئیسماعیل خان، ئەمیری گشتی پارێزگاکانی ڕۆژئاوا بوو، کەوتنە دەستی تاڵیبان. لە ٣ی ئەیلولی ١٩٩٥دا، هێزەکانی ئیسماعیل خان بەرەو هەرات کشانەوە. هیزەکانی تاڵیبان دوایان کەوتن و دەرئەنجام شاری هەراتیان لە ٥ی ئەیلولی هەمان ساڵ کۆنتڕۆڵ کرد. تاڵیبان جارێکی تر ڕوویان لە کابوڵ کرد و دوای کۆنتڕۆڵکردنی جەلال ئاباد، پۆکتیا و نەنگەرهار، خۆیان گەیاندە ناوچەی سەروبی و لەویوە بەرەو باشووری کابوڵ ڕۆیشتن. ڕۆژی ٤ی ئەیلولی ١٩٩٦، کابوڵیش کەوتە ژێر دەسەڵاتی تاڵیبان. لە ئایاری ١٩٩٧دا، شارەکانی مەزارشەریف و بامیانیش لە لایەن چەکدارانی تاڵیبانەوە کۆنتڕۆڵ کران. بەو چەشنە، تاڵیبان تا ساڵی ٢٠٠١، لەژێر ناوی ئەمارەتی ئیسلامی ئەفغانستان، بەسەر نزیکەی سێ لە چواری خاکی ئەو وڵاتە حوکمی کرد. ئەوە بەردەوام بوو تا دوای ڕووداوەکانی ١١ی سیپتەمبەری ٢٠٠١ و هێرشی ئەمریکا بۆ سەر ئەفغانستان.  لە نیوان ساڵانی ٢٠٠١ تا ٢٠٠٦، تاڵیبان لەژێر کاریگەری هێرشەکەی ئەمریکا و دامەزراندنی حکومەتی نوێ لە کابوڵ، چالاکییەکی ئەوتۆی نەبوو. لە ٢٠٠٦وە، هێدی هێدی چالاکییەکانی چەکدارانی تاڵیبان پەرەیان سەندەوە و لە ناوچەکانی باشوور، بە تایبەت لە زابۆل، قەندەهار و هیلمەند هێزیان نواند و بەرەبەرە پەرەیان بە هەیمەنەی خۆیان دا. هاوکات تاڵیبانی پاکستانیش خۆی دەرخستبوو. تاڵیبانی پاکستان تۆڕێک بوو پیکهاتوو لە چەندین گرووپ و لەو کەسانەی کە دوای هێرشی ئەمریکا بۆ سەر ئەفغانستان و داڕووخانی تاڵیبان، بۆ ناوچەکانی پەشتو کۆچیان کرد. هەڵبەت بەشیک لە تاڵیبان پێشتریش لە پاکستان هەبوون. حکومەتی ئەفغانستان بەردەوام پاکستانی بەوە تۆمەتبار کردووە کە پشتیوانی لەو گرووپە دەکات و پڕچەکیان دەکات.  حامید کەرزای، سەرۆک کۆماری پێشووی ئەفغانستان، کاتی خۆی گوتبووی "کێشەی ئەفغانستان، تاڵیبان نییە، بەڵکو پاکستانە"". ئەشرەف غەنی تا ئەو ڕۆژەی ئەفغانستانی بەجێهێشت بەردەوام بانگەشەی ئەوەی دەکرد کە تاڵیبان درووستکراوی پاکستانە و ئیسلام ئاباد پشتیوانی لە چەکدارەکانی تاڵیبان دەکات. تەنانەت حەفتەی پێشوو چەکدارانی "بەرەی خۆڕاگری نیشتمانی ئەفغانستان" ڕایانگەیاند، لە هێرشی تاڵیبان بۆ سەر پەنجشیر، پاکستان بە فڕۆکەی بێ فڕۆکەوان و هیزی کۆماندۆی سەر بە سوپای ئەو وڵاتە، ڕاستەوخۆ یارمەتی چەکدارانی تاڵیبانی کردووە. ئەوە لە کاتێکدا بوو کە پێش ئەوەی حکومەتی نوێ لە ئەفغانستان ڕابگەیێنرێت، ژەنەڕاڵ فەیز حەمید سەرۆکی دەزگای ھەواڵگری پاکستان سەردانی کابوڵی کرد. بەو حاڵەش هێشتا پەیوەندیی نیوان پاکستان و تاڵیبان و ناوەڕۆکی ڕاستەقینەی ئەو پەیوەندیانە بە تەواوەتی ڕوون و ئاشکرا نییە.  پێشتر گوتم، گونجاوترە پاکستان بە یەکێک لە پشتیوانە سەرەکییەکانی تاڵیبان دابنرێت، نەک بە دامەزرێنەر. دوای داگیرکردنی ئەفغانستان لە لایەن یەکێتی سۆڤیەت لە ساڵی ١٩٧٩، چەکدارە ئیسلامگەراکان دەستیان کرد بە شەر لە دژی ئەو زلهیزە. محەمەد زیائەلحەق، سەرۆکی ئەوکاتی پاکستان، نیگەرانی ئەوە بوو سۆڤیەت بیەوێت هێرش بکاتە سەر بەلووچستانی پاکستانیش، بۆیە موختار عەبدولرەحمانی رەوانەی سعوودیە کرد بۆ ئەوەی پشتیوانی ڕیاز بۆ بەرەی خۆراگری ئەفغانستان لە بەرانبەر هێزەکانی سۆڤیەت بە دەست بێنێت. ماوەیەک دواتر، ڕێکخراوەی هەواڵگری ئەمریکا (CIA) و دەزگای هەواڵگری سعوودیە (GID) بودجە و پێداویستییەکانیان لە ڕێگای دەزگای هەواڵگری پاکستان (ISI)وە گەیاندە چەکدارانی ئەفغان. بینەزیر بۆتۆ لە ١٤ی تەشرینی یەکەمی ١٩٩٦، لە میانەی دیمانەیەکدا لەگەڵ ڕادیۆ بی بی سی دەڵێت: "ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا و بەریتانیا بە پارەی سعوودیە چەکیان بۆ تاڵیبان دابین دەکرد". ئەمە لەگەڵ ئەو بۆچوونە باوەیش دەخوێنێتەوە کە دەڵێت، پاکستان بە یارمەتی دارایی و سەربازی ئەمریکا، سعودیە، ئیمارات و بەریتانیا، تاڵیبانی لە ئەفغانستان بەهێز کرد.  بە هەر حاڵ، هەزاران ئەفغانی، و لەوانە محەمەد عومەر، لە دەیەی ١٩٨٠ لە لایەن دەزگای هەواڵگری پاکستانەوە ڕاهێنران. تاڵیبان لە ناو ئەو بەرەیەدا سەریان هەڵدا و گوتمان، یەکەمین کردەی چەکدارییان لە ساڵی ١٩٩٤ ئەنجام دا. بەگوێرەی زانیارییەکان، دوای کۆبوونەوە و یەکگرتنەوەی تەلەبە ئایینییەکانی پاکستان و ئەفغانستان لە قوتابخانە ئایینییەکانی سەر بە کۆمەڵەی زانایانی ئیسلام لقی مەولانا سەمیعولحەق، کە ئەمرۆکە بە ناو کۆمەڵەی حەقانی دەناسرێنەوە، بزووتنەوەی تاڵیبان بە ڕابەرایەتی مەلا محەمەد عومەر دامەزرا. ئاشکرایە پاکستان لە دەسەڵاتگرتنیان لە ئەفغانستان دەستی هەبوو. ئیسلام ئاباد [لە پاڵ ئیمارات و سعوودیە] لەو دەگمەن وڵاتانە بوو کە بە فەرمی دانی بە دەسەڵاتی تاڵیبانی پێش ٢٠٠١دا نا.  دوای هێرشەکەی ئەمریکا و ڕووخاندنی دەسەڵاتی تاڵیبان، ئیسلام ئاباد بە سەرۆکایەتی پەرویز موشەرەف، خۆی لە بەرەی هاوپەیمانێتی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بۆ "بەرەنگاربوونەوەی تیرۆریزم" پێناسە کرد. موشەرەف ناچار بەو بژاردەیە بوو، چونکە جۆرج دەبلیۆ بۆش ڕایگەیاندبوو " یان لەگەڵ ئێمە یاخود لەگەڵ تیرۆریزم". ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لە وەڵامی بژاردەکەی موشەرەفدا، زیاتر لە ١٠ میلیار دۆلار یارمەتی پاکستانی کرد. بەڵام ئەوە بە واتای کۆتایی پەیوەندییەکانی پاکستان و تاڵیبان نەبوو. موشەرەف سەرەتا هەوڵی دا قەناعەت بە وڵاتانی جیهان بێنێت کە پێویستە پشتیوانی لە تاڵیبانێکی میانەڕۆ بکرێت، بەڵام ئەمریکا ئەوەی رەت کردەوە. ساڵی ٢٠٠٢، پاکستان سوپای رەوانەی ناوچەکانی باشووری وەزیرستان کرد بۆ ئەوەی رێگری لە دزەکردنی ئەندامانی تاڵیبان و ئەلقائیدە بۆ ئەو ناوچە بکات. دەزگا هەواڵگرییەکانی پاکستان داوایان لە هیزەکانی تاڵیبان کرد، ئەندامانی بیانی ڕێکخراوکەیان و ئەندامانی ئەلقائیدە ڕادەستی ئەوان بکەن و خۆیان لەوان جودا بکەنەوە. لە ڕاستیدا، هۆکاری ئەوە و کردە سەربازییەکەی ساڵی ٢٠٠٤ ئەوە بوو کە سوپای ئەمریکا سەبارەت بە هەبوونی ئەندامانی ئەلقائیدە و تاڵیبان لەو ناوچانەدا تووڕە بوو. بەڵام ساڵی دواتر، ئەو کاتەی نیشانەکانی سەرهەڵدانەوەی تاڵیبان دەرکەوتن، پاکستان هیچ هەوڵیکی بۆ بەرەنگاربوونەوەیان نەدا. موشەرەف دەیویست بە هاوکاری ئەمریکا و وڵاتانی تر دسەڵاتی خۆی لەو ناوچەیەدا بسەپێنێت و دۆخی ئەو ناوچە بگۆڕێت. بەڵام پاکستان بەردەوام بانگەشەی ئەوەشی  دەکرد کە بە بێ دانپیدانان بە تاڵیباندا، چاوەروانی جێگیربوونی ئاشتی لە ئەفغانستان ناکرێت. مۆشەرەف لە حوزەیرانی ٢٠٠٥، بە ئاشکرا رایگەیاند ئەگەر پێشووتر دان بە حکومەتی تاڵیباندا بنرایەت، رەنگە هێرشەکانی ١١ی سیپتەمبەر ڕوویان نەدایەت.  هەر لەو کاتەدا، بەشێک لە دامودەزگای سەربازی و هەواڵگریی پاکستان، لەگەڵ گرووپە ئیسلامگەراکان و بە تایبەت تاڵیبان لە پەیوەندیدا بوون. ئەو پەیوەندییانە دواتر بەرفراوانترە بووونەوە و ئیسلام ئاباد لە ڕووی مادی و لۆجستییەوە یارمەتی تاڵیبانی دا. ئەو دامودەزگانە هەوڵیان دەدا تاڵیبانی پاکستان بەرەو ئەفغانستان رەوانە بکەن. پاکستان بەو کارە لە لایەکەوە ئەو چەکدارانەی لە سنوورەکانی دەبردە دەرەوە و لە لایەکی ترەوە، ئەو تۆمەتەی بە درۆ دەخستەوە کە دەگوترا پاکستان بووەتە پەناگەی تیرۆریستان. بەو جۆرە دەیتوانی نیگەرانییەکانی واشنتۆنیش کەم بکاتەوە و ڕێگری بکات لە نزیکبوونەوەی ئەمریکا لە هیند. بۆیە، ساڵی ٢٠٠٦ حکومەتی پاکستان لە ناوچەی وەزیرستان ڕێککەوتننامەی ئاشتی لەگەڵ تاڵیبان ئیمزا کرد، هاوکات لە ناوخۆدا خۆی ئامادەی شەڕ لەگەڵ ئەو گرووپە کرد. ئەو ڕێککەوتننامە لە نیوان پارێزگارەکانی حکومەتی موشەرەف لەگەڵ گەورەپیاوان و ڕیش سپییەکانی تاڵیبان ئیمزا کرا و بە جۆرێک ئاراستەپێدان بوو بە چالاکییەکانی تاڵیبان.  ٢٧ی ئەیلولی ٢٠٠٦ کە کەرزای و موشەرەف لە واشنتۆن پێکەوە دیداریان کرد، تاڵیبان ڕایانگەیاند لە ناوچەی میرشاه، ناوەندی ویلایەتی وەزیرستان، دوو نووسینگەی نوێنەرایەتییان کردووەتەوە. ئەوە بە واتای سیاسەتی دوو فاقەی ئیسلام ئاباد سەبارەت بە تاڵیبان بوو.  ڕۆژی ٢٨ی ئایاری ٢٠١١، سەرۆکی ئەمریکا، باراک ئۆباما، بە میدیاکانی راگەیاند ئۆسامە بن لادەن لە ئۆپەراسیونێکدا لە نزیک ئیسلام ئابادی پاکستان، بە دەستی کۆماندۆکانی ئەمریکا کوژراوە. سەیر ئەوە بوو بن لادەن لە ناوچەیەکی سەربازی لە پاکستان خۆی حەشار دابوو، واتە لە شوێنیکدا کە حکومەت و دەزگای هەواڵگریی پاکستان ئاگادار بوون، ئەوەش پەیوەندییەکانی نێوان ئیسلام ئاباد و واشنتۆنی ئاڵۆزتر کرد و دەرخەری ئەوە بوو کە پاکستان هەرگیز لە بەرەنگاربوونەوەی تاڵیبان و ئەلقائیدە جدی نەبووە. لەوە بەدوا، ئەمریکا متمانەی بە پاکستان نەما و زیاتر ڕووی لە هیند کرد، گەرچی ئەوە بە واتای کۆتایهاتنی پەیوەندییەکانی ڕۆژئاوا و ئەمریکا نەبوو. ئیسلام ئاباد پیویستی بە یارمەتییەکانی واشنتۆن بوو، بۆیە هەمدیسان لە ساڵی ٢٠١٢، ڕێگای دا کاروانی چەک و کەلوپەلی سەربازی هیزەکانی ناتۆ و ئەمریکا لە پاکستانەوە بەرەو ئەفغانستان تێپەڕێن، بۆ ئەوەی نیشان بدات کە ئیسلام ئاباد تەنیا ئامادەیە بە شیوەی تاکتیکی لەگەڵ ئەمریکا لە دژی تاڵیبان هاوکاریی بکات. پاکستان بە کردەویش هەر ئەو سیاسەتەی گرتە بەر و لە پاڵ هاوکارییە تاکتیکییەکانی لەگەڵ ئەمریکا، هەرگیز دەستی لە ستراتیژی سەرەکی خۆی، واتە پشتیوانیکردن لە تاڵیبان، هەڵنەگرت. دۆناڵد ترەمپ سەرۆکی ئەمریکا، بەوە ڕازی نەبوو. بۆیە بە بیانووی پشتیوانی پاکستان لە تاڵیبان، بڕیاری کۆتاییهێنان بە پێدانی یارمەتی سەربازی بەو وڵاتەی دەرکرد، ئەوە لە کاتێکدا بوو کە لە ساڵی ٢٠٠١وە ئەو یارمەتیانە ڕادەستی تاڵیبان دەکران. ترەمپ و دواتر بایدن گفتوگۆکانیان لەگەڵ نوێنەرانی تاڵیبان دەستپێکرد کە ئەنجامەکەی چوونەدەرەوەی ئەمریکا و هێزە بیانییەکان لە ئەفغانستان و دەسەڵاتگرتنی دووبارەی تاڵیبان لەو وڵاتە بوو. لە کاتی بەڕێوەچوونی ئەو گفتوگۆیانەدا، کە بە گفتوگۆی ئاشتی ناسران، بەردەوام بەرپرسانی باڵای پێشووی ئەفغانستان، پاکستانیان بە پشتیوانیکردن و پڕچەککردنی تاڵیبان تۆمەتبار دەکرد. داڕووخانی دەسەڵاتی کابوڵ دەری خست ئەو تۆمەتانە زۆریش بێ بنەما نەبوون و پاکستان ئیستا زیاتر لە هەر ئەکتەرێکی جیهانی و ناوچەیی خۆشحاڵە لە دەسەڵاتگرتنەوەی تاڵیبان. دوابەدوای دەسەڵاتگرتنی تاڵیبان، عەمران خان، سەرۆکوەزیرانی پاکستان ڕایگەیاند، تاڵیبان زنجیرەکانی کۆیلایەتییان پچڕاند. بەڵام دەرفەت و قازانجەکانی پاکستان لە دەسەڵاتگرتنی تاڵیبان چین و کامانەن؟  دەسەڵاتگرتنی تاڵیبان و دەرفەتەکانی پاکستان بۆچی پاکستان کە ٢٧٥٠ کیلۆمەتر سنووری هاوبەش و لە بواری بازرگانیدا پەیوەندی بەرفراوان و لە ڕووی  کلتووری و ئایینییشەوە هاوچەشنیی زۆری لەگەڵ ئەفغانستان هەیە، هەبوونی تاڵیبان لە دەسەڵاتدا بە دەرفەت لە قازانجی خۆی و لە ئاراستەی بەرژوەندییەکانیدا دەبینێت. دیارە بەشیکی زۆری ئەو مەیلە دەگەڕێتەوە بۆ ئەو پەیوەندییە مێژووییانە کە پێشتر باسمان کرد و ئێستا پاکستان هەوڵی چنینەوەی بەرهەمی ئەو هەوڵانەی دەدات. بەڵام پرسیارەکە ئەوەیە خۆدی ئەو هەوڵانە بۆچی ئەنجام دران. ڕەنگە ئەو چەند خاڵەی لە خوارەوە ئاماژەیان پێ دەکەم، ڕوونکەرەوەی خۆشحاڵی پاکستان لە دەسەڵاتگرتنی تاڵیبان بن.  یەکەم، لە ڕووی ئابووری و بازرگانییەوە، پاکستان، ئەفغانستان بە داڵانێکی سوودمەند بۆ بازرگانی لەگەڵ وڵاتانی ئاسیای ناوەندی دەبینێت. پێش ساڵانی ٢٠٠١ کە تاڵیبان دەسەڵاتی کابوڵی بە دەستەوە بوو، پاکستان هیوادار بوو لە بازارە گەورەکانی هەم ئەو وڵاتانەدا و هەم لە بواری بانکداری، بیمە، بازاری پشکەکان و کارگێڕی بازرگانی باڵادەست بێت. ڕەنگە ئێستا بە هۆی پتەوبوونەوەی پێگەی ئەو وڵاتانە و فرەچەشنبوونی ئابوورییان و هەروەها بە هۆی لاوازیی ئابووری پاکستان، ئەو ئامانجە واقیعبینانە نەبێت، بەڵام پاکستان بێ هیوا نییە. لەپاڵ ئەوەدا، بەرپرسانی پاکستان دەتوانن هیوادار بن بەوەی کە گواستنەوەی نەوت و گازی وڵاتانی ئاسیای ناوەندی لە ڕێگای ئەفغانستانەوە بۆ بەندەری کراچی و ئوقیانوسی هیند و بازارەکانی جیهان، داهاتێکی بەرچاویان دەست بخات، ئەمە جگە لەوەی، پاکستان دەتوانێت لەو ڕێگایەوە، نەوت و گازی خۆی بە نرخی هەرزانتر دابین بکات. هەر سەبارەت بە بازرگانی، پاکستان دەتوانێت هەوڵی ئەوە بدات بازرگانیکردن بە مادە هۆشبەرەکان بخاتە ژێر کۆنتڕۆڵی خۆی و داهاتێکی زۆر بە دەست بهێنێت. دەرئەنجام، بازاری خودی ئەفغانستانیش دەتوانێت بازارێک بێت بۆ هەناردەکردنی کاڵای پاکستانی و ئابووری ئەو وڵاتە تا رادەیەک ببووژێتەوە.  دووەم، لە سەردەمی تاڵیباندا، پاکستان هیوای زیاترە بە چارەسەرکردنی کێشەی سنوورەکانی لەگەڵ ئەفغانستان. پاکستان هەر لە ڕۆژی دامەزراندنیەوە، لەگەڵ ئەفغانستان کێشەی سنووری هەبووە. هێڵی سنووری دیوراند لە ساڵی ١٨٩٣ لە لایەن ئەفسەرێکی بەریتانی بە ناوی "سێر مۆرتیمر دیوراند" لە نێوان هیند و ئەفغانستان کێشرا. بەریتانیا لەو کاتەدا دەستی بەسەر هینددا گرتبوو و ئەمیر عەبدولڕەحمان خان، پاشای ئەفغانستان بوو. دوای ئەوە، هەمیشە ئەفغانستان لەژێر ناوی پەشتوونستان، ئیدیعای بەشێ لە خاکی پاکستانی کردووە و هەرگیز لە لایەن ئەفغانییەکانەوە دان بەو دابەشکردنەی سنوورەکاندا نەنراوە. لە ڕاستیدا هێڵی دیوراند، هەڵخڕێنی ناسیونالیزمی ئەفغانستانە و نزیک لە هەموو حکومەتەکانی ئەفغان بۆ یەکڕیزی و یەکگرتوویی ناوخۆیی کەڵکیان لێ وەرگرتووە. پاکستانیش هەمیشە هەوڵی داوە حکومەتێکی گوێڕایەڵ یان لانیکەم لاواز لە ئەفغانستان دەسەڵات بە دەستەوە بگرێت، بۆ ئەوەی بتوانێت کێشە سنوورییەکانی لە قازانجی خۆی چارەسەر بکات. بەرپرسانی پاکستان، دوای جودابوونەوەی بەنگلادیش لە ساڵی ١٩٧١دا، لە جودابوونەوەی بەلووچەکان لە ڕۆژئاوا و پەشتووەکان لە ناوچەکانی باکووری ڕۆژئاوای وڵاتەکەیان، نیگەرانن. پاکستان هەوڵی داوە سیاسەتی پەشتوو لە بەرانبەر پەشتوو بەکار بهێنێت، بۆ ئەوەی ئەو خواستەی ئەفغانستان شکست پی بێنێت. ئەوە یەکێکە لە هۆکارە سەرەکییەکانی یارمەتیدانی تاڵیبان لە لایەن پاکستانەوە، بۆیە دەسەڵاتگرتنی پاکستان لەو ڕووەوە جێگای ڕەزامەندییە، گەرچی ناتوانێ زۆریش گەشبین بێت، چونکە تەنانەت تاڵیبانی پێش ٢٠٠١ کە دەسەڵاتی کابوڵی بەدەستەوە بوو، بە فەرمی دانی بە سنوورەکاندا نەنا.  سێیەم، لاوازکردنی پێگە و دەسەڵاتی هیند لە ئەفغانستان، دەرفەتێکی ترە کە تاڵیبان بۆ ئیسلام ئابادی دەڕەخسێنێت. دوای جیابوونەوەی پاکستان لە هیند لە ساڵی ١٩٤٧، ململانێ و کێبڕکێی توند لە نیوان ئەو دوو وڵاتە، لە بوارەکانی سەربازی، سیاسی و ئابووری دەستی پێ کرد و ئێستاش درێژەی هەیە. ئەو دوو وڵاتە لە ساڵی ١٩٩٨دا چەکی ئەتۆمییان تاقی کردەوە و چەندین جار تێکهەڵچوونی سەربازیی لە نیوانیان ڕووی داوە. ساڵی ١٩٩٨ کە تاڵیبان دەسەڵاتی کابوڵی بەدەستەوە گرت، باڵویزخانەی هیند خێرا داخرا و پەیوەندییە سیاسییەکان پچران، چونکە هیند دانی بە حکومەتی تاڵیباندا نەنا. هیند لە ساڵی ١٩٨٧وە لە کەشمیر ڕووبەڕووی ناسەقامگیری و نارەزایەتی دانیشتوانی مۆسڵمانی ئەو ناوچە بووەتەوە، بۆیە پەرەسەندنی ئایدۆلۆژیای تاڵیبانی و هەروەها کۆبوونەوەی گرووپە توندڕۆوە ئیسلامییەکان لە خاکی ئەفغانستان وەکو مەترسییەک بۆ سەر ئاسایشی نیشتمانی خۆی سەیر دەکرد. بەرپرسانی هیند دوای ٢٠٠١، بە پشتبەستن بە هەبوونی ئەمریکا لە ئەفغانستان، هەوڵیان دا پێگەی خۆیان لەو وڵاتە بەهێز بکەن، بۆیە جارێکی تر لە ٢٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠١ باڵوێزخانەکەیان لەو وڵاتە کردەوە و دوای ماوەیەک کۆنسولخانەکانیشیان لە شارەکانی جەلال ئاباد، هەرات، قەندەهار و مەزار شەریف کرانەوە.  لە ئەفغانستانیش ئەو مەیلە هەبوو، کەرزای و غەنی خوازیاری پەرەپێدان بە پەیوەندییەکان لەگەڵ هیند بوون، بەتایبەت کە پاکستانیان وەکو ڕکابەر دەبینی و بە هۆی ناڕەزایی ئەمریکاوە نەیاندەتوانی پەیوەندی بەرفراوانیش لەگەڵ ئێران پێک بێنن. هیند لە کۆبوونەوە جیاجیاکاندا کە بە مەبەستی ئاوەدانکردنەوە و یارمەتیدانی ئەفغانستان بەڕێوەدەچوون، بەشداری کرد. لە ڕوانگەی پاکستانەوە، ئەو هەوڵانە مەترسیدار بوون. ئیسلام ئاباد دەسەڵاتی نیودەلهی لە ئەفغانستان بە مەترسی دادەنێت و خوازیاری پشک و دەسەڵاتی زیاترە لە ئەفغانستان، بۆ ئەوەی دڵنیا بێتەوە کابوڵ لایەنگری لە هیند ناکات، بەردەوامیش هەوڵی داوە لە ناوچەکەدا تۆڕێک لە هاوپەیمانانی بەهێز و بەقەوەت لە دژی هیند پێک بێنێت. لەو ئاراستەیەدا، هەوڵەکانی پاکستان بۆ جێگیرکردنی حکومەتێکی گوێڕایەڵ لە ئەفغانستان گرنگییەکی تایبەتی هەیە. ئێستا پاکستان زیاتر لە هەموو کات لە ئامانجەکەی نزیک بووەتەوە. دەسەڵاتگرتنی تاڵیبان دەستی ئیسلام ئاباد لە بەرانبەر نیودەلهی کراوەتر دەکات. چوارەم، لەم ساڵانەی دواییدا، بەرەنگاربوونەوەی گرووپە توندڕۆوە ئیسلامییەکان ئامانجێکی تری پاکستان بووە لە پاڵپشتیکردنی زیاتری تاڵیبان. لە ناو لایەنە جیاوازەکانی ئەفغانستاندا، تاڵیبان زیاتر لە هەمووی لە پاکستان نزیکە. بەرپرسانی ئیسلام ئاباد هیوادارن لە ڕێگای تاڵیبانەوە، ئەو گرووپانەی کە توندتڕۆترن (تا ڕادەیەک ئەلقائیدە و زیاتر داعش) کۆنتڕۆڵ بکەن و ڕێگە نەدەن دزە بکەنە ناو خاکی پاکستان. پێشتریش بەرپرسانی پاکستان چەندین جار ڕایانگەیاندووە، تاڵیبان ڕێگری لە دەسەڵاتگرتنی داعش لە ئەفغانستان دەکات، تەنانەت ڕایانگەیاندووە، دەزگای هەواڵگری هیند (RAW) هەوڵ دەدات بە کەڵکوەرگرتن لە گرووپی داعش لە ئەفغانستان، بەرژوەندییەکانی پاکستان بخاتە مەترسییەوە، بۆیە دەسەڵاتگرتنی تاڵیبان بە خەڵاتێک بۆ پاکستان دێتە ئەژمار.   پەنجەم، دەسەڵاتگرتنی تاڵیبان لە کابوڵ، ڕۆڵی نێوەندگێڕی ئیسلام ئاباد بەرجەستەتر دەکاتەوە و ئەو وڵاتە هیوادارە بەو شێوەیە سەرنجی ئەمریکا و وڵاتانی ئەورووپی بۆ لای خۆی ڕابکێشێت. سەرەڕای ئەوەی پەیوەندییەکانی ئەمریکا و پاکستان ئاڵۆزییان تێکەوتووە و بایدن لەو کاتەوە دەسەڵاتی کۆشکی سپی بەدەستەوە گرتووە تەنانەت پەیوەندی تەلەفونیشی لەگەڵ عەمران خان، نەگرتووە، بەڵام ئەوە ڕێگر نەبووە وڵاتانی تر ڕوو لە پاکستان نەکەن. هەر ئێستا هەندێ لە وڵاتانی ڕۆژائاوا کە دەیانەوێت کاریگەری لەسەر حکومەتی تاڵیبان دابنێن، هیوادارن پاکستان بتوانێت ڕۆڵی نێوەندگێڕ بگێڕێت. لە چەند ڕۆژی ڕابردوودا وەزیرانی دەرەوەی ئەڵمانیا و بەریتانیا سەردانی پاکستانیان کرد. ئەوان لەو بڕوایەدان پاکستان دەتوانێت کاریگەری لەسەر تاڵیبان دابنێت، هەروەها لەوە نیگەرانن کە پەراوێزخستنی پاکستان ببێتە هۆی نزیکبوونەوەی ئەو وڵاتە لە پەکین و مۆسکۆ.  شەشەم، لاوازکردنی پێگەی ئێران لە ئەفغانستان و ئاسیای ناوەندی دەتوانێت یەکێکی تر بێت لە هۆکارەکانی پاڵپشتیکردنی پاکستان لە تاڵیبان. چاوەڕوان دەکرێت ململانێ و کێبڕکێی نیوان تاران و ئیسلام ئاباد دوای دەسەڵاتگرتنی تاڵیبان پەرە بسێنێت و پەیوەندییەکانیان ئاڵۆزتر بن. بەتایبەت کەڵکوەرگرتن لە بەندەرەکانی کراچی و گوادر لەجیاتی بەندەر عەباس و بەندەری چابەهاری ئێران یەکێک دەبێت لە ئامانجەکانی پاکستان. سەرەڕای ئەوەی تاران لەم ساڵانەی دواییدا هەوڵی ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانی لەگەڵ تاڵیبان داوە و تەنانەت دوای دەسەڵاتگرتنی تاڵیبان لە کابوڵ، تاران پشتی لە هاوپەیمانە پێشووەکانی کرد و هەڵویستێکی ئەوتۆیشی لە بەرانبەر کەوتنی پەنجشیریش وەرنەگرت، بەڵام لە کۆتاییدا چاوەڕوان دەکرێت خاڵە هاوبەشەکانی پاکستان و تاڵیبان زۆر زیاتر بن لەو خاڵانەی تاران و تاڵیبان پێکەوە گرێ دەدەن.  مەترسی و نیگەرانییەکانی پاکستان گریمانەی سەرەکی من ئەوە بوو کە پاکستان تا ئێستا براوەی دەسەڵاتگرتنی تاڵیبان بووە و پێدەچێت لە بەراورد لەگەڵ ئەکتەرەکانی تر، دەرفەتی زیاتری بۆ برەخسێت لە ئاراستەی دابینکردنی بەرژوەندییەکانیدا. بەڵام ئەوە بەو واتایە نییە کە، دەسەڵاتدارانی ئیسلام ئاباد دڵنیان تاڵیبان بە گشتی گوێرایەڵ و جێبەجێکاری بڕیارەکانیان دەبێت. لەوە ئاگادارین مەلا عەبدولغەنی بەرادەر، ڕابەری نوێی پاکستان، سەردەمانێک لەسەر داوای ئەمریکا لە پاکستان دەستبەسەر کرابوو، جارێ زووە داوەری بکەین کە چۆن لەو ئەزموونە دەروانێت. جگە لەو بێ متمانەیی و دڵنیانەبوونە، لانیکەم پاکستان لە دوو پرسی تر نیگەرانە: یەکەم، گەرچی ئەگەری زۆرە پاکستان لە لایەن وڵاتانی ترەوە وەکو پردێک بۆ پەیوەندیگرتن بە تاڵیبانەوە سەیر بکرێت و خۆیشی لەو ئاراستەیەدا هەنگاو دەنێت، بەڵام هاوکات لە ئەگەری هەر جۆرە کردەیەکی توندوتیژانەی تاڵیبان لە ناوخۆ یاخود لە دەرەوەی سنوورەکانی ئەو وڵاتەدا کە بەرژوەندی زلهێزەکان یاخود ئاسایشی نیودەوڵەتی بخاتە مەترسییەوە، بەسەر پاکستاندا دەشکێتەوە و ئەگەری ڕەخنەگرتن لەو وڵاتە و پەراوێزخستنی زیاتری بەتایبەت لە لایەن ئەمریکاوە لە ئارادایە. بە تایبەت کە پاکستان ساڵانێکی زۆرە لە لایەن وڵاتانەوە تۆمەتبارە بەوەی کە پشتیوانی لە تاڵیبان دەکات. رەنگە ئەمە لە ئێستادا جدیترین نیگەرانی پاکستان بێت. پێشتر گوتمان لە سەردەمی دۆناڵد ترەمپدا، کۆشکی سپی بە بیانووی پشتیوانیکردنی پاکستان لە تاڵیبان، بڕیاری کۆتاییهێنان بەو یارمەتییە سەربازییەی کرد کە لە ساڵی ٢٠٠١وە بەو وڵاتە دەدرا. بڕیاردەرانی پاکستان لەوە ئاگادارن، بۆیە عەمران خان، سەرۆکوەزیرانی پاکستان ڕایگەیاندوە، پاکستان بەرپرسی هەڵسوکەوتی تاڵیبان دوای چوونەدەرەوەی ئەمریکا لە ئەفغانستان نییە و چالاکییەکانی تاڵیبان هیچ پەیوەندییەکی بە وڵاتەکەیەوە نییە.  دووەم، پاکستان لە شەپۆلی نوێی پەنابەران نیگەرانە. ئەو وڵاتە، هەر ئیستا میوانداری لە نزیکەی سێ ملیۆن پەنابەری ئەفغانستانی دەکات، ئەوە لە کاتێکدایە خۆی ئابوورییەکی لاوازی هەیە و پەنابەری زیاتر دەبنە بارێکی قورس بەسەر شانیەوە. هەروەها لەو پاشاگەردانییەدا، ئەگەری دزەکردنی ئەندامانی سەر بە گرووپە توندڕۆکان بۆ ناو سنوورەکانی پاکستان لە ئارادایە.  ئەنجام گەرچی هێشتا داهاتووی ئەفغانستان و ناوەڕۆکی سیاسەتەکانی تاڵیبان ڕوون و ئاشکرا نین، بەڵام پێدەچێت، تا ئێستا پاکستان زیاتر لە هەمووان لەو دۆخەی لە ئەفغانستان هاتووەتە ئاراوە ڕازی بێت. سەرەڕای ئەوەی پاکستان سەبارەت بە ڕەخنە و گازندەی وڵاتان لە ئەگەری هەڵسوکەوتی توندوتیژانەی پاکستان و هەروەها لە شەپۆلی نوێی پەنابەرانی ئەفغانی لە ڕووی ئابووری و سیاسییەوە نیگەرانە، بەڵام پێشبینی دەستکەوتەکانی داهاتوو، و لەوانە دەستپێڕاگەیشتن بە بازاری ئەفغانستان و پەرەپیدان بە پەیوەندییە بازرگانییەکان لەگەڵ وڵاتانی ئاسیای ناوەندی و گواستنەوەی نەوت و گاز بۆ ناوخۆی پاکستان، خولقاندنی دەرفەت بۆ چارەسەرکردنی کێشە سنوورییەکان، لاوازکردنی پێگەی هیند و ڕێگریکردن لە پەلهاوێشتنی گرووپە ئیسلامگەرا توندڕۆکان هیوای زیاتر دەبەخشێتە بڕیاردەران و دەسەڵاتدارانی پاکستان. لە کۆتاییدا، هیچ یەک لەوانەی ئاماژەم پێ کردن، بەو واتایە نین کە پاکستان خوازیاری تاڵیبانێکی بەهێزە. حاشاهەڵنەگرە، بەرژوەندییەکانی پاکستان هەرگیز لەگەڵ دەسەڵاتێکی سەقامگرتوو و بەهێز لە کابوڵ یەک ناگرنەوە، تەنانەت ئەگەر حکومەتێکی وەکو تاڵیبان دەسەڵاتی بەدەستەوە بێت کە لە مێژووی ئەفغانستاندا، هیچ حکومەتێک بەو ڕادەیە لەژێر کاریگەری ئیسلام ئاباددا نەبووە.   

د. شێركۆ عه‌بدوڵڵا- رۆژانه‌ تایبه‌ت له‌ (دره‌و) ده‌ینوسێت   *باوەڕکردن بە موقتەدا ئەو مناڵەم بیر ئەخاتەوە کە وای ئەزانی دایکی بەڕاستی ئەچێ پشتی باوکی بشوات.  *زۆر زەحمەتە کوێخای گوندی سەری کێرێ بیت و شوێن نەبێ لێی دابنیشیت. *لە نیشتیمانپەروەرێکم پرسی بۆچی خۆت ناکوتیت ؟ وتی هەڤاڵ گیان  ئەم وڵاتە نەخۆشیشی پێویستە. *قەت ئەو ڕۆژە نابینم لە سلێمانی یەوە تەلەفونم بۆ بکەن  بڵێن ئێستا لای ئێوە سەعات چەندە؟ *سوکرات قسەیەکی مەشهوری هەیە ئەڵێ ئەوەی کە حەزی لە حەلقەی کۆری یە هەر ئەم هەرێمەی قابیلە. *لەمەولا ئیتر  بچیت بۆ حەفلەش ناوێرم بڵێم بە خۆشی و بە شادی ، لە ترسی پەڕلەمان . *مرۆڤ ساڵ بە ساڵ ئاواتەکانی گەورەتر ئەبن ، مەسەلەن پار ئاواتەخوازبوم  حیزبێکمان لە کۆڵ بێتەوە، ئەمساڵ پێنج . *ئینسان یەک جار ئەمرێ، مامی موەزەفی ساختەچی  ساڵی شەش حەوت جار. *دەم ئیعتیادی یە بەس کە فڵقی لەگەڵدا بوو  ئیهانەیە، دیموکراسی و عێراقیش وان . *میللەتێکین تەباترین برا پێیان ئەڵێین برایانی زیزی.

ئه‌بوبه‌كر كاروانی وەك خاوەن فیکرو قەڵەمێك کە چەندین ساڵە دەربارەی ناسیۆنالیزم و جوڵانەوەی نیشتیمانی و نەتەوەیی کوردستان دەنوسم، پێم وایە ناسیۆنالیزمی کوردی لە ڕێی شۆڕشی ئەیلولەوە بەجەماوەری بوو، بەحوکمی ئەوەی شۆڕشێکی سەراسەری بوو. توێژە جۆراوجۆرەکانی کوردستانی باشور تێیدا بەشداربوون، ماوەیەکی زۆری خایاند، ئەوەش کاریگەریە کلتوری و سیاسی و مەیدانییەکانی زێدەتر کرد. شۆڕشی ئەیلول توانی توانای مرۆڤی کوردو کوردستانی بۆ وێناکردنی کورد وەك نەتەوەیەکی گەورەی خۆرھەڵاتی ناوەراست و گەلی کوردستانی باشور بەھێزتر بکات. پێشمەرگایەتی و شۆڕش و بەرخۆدان و چەکی نیشتیمانی و شەھید و جەنگ، توانیان خزمەتێکی بەرچاو بە خەمڵینی ناسنامەیەکی کوردستانیی جیاواز بکەن. شۆرش توانی ھوشیاری و ھزرو گیانی نەتەوەیی لەناو ئاپۆرای جەماوەردا بڵاوبکاتەوە، بۆ ماوەیەك و لە ئاستێکی دیاریکراویشدا بێت وایکرد ناسیونالیزمی کوردی سنوری ناوچەو خێڵ و زار تێپەڕێنێت و کوردستانی نیشتیمان بخاتە جێگەی (زێد) و کوردو گەلی کوردستانیش بکاتە بەرجەستەکەری ناسنامەیەکی دەستە جەمعی نوێ. بەڵام، بەداخەوە ئەمە تەنھا بەشێکە لە دیمەنەکە چونکە شۆڕش لە ھەناویدا توخمی چەندین لاوازی ستراتیژی و دژبەیەکیی دژ بە ئامانجە نیشتیمانی و نەتەوەییەکانی ھەڵگرتبوو؟! کە دواتر بوونە سەرچاوەی کارەساتێکی نەتەوەیی و سەرھەڵدانی ھەندێ کێشەی وا تاکو ئێستاش بەدەستایەنەوە بتلێینەوە؟! بەشێ لەو کێشانەش پەیوەندیان بە دۆخی پێش شۆڕش دژبەیەکییەکانی ناو پارتیەوە ھەبوو، کە ڕۆڵی پارتی پێشڕەوی لە شۆڕشەکەدا دەگێڕا. پارتی لەکاتێکدا ڕۆڵی گرنگی لە سازدانی خەڵك و ھوشیارکردنەوەیان و گۆشکردنیان بە ئاگایی نەتەوەیی و نیشتمانی دەگێڕاو ڕێبەرایەتی سیاسی و سەربازی شۆڕشی دەکرد، لە ھەمان کاتدا بووە سەرچاوەی تەقینەوەی کۆمەڵێ کێشەی دژ بە سەرەتاکانی ھوشیاری و کاری نەتەوەیی؟! بەمەش بە کردەوە، بە گوتەی بارزانی ڕێبەری شۆڕش حیزبایەتی، بوو بە مایەی (فیتنە). دیارە ھەندێ کەس ئەم دەربڕینەی ناوبراویان وەك بەڵگەیەك بۆ ئیدانەکردنی و لاوازی ھوشیاری حیزبایەتی ئەو بەکارھێناوە، بەڵام ئێمە پێمان وایە وەسفێکی واقیعەکەی کردووە، تاکو ئێستاشی لەگەڵدا بێت حیزبی کوردی لەو ڕۆڵە فیتنەگێڕییە دژ بە نەتەوەییەی خۆی نەکەوتووە؟! دژبەیەکیەکانی ناوخۆی شۆڕشی ئەیلول لە زۆر شتدا خۆی بەرجەستە دەکرد، بەڵام گرنگترینیان جیاوازی ئایدۆلۆژی ناو پارتی و مۆدێلی سەرکردایەتی و چۆنێتی ئیدارەدانی شۆڕش بوو. ئەم ناکۆکیانەش لە کەموکورتیە ستراتیژیەکانی شۆڕشەوە سەرچاوەیان گرتبوو. کە گرنگترینیان ئەمانەی خوارەوە بوون: ١- نەبوونی ستراتیژێکی پێشوەختە بۆ ھەڵگیرساندنی شۆڕش وەك بەرەنجامی ھەڵسەنگاندنێکی ھەمەلایەنەی ھەل و مەرجی نێوخۆیی و دەرەکی و بوون و نەبوونی توانستی مێژوویی لەناو کۆمەڵگەی کوردی بۆ لە خۆگرتنی شۆڕش. ڕووداوێکی ناشۆرشگێڕانە، کە بەرگریکردنی خاوەن موڵکە گەورەکان بوو لە بەرژوەندییە چینایەتیەکانیان لە دوای دەرچوونی یاسای چاکسازیی کشتوکاڵی، بوو بە کڵپەی دەسپێکی شۆڕش؟ بە واتایەکی تر، بە مانای وشە پارتی شۆڕشی دەستپێنەکرد، بەڵکو ھەندێ لە سەرکردەکانی بەسود وەرگرتن لەو دۆخە بەسەریاندا سەپاند؟! واتە، دۆخێکی ئاوارتەو لەناکاوی لە پشەوە بوو. ئەم سەرەتایەش تا کۆتایی شەستەکانیش مۆرکی خۆی بە سیمای شۆڕشەکەوە نابوو. شۆڕش لە شەستەکانی سەدەی ڕابردوو ھێندەی کۆمەڵە، سەربەرزکردنەوەو بەرگری و ڕووداو ھەوڵی ھەڵکشاو و داکشاوی بەیەکەوە گرێدراوبوو، بەو ئەندازە بەرجەستەی پەیکەرێکی تۆکمەی دۆخێکی شۆشگێڕانەی چەسپاو و موکوڕ بەرجەستە ناکات. ٢- نەبوونی دیدو ستراتیژێکی ڕوون سەبارەت بە داواکاری و مەسەلە نەتەوەییەکان و پەیوەندی نێوان گفتوگۆو بەرەنگاری چەکداری. بە خوێندنەوەی مێژووی شۆڕشەکەو یاداشتی کاراکتەرەکانی ناوی، ھەستدەکەین داخوازی و گفتوگۆکان بە شێوەیەکی ناھاوسەنگ ملکەچی ھاوسەنگی ھێزو گۆڕینی دەسەڵات لە عێراق بوون؟! ھەندێ جار داخوازییەکان سەقفیان بەرزو ھەندێ جاری تریش بۆ ئاستی لامەرکەزی ئیداری و ھەندێ داخوازی سنورداری وا دابەزیون کە ناشێت ناوی داخوازی شۆرشێکی نەتەوەییان لێبنرێت، بە ئاسانیش لە چوارچێوەی ناسیۆنالیزمدا جێگەیان نابێتەوە. شۆڕشی ئەیلول لەم ڕووەوە گەر ئاماژەبێت بە پاشەکشەی بیری سەربەخۆخوازی لەنێو ماڵی ناسیونالیزمی کوردیدا، بەھۆی کاریگەربوونی پارتی بە بیری چەپ و جەبرە سیاسیەکانەوە، ئەوا لە دوای دەستبەرداربوون لەم خواستە سروشتیەی ھەر ناسیۆنالیزمێكیش، نەیتوانی بە درێژایی شەستەکان ببێتە خاوەنی دیدێکی ڕوون و تۆکمە سەبارەت بە فۆرم و بنمیچی داخوازییەکان، بۆ ئەوەی لە کات و شوێنە جیاوازەکاندا پێیان لەسەر دابگیرێت و بەرگریان لێبکرێت؟! ٣- کێشەی ڕێبەرایەتیکردن وڕۆڵی پارتی لەشۆڕشدا، لەم ڕوەوە پارتی چەندە لەخزمەت شۆڕشدا بوو، بەوئەندازە زیانی لێدا؟! چونکە بووبووە سەر چاوەی ڕاجیاوازی و وناکۆکی لەناو دڵی شۆڕشدا؟! ئەوەی واشی کردبوو دۆخەکە بەم جۆرەی لێبێت، چەند ھۆکارێك بوون لەوانەش: . جوان نەخوێندنەوەی واقیعی کۆمەڵگەی کوردستانی ئەوکاتە. . کاریگەر بوونی حیزبەکەو بەشێك لەسەرکردە دیارەکانی بە چەپ لەوانەش سکرتێری مەکتەبی سیاسی، ئەمەش چەندین بەرەنجامی کارەساتباری لێکەوتەوە، کە ئێرە جێگەی باسکردنیان نیە. . کێبڕکێ لەسەر ئەوەی کێ خاوەن بڕیاری یەکە لەشۆڕشدا. . لەپاڵ سنورداری توانای حیزبەکە بۆ لەخۆگرتنی کۆی ئەو دۆخ ودەرھاویشتانەی شۆڕشەکە ھێنابونیە کایەوە. . بەھەڵە خوێندنەوەی ڕۆڵ وڕەمزیەتی بارزانی وتوانای باڵی سەربازی بۆھەژمونکردن بەسەر دۆخەکەو ئاراستەکردنی وقورسبونی ھەوڵدان بۆئەوەی بارزانی لەودۆخەدا بکەیتەوە بە سەرۆکێکی ئاسایی حیزب. بەکورتی سەرنجام ناکۆکی ودژبەیەکیەکانی ناو پارتی وشۆڕش زۆریان نەخایاند بەشێوەیەکی زۆر خراپ تەقینەوە؟! پارتی کەرتبوو، بەڵام ھاوشێوەی کەرتبونێکی ئاسایی حیزبیی نا، چونکە بەدوای ئەودا شۆڕشیش کەرتبوو، شەڕی ناو خۆ دەستی پێکرد!! دوابەدوای ئەمانەش: جوگرافیای کوردستانی باشور، ناسنامەی نیشتیمانی و مێژوی ھاوچەرخی کورد لەم پارچەدا کەرتبوون، تەنانەت ناسیونالیزمی کوردیش کەرتبوو! کە کارێکی لەوجۆرە ھەرلەبنەرەتەوە بەگوێرەی تیۆرو بەھاکانی ناسیۆنالیزم قابیلی تێگەیشتن نیە، ھەرئەوەش وایکرد ئەم ناسیۆنالیزمە دوچاری چەندین کەماسی ستراتیژی بێت وچەندین خەسڵەتی ناسیۆنالیستانەش لەدەستبدات وبشێوێت. بەم جۆرەوە لەوکاتەوە تاکو ئێستا کوردی باشور، خاوەنی مێژوو ڕەمزو شەھیدوسەرکردەو جوگرافیاو ناسیونالیزم وشۆڕش وبۆنەی ھاوبەش نەما!!! شکستی شۆرشیش لەم ڕوەوە ھێندەی تر کارەساتەکەی قوڵتر کردەوەو کۆمەڵگەی بەرەو لەبەریەکھەڵوەشانەوەی زۆرتر برد. بەم جۆرە گەورەترین وسەراسەرترین شۆرشی نیشتیمانی لەم پارچەدا، بەھۆی چارەسەرنەکردن وتەقینەوەی دژبەیەکیەکانی ناوی وشەڕی دەسەڵات، بووە سەرەتای کۆتایی یەکگرتوویی خاك و خەڵك وشۆڕش جوگرافیاوناسنامەی نیشتیمانی لەم پارچەی کوردستاندا، ئەو عەقڵەی لەئێستا شدا لە ھەرێم وکوردستان و باشوریشدا بڕیاری بەدەستە، درێژکراوەی ھەمان ئەوعەقڵە بریندارە پەرتخوازە نیگەرانە مێژوییەیە؟! ھەربۆیە سی ساڵە لەبەردەم کۆتایھێنان بەدۆخی نانیشتیمانی ونەتەوەییانەی دا بەشبوون، بیناکردنەوەی ھەرێمێکی بەھێزو تۆکمەو یەکگرتوو بەدامەزراوەیی کراو، کۆڵەواری وبێتوانایی خۆی نیشانداوە! توانای بڕینی قۆناغی نیەو وەك کائینێکی زەبون وبێ دەرەتان لە بازنەیەکی داخراوی بئ ئاسۆدا خەریکی دوپاتکردنەوەی حیکایەتە جاڕسکەرەکانی خۆیەتی. دۆخەکە لەم ڕوەوە گەیشتۆتە شوێنێ تەنھا پارتی خۆی بەخاوەنی شۆڕشی ئەیلول بزانێت ویادی بکاتەوە؟! لەکاتێکدا شۆڕشی ھەموو کوردستانیانی باشور بوو، لەچەندین حەڵقەیدا بەرجەستەکەری مێژوی ھاوبەشی تێکۆشانە، خۆبەخاوەنکردنەوەی ھاوبەشیش دەکرێت ھۆکارێك بێت بۆ دەرچون لەزیندانی ئەو ناکۆکیانەی لەھەناویدا سەریان ھەڵدا و تاکو ئێستاشی لەگەڵدا بێت لەناویدا دەژین، ئەوەش ڕێگەی لێگرتوین بۆئەوەی لەفەزایەکی کراوەی نیشتیمانپەروەریەکی کۆکەرەوەو ڕاستەقینەدا، چێژ لە ھەڵمژینی ھەوایەکی سازگارو شیفابەخش وەربگرین.

سەهین موفتی - پیاوێک، ژنەکەی خۆی کوشت - ژنێک، منداڵەکەی خۆی فڕێدا - بەهۆی گاڵتەو دەمەقاڵێ، گەنجێک هاوڕێکەی خۆی کوشت - برازایێک، مامەکەی خۆی کوشت - باوکێک، دوو کچەکەی خۆی کوشت - نێرینەیەک، هاوسەرەکەیی و خەسووەکەی کوشت - ژنێک، هاوسەرەکەی بە هاوکاری دۆستەکەی کوشت - لەسەر کێشەی کۆمەڵایەتیی ژنێک کوژرا - یاریی ئەلیکتڕۆنییەکان، گەنجێکی بە کوشتدا - بازرگانێک، کۆتایی بە ژیانی خۆی هێنا ٭  ژیانئاوایی تاکەکان، بەهۆی خنکان و وەرگەڕانی ئۆتۆمبێل و رووداوەکانی دی، لەملاوە. ئەمانە، سەردێڕی سەرەکی هەواڵی رۆژانەی مێدیاکانن لەم نیشتیمانەی ئێمەدا، ئەگەر قەیرانی مرۆیی نەبێت، چی ناوێکی دی دەبێت؟  ئەمە، دەسەڵاتی جێبەجێکردن نین ئەم هەموو خوێنەی رشتوون..!  ئەوە، ئێمەین بە خوێنی یەکتر تینووین، بە ناوگەڵی یەکتر برسین، خۆمانین هیچ بەهاو پیرۆزییەکی هەناسەدانی مرۆڤەکان، نابینین...! ئێمەین، میللەتێکین دەبێت حوکمی چەکوش لەسەرمان جێبەجێبکرێت، ئێمەین ژیانمان خۆشناوێت.

ئاری محەمەد هەرسین ڕۆژێکی باراناوی مانگی ٣ ی ١٩٧٥ بوو لە کەوەرتێ نزیکی ناوپردان. گەورەو بچوک، ژن و منداڵ، تەنانەت سروشتیش شڵەژابوو. ئەو ڕۆژە ڕۆژە شوم و ڕەشەکەی کۆچکردن بوو بەرە و ئێران. ئەوڕۆژە کۆتایی پێهێنانی شۆڕشە مەزنەکەی ئەیلول بوو بە موئامەرەیەکی ئیقلیمی. هیچ ڕۆژێک لەو ڕۆژە ناخۆشتر نیە و نابێت. خۆشبەختانە نەمردین و تۆپینی بۆمیدین (سەرۆکی جەزایر)، سەدام حسێن و شای ئێرانمان بە چاوی خۆمان بینی، کە سێ ئەکتەری سەرەکی تاوانە گەورەکە بوون بەرامبەر بە شۆڕشەکەمان. ڕوداوە مێژوییەکان لە چوارچێوەی هەلو مەرجی سەردەمی خۆیاندا هەڵدەسەنگێندرێن. ساڵەکانی شەست لە سەدەی ڕابوردوو، سەردەمی سەرهەڵدانی بزوتنەوە نەتەوەیی و ڕزگاریخوازەکان بو، ئیتر هەر لە لاتین ئەمەریکاوە بگرە هەتا ئەفەریقا، خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و باشوری خۆرهەڵاتی ئاسیا. لە مێژوی سەد ساڵەی نەتەوەی کورددا شۆڕشی ئەیلول سەر لوتکەی بەرەنگاربونەوە بەرامبەر  داگیرکەر و لەسەرخۆکردنەوەی نەتەوەیەکە لە چوارچێوەیەکی ڕێکخستو و سیستەماتیکدا. هەر لە سەرکردایەتیە سیاسیەکەی بە ڕابەرایەتی ڕابەری نەتەوەیی مەلا مستەفای بارزانەوە بگرە، هەتا ئیدارە ی هێزی پێشمەرگە و ماڵ و منداڵیان… ئیدارەی شار و شارۆچکە و گوندەکان. بە دامەزراوەیی کردنی خوێندن و پڕۆسەی خوێندەواری لەژێردەستی مامۆستایانی شۆڕش لە ژێر بۆمبابارانی فڕۆکە جەنگیەکانی دەوڵەتی عێراق کە دەستکردی دونیای مۆدێڕنەو دیموکرات و سۆسیالیستی بوون… نانەواخانەکانی شۆڕش کە لە بەرەبەیانەوە پێشمەرگە و ماڵ و مناڵیان سەرەیان بۆ کولێرە دەگرت و بە بێ بەرامبەر بو… نەوت و ئەرزاق کە بە بێ بەرامبەر بەسەر بنەماڵەی پێشمەرگە دا دابەش دەکرا… بڕی هاوکاری  شەهیدانەی بنەماڵەی شەهیدان کە لە لایەن تەتەرەکانی (کە هەندێکیان دایک و خوشک و هاوسەری شەهید بون) شۆڕشەوە هەتا سنورە دووردەستەکانی کوردستان دەگەیەنرانە دەستی واریسەکانیان… دروستکردنی سیستەمی ئاودێری و بە بازاڕکردنی بەروبومی کشتوکاڵ بۆ بەکارهێنەری سنوری شۆڕش… ڕادیۆی دەنگی کوردستان بڵندگۆی سەربڵندی و مانەوەی میللەتی کورد بوو… ئەمانەو زۆری تر بەرخۆدان وبەرهەمی شۆڕشی ئەیلول بوون. حیزبایەتی سەردەمی شۆڕشی ئەیلول وەک ئەوەی ئێستا نەبو. حیزبایەتی کارو چالاکیەکی خۆبەخشانەبوو. بەرپرسی حیزبی خزمەتکاری خەڵک بوون. کۆبونەوە و ئەدەبیاتی حیزبی بایەخیان هەبو. کادری حیزبی مامۆستایەک بو بۆ خۆی و، کە قسەی بۆ خەڵک دەکرد هیوا و ڕوناکی سەرکەوتن لە قسەکانی دەباری. کادری حیزبی متەوازع و فیداکاری خاکی پیرۆزی کوردستان بوو.  بێگومان ئەمە مانای ئەوە نیە کە هەموو شت و ژیان لەسەردەمی شۆڕشی ئەیلولدا شامی شەریف بوون. دولەت بوونی پارتی لە ناوەڕاستی شەستەکانی سەدە ی ڕابوردو، بوە هۆی شەڕێکی نەگریسی ناوخۆ کە داخ و ئاخی ئەو براکوژیە هەتا هەتایە نابڕێتەوە. لە شۆڕشی ئەیلولدا بەرپرسیش هەبون کە لەژێر سێبەری بەرپرسیارێتی شۆڕشەکەدا زوڵم و زۆریان لە خەڵک کردوە. بەڵام عەدالەت و کوردایەتیەکەی مەلا مستەفا کونەمشکی لەو بەرپرسە نابەرپرسە فاسیدانە کردبوە قەیسەری، هەر بۆیەش ژمارەیان لە پەنجەکانی دەست تێنەدەپەڕی. ئۆتۆنۆمی بۆ کوردستانی عێراق بەرهەمی شۆڕشی ئەیلول بو. ڕێکەوتنی ١١ی ئازاری ١٩٧٠ یەکەم دەستکەوتی مێژویی واقیعی میللەتی کوردە، کە ئێستاشی لەگەڵ بێت لە هیچ پارچەیەکی تری کوردستان دەستەبەر نەبوە. مەگەر هەنگاوە ئازایانەکەی سەرۆک مەسعود بارزانی لە ٢٥\٧\٢٠١٧ (بڕیاری ڕێفراندۆم) بتوانێت خۆی لەشانی ئەو ڕێکەوتنەی ساڵی ١٩٧٠ بدات، بگرە دە وێرم بڵێم  تێشی پەڕێنێت.  یادی شۆڕشی ئەیلول بەخێر، بە  پێشمەرگە و شەهیدانیەوە… بە باڵەکەی مەکتەبی سیاسی (مامۆستا ئیبراهیم ئەحمەد و هەڤاڵ مام جەلال) و باڵی شاخیشەوە… یادی ڕابەری نەتەوەیی و ڕابەری شۆڕشی ئەیلول و فەرماندەی هێزی پێشمەرگەی کوردستان، مەلا مستەفای بارزان بەخێر… با یادی ٦٠ ساڵەی شۆڕشی ئەیلول ببێتە لەگۆڕنانی ئەو دووبەرەکیەی کە خواستی هیچمان نیە و نەبوە. شانازی کردن بە شۆڕشی ئەیلولەوە سەرەتایەکی بێ بڕانەوەیە… قوربانیدان و کۆڵنەدانە لە پێناو سەرفرازی میلەتێکداو سەوەری خاکی پیرۆزی کوردستانە.

د. شێركۆ عه‌بدوڵڵا- رۆژانه‌ تایبه‌ت له‌ (دره‌و) ده‌ینوسێت   گەمژەیەکم خۆم لێ بووە بە ئەرەستوو   پۆپەشمینم  کەچی بانگم ئەکەن پەتوو   قەلەمونم لە کەوڵی مامە ڕێوی یا    وەی کە خۆشە سەرقاڵم لە بێ ئیشی یا  زەیستانم  ،لە ئێوە وایە مامانم   ڕاپم بەڵام وا بزانن کە حەیرانم   کۆیلەم قەینا،موهیم لای ئێوە سەروەرم  شاجوانێکی ڕەززاگران و عەنتەرم   دەوامێکم خوا وەکیلە عەینی عوتڵەم   مشکم بەڵام بۆرەپیاوی هاوڕێ تەڵەم   کڵاوم بەس میستەر کردومی بە کڵاش  قوبڵي و بامێم وەلێ بەتامی تەڕەماش   برینێکم عالەم بانگم ئەکات چەقۆ   بەردم  قوربان بەڵام بۆ یاری هەڵماقۆ   سەلەفیم و حەزی دنیام ها لە صیغە  سەربانەکەم بێ ستارەیە و بێ چیغە  لادێ نیم و سەد کوێخام لێ پەیدا بووە  ئەو درەنگەم دائیم ئەڵێ هێشتا زووە  جووڵەیەکم قەت قەت ناڕۆم بۆ بەرەو پێش   هەقایەتم بەڵام هەر هەقایەتی مێش

 محەمەد كیانی لە ماوەی دادێ عێراق كۆبونەوەی سەرانی دەزگا مخابەراتیەكانی سوریا و توركیا ڕێكدەخات. كۆكردنەوەی عەلی مەملوك، بەرپرسی مخابەراتی سوری نزیك لە ئێران و دژە كورد، لەگەڵ هەقان فەدان، سەرۆكی میت، بە دەستپێشخەری سەرۆك وەزیرانی عێراق، مستەفا كازمی، بێ هیچ گومانێك بۆ داڕشتنی پیلانگێڕییە دژی گەلی كورد لە هەر چوار پارچەی كوردستان. ئەمە گەمەیەكی خەتەرناكە و دەمگەرێنێتەوە سەردەمی كۆبونەوە چوارقۆلیەكانی ئێران و توركیا و عێراق و سوریای حەفتا و هەشتاكان  بۆ خنكاندنی جولەی كورد لە هەر چوار وڵاتی دەورەبەر. هاوبەشی كورد لە حوكمەتی عێراقی و فیدڕالیەتی هەرێم دەبێ ببێتە هۆكارێكی كاریگەر لە ڕێگرتن لە دژایەتی ناوكۆی ئەو دەوڵەتانە دژی گەلی كورد و شكاندنی ئەو عەقلیەتە شۆڤێنیەی ئەو وڵاتانە دژی گەلی كورد هەیانبوە و هویانە وە دەبێ ببێتە زامنكردنی دوركەوتنەوەی عێراق لە دژایەتی گەلی كورد. سیستەمی فیدڕالی دەبێ بنچینەی چارەنوسی هاوبەش و سەقامگیری ئاشتەوایی گەلانی عێراق بێت. لە جیاتی ئەوەی عێراق ببێتە مەكۆی پیلانگێری لە دژی گەلی كورد دەبا ببایەتە سەمام ئەمانی سەلامەتی گەلی كورد و نمونەی پێكەوە ژیانی ئاشتیانەی گەلانی جیاواز لە چوارچێوەی ئەو وڵاتانە بە گەلی كوردیشەوە. لایەنی كەم سیستەمی فیدڕالی عێراق و بەشداری كورد لە حوكمی دەسەڵاتی مەركەزی دەبایە عێراق دوربكاتەوە لە بەشداریكردن لە هەر جۆرە پیلانگێڕیەك لە دژی گەلی كورد، ئەگەر نەشبێتە قەڵای بەرگری لە گەلی كورد. ئێستا كاتیەتی بپرسین بونی كورد لە بەغدا، وە بەتایبەتی سەرككۆماری كورد لە بەغد، ئایا بۆ پێشگری كردنە لە پیلانگێڕی دژی گەلی كورد یان شەرعیەتدانە بە پیلانگێڕی ڕاسیستانەی ئەو دەوڵەتانە دژی گەلی كورد؟ ئایا وەڵامی سەرۆك كۆمار و وەزیر و پەرلەمانتارەكان چییە لە بەڕێوەچونی كۆبونەوەی گەلەكۆمەكردن لە دژی گەلی كورد؟ ئەی هەڵوێستی حوكمەتی هەرێم و حیزبە كوردیەكان چییە؟ بە بەڕێوەچونی كۆبەنەوەیەی سەرانی دەستگا مخابەراتیەكانی ئەو دەوڵەتانە لە عێراق و بە بەشداری چاڵاكانەی عێراق لە كۆبونەوە پیلانگێڕیانە ڕاستگۆیی و دڵسۆزی و دروشمەكانی سەرجەم حیزبە كوردیەكان و حوكمەتی هەرێم بە درۆ دەخاتەوە و تێكدەشكێنێ و سیستەمی حوكمڕانی فیدڕالی و هاوبەشی كورد و عەرەب لە عێراق بە بێ مانا و پوچ دەكاتەوە.

له‌تیف فاتیح فه‌ره‌ج  رۆژی 10-ی ئۆكتۆبه‌ری داهاتوو هه‌ڵبژاردنی پارله‌مانی عیراق به‌ڕێوه‌ ده‌چێت ،هه‌ڵبژاردن هه‌ر بریتی نیه‌ له‌ چوونی یان نه‌چوونی خه‌ڵك بۆ سه‌ر سندوقی ده‌نگدان و ناردنی به‌ربژێری نوێ‌ یان دووباره‌ بۆ پارله‌مان، هه‌ڵبژاردن پرۆسه‌و ته‌قه‌لایه‌كه‌ بۆ جێهێشتنی دۆخێك و گۆڕینی به‌ دۆخێكی جیاوازتر ،له‌ هه‌موو هه‌ڵبژاردنێكا لایه‌نه‌ جیاجیاكان یان پێش هه‌ڵبژاردن هاوپه‌یمانه‌تی ده‌كه‌ن ، یان دوای هه‌ڵبژاردن ده‌كه‌ونه‌ خۆیان بۆ ئه‌وه‌ی به‌شی خۆیان له‌ كێكه‌كه‌ به‌رن و بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ش هاوپه‌یمانه‌تی دێته‌ ئاراوه‌ . هه‌ڵبژاردنی ئه‌م جاره‌ی عیراق ، هه‌ڵبژاردنی پێشخراوه‌ و به‌شێكه‌ له‌ به‌ڵێنه‌كانی سه‌رۆك كۆمارو سه‌رۆكی حكومه‌ت به‌ خه‌ڵك و خۆپیشانده‌ران، كه‌ هه‌میشه‌ دادو بێدادیانه‌ له‌ ده‌ست بارو دۆخه‌كه‌ ، له‌ عیراقی هه‌مه‌چه‌شن و مۆزائیكا عه‌ره‌ب و كوردو توركمان و كلدۆ ئاشورو سابیئه‌ی مه‌ندائی و شیعه‌و سونه‌و خه‌ڵكی دیكه‌ش هه‌ن ، ئه‌م هه‌مه‌چه‌شنیه‌ له‌ شه‌ناشیلی به‌غدایی  ده‌چێت ، گه‌رچی ئێستا له‌ دنیاشدا وڵاتی یه‌ك نه‌ته‌وه‌ نه‌ما ، به‌ڵام له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی رابردوی پێكه‌وه‌ ژیان له‌ عیراقا له‌ بری ئاشتیانه‌ بێت خوێناویه‌، هه‌موو هه‌ڵبژاردنێك مه‌ترسی و ده‌رفه‌تی خۆی هه‌یه‌ ، ئه‌وه‌شمان بیر نه‌چێت عه‌ره‌ب و توركمانی عیراق جگه‌ له‌وه‌ی قوڵایی په‌یوه‌ندی ده‌ره‌كیان هه‌یه‌و پشتیان قایمه‌ ، له‌ ناو خۆشیاندا وێڕای جیاوازی شیعه‌و سونه‌ هه‌میشه‌ مه‌ترسی كۆیان ده‌كاته‌وه‌ ، بۆ نمونه‌ عه‌ره‌بی شیعه‌و سونه‌ سه‌ره‌ڕای جیاوازیان عه‌ره‌بی بوون و عیراقی بوون كۆیانده‌كاته‌وه‌ ، كورد بارو دۆخی له‌وانی تر خه‌راپتره‌ ، گه‌رچی هه‌رێمێكی فیدراڵی هه‌یه‌و زۆرجاریش شێوازی هه‌ست و كه‌وته‌كانی جۆرێكه‌ له‌ یاخی بوون له‌ ناوه‌ند. كورد له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا رووبه‌ڕووی ئاڵه‌نگاری و گیرو گرفت ده‌بێته‌ له‌ به‌غدای دوای ده‌رچوونی ئه‌نجامه‌كان و له‌ ناوچه‌ دابڕێنراوه‌كانیش ، به‌ تایبه‌ت له‌ پارێزگای كه‌ركوك كه‌ تا ئێستا به‌ هه‌موو خراپیه‌كیه‌وه‌ ماده‌ی 140یشی تیا جێبه‌جێنه‌كراوه‌ ، كورد وه‌ك هه‌موو جارێك ئه‌م هه‌ڵبژاردنه‌ش پێكه‌وه‌ نین ، پێكه‌وه‌ بوون به‌و مانایه‌ نا كه‌ هه‌مووبه‌ یه‌ك لیست دابه‌زن ، پێكه‌وه‌ بوون به‌و مانایه‌ی به‌رنامه‌و پڕۆژه‌و ستراتیژی داهاتویان بۆ چوونه‌ به‌غداو به‌شداری پرۆسه‌ی حوكمڕانی و سیاسی چیه‌ . به‌ دیدی جیاجیاو به‌ ته‌ماعی حزبیه‌وه‌ كورد به‌ره‌و به‌غدا ده‌ڕوات نه‌ك به‌ یه‌كدیدی و خواستی كوردیه‌وه‌ ، هه‌ڵبژاردنی پێشوو كورد ململانێیه‌كی سه‌ختی له‌ ناوخۆیدا بۆ بردنه‌وه‌ی كورسی سه‌رۆك كۆمار به‌ ڕێخست ،هه‌ر له‌ ئێستاشه‌وه‌ تارماییه‌كانی هه‌مان ململانێ‌ ده‌ركه‌وتوه‌و به‌ تایبه‌ت پارتی و یه‌كێتی ده‌یانه‌وێت جانتای ئه‌و كێبڕكێیه‌ بۆ بردنه‌وه‌ی كورسی سه‌رۆك كۆمار له‌ به‌غدا دژی یه‌كتر به‌ كار بێنن ، ئه‌مه‌ چه‌ند ده‌كرێت وه‌ك پلانی حزبی سه‌یر بكرێت ده‌هێنده‌ ده‌كرێت وه‌ك پیلانی حزبی سه‌یر بكرێت ، له‌ كاتێكا شه‌ڕی ئه‌م پۆسته‌ پێویست بوو كورد له‌ ته‌ك ئه‌وانی تردا بۆ خۆی بیكات نه‌ك به‌ ویستی حزبی ، هه‌رچه‌نده‌ ململانێكی جاری پێشوو دۆخێكی ره‌خساند كه‌ كورد ، یان لایه‌نی كوردی ركابه‌ر وه‌ك پێویست پاڵپشتی نوێنه‌ره‌كه‌یان نه‌بن له‌ سه‌رۆكایه‌تی كۆمار ، به‌ڵام بزاوت و جم و جۆڵی به‌رهه‌م ساڵح ئه‌و نه‌رێنیه‌ كوردیه‌ی داپۆشیبوو ، به‌ڕاده‌یه‌ك به‌رهه‌م ساڵح پشتگیریه‌كی عه‌ره‌بی باشی بۆ خۆی مسۆگه‌ر كردبوو، ئێستا كه‌ بیر له‌ ململانێی كوردی له‌ سه‌ر كورسیه‌كه‌ی ئه‌و ده‌كرێته‌وه‌ ، دیار نیه‌ ئه‌وه‌ی كه‌ لایه‌نێك به‌ هه‌ر بیانویه‌ك ده‌یه‌وێت دایبنا ، ئاراسته‌ی كاره‌كه‌ به‌ره‌و كوێ‌ ده‌بات و ئامانجه‌كه‌ تاچه‌ند له‌ به‌رژه‌وه‌ندی كورده‌ . هه‌ر پلانێك بۆ گۆڕانكاری ئه‌گه‌ر به‌ وردی نه‌خوێنرێته‌وه‌ ، لایه‌نه‌ باش و خراپه‌كانی لێك نه‌درێته‌وه‌ ، ده‌چێته‌ خانه‌ی پیلانه‌وه‌ ، كه‌ ڕه‌نگه‌ له‌ بنه‌ڕه‌تا ئه‌مه‌ زۆرانێكی ناوخۆی حزبێك بێت بۆ دابه‌شكردنی كورسیه‌كان و شاردنه‌وه‌ی ململانێ‌ ناوخۆیه‌كان ، لایه‌نه‌ سیاسیه‌كان ده‌بێت به‌وردی چاودێری ئه‌و جۆره‌ جم و جۆڵه‌ بكه‌ن و رێگه‌ به‌وه‌ نه‌ده‌ن  سیمای كوردی و په‌یوه‌ندی كوردی له‌ به‌غدا له‌ پرسی كورده‌وه‌ بكرێت به‌ سیماو په‌یوه‌ندی حزبی . ئه‌وه‌ی ئێستا له‌ هه‌رێم ده‌گوزه‌رێت وێنه‌ی كوردبوونی له‌ به‌رژه‌وه‌ندی لایه‌كدا حزباندوه‌ ، كه‌ له‌ داهاتودا ئه‌مه‌ كاریگه‌ری زۆر خراپی ده‌بێت بۆ هه‌رێمه‌كه‌ ، كێشه‌  ئه‌وه‌یه‌ هاوبه‌شه‌كان ، جگه‌ له‌ جێگریه‌كی بێده‌نگ و بێتوانا هیچی تریان نیشاننه‌داوه‌ ، گوازتنه‌وه‌ی ئه‌م وێنه‌یه‌ بۆ به‌غدا هیچ ناهێڵێته‌وه‌ بۆ دیموكراسی و جیازوازی ئه‌رێنی، بۆیه‌ ناكرێت مل بۆ ئه‌مجۆره‌ ویسته‌ بدرێت ، له‌ كاتێكا ئه‌ركی هاوبه‌شه‌كان ئه‌وه‌یه‌ ئه‌م وێنه‌یه‌ی كوردستانیش راستبكه‌نه‌وه‌ ، وێنه‌یه‌كی لارو یه‌ك ڕه‌نگ و ته‌ڵخ .

د. شێركۆ عه‌بدوڵڵا- رۆژانه‌ تایبه‌ت له‌ (دره‌و) ده‌ینوسێت شورای تاڵیبان ئافرەتی تیا بێ لای مەسڵحەتچی مەوقیفێ مابێ لووتێ ببینی تەبیعی و خواکرد تورک جامانە بنێرێ بۆ کورد هیچ گفتوگۆیەک نەتیجەی هەبێ بیژەن سێ چوار نەوع مەنیجەی نەبێ کاوە بێتەوە بۆ گیانی زوحاک باسی سیاسەت نەکا کاک دەلاک سەرفەرعێک  هەبێ بەبێ کافتیریا ڕۆژێک بگەینە ئاستی نایجیریا کوڕە مەسئولێک ناوی مەولوو بێ کورد هیچ مودەتێک شاعیر نەبووبێ لە قومارێکدا هەرێم نەدۆڕێ هیچ ئینتیخابێ وەزع بگۆڕێ کەس حەز لە چارەی ئەوی تر بکات گورگ هاواری بەرخ تێ بگات مەلا میوان بێ و وتاری نەبێ مۆسیقای غەربی سێتاری هەبێ ژن حەزی نەبێ لە غەیبەت و زەم وشەی موعەزەز بەبێ موکەڕەم  داهاتی گومرگ ئەبەد دەرکەوێ مۆسکۆفیج بەسەر شاخدا سەرکەوێ ئینعاش  پێت نەڵێ  بچۆ ئەهلی ئیتر کەس کچی ناو بنێ لەعلی

ستران عەبدوڵلا ئێمە لە بنچینەدا کوڕی بزوتنەوەیەکی شۆڕشگێری یاساغین، لەتەواوی «کوردستانەکان» و وڵاتانی دراوسێدا قاچاخی سیاسیین و خۆشیان پێمان نایە. کوڕی بزوتنەوەیەکین ستوونە پتەوەکەی پێکھاتنی، بەھانە سەرەکییەکەی دروستبوون و مانەوەی تا ئێستای ماف و داخوازییە نیشتمانیی و نەتەوەییەکانە. بەم مانایە ئێمە بزووتنەوەی مافەکانین. بۆ ئەوەی ئەم شرۆڤەش جێی خۆی بگرێ و مانای خۆی وەربگرێت گەرەکە ئێمە خەسڵەت و پێگەی خۆشمان بزانین. بزووتنەوەی کوردایەتی تا ئێستاش بزووتنەوەیەکی قاچاخ و دانپیانەنراوە. « لەم بەشەی باشوور دانپیانانێکی نیوداشی ھەیە» ئەوەی تێیدایە و خزمەتی دەکا، ئەوەی پێشمەرگەیەتی و ھەڤاڵی ریزەکانێتی نە دەترسێ و نە دەبێ بترسێ، ھیچ سوکایەتی و جوێن و زبری و ھەڵچوونێکی ناڕەوا پاشگەزی ناکاتەوە، بۆیە ھەق نییە کەس ھەڕەشە و گوشارمان لێ بکا و تۆمەتی ئاست نزم و شەرمەزارمان بۆ بتاشێ. لە داگیرکەر نەترسین حەتمەن لە جاشی فیکری و مەفرەزەی رەدوکەوتوو و میلیشیای ئەلکترۆنی ئێوە ناترسین. بە ویژدانی گیانبازێکی ئازادیخوازەوە لەھەر وێستگەیەکا تۆزێ بیری لێ دەکەینەوە و کەمێ دەست لەسەر دڵ دادەنێین تا بە«چاوی دڵ» ھەڵسەنگاندن بکەین و کەمێکی زۆریش دایبرێژین ئینجا بڕیارە دروستەکە بدەین. لەبەر ئەوە لێکدانەوەیەکی ھەڵەیە ھەندێك کەس پێی وابێ بە زبری و زەبر دەتوانن کار لە روانین و بژاردەکانمان بکەن. ھەر لەرێوە ئەو قەدەرەمان ھەڵبژاردووە،لەبنچینەدا کە پێشمەرگەین ، دیارە پێش مەرگ کەوتوین. کوڕ و کچی کوردایەتیین بە ستایڵی یەکێتیانە و جەلالیانە ، بۆ ھەوەس و فیز پێشمەرگە نیین، بۆ روانینی خۆمان دەروێشین، بە سروشتی بزووتنەوەکەمان قاچاخین فەقەت قاچاخچی نین و بە ئیستلاحی کۆنی عوسمانی «ئەشقیاین»یان «عوساتین »لە پێناوی مەسەلەیەکی رەوادا کە مەسەلەی نەتەوە و نیشتمانەکەمانە.

فازڵ كوردی پاش ئازادکردنی ئەفغانستان لە دەست تاڵیبان و گروپە تیرۆریستە ئیسلامیەکان لەلایەن هێزی هاوپەیمانان، هێزەکانی نەیتۆ پاراستنی ناوشاری (کابوڵ)ی سپارت بە هێزی سەربازی ئەلمانیا بۆ پاراستنی ئەمن و ئاسایشی شار، بۆ ئەم مەبەستە سەربازەکانیان شەو دەبوایە لە شەقامە تاریکەکانی شار بسووڕێنەوە! لەسەر داوای حکوومەتی ئەڵمانیا بۆ پاراستن و سەلامەتی سەربازەکانیان، کۆمپانیای (سیمنس)ی ئەڵمانی پڕۆژەیەکیان گەڵالە کرد بۆ ڕووناک کردنەوەی شەقامەکانی کابوڵ بەتایبەتی ڕێڕەوی سووڕانەوەی شەوانی سەربازەکانی ئەڵمانی! وەک نوێنەری نەتەوەیەکگرتوەکان، (ئەخزەر ئیبراهیمی) منی ڕاسپارد ئەندامێتی شاندکە بکەم بۆ هاوئاهەنگی لەگەڵ حکوومەتی ئەفغانی، پلانەکە داڕێژرا بۆ ئەوەی سەردانی وەزیری پێشەسازی بکەین، کە چوین بۆ وەزارەت و لای کاکی وەزیر پاش شێکردنەوەی بابەتیانەی پڕۆژەکە لەلایەن نوێنەری کۆمپانیاکە هەروەها منیش باسی سوودەکانی ڕووناک کردنەوەی ناوشارەکەم بۆ کرد، کاکی وەزیر ڕووی کردە من و ووتی پڕۆژەیەکی زۆر باشە بەڵام ئێمە چەندمان دەست دەکەوێ؟؟ ""شەقامەکانی پایتەختی بۆ ڕووناک بکەوە بە خۆڕایی، پارەش بدرێ بە کاکی وەزیر""!! لە پڕۆژەیەکی هاوشێوەی (پی ئاڕ تی) لە موسڵ بۆ هاوئاهەنگی نیوان زانکۆی سەڵاحەددین و موسڵ و کۆیە و دهۆک و سلێمانی لەگەڵ زانکۆی (هاوای) بۆ توێژینەوەی زانستی کشتووکاڵی، خۆم سەردانی هەرپێنج سەرۆکایەتی زانکۆکانم کرد و بڕیاری کۆنفرانسێک درا کە دوو پرۆفیسۆری زانکۆی هاوای سەردانی عیراق و کوردستان بکەن. دوو پرۆفیسۆرەکە هاتن و کۆنفرانسەکە بەسترا لە کۆلیجی ئەندازیاری لە زانکۆی سەڵاحەددین بە ئامادەبوونی زانکۆی موسڵ و دهۆک و نوێنەری نەتەوەیەکگرتوەکان لە هەولێر و ئەندامێکی (پی ئاڕ تی) کەرکوک بەڵام زانکۆی کۆیە و سلێمانی ئامادەنەبوون لەبەر ئەوەی سەرۆکایەتی زانکۆی سەڵاحەددین ڕێگریان کردبوو لە ئامادەبوونیان چونکە پێیان ناخۆش بوو! کۆنفرانسێکی سەرکەوتوو ئەنجام درا و کار گەیشتە مۆرکردنی یاداشتی لە یەکگەیشتن لە نیوانیان زانکۆکان، زانکۆی موسڵ یاداشتەکەیان مۆریان کرد بەڵام سەرۆکی زانکۆی سەڵاحەددین (د. ئەحمەد ئەنوەر دزەیی) ووتی ئێمە پێویستمان بە ڕەزامەندی وەزیری خوێندنی باڵا هەیە! گەڕانەوەم بۆ موسڵ دواکەوت بۆ کۆبوونەوەیەکی دوو قۆڵی لەبارەی ئەم پرسە لە گەڵ وەزیری خوێندنی باڵا (د. ئیدریس هادی). هاوشێوەی وەزیرەکەی ئەفغانستان، کاکی وەزیر زۆر بە بەڕاشکاوانە ووتی وەک دەستپێک بۆ ئەم پڕۆژەیە پێویستمان بە پێنج ملیۆن دۆلارە بۆ وەزارەت بۆ کارکردن لەسەر ئەم توێژینەوەیە لەگەڵ زانکۆی سەڵاحەددین! هەروەها ووتی ئێمە ئامادەنین بۆ هەرپڕۆژەیەک ئەگەر گووژمەکەی لە پێنج ملیۆن دۆلار کەمتر بێ و پارەکەش پێشەکی بەر لە دەستپێک بخرێتە سەر هەژماری وەزارەت! پڕۆژەکە شکستی هێنا بۆ زانکۆی سەڵاحەددین بەڵام زانکۆی موسڵ بەردەوام بوون... هاوشێوەی وەزیرەکەی ئەفغانستان، وەزیرەکەی خۆشمان داوای پارەی کرد... ئاو بێنە دەست بشۆ. ئەمە بەشێک لە ئیمێل گۆڕینەوەیەک لەگەڵ زانکۆی هاوای: Please note that all your transportation movements, accommodations, security, and other logistic requirements will be handled by Salahaddin University, for Ron Senykoff and myself (USAID), we will travel with the University of Mosul staff.  The trip will be for one day on May 19th, 2006, to Erbil.  We will meet all of you, including other University Representatives, at the University of Salahaddin's Culture Center (Engineering College Compound). The time will be at 11:00 AM, later at 03:00 PM we will have another meeting with UN and other international organizations. This meeting will be at the UN compound in Erbil. The rest of your trip and staying in the region has been coordinated and organized by University of Koya, including Sulaimania, and University of Dohuk accordingly.   We are looking forward to further opening university to university dialog. Sincerely, Fazil Kurdi   فاچل الکوردی PRT/USAID Senior Programs Assistant UN/NGO Coordinator, U.S. Embassy Office (PRT) Mosul FOB\Camp Courage, APO AE  09334 Office: 1 (240) 553-0661 x4220 --- 0770 308 8336 Cell. [email protected] جێگای وەبیرهێنانەویە لە هاوینی ٢٠٠٣ لە قەندەهار بووم ڕاسپێردرام بۆ ئەندامێتی شاندی دانووستاندی پڕۆژەیەکی گەڵالەکراوی ئاشتی نەتەوەیەکگرتوەکان بۆ بەرقەراری سیاسی و ئەمن و ئاسایش لە ئەفغانستان بۆ گفتوگۆ لەنێوان حکوومەتە تازە بەسەرپێکەوتەوکەی ئەفغانستان بەسەرۆکایەتی حامد کارزای لەگەڵ تالیبان! ئەندامیتی شاندەکە پێکهاتبوو لە من و سەرۆکی بەشی سیاسی و سێ کارمەندی یاریدەدەری ئەفغانی، لە ڕیگای یاریدەدەرەکان کەناڵێکی گفتوگۆمان کردەوە لەگەڵ چەند هەوادارێکی تالیبانی میانڕەو لە قەندەهار (لە پڕۆژەکە تالیبان پۆڵین کرابوون لەنێوان تالیبانی توندڕەو و میانڕەو). هەوادارەکان ووتیان زەمینەسازی کۆبوونەوەیەکمان بۆ سازکردوون لەگەڵ سەرکردەکانمان لە شاری کوێتە لە پاکستان! ڕاپۆرتێکمان بەرزکردەوە بۆ ئەخزەر ئیبراهێمی لە کابووڵ ئەمیش ڕەزامەندی حامد کارزای و هێزی هاوپەیمانانی وەرگرت بەتایبەتی ئەمریکا بۆ ئەنجامدانی کۆبوونەوەی کوێتە! بەیانیەکی زوو ئەو پێنج کەسەی کە کارمان لەسەر پڕۆژەکە دەکرد بە دوو ترومبێڵ بەڕێکەوتین لە قەندەهار بۆ سنووری پاکستان، لەسەر سنوور تالیبان پێشوازیان لێکردین و پارێزگاریان کردین هەتا هوتێلی (سیرینە) لە کوێتە، ئاگادارکراینەوە کە کۆبوونەوەکە لەسەر خوانی نانی ئێوارە بەڕیوەدەچێ لەماڵی یەکێک لە سەرکردەکان! لەگەڕەکێکی میللی پێشوازیەکی گەرم و گوڕیان لێکردین لەلایەن سێ سەرکردەی تالیبان، زۆر بەسادەیی لەسەر عەرز مافووریان ڕاخستبوو هەم بۆ دانیشتن و هەم بۆ خوانی ئێوارە! بۆ دڵنەوایی ئێمە بەر لەهێنانی خواردن و خواردنەوە باسی (پەشتوون والی) یان بۆ کردین کە یەکێکە لە کۆڵەگە هەرەگرنگەکانی کەلتووری پەشتوون کە پێکهاتووە لە سێ پایە (شەرەف، تۆڵە، مێوان و خانەخوێ)! بەپێی ئەوەی ئێمە مێوان بووین و ئەوانیش خانەخوێ، ووتیان ئەمن و ئاسایشی ئێوە پارێزراوە و بەبێ هیچ دوودڵیەک خواردن و خواردنەوەش نۆش کەن! پاش خوانی ئیوارە بەتایبەتی لەمیانی چا خواردنەوە لەسەر هێڵە گشتیەکان پێکهاتین بۆ بەرقەراری سیاسی و ئاسایشی ووڵات لە بەرامبەر چەند وەزیرێک و چەند پۆستێکی کارگێڕی بەتایبەتی لە باشوور و ڕۆژهەڵاتی ئەفغانستان! تالیبانەکان زۆر پەرۆشی گەڕانەوە و بەشداری حکوومەت بوون. ڕاپۆرتێکی تێروتەسەلمان بەرزکردەوە بۆ ئەخزەر ئیبراهیمی لەگەڵ لیستی ناوی سەرکردە میانرەوەکان، ئیبراهیمی داوای کۆبوونەوەیەکی ڕووبەڕووی لەگەڵ ئێمە کرد لە کابوڵ، کۆبوونەوەکە کرا و چاوەڕێی وەڵامی ئەرێنی بووین! پاش گەڕانەوەمان بۆ قەندەهار لە پەیوەندیەکی تەلەفۆنی ئەخزەر ئیبراهیمی ئاگاداری کردینەوە کە پڕۆژەکە ڕەت کراوەتە لەلایەن چەند کەسێکی شەڕخوازی چاوچنۆکی گەندەڵ کە کۆنترۆڵی جومگە بەهێزەکانی حکوومەتیان بەدەست بوو کە هەتا حامد کارزای دەسەڵاتی بەسەریانەوە نەبوو بەتایبەتی تاجیکەکان بەشێوەیەک وێنای تالیبانیان کردبوو کە تالیبانی میانڕەو بوونی نیە، تالیبان هەموو تووندڕەون و تیرۆریستن! حامد کارزای لەبەر دووبەرەکی حکوومەتەکەی و دابەشبوون بەسەر دوو بەرە (پەشتوون و تاجیک) پڕۆژەکەی ئێمەی هەرەس پێهێنا... ئەو کەسانەی پڕۆژەکەی ئێمەیان هەرەس پێهێنا، لە مانگی ٨ی ٢٠٢١ پاش بڕیاری پاشەکشێی هێزەکانی ئەمریکا لە ئەفغانستان بەرگەی ڕۆژێکی پێشڕەویەکانی تالیبانیان نەگرت!!!! بۆ زانیاری و بەرچاوڕوونی، وەک بەڵێندەرێکی شارەزا لە کاروباری کوردستان و عیراق و ئەفغانستان لە مانگی ٧ی ٢٠٠٨ هەتا مانگی ١٠ی ٢٠٢٠ بەشێک بووم لە ستراتیج و داڕێژەری سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا بۆ کوردستان و عیراق و ئەفغانستان لە میانەی کارکردنم بۆ وەزارەتی دەرەوە و وەزارەتی بەرگری. لەبارەی پاشەکشێی ئەم دواییەی هێزەکانی ئەمریکا لە ئەفغانستان کە لە ٣١ی مانگی ٨ی ٢٠٢١ هێزەکانی ئەمریکا بە یەکجارەکی کشانەوە لە ئەفغانستان: سەرۆکی پێشووی ئەمریکا (دۆناڵد ترەمپ) لە مانگی ٢ی ٢٠٢٠ کەناڵێکی گفتوگۆی ئاشتی کردەوە لە نێوان ئەمریکا و بزووتنەوەی تالیبان پاش ئازادکردنی هەندێک لە سەرکردەکانی تالیبان کە دەستبەسەر بوون لە پاکستان لەوانە (مەلا برادەر) و چەند سەرکردەیەکی دیکە! گفتوگۆکە ڕاستەوخۆ لەژێر سەرپەرشتی (دۆناڵد ترەمپ) و وەزیری دەرەوە (مایک پەمپیۆ) بوو لە ڕێگای زەلمای خەلیلزاد. ""زەلمای خەلیلزاد هیچ دەسەڵاتێکی نەبوو تەنها ڕۆڵی پەیوەندی و هاوئاهەنگ بوو لەگەڵ تالیبان""! پوختەی پڕۆژەکە بریتی بوو لە کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا لە ١ی مانگی ٥ی ٢٠٢١ بە مەرجێک تالیبان و حکوومەتی ئەفغانی پێکبێن لەسەر حکومەتێکی بنکە فراوان بەهەموو پێکهاتەکانی ئەفغانستان بە بزووتنەوەی تالیبانیشەوە، لەهەمان کات تێکەڵەیەک لە هێزێکی بچووکی ئەمریکا و هاوپەیمانان و ئەفغانستان جێگیر بکرێن لە فڕگەی بەگرام لە ویلایەتی پەروان بۆ بەرەنگاربوونەوەی تیرۆرستانی قاعیدە و داعش! بەڵام کاتێک جۆ بایدن سەرۆکایەتی ئەمریکای گرتە دەست زەڵمای خەلیلزادی دەستکراوە کرد بە هەموو دەسەڵتێک کە بە بۆچوونی من گەورەترین هەڵەی جۆ بایدن بوو دەسەڵاتی ڕەهای دایە دەست کەسێکی گەندەڵ و کەسایەتی تێکشکاوی داوێن پیسی وەک زەلمای خەلیلزاد لەهەمان کات کارکردن لەگەڵ سەرۆکی ئەفغانستان (ئەشرەف غەنی) کە من خۆم ئەزموونی کارکردنم لەگەڵ هەبوو لە ساڵی ٢٠٠٢ کاتێ ڕاوێژکاری دارایی (ئەخزەر ئیبراهیمی) نێردەی نەتەوەیەکگرتوەکان بوو و بۆ ماوەیەکیش لە یەک ژوور دەخەوتین لە کابول! بەهەموو پێوەرێک ئەشرەف غەنی شایستەی سەرکردایەتی نەبوو بەتایبەتی سەرۆکی ووڵات چونکە ئەمیش کەسێکی هەڵپەرست و کەسایەتی تیکشکاوێکی تر بوو هاوشێوەی زەلمای خەلیلزاد. بەکورتی و بە کوردی سێکوچکەی سێ گەندەڵ و کەسایەتی تێکشکاو (جۆ بایدن و ئەشرەف غەنی و زەلمای خەلیلزد) هەرەسیان بە چەکەرەی دیموکراتی هێنا لە ئەفغانستان! جۆ بایدن دوو هەڵەی کوشندەی کرد، هاوشێوەی (جۆرج بووش)ی کوڕ کاتێ دەسەڵاتی ڕەهای دایە زەلمای خەلیلزاد لە عیراق وەک باڵوێزی ئەمریکا دەستنیشانی کرد کە من خۆم ئەزموونی کارکردنم هەیە کاتێ بەڕێوەبەری پڕۆژەکانی ئاژانسی ئەمریکی بووم بۆ بوژانەوەی نێودەولەتی لە موسڵ. زەلمای خەلیلزاد لەم ئاستە نەبوو ببی بە باڵوێز! دەرئەنجامەکەشی ئەوە بوو عیراقی بە دەردی ئەفغانستان برد. هەڵەی دووەمی (جۆ بایدن) لەبارەی کشانەوەی لە ئەفغانستان هەمان هەڵە کوشندەکەی (بەڕاک ئۆباما) کردەوە کاتێ بۆ بڕیاری کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا لە عیراق! داعش لە ماوەیەکی کوورت تاوانی نزیکەی نیوەی عیراق بگرێت و بەغدا و هەولێریش لەژێر هەڕەشەی داگیرکردن بوون، دەرئەنجامەکەی ئەوەبوو داعش دەولەتی خەلافەتی دامەزراند.. جارێکی تر سەرکردە عیراقیەکان بەهەلەداوان داوای هاوکاری هێزەکانی ئەمریکایان کرد بۆ وەستاندنی پێشڕەویەکانی داعش بەتایبەتی لە ترسی داگیرکردنی بەغدا و هەولێر. جێگای ئاماژەیە، ئەمریکا تاکە هێز کە پێی سەرسام بووبێ لەشەڕی تیرۆرستانی داعش، هێزەکانی سوریای دیموکراتە کە وەک هاوبەشێکی ستراتیجی دەبیندرێن لە 

د. سیروان عه‌لی   بێگومان کۆمەڵگا بەختەوەر تر دەبێت بە هەماهەنگی نێوان تاک و ڕێکخراو و فەرمانگە و دەزگا و دەستەکان بە تایبەتی رێکخراوەکانی کۆمەلگەی مەدەنی و ئەوانەی کار بۆ قازانجی مادی ناکەن. بەڵام ئەوەی لە کۆمەڵگەی ئێستای ئێمە دیارە کاری خۆبەخشی بەرەو لارێیەکی مەرتسیدار دەروات. بە گشتی کاری خۆبەخش بەهایەکی پیرۆز و چالاکیەکی کۆمەڵایەتی پیرۆزە، لە کۆمەڵگە پێشکەوتووەکاندا بووە بە دیاردەیەکی شارستانی بە ئامانجی هاوکاری و پشتیوانی مرۆیی سەرجەم سێکتەرە گرنگەکانی ژیان بە بێ قازانجی مادی بەڵام لە چوارچێوەی یاسایەک ڕێکخراوە. ناکرێ مافی خۆبەخش پێشێل بکرێ و کاری خۆبەخش ببێتە بەدیلی دامەزراندن وەکو ئەوەی لە هەرێمی کوردستان دەبینرێت. ئەوەتا دەبینین و دەبیستین هەندێ بەڕێوەبەر و سەرپەرشتیار و کاربەدەستی ناڕەسەن هەڕەشە لە کارمەندەکانیان دەکەن: "ئەگەر بە دڵم نەبیت بەڕێت دەکەم و خۆبەخشێک دێنمە شوێنەکەت بە پارەیەکی کەمتر".   دوای دروستبوونی قەیرانی بودجە لە نێوان هەرێم و دەولەتی فدرال لە ناوەراستی دەیەی رابردوو تاوەکو کاتی ئەم نوسینە، کە نزیک دەبێتەوە لە هەشت ساڵ، دامەزراندنی گەنجان سستی تێکەوتووە و تا رادەیەک وەستاوە. هەرچەندە پێشتریش دامەزراندن وەکو پرۆسە تا رادەیەکی زۆر بێ پلان و هەر ڕەمەکی بوو، بەڵام ئیفلیج نەبوو. دەرئەنجامی ئەم ئیفلیجی یە بوو بە مەیدانێکی فراوان بۆ کاری خۆبەخشی بە ناچاری، هاوکات زۆربەی گەنجانی ناچارکرد دەسبەرداری مافی دامەزراندن ببن و کار گەیشتە ئەوەی واسیتە و دەستماچکردن بێتە ئاراوە تاوەکو دەرچوویەکی زانکۆ کارێکی خۆبەخشی دەستەبەر بکات. لە لایەکی ترەوە هەندێ فەرمانگەی حکومی و رێکخراوی نێوخۆیی ئەم هەلەیان قۆستۆتەوە و تواناکانی گەنجان بەکاردێنن بە ناوی (هیوایەکی کز بۆ دەمەزراندن) یا خود بەرامبەر بڕە پارەیەکی زۆر کەم گەنجانی ئەم وڵاتە بخەنە خزمەتی خۆیانەوە. رۆژ بە رۆژیش ئەم هیوایە بەرەو کزی دەروات و دیاردەکەش فراوانتر دەبێ و چاوەروان دەکرێ شوێنی دامەزراندن بگرێتەوە بە بڕە پارەیەکی زۆر کەمتر لە دامەزراندن، سەرباری تێکشکانی باری دەروونی نەوەیەک بە نا هومێد کردن و مەحرومکردنیان لە سامانی نیشتمانی و بە کەم زانینی خۆیان و تواناکانیان. کارکردن بۆ بەدی هێنانی یاسای ڕێکخستنی کاری خۆبەخشی لەم هەرێمە ئەرکی لە پێشینەی هەموو حیزبەکانە بە دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆنەوە چونکە کاری خۆبەخش چۆتە قۆناغێکی پر لە مەترسی. ئەرک و مافەکانی خۆبەخش تێکەڵ کراوە و هیچ هاوسەنگیەکی پێوە دیار نی یە، پاراستنی خۆبەخش لە دەست درێژی بۆ سەر کەرامەت و سوکایەتی پێکردن پێویستی بە هۆشیاری یاسایی هەیە. بەدواداچوون و چاودێریکردنی یاساکەش پێویستی بە سەندیکایەک یا کۆمەڵەیەک هەیە کە توانای داکۆکیکردن و بەرگریکردنی هەبێت لەو هەزاران گەنجە بەشخوراوانە. هەندێک سەرچاوە پێیان وایە سەرەتاکانی کاری خۆبەخشی لە وڵاتە پێشکەوتووەکان وەکو شێوازێک بووە بۆ بەسەربردنی کات بە تایبەت خواپێداو و خانە نشینەکان. هەریەکە و بە پێی کاری پێشووتری دەگەڕایەوە سەر کارەکەی و خزمەتی دەکرد و هاوکات ئارامی و ئاسودەییش بوو بۆ خودی خۆبەخشەکە. لەگەڵ ڕۆژگارا ئەم بۆچوونە گۆڕانکاری بەسەرداهات و گرنگی زیتری پێ درا. شارەزایان و توێژەران داوایان کرد کاری خۆبەخشی پێناسە بکرێ و ڕێزی زیاتر لە خۆبەخش بگیرێ. چونکە کاری خۆبەخش گەیشتە قۆناغێکی پێشکەوتووتر، بۆیە لە چەندین ڕووی کۆمەڵایەتی و دەروونی و کارگێڕی و کەلتوری بوو بە بابەتی توێژینەوە. ئەنجامی هەوڵەکان سەلماندیان کە کاری خۆبەخشی دەکرێتە چوارچێوەی سامانی نیشتمانی و سەرچاوەیەکی مرۆیی گرنگ بۆ بەرەوپێشبردنی کۆمەڵگە، تاوەکو لە سەر ئاستی دەسەڵاتی یاسادانان و جێبەجێ کردن کاری جدی لە سەر کرا. بە داخەوە کاری خۆبەخشین، کە وەکو چەمکێکی کەلتوری بۆنی هاوکاری و مرۆڤدۆستی لێ دێت، لە هەرێمی کوردستان گەیشتۆتە قۆناغی خوێنمژینی گەنجەکان. چونکە خۆبەخشین پێناسە و پێوەری تایبەتی خۆی هەیە پێویستە ئەرک و مافەکانی بە وردی شیبکرێنەوە و بەرژەوەندی هەردولا ڕەچاو بکرێ. لە کۆنەوە کاری خۆبەخشی لەناو کۆمەڵگەی کوردی بە خێر پێناسە کراوە، واتە پاداشتەکەی لای رب العالمین بوو چونکە خۆبەخشەکان خەڵکی خواپێداو بوون. بۆیە ناکرێ ناچارکردنی گەنجی گیرفان بەتاڵ بۆ خزمەتکردنی سەرمایەداری چاوچنۆک یا فەرمانگەی بە ناو حکومی بە کاری خۆبەخشی لە قەڵم بدرێ. هاوکات سودمەندیش نەبێت و وەکو پێویست ڕێزی لێ نەگیرێ و بە کەمیش سەیر بکرێ.  پاڵنەری سەرەکی کاری خۆبەخشی لە بنەرەتدا چەند جۆرێکە: لە کەلتوری هەموو گەلاندا باوە کاری خۆبەخشی لە پێناو مرۆڤایەتی یاخود لە پێناو خودا. دووەم، کاتێک تاک بۆ خودی خۆی و ناوبانگی کەسایەتی خۆی بڕیاری کاری خۆبەخشی دەدات. سێ یەم، هاونیشتمانی یەک خۆی بە بەرپرسیار بزانێ لە بوارێکدا وەکو ئەرکی نیشتمانی. چوارەم، هاونیشتمانی یەک بە خەمی بەرژەوەندی گشتی بێت کاری خۆبەخشینەکەی کاریگەری نێگەتیڤی لەسەر ژیان و گوزەرانی نەبێت، یاخود بەشدار بێت لە هەڵمەتی نیشتمانی بۆ ئەرکێکی دیاریکراو. وەکو ئەو هەڵمەتە نیشتمانی یەی لە کۆتایی هەشتاکان دەوڵەتی عێراق ئەنجامی دا بۆ بنیاتنانی قوتابخانە. زۆربەی خەڵکی کاسب و موچەخۆری ناچار کرد بەشدار بن بە پێی توانا، ئەوەبوو کەسایەتی دیاری شاری سلێمانی خوالێخۆشبوو علی بۆسکانی پێشنیاری کرد بە تەنها خۆی قوتابخانەیەک بینا بکات. هەروەها ئەو خێرخوازانەی لە کاتی سەرهەڵدانی پەتای کورونا بڕیاریان دا نەخۆشخانە بینابکەن. بۆیە کاری خۆبەخشی لە هەرێمی کوردستان وەکو چەمکێکی خێرخوازی و مرۆڤدۆستی کەوتۆتە ژێر پرسیارەوە و ڕێکخستنی بە یاسا ئەرکێکی نیشتمانی و مێژویی یە.    لەم نوسینە کورتە چەند نمونەیەک باس دەکەین بە هیوای هۆشیاری زیاتر و وروژاندنی بابەتەکە لە سەر ئاستی کۆمەڵگە و لایەنە پەیوەندیدارەکان و هێزە سیاسی یە بەشداربووەکانی هەڵبژاردنەکان. هەروەها ڕۆژنامەنوسان و خوێندکارانی زانکۆ بە تایبەتی بەشەکانی کۆمەڵناسی و دەروونناسی و کارگێڕی و دارایی و سەرچاوە مرۆیی یەکان دەتوانن رۆڵی بەرچاو بگێرن بە توێژینەوەی زانستی بابەتەکە دەولەمەند بکەن و سەرەتایەکیش بێت بۆ سازدانی کۆنفرانسی تایبەت بە کاری خۆبەخش لە کوردستان. وردبوونەوە لە چەند نمونەیەک بەرچاو روونی زیاترمان دەداتێ لەم بوارە. لە میرنشینی دوبەی یاسای ژمارە (٥) ی سالی ٢٠١٨ تایبەتە بە رێکخستنی کاری خۆبەخشی، مادەی (١٥) ئاماژە بە مافەکانی خۆبەخش دەکات. بەپێی یاساکەش هەشت خاڵی دیاری کردوە بۆ شیکردنەوەی مافەکانی خۆبەخش لە چوارچێوەی کەلتوری میرنشینەکەدا، گرنگترینیان ڕێزگرتنە لە خۆبەخش پاراستنی خۆبەخشە لە هەر بێڕێزیەک. لە زۆربەی وڵاتە دراوسێکان و ووڵاتە عەرەبیەکانی ناوچەکە یاسای تایبەت بە کاری خۆبەخشی و پاراستنی مافەکانی خۆبەخش هەیە و کارێکی زەحمەت نی یە. هەروەها لە ولاتە پێشکەوتوەکان نەک تەنها پاراستن و رێزگرتن بەڵکو مافی زیاتری بۆ دیاریکراوە و هەر ڕێکخراو و فەرمانگەیەک لە چوارچێوەی دەسەڵاتی خۆی پاداشتی خۆبەخش دەکات. بۆ نمونە ڕێکخراوی سەینت جۆن ۆف گادSt. John of God ، کە ڕێکخراوێکی تەندروستی ئوسترالی یە، لە دوای (٣) مانگ کاری خۆبەخشی لە کاتی پێویست ئامبولانسی بێ بەرامبەر دابین دەکات بۆ خۆبخش و سەرجەم ئەندامانی خێزانەکەی. جگە لەوەی یاسایەکی تایبەت بە پاراستنی مافەکانی خۆبەخش هەیە لە ئوسترالیا بە ناوی یاسای پاراستنی خۆبەخش ساڵی ٢٠٠١. هەروەها وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا یاسایەکی هاوشێوەی هەیە بە ناوی یاسای پاراستنی خۆبەخش ساڵی ١٩٩٧. بۆیە داڕشتنی یاساکە دەبێ کاری لە پێشینەی پەرلەمان بێت چونکە بۆ سەردەمی ئێستا ژمارەی خۆبەخشی ناچاری بە شێوەیەکی بەرچاو روو لە زیاد بوونە.      * دكتۆرا له‌ زمان و كه‌لتورناسی  

د. شێركۆ عه‌بدوڵڵا- رۆژانه‌ تایبه‌ت له‌ (دره‌و) ده‌ینوسێت *رەبتی تیا نی یە, مەسەلەن: وتیان بۆچی گریانت نایە ؟وتی ئاخر ئێستا میزم کرد. *ئەرێنی: شەرت نی یە هەموو پۆزەتیڤێک باش بێت ، مەسەلەن پۆزەتیڤی کۆرۆنا. *بێ ئەقڵی نموونەی زۆرە، مەسەلەن: جوابدانەوەی کۆمێنتی  توڕە و گسکدانی  بیابان. *هەلهەلەی مەخلوق:  هەندێکیان بە ئاسانی  دێنە ناو مەوزوعێکەوە، بەڵام نازانن چۆن لێی دەربچن  مەسەلەن مێش. *دیفاع: بەعزە  حیزبێک وەکو یاریی مار و پەیژە وایە دیفاعی تیا نی یە، مەسەلەن یەکێتی. *نموونەی تر: مانگا تاقە مەمکێکی هەیە بەکۆمەڵێک  گوانەوە، نموونەی تریش زۆرن، مەسەلەن پەیجە سێبەرەکان . *زاکیرە: شت هەیە لە پەلامار و بوختانی  دوشمن زۆر ناخۆشترە، مەسەلەن بێ مەوقیفیی دۆست *خەون:  خۆشبەختانە کوردستانەکەمان دەتوانێ زۆر خەونی  مرۆڤ بهێنێتەدی، مەسەلەن جێی بهێڵیت. *عاسی: عاسیبوون لێی ناخۆشتر نی یە. مەسەلەن عاسیبوونی پژمە لە کونە لووتدا  و عاسیبوونی پەڕلەمانتار لەحیزبەکەی. *موبالەغە: پیاوی کورد عادەتی وایە  هەمیشە موبالەغە  دەکات، مەسەلەن لە ژمارەی موشکیلەکانی و لە حەجمی دەعباکەیدا.