راپۆرتی: عەلی مەحمود محەمەد هەرچەندە لەوەتەی هاتۆتە كۆشكی كۆماری بەردەوام بزەیەكی نەرم لەسەر دەمو چاوێتی, بۆینباخی حەریر لە ملیەتی, ئارام و بێدەنگ خۆی دەنوێنێت و سەر دەلەقێنێت, كەمیش قسە دەكات, بەڵام رابردووی پڕە لە زەبروزەنگ و خوێن و ململانێ و سەركوتی نەیاران و دۆستەكانی و سەپاندنی هژمۆنیا لە كۆمارەكەی رابردووی ئەدلەبستان, پیاوێكی ئاڵۆزی ستەمكارە. ئەحمەد شەرع دوای ئەوەی لە 8ی مانگی رابردووو بە پشتیوانی راستەوخۆی توركیا و قەتەر و زەمینە سازی ئیسرائیل و پشتیوانی ئەمەریكا گەیشتە دەسەلات, لە لایەكەوە بە روكەش دڵنەوایی  بە پێكهاتەكانی سوریا و گروپەكانی  دیكە دەدات, لە لایەكی دیكەوە لە سەركوتی بێ پەردەو سەپاندنی دەسەڵاتێكی رەش بەردەوامە, دەستی هێزەكەی لە سەركوت و كوشت و بڕو تاڵان و بڕۆ ئاوەڵا كردووە, لە لایەكەوە پەیمانی سوپای یەكگرتوو و دەسەلاتی یەكگرتوو دەدات, لە لایەكی دیكەوە پێچەوانەكەی جێبەجێدەكات دەسەلاتی یەك حیزبی و سوپای یەك رەنگی و پۆلیسی یەك باوەڕی دەسەپێنێت, بە پێچەوانەی وەعدو بەڵێنەاكن رۆژانە بڕیاری نوێ دەردەكات بۆ چەسپاندنی ئەوەی دەیەوێت, لە بری سێ مانگ بۆ هەڵبژاردن كردی بە چوار ساڵ و 3 ساڵ  بۆ نووسینەوەی دەستوور, وەڵامی فەرەنسییەكانیشی بەسەر لەقاندنێكیش  نەدایەوە كە هاوكاری سوریا بكەن بۆ نووسینەوەی دەستوور, چونكە نایەوێت ئەوان دەستووری بۆ بنووسنەوە, چونكە لە حكومەتەكەی ئەدلەبستان شەریعەتی ئیسلامی تاكە سەرچاوەی دەستوور بوو. لە رابردوو ئەزموون هەیە, كۆبونەوەی رێكەوتی 11-9-2017 بۆ دامەزراندنی حكومەتی ئینقازی سوری, وەڵامی سوریای دیموكرات  و حكومەتی كاتی سوریا نەدایەوە لە نووسینەوەی دەستورێكی هاوچەرخ, بۆیە ئەوانیش رەتیان كردەوە بەشداری حكومەتی ئینقازی نیشتمانی لە ئەدلەب بكەن, هەنووكە هەر نایكات, جیاوازییان  لە گەڵ داعش ئەوەیە لە بری خەلافە بەرفراوانە جیهانییەكەی داعش, ئەوان حكومەتێكی ئیسلامی بە بەرنامەی داعشیان لە چوارچێوەی جوگرافیای سوریا دەوێت. باسی فرەیی و دیموكراتیەت  دەكات, بەڵام وەزیرەكانی هەموو لە گروپی كۆنی قاعیدەن لەناو هەیئەی تەحریری شام, هەموو لە منداڵدانی قاعیدەوە هاتونەتە دەر, جیناتەكانیان ئاوێتەی تایبەتمەندییان بووە. مەكتەبی ژنان ناوەندێكی بە ناوی مەكتەبی ژنان بە سەرپەرشتی عائیشە دبس كردۆتەوە, گوایە مافی ژنان دەستەبەر كراوە, لێ ناوبراو باوەڕی بە چەسپاندنی شەریعەتی ئیسلامییە و دژی حكومەتی مەدەنی و رێكخراوەكانی ژنانە, لە توێتێكدا نووسیویەتی: گەلی سووریا پێویستیان بە جیاوازی نییە و ئێمەش ڕێگا بە باوەڕ و فكری جیاواز لە وڵات نادەین. لە رابردوو لە حكومەتی ئینقازیشدا مەكتەبی ژنانیان هەبووە, واتە نوێ نییە, هیچ كاتێك لە حكومەتەكەی جۆلانی  لە ئەدلەب بۆ رۆژێكیش بێت ژنان پۆستی سیادی یان وەزارەتیان وەرنەگرتووە, یەكەم و دوا پۆست و  دوا كەس هەر ئەوەندەیە بۆ ژنان لە داهاتووی سوریای محەمەد جۆلانی. گواستنەوەی حكومەت لە ئەدلبستانەوە بۆ دیمەشق دوای 8ی دیسەمبەر شەرع حكومەتەكەی خۆی لە ئیدلبەوە گواستەوە بۆ كۆشكی كۆماری, هەموو پێكهاتەو لایەنە چەكدارەكانی دیكە لە بەشداری حكومەت تەنانەت لە بەخشینی پۆستی سەربازی بێبەری  دەكات, لە كۆی بەخشینی 17 پۆستی سەربازی 13یان درایە كۆنە قاعیدەكان, لەو 13یەش حەوتیان بیانین,4 كەسەكەی دیكەش زۆر نزیكن لێیانەوە, لە كاتێدا پۆستی سەربازی بە بیانییەكان دەبەخشێت, 6400 ئەفسەری سوری كە پەیوەندییان بە ئۆپۆزسیۆنەوە كردبوو لە رابردوو, زۆریان چەكیان هەڵگرتبوو دژی ئەسەد لایان لێ ناكاتەوە بە پۆستەكانی خۆشیانەوە, نەك بكرێنە ئەفسەری علوج. هەروەها هەواڵگری بە گروپەكەی خۆی كۆنترۆڵ كرد, لە دوا هەنگاویشدا پەروەردەی گۆڕی بە مۆركێكی ئاینی, هەمان وانەیە كە لە ئیدلب پەیڕەو دەكرا, هەر لە مێژووەوە یاسای حەمورابی كە باوكی شەریعەتی جوو و ئیسلامە لە مەنهەجی خوێندن لادا, تیۆری پەرەسەندنی نەهێشت, زنوبیای لە مێژوو سڕییەوە, ئیمام عەلی نەما, یاسا بووە شەرع.........هتد. هەیئەو جۆلانی لە لیستی تیرۆردا لە كاتێكدا مامەڵە لە گەڵ هەیئەی تەحریری شام و محەمەد جۆلانی دەكرێت, رۆژانە فلیمی پێشوازی و تەوقەو بزەو خەندەی شەرع دووبارە دەبێتەوە, كەچی هێشتا هیچ ولاتێك بە توركیاشەوە خۆی و پارتەكەی لە لیستی تیرۆر دەرنەكردووە. هەیئەی تەحریری شام لە لیستی تیرۆری "ئەمەریكا, بەریتانیا, توركیا, كەنەدا, روسیا. ئەرجەنتین, نیوزلەندا, ئوسترالیا, یابان, ئەندەنوسیا, یەكێتی ئەوروپا و نەتەوە یەكگرتووەكان" دایە. هەروەها ساڵی 2013  ئەمەریكا ئەحمەد شەرعی وەك تیرۆریست دایە قەڵەم, پاداشتی 10 ملیۆن دۆلاری دانا بۆ هەر كەسێك زانیاری لەسەر بدات بۆ دەستگیركردنی. سەرۆكی ئەمەریكا بایدن بڕیاری دا هەیئەی تەحریری شام و محەمەد جۆلانی لە لیستی تیرۆردا بمێنن, بڕیارە قورسەكەی بۆ ترامپ جێ هێشت. حكومەتەكەی شەرع لە ئەدلەب  و سەركوت هەیئەی تەحریری شام لە رابردووی زۆر نزیك گلاوەتە تاوانی جەنگ و تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی, پێشێلی زەقی مافی مرۆڤ, كوشتنی دەرەوەی دادگا, پیادەكردنی ئیعدام, گرتن و ئەشكەنجەدانی نەیاران, چالاكوان, رۆژنامەنووسان, 22 جۆر ئەشكەنجەی لە زیندانەكانی لە كۆمارەكەی ئەدلبستانی پەیرەو كردووە.  بۆ ژنان, رێگای گەشتی لە ژنان گرتووە بۆ دەرەوەی ماڵ بە بێ مەحرەم, تاوانی دەستدرێژی سێكسی بۆ سەر ژنانی زیندانییان پیادە كردووە, رێگا نەدان بەداواكردنی جیابوونەوە, رێگەنەدان بە خۆجوانكردن, رێگەنەدان بە خوێندنی ژنان, تەنانەت ئەو ژنانەنی منداڵیش بوونە كە شویان كردووە بچنە قوتابخانەو بخوێنن, هەروەها گرتنی بە كۆمەڵی ئەو ژنانەی خێزانی نەیارانی سیاسی  حكومەتەكەیان بوونە. لە ئەدلەبستان  بە زۆر دورزییان كردووە بە ئیسلامی سونی, دەستیان بەسەر موڵكی كریستان و دورزییەكاندا گرتووە.   تاوانی جەنگیان ئەنجامداوە لە چەكداركردنی مندالان, منداڵیان وەك خۆ كوژی بۆمبڕێژكراو , قەڵغانی مرۆیی و مرۆڤ كوشتن.... بەكار هێناوە. كۆماری ئەدلەبستانەكەی شەرع, لە ماوەی 4 ساڵی یەكەمی دامەزراندنیدا, 505 كەسیان كوشتووە, 71یان منداڵ بوونە, 77یان ژن بوونە,22یان لە ژێر ئەشكەنجە مردوونە, تا كاتی روخانی حكومەتەكەی ئەسەد زیندانەكانی 2327 كەسی تێدایە بووە, كات و قەوارە بەراورد بكەین دەیان جاری رژَێمەكەی ئەسەد فاشی بووە. سەركوتی ناڕەزایەتی خەڵك بەهۆی پاوانكردنی بازرگانی خۆراك و سەپاندنی باجی زۆر بەسەریا, زنجیرەیەك ناڕەزایەتی لە ئۆكتۆبەرو نۆڤەمبەری 2019 ئەنجامدرا, بەهۆیەوە 5 كەس كوژران. بەهۆی ناڕەزایەتی  دژ بە سەپاندنی باج بەسەر رۆنی زەیتون, هاوولاتیانی شاری كفر قاسم نوێنەری حكومەتی هەیئەی تەحریر شامیان لە شار دەركرد , ئەوانیش ئابلوقەی شارەكەیان داو گولە بارانییانكرد. بەهەمان شێوە سەركوتی قوتابیانی زانكۆی حەلەبیشیان كرد. لە ساڵی 2020  پۆلیسی ئاینی دانا, وەك ئێران و تاڵیبان و سعودیە, بەلام زوو هەڵی وەشاندەوە, چونكە كۆمەڵگای سوری كۆمەڵگایەكی كراوەن قەبوڵیان نەكرد. شەڕی ناوخۆیی ئەوان نەك لە گەڵ هێزەكانی دەرەوەی ئیسلامی سیاسی, بگرە لەناو خۆی ئیسلامی سیاسی بەردەوام لە جەنگی ناوخۆیی لەگەڵ گروپەكانی دەرەوەی خۆیان و ناو خۆشیان بوونە. لە گەڵ چەندین گروپی ئیسلامی دیكە بەردەوام لە جەنگدا بووە تا لە ئیدارەی ئەدلەب دەریانی كرد ( ئەحرار الشام, جیش وەتەنی سوری, داعش, لیواالاقسا". تەنانەت جێگرەكەی خۆی ابو ماریا ئەلقەحتانی و 300 لە یاوەرانی گرت, لە ململانێی ناو خۆیی بۆ دەسەڵات  زیندانیانی كرد, دواتر بەهۆی ناڕەزایەتی خۆپیشاندان و فشاری توركیاوە ئازادیانی كرد, كە لە مانگی ئازاری 2024 دا خۆپیشاندانی گەورە كرا دژی حكومەتەكەی جۆلانی بە دروشمی بروخێ جۆلانی دژ بە زیندانی كردنی خەڵك و سەپاندنی باجی زۆر بەسەر خۆراكی هاوردە لە توركیاوە بە ناچاری ئازادیانی كرد.   پشتیوانانی  هەیئەی تەحریری شام هاوكاریكەرانی هەیئەی تەحریری شام بریتین لەم وڵات و رێكخراو چەكدارانەی خوارەوە" توركیا, ئۆكرانیا, قەتەر, ئەنساری ئیسلام, جنود قەوقاز, ئیخوان موسلمینی سوریا, كەتیبەی عەبالڕەحمان, كەتیبەی تەوحید و جیهاد, كەتیبەی جەبەل ئیسلام, حیزبی ئیسلامی توركستان, جوند ئەلمەهدی, مەلحەمە تەكتیكییە, كەتیبەی غورەبای تركستان, جەیش مەجد, ئەكناف بەیت و الموقەدەس , جەیشی وەتەنی سوری". ئەوەی جێگای سەرنجە  توركیا یەكێكە لەو وڵاتانەی تا ئێستا گروپی ناوبراو لە لیستی تیرۆریدایە, بەلام هاوكاریكەری سەرەكیشیەتی, سپۆنسەری بە دەسەلات گەیشتنێتی. لە ناوچەی حكومەتی ئینقازی سوری هەیئەی تەحریری شام, لە ساڵی 2020 وە  لیرەی توركی بەكار هاتووە, وە دەرگای سنووری بۆ ئاوەلا كردووە بۆ بازرگانیكردن و هات و چۆ, تەنانەت كارەباری ئەو ناوچانەو دابین كردنی ئامێرەكانی بەرهەم هێنانی كارەبای ئەو دەڤەرە توركیا و قەتەر دابینی كردووە. كۆتایی  لە كۆتاییدا لە ولاتی نەزار قەبانی و حنا مینادا, ئێستا سەرۆكەكەی تەوقە لە گەڵ وەزیرە ژنە گەنجە جوانەكەی ئەڵمانیا ناكات,  بەڵام ئەو وەك شێخ مەحمود ناكات, لە گەڵ پیاوەكانیان چەندە كافر بن جگە لە تەوقە سەریش دادەنوێنێت. كورد لە رۆژئاوا دوو ئەزموونی لەگەڵ شەرع هەیە,  یەكیان لە یۆنی 2012 ەوە  بازرگانی سوتەمەنی لە نێوانیان هەبووە وەك بەرژەوەندی, دووەمیان لە 11ی سەپتەمبەری 2017 ئامادە نەبوو دەستوورێك پەسەند بكەن جێگای رەزامەندی هەموو لایەك بێت ئەمەیان وەك باوەڕ. ئێستاش پێویستە دەسەلاتداری رۆژئاوا بەزووترین بەرەیەكی دیموكراتی  پێشكەوتنخوازی  پێك بهێنێت,  هەموو پێكهاتەكان لە ژێر ئاڵاكەی كۆبكاتەوە, جۆلانی بۆی بگونجێت هەڵبژاردن و دەستووری پەسەندكراوی هەمو لایەك پەسەند ناكات, هەمان جەنگەكانی 2017 دژ بە لایەنەكان دووبارە دەكاتەوە, ئەمجا وەك دەوڵەت  و دژ بە ئەو لایەنانەی كوشتنیان رێگە پێدراوی پیرۆزە لایان, ئەو تا مردن كورسی جێ ناهێڵێت, ئەوەی رویدا لە سوریا تەنها روخانی دكتاتۆرێك نەبوو, بگرە كارەساتی هاتنی وەحشییەكیش بوو. هەرچەندە توركیا لە كۆشكی كۆماری ئامادەیە, بەلام سوپای ئیسرائیلیش جەبەل شێخی گرتووەو 40 كیلۆمەتر لە دیمەشقەوە دوورە, سوریا لە گۆڕەپانی ململانێی ئێران و ئیسرائیلەوە دەبێتە گۆڕەپانی ململانێی ئیسرائیل و توركیا, لەو ململانێیەش رۆژئاوا پشت لە ئیسرائیل ناكات.

راپۆرتی: درەو لە ساڵی 2024دا لە كێلگەكانی هەرێمی كوردستاندا  رۆژانە (310 -320) هەزار بەرمیل نەوت فرۆشراوە، كۆی داهاتەكەی (4 ترلیۆن و 610 ملیار) دینار بووە، (2 ترلیۆن و535 ملیار ) دیناری بۆ حكومەت و (2 ترلیۆن و 74 ملیار ) دیناری بۆ كۆمپانیاكان بووە. نەوتی هەرێم لە 2024دا لە 25ی ئازاری 2024 ەوە نەوتی هەرێمی كوردستان بە بۆری راگیراوە، لەدوای راگرتنی نەوتەوە بە بۆری بەرهەمهێنانی نەوت لە كێڵگە نەوتییەكان بەردەوام بوو، بەرهەمەكەشی بەشێكی لەناوخۆساغدەكرێتەوەو بەشێكیشی بە تانكەر بۆ توركیا و ئێران رەوانە دەكرێت.  لە ئێستادا لە (14) كێڵگەی هەرێمی كوردستان نەوت بەرهەمدەهێندرێت ئێستا رۆژانە بە تێكڕا لەسەرجەم كێڵگەكانەوە (310 – 320) هەزار بەرمیل نەوت دەفرۆشرێت، بە پێی لێكدانەوەكانی (درەو) لە ساڵی 2024دا بڕی ( 111 ملیۆن و 600 هەزار) بەرمیل نەوت فرۆشراوە.  بەپێی چاوپێكەوتنەكەی ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی لەگەڵ رۆژنامەنووسان لە (23/3/2024) وتی ( بەرمیلی نەوت بە تێكڕا 31.3 دۆلار دەفرۆشرێت 55%ی داهاتەكەی بۆ حكومەتەو 45%ی داهاتەكەی بۆ كۆمپانیاكانە) لەبەر ئەوەی كۆمپانیاكان خەرجی گواستنەوە نادەن راستەوخۆ دەیفرۆشن. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) لە ئێستادا پشكی حكومەتی هەرێم زۆر زیاترە لەو (55%)ی وەزیری دارایی ئاماژەی پێكردووە، تەنانەت لە هەندێك كێڵگە (64%) پشكی حكومەتە، بۆیە ئەگەر ئەو بڕە نەوتەی بەرهەمهاتووەو فرۆشراوە بەرمیلی بە تێكڕا (31.3%) كۆی ئەو (111 ملیۆن و 600 هەزار) بەرمیلە داهاتەكەی دەكاتە (3 ملیارو 493 ملیۆن) دۆلار واتا (4 ترلیۆن و 610 ملیار) دینار، لەو پارەیە (55%ی بۆ حكومەت بووە بەپێی وتەی وەزیری دارایی هەرێم دەكاتە ( ملیارێك و 921 ملیۆن) دۆلار واتا (2 ترلیۆن و 535 ملیار) دینار، رێژەی (45%)ی داهاتی نەوت بۆ كۆمپانیاكان بووە واتا (1 ملیار و 571 ملیۆن) دۆلار واتا (2 ترلیۆن و 74 ملیار) دینار. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) ئەو پارەیەی بۆ حكومەت بووە كە ( ملیارێك و 921 ملیۆن) دۆلار واتا (2 ترلیۆن و 535 ملیار) دینار بووە نەگەڕاوەتەوە بۆ خەزێنەی وەزارەتی دارایی بەڵكو راستەوخۆ لە ئەنجومەنی وەزیرانەوە بەكارهاتووەو تەسەڕوفی پێوەكراوە. لە پارەی نەوت مانگانە (48) ملیار دینار خەرجكراوە بۆ چەند بوارێك: -    بڕی (22) ملیۆن دۆلار بۆ كرێی كارەبا و كرێنی غاز (كۆمپانیای كارو دانەغاز) -    بڕێك پارەی مانگانە بۆ قەرزی كۆمپانیاكان -    بڕێك پارە بۆ پاڵپشتی نەوتی سپی ماڵان -    بڕێك پارە بۆ گواستنەوەی سوتەمەنی نەوتی سپی لەناوخۆ      

درەو: "ئەركی لیژنە تەكنیكیەكەی نێوان یەكێتی و پارتی ئامادەكردنی وەرقەیەكی هاوبەشە بۆ بەردەم لیژنەی دانوستانكاری نێوان هەردوو كە بڕیارە هەفتەی داهاتوو كۆببنەوە، بۆیە باسی هیچ پۆستێك نەكراوە چونكە كاری لیژنە تەكنیكیەكە نیە باس لە پۆستەكان بكەن و یەكلای بكەنەوە" ئەمە وتەی سەرچاوەیەكی ناو كۆبوونەوە هاوبەشەكانە كە بۆ (درەو) قسەی كردووە.  بە وتەی ئەو سەرچاوەیە هەفتەی داهاتوو لیژنە تەكنیەكیە جارێكی تر بۆ سیەغەكردن و ئامادەكردنی وەرقە هاوبەشەكە كۆدەبنەوەو ئامادەی دەكەن بۆ بەردەم  لیژنەی باڵای دانوستانكاری نێوان هەردوو پارتی و یەكێتی كە بڕیارە ناوەڕاستی هەفتەی داهاتوو كۆببنەوە بەمەبەستی پەسەندكردنی ئەو وەرەقە هاوبەشە. ئەو سەرچاوەیە ئەوەی بۆ (درەو) باسكرد: لە كۆبوونەوەكانی لیژنە تەكنیەكیە بەهیچ شێوەیەك باسی پۆستەكان نەكراوە، لەبەر ئەوەی رەك و وەزیفەی ئەم لیژنەیە نیە، ئەركی ئەم لیژنەیە تەنیا ئامادەكردنی ئەو وەرەقە هاوبەشەیە بۆ بەردەم لیژنە باڵاكە، وەرەقەكەش تایبەتە بە شێوازی سیستەمی حوكمڕانی لە هەرێمی كوردستان بابەتە گشتییەكان و شێوازی حوكمڕانی بەتایبەتیش باسی پرسی مەبدەئی شەراكەت كراوە لە حوكمڕانیدا، بۆیە خاڵی هاوبەش هەبووە نوسراوەو خاڵی جیاوازیش هەبووە نوسراوە لەسەر چەند خاڵێك جیاوازییان هەبووە.   هەبووە  ئەمڕۆ بۆ جاری سێیەم لیژنەی تەكنیكی هاوبەشی نێوان پارتی و یەكێتیی بۆ گفتوگۆ لەسەر رەشنوسی رێككەوتنی نێوان هەردوو حزب كۆبوونەوەو هەفتەی داهاتوو دوا كۆبوونەوە دەكرێت بۆ سیاغەی كۆتایی وەرەقە هاوبەشەكە، ئەندامانی پارتی لەناو ئەم لیژنەیەدا بریتین لە هەریەكە لە: 🔹پشتیوان سادق- دڵشاد شەهاب- ئومێد سەباح ئەندامانی یەكێتیش لەناو لیژنەكە بریتین لە: 🔹رێواز فایەق- ئامانج رەحیم- شاڵاو شێخ سەلاح لەدوای هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستانەوە لە 20ی ئۆكتۆبەری ساڵی رابردوو، وەفدی باڵای پارتی و یەكێتیی دووجار كۆبونەتەوە، كۆبوونەوەی یەكەم لە 30ی تشرینی دووەمی 2024 بەڕێوەچوو، كۆبوونەوەی دووەمیش لە رۆژی 17ی كانونی یەكەمی 2024، لەم كۆبوونەوەیەدا هەردوولا رێككەوتن لەسەر ئەوەی هەریەكەیان بەجیا كارنامەی خۆی لەبارەی پێكهێنانی كابینەی دەیەم ئامادە بكات و دواتر گفتوگۆی لەسەر بكەن، لەبەر رۆشنایی ئەمەدا لیژنە تەكنیكییەكە دەستبەكاربوو. دەرەنجانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان، كورسییەكانی پەرلەمانی (100 كورسی) بەمشێوەیە دابەشكرد: 🔹پارتی دیموكراتی كوردستان: 39 كورسی 🔹یەكێتیی نیشتمانی كوردستان: 23 كورسی 🔹جوڵانەوەی نەوەی نوێ: 15 كورسی 🔹یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان: 7 كورسی 🔹رەوتی هەڵوێست: 4 كورسی 🔹كۆمەڵی دادگەریی كوردستان: 3 كورسی 🔹بەرەی گەل: 2 كورسی 🔹بزوتنەوەی گۆڕان: 1 كورسی 🔹هاوپەیمانی هەرێمی كوردستان (شیوعی+ سۆسیال دیموكرات+ زەحمەتكێشان): 1 كورسی بۆ هەڵبژاردنی دەستەی سەرۆكایەتیی پەرلەمان، ئەو هاوپەیمانێتییەكەی كە حكومەت پێكدەهێنێت لانی كەم پێویستی بە دەنگی (51) پەرلەمانتار هەیە لە كۆی 100 كورسی پەرلەمان (واتا زۆرینەی رەهای ئەندامان 50+1)، لەدوای هەڵبژاردنی دەستەی سەرۆكایەتیی پەرلەمانەوە (كە بەهۆی رێكنەكەوتنی پارتی و یەكێتییەوە لە 20ی ئۆكتۆبەرەوە تائێستا پەكی كەوتووە) لەماوەی 30 رۆژدا سەرۆكی هەرێم هەڵدەبژێردرێت، پاشان لەماوەی 30ی دواتردا كاندیدی سەرۆك وەزیران لەناو پەرلەمان ناولێنانی بۆ دەكرێت و ئەویش كابینەكە دەخاتە بەردەم پەرلەمان بۆ ئەوەی متمانەی پێبدرێت.  

راپۆرتی: درەو كۆی داهاتەكانی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2024 نزیكەی (17) ترلیۆن دیناربووە، (10 ترلیۆن و 752 ملیار دیناری پارەی بەغداد، 4 ترلیۆن و 347 ملیار دیناری داهاتی ناوخۆ، 240 ملیار دیناری پارەی هاوپەیمانان، زیاتر لە 2 ترلیۆن دیناری داهاتی نەوت) كۆی پارەی پێویست بۆ موچەی 12 مانگی موچەخۆران ( 11 ترلیۆن و 727 ملیار) دینارە، زیاتر لە (5 ترلیۆن) دینار داهات لە خەرجی موچە زیاترە، چۆن موچەی مانگی 12 لە نزیكەی (ترلیۆنێك) دینارەوە كەمكرایەوە بۆ (442 ملیار) دینار و بۆ موچەی مانگی 11 خەرجكرا؟ راپۆرتێكی وورد لە بارەی داهات و خەرجییەكانی هەرێمی كوردستان لە 2024 بخوێنەوە.  داهاتەكانی هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2024 دا حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2024دا بە چوار رێگە داهاتی هاتووەتە بەردەست، (بۆ ژمارەكان پشت بە ئامارە رەسمییەكان بەستراوە) حكومەتی هەرێم بە چەندین رێگای جیاواز داهاتی كۆكردووەتەوەو هاتووەتە بەردەستی: یەكەم: پارەی بەغداد بەپێی راگەیەندراوی وەزارەتی دارایی هەرێم و كۆبوونەوەی ئەنجومەنی وەزیران لە 8/1/2025 كۆی ئەو پارەیەی لە بەغدادەوە گەیشتووەتە هەرێم بۆ موچە: (10 ترلیۆن و 752 ملیار ) دینار بووە. بەڵام بەپێی راپۆرتی بڵاوكراوەی وەزارەتی دارایی عێراق (10 ترلیۆن و 901 ملیار) دینار بۆ هەرێمی كوردستان نێردراوە. دووەم: داهاتی ناوخۆ كۆی داهاتی ناوخۆی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە لە 2024 دا بریتی بووە لە (4 ترلیۆن و 347 ملیار) دینار بە (كاش و چەك و مقاسە)ەوە واتا مانگانە (362 ملیار) دینار. ( ژمارەكە لەسەرچاوەی وەزارەتی دارایی هەرێم وەرگیراوە) سێیەم: پارەی هاوکاری هاوپەیمانان مانگانە هاوپەیمانان بڕی (20 ملیار) دینار دەدەنە هەرێمی كوردستان پێشتر دەدرایە موچەی لیوا هاوبەشەكان ئێستا وەك مینحە پێیان دەدرێت، كۆی ئەو پارەیەی هاوپەیمانان خەرجیان كردووە (240 ملیار) دینارە. چوارەم: داهاتی نەوت لە 25ی ئازاری 2023ەوە نەوتی هەرێمێكی كوردستان بە بۆری راگیراوە، لە ئێستادا كێڵگە نەوتییەكانی هەرێم نەوت بەرهەمدەهێنن و دەیفرۆشن بە پاڵاوگەكان و بەشێكیشی بۆ دەرەوە، بەپێی چاوپێكەوتنەكەی ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی لەگەڵ رۆژنامەنووسان وتی (بەرمیلێک نەوت بە تێكڕا بە (31.3) دۆلار دەفرۆشرێت (55%)ی داهاتەكەی بۆ حكومەتەو (45%)ی داهاتەكەی بۆ كۆمپانیاكانە) لەبەر ئەوەی كۆمپانیاكان خەرجی گواستنەوە نادەن راستەوخۆ دەیفرۆشن. ئێستا رۆژانە بە تێكڕا لەسەرجەم كێڵگەكانەوە (310 – 320 هەزار) بەرمیل نەوت دەفرۆشرێت، بە پێی لێكدانەوەكانی (درەو) لە ساڵی 2024دا بڕی (111 ملیۆن و 600 هەزار) بەرمیل نەوت فرۆشراوە، بەرمیلی بە (31.3) دۆلار، كۆی داهاتەكەی دەكاتە (3 ملیارو 493 ملیۆن) دۆلار بەرامبەر بە (4 ترلیۆن و 610 ملیار) دینار (ئەگەر 1 دۆلار بەرامبەر هەزار و 320 دینار بێت)، لەو پارەیە (55%)ی بۆ حكومەت بووە (ملیارێك و 921 ملیۆن) دۆلار واتا (2 ترلیۆن و 535 ملیار) دینار، رێژەی (45%)ی داهاتی نەوت بۆ كۆمپانیاكان بووە بە بڕی (1 ملیار و 571 ملیۆن) دۆلار بەرامبەر بە (2 ترلیۆن و 74 ملیار) دینار. كۆی داهاتەكانی هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2024)دا -    پارەی بەغداد: 10 ترلیۆن و 752 ملیار دینار -    داهاتی ناوخۆ: 4 ترلیۆن و 347 ملیار دینار -    پارەی هاوپەیمانان: 240 ملیار دینار -    داهاتی نەوت بۆ حكومەت: 2 ترلیۆن و 353 ملیار دینار كۆی گشتی داهاتی هەرێم لە 2024 دا دەکاتە  17 ترلیۆن و 692 ملیار دینار   خەرجییەكانی هەرێمی كوردستان یەكەم: خەرجی موچە بەپێی راگەیەندراوی وەزارەتی دارایی هەرێم و كۆبوونەوەی ئەنجومەنی وەزیران لە ساڵی 2024 حكومەتی هەرێمی كوردستان  (11 ترلیۆن و 712 ملیار)ی دیناری بۆ موچە خەرجكردووە، بڕی (10 ترلیۆن و 752 ملیار) دیناری پارەی بەغداد و (960 ملیار) دیناری داهاتی ناوخۆ بۆ موچە خەركراوە بۆ موچەی (11) مانگی ساڵەکە، هەرچەندە كۆی خەرجی موچەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان لە 2024 دا كۆی پێویستی بۆ موچە بۆ 12 مانگی 2024: 11 ترلیۆن و 727 ملیار دینارە.   دووەم: خەرجی ناوخۆ بە پێی زانیارییەكانی (درەو) كە لە وەزارەتی دارایی حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە دەستیكەوتووە داهاتی ناوخۆی هەرێمی كوردستان لە 2024دا: (4 ترلیۆن و 347 ملیار) دینار بووە بە (كاش و چەك و مەقاسە)ەوە واتا مانگانە بە تێكڕا (362 ملیار) دینار بووە. بەپێی ئەو سەرچاوەیەی وەزارەتی دارایی هەرێم، داهاتی ناوخۆ بەم شێوەیە خەرجكراوە: -    160 ملیار دینار مانگانە بۆ خەرجی بەگەڕخستن (تەشغیلی).  بۆ ساڵی 2024 دەكاتە (2 ترلیۆن) دینار. -    390 ملیار دینار دراوە بەبەغداد بۆ داهاتی دامەزراوە فیدراڵیەكان بۆ (5) مانگ. -    960 ملیار دینار بۆ تەواوكاری موچەخۆران خەرجکراوە. -    350 ملیار – 400 ملیار دینار بۆ پرۆژەكان خەرجكراوە -    400 ملیار دینار ( چەك و مەقاسە) بووە واتا بەكاش نەهاتووەتە وەزارەتی دارایی. سێیەم: خەرجی پارەی هاوپەیمانان مانگانە ئەو پارەیەی كە هاوپەیمانان بۆ هێزی پێشمەرگەی دەنێرن بڕكەی (20 ملیار) دینارەو ساڵانە (240 ملیار) دینار دەکات، تا مانگی ئازاری 2024 وەك موچە دراوە بە لیوا هاوبەشەكان، بەڵام دواتر كراوە بە مینحەو لە موچە دەركراوە.  چوارەم: خەرجی داهاتی نەوت داهاتی نەوت لە ساڵی 2024دا  (4 ترلیۆن و 610 ملیار) دینار بووەو، (55%)ی بۆ حكومەت بووە بە بڕی (2 ترلیۆن و 535 ملیار) دینار. ئەم پارەیە ناگەڕێتەوە وەزارەتی دارایی و بەشێكی راستەوخۆ خەرج دەكرێت، ئەو پارەیەی بۆ حكومەتی هەرێمی كوردستان بووە بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) لە ئەنجومەنی وەزیران بەشێكی بەم شێوەیە خەرجكراوە: -    بڕی (22) ملیۆن دۆلاری بۆ كرێی غازی تەمویلی كارەبا (دانەغاز + کۆمپانیای كار) -    پاڵپشتی نەوتی سپی ماڵان -    دانەوەی قەرز كۆی گشتی داهاتی نەوت بە وتەی (ئاوات شێخ جەناب) نزیكەی (50) ملیۆن دۆلاری مانگانە دەدرێتە حكومەتی هەرێم، بەڵام ناچێتە خەزێنەی وەزارەتی دارایی، لە رێگای ئەنجومەنی وەزیرانەوە خەرجدەكرێت.   موچەی مانگی 12ی2024 بە دوو نوسراو وەزارەتی دارایی عێراق، بڕی (441 ملیارو 493 ملیۆن) گوژمەی یەكەم (264 ملیار و 698 ملیۆن و 348 هەزار و 312 ) دینار بوەو گوژمەی دووەم (176 ملیار و 795 ملیۆن و 250 هەزار و 669) دیناری رەوانەی هەرێمی كوردستان كردووە: بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) كۆی ئەو بڕە پارەیەی بڕیاربوو لە مانگی 12/2024 لەلایەن وەزارەتی دارایی عێراقەوە بنێردرێت بڕی ( ترلیۆنێك و 131 ملیار) دینار بووە، بەشێكی بۆ موچەی مانگی (12) بووە كە نزیكەی (700 ملیار) دیناربووەو بەشێكی (433 ملیار) دیناری گواستنەوە بووە لە خەرجییەكانی ترەوە بۆ خەرجی موچە، لەگەڵ بڕێك پارەی ماوەی مانگی (11)، بەڵام وەزیری دارایی عێراق داوای لە حكومەتی هەرێم كردووە پارەی داهاتی ناوخۆ بنێرن بۆ ئەوەی تەسفیەی ساڵی 2024 بكرێت، بەڵام حکومەتی هەرێم نەیناردووە بۆیە ئەویش تەسفیەی تەواوەتی ساڵی 2024ی كردووە، دوای لێدەركردنی داهاتی ناوخۆی (7) مانگ كە مانگانە نزیكەی (80 ملیار) دینارە، لەگەڵ (76 ملیار) دیناری خانەنشینان لە كۆی گشتی (441 ملیار و 493 ملیۆن) دیناری ماوەتەوەو ناردوویەتی بۆ هەرێمی كوردستان. بۆ مانگی 12 -    كۆی گشتی نزیكەی (ترلیۆنێك و 131 ملیار) دینار بۆ هەرێم تەرخان کراوە، بەجۆرێک؛ -    (700 ملیار) دینار بۆ موچەی مانگی 12 -    (430 ملیار) دینار گواستنەوە بۆ موچە -    كۆی گشتی نزیكەی (ترلیۆنێك و 131 ملیار) دینار بەڵام -    لێبڕینی (7) مانگی داهاتی ناوخۆ: (550 ملیار) دینار -    لێبڕینی خانەنشینی (10%): (76 ملیار) دینار -    پارەی لێبراو = (626 ملیار) دینار -    هەندێك لێبڕینی تر -    پوختەی ئەو پارەیەی بۆ موچەی مانگی  12 دەمێنێتەوە (442 ملیار) دینارە ئێستا وەزارەتی دارایی عێراق دەڵێت؛ سەرجەم موچەی مانگەكانی سالێ 2024ی موچەخۆرانی هەرێمی كورستانی ناردووەو ئەو (442 ملیار) دینارەش دوا پشكی موچە بووە كە بۆ مانگی (12) ناردوویەتی، ئیتر فایلی موچەو پشكی هەرێم بۆ 2024 داخراوە.  

(درەو): "تەهێشتنی بەربەستەكانی بەردەم دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم" تەوەرێكی گفتوگۆی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم بوو لەگەڵ سەرۆكی توركیا لە ئەنكەرە. مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە كۆبونەوەی ئەمڕۆی ئەنجومەنی وەزیراندا باسی لە ناوەڕۆكی سەردانی رۆژی 7ی ئەم مانگەی خۆی بۆ ئەنكەرەی پایتەختی توركیاو، كۆبوونەوەی لەگەڵ رەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆكی ئەو وڵاتەو بەرپرسانی تری توركیا كردووە. بەگوێرەی راگەیەندراوەی كۆبونەوەی ئەمڕۆی حكومەت، مەسرور بارزانی وتویەتی:" لە کۆبوونەوەکاندا، جیا لە پەرەپێدانی پەیوەندیی دوولایەنە، جەخت لە ڕۆڵی گرنگی هەرێمی کوردستان لە ناوچەکەو چارەسەرکردنی کێشەکانی نێوان هەرێم و حکومەتی فیدراڵ کرایەوە، بەتایبەتی نەهێشتنی بەربەستەکانی هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان لە زووترین کاتدا". هەناردەی نەوتی هەرێم لەرێگەی بۆرییەوە بۆ بەندەری جەیهانی توركیا لە 25ی ئازاری 2023وە راوەستاوە، ئەمەش بەهۆی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتیی پاریسەوە دژ بە توركیا، بەهۆی بەكارهێنانی بۆری نەوتی عێراق- توركیا بۆ هەناردەی نەوتی هەرێم بەبێ وەرگرتنی رەزامەندی حكومەتی بەغداد.  كۆتاییەكانی ساڵی رابردوو، هەردوو حكومەتی هەرێم و حكومەتی فیدراڵی عێراق گەیشتنە رێككەوتن لەسەر دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم بۆ توركیا، ئەمەش لەرێگەی رێككەوتنێكی كاتییەوە بۆ دیاریكردنی بڕی 16 دۆلار وەكو نرخی بەرهەمهێنان هەر بەرمیلێك نەوت لە كوردستان تا ئەوكاتەی لە ماوەی 10 رۆژدا كۆمپانیایەكی نێودەوڵەتیی خەمڵاندنی نرخی بەرهەمهێنانی نەوت لە كوردستان دەكات بۆ هەر كێڵگەیەك بە جیا.  بڕیارە لەسەرەتای ئەمساڵەوە، ئەم نرخە نوێیە كاتییەی بەرهەمهێنانی نەوت لە كوردستان لە خشتەكانی یاسای بودجەدا هەموار بكرێتەوەو لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق دەنگی لەسەر بدرێت.  بەهۆی راوەستانی هەناردەی نەوتەوە بۆ توركیا، حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2023و لە یاسای بودجەی سێ ساڵەی عێراقدا ملكەچ بوو بۆ ئەوەی پرۆسەی فرۆشی نەوت و داهاتەكەشی بە دۆلار رادەستی حكومەتی فیدراڵ بكات لە بەغداد لەبەرامبەر ئەوەی بەغداد زامنی دابینكردنی موچەو خەرجییەكانی هەرێم بكات، بەڵام هێشتا ناكۆكییە داراییەكانی نێوان هەردوو حكومەت یەكلانەبوونەتەوە، هەروەك پرۆسەی هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێمیش دەستی پێنەكردوەتەوە.  بۆ راگرتنی ناڕەزایەتیی كۆمپانیا بیانییەكانی كەرتی نەوت، لەدوای راوەستانی هەناردەی نەوت بە بۆری، حكومەتی هەرێم رێگەی بە كۆمپانیاكان داوە دەست بە بەرهەمهێنانی نەوت بكەنەوەو نەوتەكە بە تانكەر رەوانەی وڵاتانی دراوسێ دەكرێت، وەكو سەرچاوەكان بە نافەرمی باسی دەكەن، بەشی زۆری داهاتی تانكەرەكانی نەوت دەچێت بۆ كۆمپانیاكان و هیچ داهاتێك بۆ وەزارەتی دارایی هەرێم ناگەڕێتەوە، سەرباری ئەوەی بەرپرسانی بەغداد ناوبەناو هەولێر تۆمەتبار دەكەن بە بەقاچاغبردنی نەوت، بەڵام حكومەتی هەرێم هێشتا بەفەرمی هیچ زانیارییەكی بۆ رایگشتنی كوردستان سەبارەت بە تانكەرەكانی نەوت و داهاتەكانی ئاشكرا نەكردووە.  

راپۆرتی: درەو 🔹 سبەی چوارشەممە، محەممەد شیاع سودانی، سەرۆکوەزیرانی عێراق بەرەو تارانی پایتەختی ئێران بەڕێدەکەوێت، ئەم سەردانە لە کاتێکدایە پێشتر ئیسماعیل قائانی فەرماندەی سوپای قودس لە سوپای پاسدارانی ئێران سەردانی بەغدای کردووە، لە سەردانەکەدا باسیان لە گرنگترین دۆسییەکانی نێو ئەجێندای سەردانەکەی سودانی کردووە، لەسەروو هەمووشیانەوە مەلەفی هێزە هاوبەشەکان کە گرنگترینیان میلیشیا چەکدارەکانن. 🔹 پێکهاتەی شیعە 85%ی ئەندامانی هێزەکانی حەشدی شەعبی و 15%ی پێکهاتەی سوننە پێکیدەهێنێت. سەبارەت بە ئاستی سەرکردایەتیش پێکهاتەی شیعە بە ڕێژەی 100% کۆنتڕۆڵی هێزەکانی کردووە. 🔹 خەرجی پێویستی هێزەکانی حەشدی شەعبی ساڵانە (2 ملیار و 880 ملیۆن) دۆلارەو ژمارەی ئەوانەی لە ڕووی مادییەوە سودمەندن لەو خەرجییانە (238 هەزار) کەسە. سودانی سەردانی تاران دەکات سبەی چوارشەممە، محەممەد شیاع سودانی، سەرۆکوەزیرانی عێراق بەرەو تارانی پایتەختی ئێران بەڕێدەکەوێت، ئەم سەردانە لە کاتێکدایە پێشتر ئیسماعیل قائانی فەرماندەی سوپای قودس لە سوپای پاسدارانی ئێران سەردانی بەغدای کردووە، لە سەردانەکەدا باسیان لە گرنگترین دۆسییەکانی نێو ئەجێندای سەردانەکەی سودانی کردووە، لەسەروو هەمووشیانەوە مەلەفی هێزە هاوبەشەکان کە گرنگترینیان میلیشیا چەکدارەکانن. چاودێرانی سیاسی بۆیان دەرکەوتووە کە هۆکارەکانی سەردانەکەی قائانی پەیوەندی بە هەوڵی ساڕێژکردنی ئەو درزەی نێوان سودانی و چوارچێوەی هەماهەنگییە سەبارەت بە چارەنووسی میلیشیا چەکدارەکانی عێراقە کە ڕووبەڕووی فشاری ئەمریکا بوونەتەوە بۆ هەڵوەشاندنەوەیان، سودانیش هیچ بژاردەیەکی نییە جگە لە سەرکەوتن لە دۆسیەی کۆنترۆڵکردنی چەک لە دەستی دەوڵەتدا، ئەمە لەکاتێکدایە سەرچاوەیەکی نزیک لە سەرۆکوەزیران ئەوەی ئاشکرا کردووە، کە قائانی هۆشداریی داوەتە کوتلەکان لە پەرەسەندنی چەک لە دژی ئەمریکا. هەر لەم بارەیەوە سەرۆکی ناوەندی بیرکردنەوەی سیاسی، ئیحسان ئەلشەمەری لەمیانی چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ "ئەلعالەم ئەلجدید" ڕایگەیاندووە، “سەردانە نهێنییەکەی قائانی بۆ عێراق چەند فایلێکی لەخۆگرتبوو، لەوانە بابەتی سیاسی و ئەمنی و ئابووری، بەڵام کاتی سەردانەکە سیمایەکی ئەمنی زیاتری پێدەبەخشێت لە چاو ئەوانی تر، بەڵام لە فایلەکانی تر جیا نەکراوەتەوە". فەرماندەی سوپای قودس لە سوپای پاسدارانی ئێران، ئیسماعیل قائانی، ڕۆژی یەکشەممە، بە سەردانێکی "نهێنی" گەیشتووەتە بەغدای پایتەخت، لەو ماوەیەدا چاوی بە ژمارەیەک لە سەرکردەکانی کوتلە چەکدارەکانی عێراق و سەرۆک وەزیران (محەمەد شیاع سودانی) کەوتووە. ئیسان ئەلشەمەری ئەوەشی وتووە "نزیکبوونەوەی دۆناڵد ترەمپ لە وەرگرتنی دەسەڵات و هەڕەشەی لێدان لە کوتلەو میلیشیا چەکدارەکان، جگە لە پرسی هەڵوەشاندنەوەیان و لێکۆڵینەوە لە سەروەت و سامانە داراییەکانیان و کۆنترۆڵکردنی هەندێک دامەزراوەی دەوڵەت، هەمووی بوونەتە بابەتی زەق و زەق لە عێراق، بەتایبەتی نەگەیشتن بە کۆدەنگی سەرۆک وەزیران و ئەو کوتلانە و هەروەها لەگەڵ چوارچێوەی هەماهەنگیدا، دەرخەری ناکۆکی و جیاوازەی نێوانیانە". ئەو ئاماژەی بەوەش کردووە، کە "قائانی ویستویەتی ئەو ناکۆکییەکانی نێو چوارچێوەی هەماهەنگی چارەسەربکات بۆ ئەوەی بگەن بە هەڵوێستێکی یەکگرتوو، هەڵوێستێک کە لەسەر بنەمای هەڵوەشاندنەوەی کوتلە چەکدارەکان نەبێت، بەڵکو زیاتر دۆزینەوەی ڕێگایەکی دیکەیە کە هاوپەیمانەکانی ئێران لە ڕێگەیەوە بتوانن پارێزگاری لە چەکەکانیان بکەن، بەڵام لەژێر پەردەیەکی دیکەدا ڕووپۆش بکرێن". لە لایەکی دیکەوە ئەلشەمەری باس لەوە دەکات کە "قائانی لە ژێر ڕۆشنایی ئەو سەردانەی کە سودانی بۆ تاران دەیکات، ڕەنگە ئەو فایلانەی لەگەڵیدا تاوتوێ کردبێت کە لەوێ پێشکەشی ڕێبەری ئێرانی، عەلی خامنەیی دەکات، بەتایبەتی کە لە خشتەی سەردانەکەیدا کۆبوونەوە لەگەڵ خامنەیی لەخۆدەگرێت و ئەمەش پێشەکییەکە بۆ سەردانەکە، بەتایبەتی کە قائانی بەرپرسە لە مەلەفی عێراقی لە ئێران". دەزگاکانی ڕاگەیاندن بە پشتبەستن بە سەرچاوەکان ڕایانگەیاندووە، کە قائانی پەیامێکی بە بەغدا گەیاندووە، کە وڵاتەکەی (ئێران) نایەوێت بەشێک بێت لەو شەڕە، هەروەها هیچ ڕەخنەیەکی نییە لە هیچ بڕیارێک سەبارەت بە کوتلە چەکدارەکانی عێراق، هاوکات میلیشیا چەکدارەکانی لە پێویستی پابەندبوون بە بڕیارەکانی حکومەتی عێراق ئاگادار کردەوەتەوە. دەزگاکانی ڕاگەیاندن ئاماژەیان بەوە کردووە، کە ڕەنگە ئامانجی سەردانەکەی سودانی گرتنەبەری ڕێگا و میکانیزم بێت بۆ گۆڕینی بەشێک لەو کوتلەیانە بۆ هێز یان بەرەی سیاسی، سەردانەکە هاوکاتە لەگەڵ کشانەوەی “لیوای ئەلتەفوف” لە دوو خاڵی ئەمنی ستراتیژی لە سنووری ئەلقائیم ناوچەی نزیک سوریا، و ڕادەستکردنی ئەرکەکانی ئەو دوو خاڵە بە فەرماندەیی پۆلیسی ئەنبار. پێش ئەوە میدیاکان باسیان لە کشانەوەی بەشێکی کەتیبەکانی حزبوڵڵا کردبوو لە شاری جرف سەخار لە پارێزگای بابل کە لە ساڵی ٢٠١٤ەوە کۆنترۆڵی کردووە.   حەشدی شەعبی... هێزێک بە تەنیشت سوپای عێراقەوە هێزەکانی حەشدی شەعبی دوای دەرکردنی فەتوای (جیهادی کفائی) لەلایەن مەرجەعی باڵای شیعە "عەلی سیستانی"یەوە، لە ساڵی (2014)، لە کاتی کۆنترۆڵکردنی سێیەکی خاکی عێراقدا لە لایەن "داعش"ەوە پێکهێنرا. دواتر یاسای هێزەکانی حەشدئ شەعبی پەسەندکرا دوای ئەوەی ئەنجومەنی نوێنەران لە 26ی تشرینی دووەمی 2016 دەنگی لەسەردا و کردییە هێزێکی فەرمی ژێر فەرمانی سەرۆکوەزیرانی عێراق. هێزەکانی حەشدی شەعبی لەلایەن فالح فەیاز سەرۆکایەتی دەکرێت، جێگری سەرۆکی هێزەکانی حەشدی شەعبی عەبدولعەزیز ئەلمحەممەداوی (ئەبو فەداک)ە. بەپێی ئامارەکانی ناوەندی داڕشتنی سیاسەت، پێکهاتەی شیعە 85%ی ئەندامانی هێزەکانی حەشدی شەعبی  و 15%ی پێکهاتەی سوننە پێکیدەهێنێت. سەبارەت بە ئاستی سەرکردایەتیش پێکهاتەی شیعە بە ڕێژەی 100% کۆنتڕۆڵی هێزەکانی کردووە. بەڕێوەبەرایەتییەکانی حەشدی شەعبی -    بەڕێوەبەرایەتی ئاسایشی حەشد (ئەبو زەینەب ئەللامی) -    بەڕێوەبەرایەتی هەواڵگریی حەشد (ئەبو ئیمان ئەلباهیلی) -    بەڕێوەبەرایەتی ڕاگەیاندنی حەشد (موهەنەد ئەعقابی) -    بەڕێوەبەرایەتی پەیوەندییە گشتییەکان (محەمەد ڕەزا) -    بەڕێوەبەرایەتی قەڵاچۆکردنی تەقەمەنی (ئەبو شەمس ئەلعەگیلی) -    بەرێوەبەرایەتی حەرەکات (جەواد کازم ئەلربیعاوی) -    بەرێوەبەرایەتی ئاراستەکردن عەقائدی (سەید محەمەد ئەلحەیدەری) لیواکانی حەشدی شەعبی و شێوازی دابەشبوونیان ڕێکخراوی بەدر ڕێکخراوێکی چەکداریە هادی عامری سەرۆکایەتی دەکات. ڕێکخراوەکە (15) لیوای هەیە لە چوارچێوەی "حەشدی شەعبی" هەیە، کە لە سەرانسەری پارێزگاکانی سەلاح الدین، نەینەوا، دیالە، کەرکوک بڵاوبوونەتەوە. لیواکانیش بریتین لە؛ 1.    لیوای یەک (لیوای ئیمام محەمەد ئەلجواد) 2.    لیوای سێ (تەشکیلەی ئەسەدی ئامرلی) 3.    لیوای چوار (سەبازانی پێشڕەو) 4.    لیوای پێنج (تەشکیلەی ئەلکەرار) 5.    لیوای نۆ (لیوای کەربەلا) 6.    لیوای دە (لیوای بەدر) 7.    لیوای شانزە (هێزی تورکمان) 8.    لیوای بیست و یەک (رێکخراوی بەدر) 9.     لیوای بیست و دوو (رێکخراوی بەدر) 10.    لیوای بیست و سێ (ڕێکخراوی بەدر) 11.    لیوای بیست و چوار (ڕێکخراوی بەدر) 12.    لیوای بیست و حەوت (هێزەکانی ئەبو مونتەزەر ئەلمحەممەداوی) 13.    لیوای پەنجاو دوو (فوجی ئامرلی) 14.    لیوای پەنجاو سێ (لیوای ئەلحسێن) 15.    لیوای سەدو دە (لیوای کوردانی فەیلی) حزبی دەعوەی ئیسلامی یەکێکە لە پارتە سیاسییەکانی عێراق، بە سەرۆکایەتی نوری مالیکی، چەندین کوتلەی چەکداریی هەیە، لەنێویاندا چوار لیوای لەناو هێزەکانی حەشدی شەعبییە، لە پارێزگاکانی دیالە و سەڵاح الدین و… نەینەوا. لیواکانی حیزبی دەعوەی ئیسلامی بریتین لە؛ 1.    لیوای پانزە (هێزەکانی سەدر) 2.    لیوای بیست و پێنج (هێزەکانی سەدری یەکەم) 3.     لیوای سی و یەک (کەتائبی رسالیون) 4.    لیوای سی و پێنج (هێزەکانی سەدر) ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی (مەجلیسی ئەعلای ئیسلامی) لە ساڵی 1982 لە ئێران بە سەرکردایەتی جەلال الدین ئەلسەغیر دامەزراوە و چوار لیوای لە ناو هێزەکانی حەشدی شەعبیدا هەیە کە لە پارێزگاکانی ئەنبار و دیالە جێگیرکراون. لیواکانی ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی بریتین لە؛ 1.    لیوای حەوت (هێزەکانی المونتەزەر) 2.    لیوای هەشت (سەرایا عاشورا) 3.    لیوای بیست و هەشت (سەرایا ئەنسار ئەلعقیدە) 4.    لیوای شەست و شەش (سەرایا ئەنسارولعەقیدە) ڕەوتی سەدری لە ساڵی 2003 بە سەرکردایەتی موقتەدا سەدر سەرۆکی ڕەوتی سەدری دامەزراوە و سێ لیوای ناو هێزەکانی حەشدی شەعبی لەخۆدەگرێت، کە لە سەرانسەری پارێزگاری سەلاحەدین بڵاوبوونەتەوە، لیواکانی ڕەوتی سەدری بریتین لە؛ 1.    لیوای 313 (سەرایا ئەلسلام) 2.    لیوای 314 (سەرایا ئەلسلام) 3.    لیوای 315 (سەرایا ئەلسلام) ئەو لیوایانەی لە ڕەوتی سەدری جیابونەتەوە لە سەرانسەری پارێزگاکانی ئەنبار و سەڵاحەدین بڵاوبوونەتەوە؛ 1.    لیوای 99 (سوپای موئەمەل) 2.    لیوای 19 (ئەنسار اللەی ئەلئەوفیا) کەتائبی حزبوڵای عێراق لیواکانی حزبوڵای عێراق لە ساڵی 2003 بە سەرکردایەتی ئەبو حسێن محەممەداوی و کۆمەڵێک سەرکردەی ڕانەگەیەنراو چالاکییەکانی دەستپێکردووە، چوار لیوای ناو هێزەکانی حەشدی شەعبی لەخۆدەگرێت، و لە سەرتاسەری پشتێنەکانی بەغدا و ئەنبار و سەلاحەدین بڵاوبووەتەوە، ئەوانیش؛ 1.    لیوای 45 (سەرایای بەرگری شەعبی) 2.    لیوای 46 (سەرایای بەرگری شەعبی) 3.    لیوای 47 (سەرایای بەرگری شەعبی) 4.    لیوای 17 (سەرایای جیهاد) 5.    لیوای 12 (بزووتنەوەی نوجەبا) عەسائیب ئەهلی حەق لە ساڵی ٢٠٠٦ دەستی بە چالاکییەکانی کرد، دوای ئەوەی قەیس خەزعەلی و ئەکرەم کەعبی، لە "سوپای مەهدی"ی سەرکردەی ڕەوتی سەدری موقتەدا سەدر جیابوونەوە بۆ ئەوەی هێزێکی چەکداری تایبەت بۆ خۆی دابمەزرێنێت. عەسائیب سێ لیوای لەناو هێزەکانی حەشدی شەعبیدا هەیە و لە باشووری سەلاحەدین و ئەنبار و پشتێنەی بەغدا بڵاوبوونەتەوە. لیواکانیش بریتین لە؛ 1.    لیوای 41 (ئەساعیب ئەهلی حەق) 2.    لیوای 42 (هێزەکانی ئەبو موسا ئەلعامری) 3.    لیوای 43 (سەبع ئەلدوجەیل) حەشدی عەتەبات لیواکانی "حەشدی عەتەبات" لە پارێزگاکانی نەینەوا، کەربەلا، نەجەف، ئەنبار و سەڵاح الدین جێگیرکراون. بریتین لە؛ 1.    لیوای 44 (ئەنسار ئەلمرجەعیە _ ئەلعەتەبە لە نەجەف) 2.    لیوای دوو (فیرقەی شەڕی ئیمام عەلی) 3.    لیوای 26 (فیرقەی عباسی ئەلقتالی – ئەلعەتەبەی ئەلعباس) 4.    لیوای 11 (عەلی ئەکبر - مەزارگەی ئەلحسێنیە) مقاوەمەی ئیسلامی لە عێراق کوتلە چەکدارە جۆراوجۆرەکان کە خۆیان بە "مەقاوەمەئ ئیسلامی لە عێراق" ناودەبرد لە ساڵانی جیاوازدا پێکهاتن و بەشدارییان لە دامەزراندنی هێزەکانی حەشدی شەعبیدا کرد. لە پارێزگاکانی بەغدا و سەڵاحەدین و ئەنبار بڵاوبووەتەوە، لیواکانیشتان بریتین لە؛ 1.    لیوای شەش (کەتیبەکانی جوند ئەلئیمام) 2.    لیوای 13 (لیوای التفوف - جیابوونەتەوە لە عەتەبەی ئەلحوسێنیە) 3.    لیوای 14 (کەتیبەکانی سەید ئەلشودا) 4.    لیوای 18 (سارایا ئەلخوراسانی) 5.    لیوای 20 (لیوای ئەلتفوف) 6.    لیوای 29 (کەتیبەکانی ئەنسار ئەلحجه) 7.    لیوای 39 (بزووتنەوەی ئەلئەبدال) 8.    لیوای 40 (کەتیبەکانی ئیمام عەلی) حەشدی کەمینەکان 1.    حەرەکەی بابلیون بزووتنەوەیەکی مەسیحیە کە لە ساڵی 2014 دوای کۆنتڕۆڵکردنەوەی یەک لەسەر سێی عێراق پێکهێنرا، لیوایەکی لەناو هێزەکانی حەشدی شەعبیدا هەیە بە سەرۆکایەتی ڕایان ئەلکیلدانی، کە لە پارێزگای نەینەوا جێگیرکراون، بە ناوی؛ لیوای 50 (کەتایبەکانی بابلیون)، بە سەرۆکایەتی ڕەیان ئەلکیلدانی. 2.    هێزەکانی دەشتی نەینەوا هێزەکانی سەر بە پێکهاتەی شەبەک، گروپێکی دانیشتووانی کورد کە لە نزیکەی 60 گوندی دەشتی نەینەوا لە ڕۆژهەڵاتی شاری موسڵ بڵاوبوونەتەوە، لە ساڵی 2014 هێزێکی چەکداریان پێکهێنا دوای ئەوەی داعش ناوچەکانیان کۆنترۆڵکرد و بەشدارییان کرد لە دامەزراندنی هێزەکانی حەشدی شەعبی، ئەویش؛ -    لیوای 30 (هێزەکانی دەشتی نەینەوا) بە سەرۆکایەتی زەین ئەلعابیدین جەمیل خدر حزبی فەزیلەی ئیسلامی پارتێکی سیاسییە کە لە ساڵی ١٩٩١ دامەزرا، سەرکردەی ڕۆحی ئەو پارتە محەممەد موسا ئەلیاقوبییە، پارتەکە لەلایەن عەبدولحسێن عەزیز حەمەد جەلیل موسەویەوە سەرۆکایەتی دەکرێت، لیوایەکی لەناو هێزەکانی حەشدی شەعبیدا هەیە کە لە سەرانسەری پارێزگاکانی نەینەوا و ئەنباردا بڵاوبووەتەوە، ئەویش؛ -    لیوای 33 (هێزەکانی وەعوالله)، بە سەرۆکایەتی حەقیقی ئیسماعیل ئەمین. حەشدی عەشائری لە ساڵی 2014 پێکهێنرا، دوای ئەوەی داعش سێیەکی ناوچەی عێراقی کۆنترۆڵکرد، لە هۆزە سوننەکانی عێراق، و بەشداری لە دامەزراندنی هێزەکانی حشدی شەعبیدا کرد لەڕێگەی کۆمەڵێک لیوا و فەوجەوە، جگە لە بوونی (21) فەوجی سەربازی، لیواکانیش بریتین؛ 1.    لیوای 86 (لیوای ئەحرار ئەلعێراق) 2.    لیوای 91 (نەوادر شەمر) 3.    لیوای حەشد ئەلیاوەر 4.    لیوای 51 (لیوای صلاح ئەلدین) 5.    لیوای 56 (لیوای حەشدی شەهیدانی کەرکوک) 6.    لیوای 88 (هێزی ئومەوی ئەلجەبارە) 7.    لیوای 90 ( فورسان ئەلجبور) 8.    لیوای سێ (حەشدی ئەنبار) 9.    لیوای نیدائی دیالە 10.    لیوای حەشدی فەللوجە 11.    لیوای عامریەت ئەلسمود 12.    لیوای 92 (لیوای ئەللویزیین) 13.    لیوای 201 (حەرەس نەینەوا) ژمارەی موچەخۆران و بوجەی تەرخانکراوی حەشدی شەعبی بەپێی ڕاپۆرتێکی (ئەمواج میدیا) خەرجی پێویستی هێزەکانی حەشدی شەعبی ساڵانە (2 ملیار و 880 ملیۆن) دۆلارەو ژمارە ئەوانەی لە ڕووی مادییەوە سودمەندن لەو خەرجییانە ژمارەیان (238 هەزار) کەسە، وەک لە خشتەو چارتەکەی خوارەوەدا هاتووە.     سەرچاوەکان؛ -    الفصائل والسوداني.. من يحدد مصيرها؟ ، العالم الجدید، 7/1/2025؛ https://al-aalem.com/%d8%a7%d9%84%d9%81%d8%b5%d8%a7%d8%a6%d9%84-%d9%88%d8%a7%d9%84%d8%b3%d9%88%d8%af%d8%a7%d9%86%d9%8a-%d9%85%d9%86-%d9%8a%d8%ad%d8%af%d8%af-%d9%85%d8%b5%d9%8a%d8%b1%d9%87%d8%a7%d8%9f/ -    تشكيلات الحشد الشعبي العراقي، موقع الساعة، 8/8/2023؛ https://alssaa.com/post/show/8654 -    نزاع حول إدارة مديرية أمن الحشد الشعبي يكشف عن صراع على السلطة بين العراقيين الشيعة، موقع امواج میدیا، 2/8/2024؛ https://amwaj.media/ar/media-monitor/clash-over-pmu-security-directorate-exposes-iraqi-shiite-power-struggle  

درەو: بە وتەی جوانڕۆ محەمەد ئەندامی پەرلەمانی كوردستان، نزیكەی (3) ترلیۆن دینار لە داتاكانی وەزارەتی دارایی هەرێمی كوردستان نادیارە، بەو پێیەی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2024 بڕی (110) ملیۆن بەرمیل نەوتی فرۆشتووەو نزیكەی (3) ترلیۆن دیناری داهاتی نەوت بەر حكومەتی هەرێمی كوردستان كەوتووە، بەڵام پارەی ئەو (110) ملیۆن بەرمیل نەوتە دیار نیە كە بەهاكەی (4) ملیار دۆلار زیاتر لە (6) ترلیۆن دینارە. دەقی نوسینگەی جوانڕۆ محەمەد ئەندامی پەرلەمانی كوردستان: نزیكەی سێ ترلیۆن دینار لە داتاکانی وەزارەتی دارایی نادیارە تائێستا چارەنوسی موچەی مانگی (12) نادیارە و موچەخۆرانیش تەماشاکاری شەڕی ژمارەکانی وەزارەتەکانی دارایی عێراق و هەرێمن و خەسارەتمەندی یەکەمیشن. وەزارەتی دارایی هەرێم بۆ سپیکردنەوەی ڕوی حکومەت لیستێکی داهات و خەرجی و ئەو پارانەی بڵاوکردەوە کە لە عێراقەوە بۆی نێردراوە، بەڵامن بەبێ ئاماژەدان بە یەک دیناری داهاتی نەوت کە لە ساڵی 2024ەوە بەلانی کەمەوە ڕۆژانە (300) هەزار بەرمیل نەوت بەرهەمهێندراوەو فرۆشراوە، لە ساڵێکدا بە تكڕا زیاتر لە (110،000،000) سەدو دە ملیۆن بەرمیل نەوت لە كێڵگە نەوتییەكانی هەرێمەوە بەرهەمهاتوە و فرۆشراوە، هەرێم خۆی دەڵێت:٪45ی داهاتی نەوت بۆ کۆمپانیاکانە و 55%ی بۆ حكومەتە. لە 2024 بە تێکڕا نرخی نەوتی برێنت (81) دۆلار بوە لە جیهاندا، بەڵام هەرێم بەتێکڕا نەوتی بە (35 بۆ 40) دۆلار فرۆشتوە و لەو بڕەش نزیكەی (چوار ملیار دۆلار) داهاتی هەبوە کە دەکاتە نزیكەی (شەش ترلیۆن دینار)، لەكۆی ئەو (چوار) ملیار دۆلارە (2 ملیارو 200 ملیۆن) دۆلاری بۆ حكومەت بەرێژەی (55%) و (ملیارێك و 800 ملیۆن) دۆلاری بۆ كۆمپانیاكانە بەرێژەی (45%). واتە حكومەتی هەرێم بڕی (2 ملیار و 200 ملیۆن) دۆلاری دەستکەوتوە کە دەکاتە نزیكەی (3 ترلیۆن ) دینار، ئەم داهاتە تائێستا دیار نیەو حکومەت و وەزارەتی دارایش خۆیان لێی بێدەنگ کردوە و نەخراوەتەوە چوارچێوەی موچەو دابینکردنی موچەی موچەخۆران. بەو داهاتانە و بەپارەی نێردراوی عێراق و داهاتی ناوخۆ، هیچ بەهانەیەک بۆ دابەشنەکردنی موچەی مانگی 12 نەماوە، عێراق دەڵێت: تەواوی موچەی 12 مانگی 2024 مان ناردوە، لێكدانەوەی ژمارەكانیش ئەوە دەسەلمێنێت كە پارەكەی بەغداد و داهاتەكانی بەردەست هەرێم دەتوانێت بە ئاسانی موچەی مانگی 12ش بدات، بەڵام قسەو لێدوان و نیەتی حكومەت وایە كە موچەی مانگی 12 نەدات. جوانڕۆ محەمەد - ئەندامی پەرلەمانی كوردستان

سلێمان مستەفا حەسەن یاسایی و شارەزای هەڵبژاردن هەڵبژاردنی داهاتوو بۆ خولی شەشەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق پێویستی به گرنگیدانی جدی و به پەله هەیە کاتی بەردەست پەنجەرەیەکی گرنگ دەڕەخسێنێت بۆ چارەسەرکردنی نیگەرانیە گرنگەکان و کەمکردنەوەی مەترسییەکانی پارتە سیاسیەکان، کۆمەڵگەی مەدەنی و ڕای گشتی. ئەمەش پێویستی بە دوو لایەنە هەیە: بەهێزکردنی چوارچێوەی یاسایی و بەهێزکردنی دەستپاکی لە بەرێوەبردنی هەڵبژاردن. دەستووری عێراق لە ماددەکانی 5 و 6 و 20 دا جەخت لەسەر بنەما بنەڕەتییەکانی سەروەری گەل و هەڵبژاردنی ڕاستەوخۆ و نهێنی و گواستنەوەی ئاشتیانەی دەسەڵات لەڕێگەی دیموکراسیەوە کردووە. مافی هەموو هاووڵاتییەک بۆ بەشداریکردن لە کاروباری گشتی، لەوانە مافی دەنگدان، هەڵبژاردن و خۆ کاندیدکردن بۆ پۆستەکان دەستەبەر دەکات. پێویستە ئەم بڕگە دەستووریانە بپارێزرێن و بەهێز بکرێن بۆ دەستەبەرکردنی هەڵبژاردنێکی ئازاد و دادپەروەرانە و باوەڕپێکراو ئەم ساڵ هەڵبژاردن دەکرێت ئەندامانی خولی پێنجەمی ئەنجومەنی نوێنەران لە ٩ی کانونی یەکەمی ساڵی ٢٠٢٢سوێندی یاساییان خوارد ،بەپێی ماددەی (٥٦) ی دەستور بڕگەی یەکەم ماوەى خولى هەڵبژاردنى ئەنجومەنى نوێنەران چوار ساڵى ڕۆژ ژمێريى دەبێت، ماوەكە لە يەكەم دانيشتنەوە دەست پێدەكات و بە كۆتايى هاتنى ساڵى چوارەم كۆتاي دێت. هەروەها بەپێی بڕگەی دووەمی هەمان ماددەو بڕگەی یەکەمی ماددەی ٧ ی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران دا هاتوە : هەڵبژاردنى ئەنجومەنى نوێنەرانى نوێ چل و پێنج ڕۆژ پێش بەروارى كۆتايى هاتن بە خولى هەڵبژاردنى ئەنجومەن دەست پێدەكات. بەپێی ئەم شیکاریە بێت پێویستە پێش ٩ی کانونی یەکەمی ساڵی ٢٠٢٦ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی ئەنجومەنی نوێنەران ئەنجام درابێت ، بۆیە پێویستە وەک لە بڕگەی دووەمی ماددەی ٧ ی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران ژمارە ٩ی ساڵی ٢٠٢٠ ی هەموارکراودا هاتوە ئەنجومەنی وەزیران بە هەماهەنگی لەگەڵ ئەنجومەنی کۆمسیاران (٩٠) رۆژ بەر لە رۆژی هەڵبژاردن وادەکە ربگێنن و لە هۆکانی راگەیاندن بڵاوی بکەنەوە ،  بۆیە بەپێی ئەم شیکاریەبێت رۆژی هەڵبژاردن دەکەوێتە ٢٥ی تشرینی دووەمی ساڵی ٢٠٢٥  ، وەک لە برگەی دووەمی ماددەی ٥٦ دەستور و بڕگەی یەکەمی ماددەی ٧یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەراندا هاتوە . "ژمارەی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران  " دەبێت پابەندی بە بڕگەی یەکەمی ماددەی (٤٩) دەستورەوە بکرێت ، کە تیادا هاتوە (ئەنجومەنى نوێنەران لە ژمارەيەك ئەندام پێكدێت بە ڕێژەى يەك كورسى بۆ سەدهەزار كەس لە دانيشتوانى عێراق، نوێنەرايەتى گەلى عێراقى دەكەن بە گشتى. هەڵبژاردنيشيان بە ڕێگەى دەنگدانى ڕاستەوخۆو نهێنى دەبێت، ڕەچاوى نوێنەرايەتيكردنى سەرجەم پێكهاتەكانى گەلى عێراقيش دەكرێت) . لەخولەکانی پێشوو ئەم ماددە دەستوریە بەهۆی نەبونی سەرژمێری فرامۆشکرابوو ، بۆیە بڕیارێکی داداگای فیدرڵی کرایە بنەما بۆ دیارکردنی ژمارەی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران کە گەشەی دانیشتوانی ساڵانە بە (٢.٨) تەخمین کردوە ، لە ماددەی (١٣)ی یاسای ئەنجومەنی نوێنەران جەخت لەوە دەکاتەوە تا ئەنجامدانی سەرژمیری گشتی ژمارەی ئەندامانی ئەنجومەن لە(٣٢٩ ) پێکدێت ، هەروەها  لە ماددەی (٩ ) یاسای هەمواری سێیەمی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران ژمارە (٤)ی ساڵی ٢٠٢٣ هاتوە( ئەنجومەنی نوێنەران لە( ٣٢٩ ) ئەندام پێک دیت و خشتەی ژمارەی ئەندمانی هەر پارێزگاێکیش هاوپێچی یاساکە کراوە. داوای ئەنجامدانی سەرژمێری گشتی لەساڵی ٢٠٢٤ هیچ بەهانە و دەرچەیەکی یاسایی نییە کە ئەنجومەنی نوێنەران پێشێلی ئەم ماددە دەستوریە بکات ، بۆیە دەبێت لەبەر رۆشنایی دەرنجامی سەرژمێری گشتی ژمارەی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران دیاربکرێت ، بێگومان ئەمەش پێویستی بە هەمواری یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانە . تۆماری بایۆمەتری کارتی نیشتیمانی بکرێتە بنەمای دروست کردنی تۆماری بایۆمەتری دەنگدەران بەپێی مادەى (٢٠) ی دەستور ،هەموو هاوڵاتيەك بە ژن و پياوەوە مافى بەشداريكردني لە كاروبارى گشتى و شاد بوون بە مافە سياسيەكان هەيە لەوانە مافى دەنگدان و هەڵبژاردن و خۆپالآوتن ، بێ گومان دەستور مافی دەنگدانی بۆ هاوڵاتیان دەستە بەر کردوە ، کاری رێکخستنی تۆماری دەنگدەرانێش بە کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکان سپێردراوە ،وەک لە یاسای کۆمسیۆن دا هاتوە، ئەنجومەنی نوێنەران مافی داوە بە کۆمسیۆن داتای وەزارەتی بازرگانی بکاتە بنەما بۆ تۆماری دەنگدەران ،لە بڕگەی دەیەمی ماددەی (١٠) ی یاسای هەمواری سێیەمی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران و پارێزگاکان دەسەڵاتی داوە بە کۆمسیۆن سود لە داتای کارتی نیشتیمانی وەربگرێت ، لێرەدا جێگەی خۆیەتی پێشنیاری ئەوە بکەین کە بۆ ئامادەکردنی تۆماری دەنگدەران دەسەڵات بدرێتە کۆمسیۆنی هەڵبژاردن وە کۆمیسیۆن پابەند بکرێت کە داتای کارتی نیشتیمانی بکاتە بنەمای ئامادەکردنی تۆماری بایۆمەتری دەنگدەران و کارتی نیشتیمانیش لەگەڵ کارتی دەنگدان تاگە بەڵگەبن بۆ ناساندی دەنگدەر ، بۆ رزگار بوون لە تۆماری ئێستا و گێڕانەوەی متمانە کارکردنە بەیاسای کارتی نیشتیمانی ژمارە (٣)ی ساڵی ٢٠١٦  . "بەکارهێنانی تەکنەلۆژیا و تەکنەلۆژیا لە داهاتوودا." لە سەردەمی پێشکەوتنی خێرای تەکنەلۆژیادا، زۆر گرنگە بە ئەوپەڕی وریاییەوە مامەڵە لەگەڵ بەکارهێنانی تەکنەلۆژیا بکەین. ئەزموونی هەڵبژاردنەکانی پێشوو مەترسییەکانی ئامێری جیاکردنەوە و ئەژمارکردنی دەنگەکانی ئەلیکترۆنی نیشان داوە. بۆ پاراستنی متمانەی خەڵک و ڕێگریکردن لە ساختەکاری لە هەڵبژاردنەکاندا، پێویستە لە هەڵبژاردنەکانی داهاتووی ئەنجوومەنی نوێنەراندا لە بەکارهێنانی ئامێری ئەلیکترۆنی ژماردنەوە و جیاکردنەوە دوور بخرێنەوە. پرسیارەکە ئەوەیە: چی گرنگە و چی بکرێت؟ لە داهاتوودا، پێویستە جەخت لەسەر جێبەجێکردنی ڕێوشوێنی بەهێزی ناسینەوەی دەنگدەران بکرێت. ئەمە دەتوانرێت بە دروستکردنی تۆماری بایۆمەتری لەسەر بنەمای داتای ناسنامەی کارتی نیشتیمانی و پەنجەمۆر وێنە و بەکارهێنانی ئەم تۆمارانە بۆ سەلماندنی دەنگدەران بەدەست بهێنرێت. ئەم شێوازە شەفافییەت بەرز دەکاتەوە و متمانەی خەڵک بە پرۆسەی هەڵبژاردن دەگەڕێنێتەوە. تەحەدایەکی تری گرنگ ماوە: چۆن دەنگەکان بە شێوەیەکی کارا و ورد بژمێرین بەبێ پشت بەستن بە ئامێرە ئەلیکترۆنییەکان. دۆزینەوەی شێوازی جێگرەوە، پارێزراو و شەفاف بۆ ژماردنەوەی دەستیی زۆر گرنگە بۆ دڵنیابوون لە ئەنجامەکانی هەڵبژاردنی دادپەروەرانە و باوەڕپێکراو. پرسیارێک حسابی و گرنگە ئەی چی بکرێت ؟؟ ئایا چۆن بەبێ بەکارهێنانی ئامێری ئەلکترۆنی ئەژمارکردن و جیاکردنەوەی دەنگەکان لەماوەی (٢٤ ) کاتژمێر ئەنجامە بەراییەکان ڕادەگێنرێن ؟ ئەزموونی ولاتان و خوێندنەوەی شێواز و سیستەماکانی هەڵبژاردن ئەو ڕاستیەیان ساغ کردەوە ، کە هەر سیستەم و شێوازێک لایەنی ئەرێنی و نەرێنی خۆیت هەیە ؟ کەواتە لەڕێگای هەمواری یاساوە دەکرێت شێووازی لست و سیستەمی هەڵبژاردن بگۆڕین ، خوێندنەوەی ئێمە بۆ ئەزموونی خولەکانی پێشوو بۆ ئەنجومەنی نوێنەران و پەرلەمانی کوردستان ئەوەی دووپاتکردەوە ، عێراق و هەرێمی کوردستان لە پەیرەوکردنی شێوازی لیستی نیمچەکراوە زەرەرمەندبوە  بۆیە "پەیرەو کردنی شێوازی لیستی داخراو "لەسەر بنەمای ١٩ بازنەی هەڵبژاردن باشترین بژاردەیە بۆ ئێستا و گێڕانەوەی سەنگ و قورسای بۆ ماڵی یاسا دانان ، بەمەش کار ئاسانی دەکرێت بۆ دەنگدەران ، کار ئاسانی دەکرێت بۆ کۆمسیۆن ، ئەنجامەکان لەماوەیەکی زۆر کەمدا را دەگێنرێن ، دەرفەتی تەزویر زۆر کەم دەبێتەوە ، کەسیاتیە خاون دەسەڵاتەکان دەگەرێنەوە ناو ئەنجومەنی نوێنەران ، کەسانی پسپۆرو شارەزا چانسیان زیاتر دەبێت ، بۆیە پەیرەو کردنی سیتەمی نوێنەرایەتی رێژەیی و ١٩ بازنەی هەڵبژاردن و لیستی داخراو ، بژاردەی سودمەند دەبن بۆ ئایندەی ئەنجومەنی نوێنەران ، هەر کاندیدێکێش ئازاد بە تەنها خۆی کاندی بکات ئەو مافەش فەراهەم کراوە . دەرەنجام: ڕێگایەک بەرەو هەڵبژاردنی شەفاف لەئێستاو کات بەردەستە بۆ چاکسازی لەرێگای هەموارکردنەوەی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران ، لەریگای تۆماری بایۆمەتری کارتی نیشتمانی و دوورخستەنوەی ئامێری ئەژمارکردن وجیاکردنەوەی ئەلکترۆنی ، پێداچونەوە بە ژمارەی کورسیەکانی ئەنجومەنی نوێنەران و پەیروکردنی شێوازی لیستی داخراو دابەشکردنی وڵات بۆ ١٩ بازنەی هەڵبژاردن . خولی شەشەمی ئەنجومەنی نوێنەران دەرفەتێکە بۆ چارەسەرکردنی پرسە دێرینەکانی چوارچێوەی هەڵبژاردنەکانی عێراق. عێراق بە پابەندبوون بە بنەما دەستوورییەکان و بەرزکردنەوەی سیستەمی تۆماری دەنگدەران و یەکخستنی تەکنەلۆژیای گونجاو و پەسەندکردنی سیستەمی لیستی داخراو، دەتوانێت ڕێگە خۆش بکات بۆ پرۆسەیەکی هەڵبژاردنی شەفافتر و گشتگیرتر و دیموکراسیتر. ئەم ڕێوشوێنانە نەک هەر متمانەی گشتی دەگەڕێننەوە بەڵکو مومارەسەی ئاشتیانە و کاریگەرانەی دەسەڵات لە دامەزراوە دیموکراسیەکانی وڵاتدا مسۆگەر دەکەن، شاراوە نییە گۆرانکاریەکانی ناوچە دەخوازن پارتە سیاسیەکان بە حساباتی خۆیاند بچنەوە ، چونکە گۆرانکاریەکان خێران و هاوڵاتیان نیگەرانن لە ئەزموونی حوکمرانی و بەهەلە پەیرەو کردنی دیموکارسی و بنەماکانی دەولەتی یاسا و ماف .  

(درەو):  وەزارەتی نەوتی عێراق رەتیدەكاتەوە هیچ گرێبەستێك لەنێوان عێراق و سوریا هەبێت بۆ پێدانی نەوتی خاو، بۆیە ناچێتە ژێر باری ئەو زانیارییانەوە كە باس لە راگرتنی هەناردەی نەوت و هەوڵی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت بۆ سوریا دەكەن.  وەزارەتی نەوتی عێراق ئەو زانیارییانە رەتدەكاتەوە كە لەبارەی راگرتنی هەناردەی نەوتی خاو بۆ سوریا بڵاوكراونەتەوە. وەزارەت لە راگەیەندراوێكدا لەزاری كۆمپانیای بەبازاڕخستنی نەوتی عێراق "سۆمۆ"وە دەڵێ:" هیچ جۆرە گرێبەستێك لەگەڵ لایەنی سوریادا نییە بۆ پێدانی نەوتی خاو، بۆیە هیچ جۆرە هەناردەیەكی نەوت بۆ ئەو وڵاتە رانەگیراوە.  سەرچاوەكان لە وەزارەتی نەوتەوە لە چەند رۆژی رابردوودا میدیاكانی عێراقیان ئاگاداركردەوە لەوەی حكومەتی عێراق لەسەر داوای ئەمریكاو توركیا بڕیاریداوە دەست بە هەناردەكردنەوەی نەوت بكات بۆ سوریا.  بەگوێرەی قسەی ئەو سەرچاوانە، بەر لە كەوتنی رژێمی ئەسەد، حكومەتی عێراق رۆژانە نزیكەی 33 هەزار بەرمیل نەوتی خاو و 120 هەزار تەن نەوتی رەشی رەوانەی توركیا كردووە، ئەمە زانیارییەكی نوێ بوو بۆ رایگشتی لە عێراق، چونكە وەزارەتی نەوت پێشتر لە راگەیەندراوەكانی خۆیدا سەبارەت بە فرۆشی نەوت، بە هیچ جۆرێك باسی لە ناردنی نەوت بۆ سوریا نەكردبوو. سوریا پشت بە هاوردەكردنی بڕی 5 ملیۆن بەرمیل نەوت دەبەستێت بەشێوەی مانگانە، واتا زیاتر لە 160 هەزار بەرمیل لە رۆژێكدا، ئەمەش لەكاتێكدایە بەر لە 2011و راپەڕینی خەڵكی ئەو وڵاتە دژ بە رژێمی ئەسەد، سوریا رۆژانە خۆی نزیكەی 150 هەزار بەرمیل نەوتی بەرهەم دەهێنا.  هەفتەی رابردوو، وەزیری وزەی توركیا باسی لەوەكرد، بەشێكی زۆری وێستگەكانی كارەبا لە سوریا لەكاركەوتوون، توركیا بیر لە هەناردەكردنی كارەبا دەكاتەوە بۆ سوریا. ئێستا كە وەزارەتی نەوت بەفەرمی رەتیدەكاتەوە عێراق نەوتی رەوانەی سوریا كردبێت، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا عێراق دەبێت بە جێگرەوەی نەوتی ئێران بۆ سوریا، چونكە تاوەكو بەر لە كەوتنی رژێمی ئەسەد، ئێران پێداویستی نەوتی سوریای پڕدەكردەوە.   

درەو: لە رۆژی پێنجشەممەوە بڕی (441 ملیارو 900 ملیۆن) دیناری موچەی مانگی 12 گەیشتووەتە هەرێم كە بە دوو گوژمە بووە (264 ملیار) و ئەوەی دووەم (177) ملیار دیناربووە، موچەی مانگی 12یە بۆ موچەی مانگی 11 خەرج دەكرێت . بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) لە رۆژی پێنجشەممە 2ی مانگەوە بڕی پارەی تەرخانكراو بۆ موچەی مانگی (12) رەوانەی هەرێمی كوردستان كراوە كە (441 ملیارو 900 ملیار) دیناربووەو بەدوو گوژمە هاتووە، یەكێكیان (264 ملیار) و ئەوەی دووەم بە (177) ملیار دیناربووەو ئەو بڕە پارەیە بۆ موچەی مانگی 12 هاتووە بەڵام هەرێمی كوردستان بۆ كورتهێنانی موچەی مانگی 11 تەرخانكراوە ئەو بڕە پارەیەی كە بۆ موچەی مانگی 12 نێردراوە خۆی نزیكەی (ترلیۆنێك)  دینار بووە، بەڵام بڕی نزیكەی (485) ملیار دیناری داهاتای ناوخۆ و بڕی (76) ملیار دیناری لێبڕینی خانەنشینی لێبڕاوە، ئەوەی ماوەتەوە (441 ملیارو 900) ملیۆن دینارە، واتا هەرێمی كوردستان داهاتی ناوخۆی رادەستنەكردووە بۆیە ئەوان راستەوخۆ لە موچەی مانگی 12یان بڕیوە. ئێستا وەزارەتی دارایی عێراق تەسفیەی تەواوی ساڵی 2024ی لەگەڵ هەرێمی كوردستان كردووەو موچەی هەر (12) مانگەكەی ناردووە، بە لێبڕین و تەسفیەكردنی داهاتی دامەزراوە فیدراڵیەكانی هەرێم كە مانگانە نزیكەی (78 -80) ملیار دینارەو هەرێم رادەستی بەغدادی نەكردووە، واتا لە نزیكەی (900) ملیار دیناری داهاتی ناوخۆی دامەزراوە فیدراڵیەكانی هەرێم، لە ساڵی 2024دا هەرێمی كوردستان نزیكەی (415) ملیار دیناری ناردووە، بۆیە لە كۆتاییدا بەغداد خۆی راستەوخۆ پارەی داهاتی ناوخۆی لە موچەی مانگی 12 بڕیوە.   وەزارەتی دارایی عێراق لە راپۆرتی خۆیدا بڵاوی كردەوە كە لە ساڵی 2024 بڕی (10 ترلیۆن و 901 ملیار) دیناری بۆ هەرێمی كوردستان ناردووە بە بێ ئەو (441) ملیار دینارەی كە بۆ موچەی مانگی (12) ناردوویەتی تەمویلی وزارەتی دارایی عێراق بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان لە (10 مانگی یەکەمی 2024) بەپێی ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق کە دواترینیانی بۆ کۆتایی تشرینی یەکەمی 2024 لە (24/12/2024) بڵاو کردووەتەوە، لە سەرەتای ساڵەوە بۆ کۆتایی تشرینی یەکەمی 2024، وەزارەتی دارایی عێراق لە چوارچێوەی خەرخییەکانیدا ئاماژەی بەوە کردووە، بە بڕی (10 ترلیۆن و 901 ملیار و 261 ملیۆن و 957 هەزار و 875) دینار تەمویلی حکومەتی هەرێمی کوردستانی کردووە، بەجۆرێک؛ 1.    بە بڕی (7 ترلیۆن و 687 ملیار و 867 ملیۆن و 216 هەزار و 132) دینار و بە ڕێژەی (71%)ی خەرجییەکانی وەزارەتەکە لە چوارچێوەی خەرجییەکانی هەرێمی کوردستاب بۆ موچەی فەرمانبەران نێردراوە. 2.    بڕی (251 ملیار و 699 ملیۆن 449 هەزار و 667) دینار بە ڕێژەی (2%)ی خەرجییەکان بۆ بواری خزمەتگوزاری (المستلزمات الخدمیة) نێردراوە. 3.    بڕی (285 ملیار و 143 ملیۆن و 528 هەزار و 433) دینار بە ڕێژەی (3%)ی خەرجییەکان بۆ بواری شمەک (المستلزمات السلعیة) نێردراوە. 4.    بڕی (130 ملیار و 825 ملیۆن و 557 هەزار و 26) دینار بە ڕێژەی (1%)ی خەرجییەکان بۆ بواری چاکسازی (صیانة الموجودات) نێردراوە. 5.    زیاتر لە (485 ملیار و 831 ملیۆن و 378 هەزار) دینار بە ڕێژەی (4%)ی خەرجییەکان بۆ بواری هاریکای و یارمەتی و خەرجی دیکە (المنح والاعانات والفوائد والمصروفات الاخری) نێردراوە. 6.    زیاتر لە (ترلیۆنێک و 973 ملیار و 246 ملیۆن و 384 هەزار) دینار بە ڕێژەی (18%)ی خەرجییەکان بۆ چاودێری کۆمەڵایەتی (الرعایة الاجتماعیة) نێردراوە. 7.    زیاتر لە (86 ملیار و 648 ملیۆن و 443 هەزار) دینار بە ڕێژەی (1%)ی خەرجییەکان بۆ بوار و خەرجی سەمایەگوزاری (النفقات الرأسمالیة) نێردراوە. بۆ وردەکاری زیاتر لە بارەی تەمویلە داراییەکانی عێراق بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان لە سەرەتای ساڵەوە تا کۆتایی مانگی (10ی 2024) بەپێی مانگەکانی ساڵەکە، بڕوانە خشتەکەی خوارەوە؛ خشتە     لینكی راپۆرتەكانی وەزارەتی دارایی عێراق  

 درەو: ✍️ سەرتیپ جەوهەر لە 9ی ئاداری 2011 بەهۆی گرتنی ژمارەیەك مێرد منداڵ بەهۆی نوسین لەسەر دیواری خوێندنگەكەیان لەشاری درعای باشوری سوریا، بڵێسەی ناڕەزایەتی دژی رژێمی ئەسەد دەستی پێكرد. لەبەرامبەردا رژێمی ئەسەد دڕندانە رووبەرووی كەسوكاری ئەو خوێندكارانە بوویەوەو بووەهۆی كوژرانی ژمارەیەك هاوڵاتیی. ئەم رووبەرووبونەوانە بووە هۆی كڵپەی بەهاری عەرەبی لەسوریا. رۆژانی یەكەم خۆپێشاندەران داوای چاكسازیی لەحوكمڕانیی دەكرد، بەڵام زۆر خێرا گروپی چەكداریی دروستبوون و ئیدی دروشمی خۆپێشاندانەكان گۆڕا بۆ رووخان و رۆیشتنی رژێمی ئەسەد. دوای ماوەیەكی كەم خۆپێشاندان و ناڕەزایەتیەكان شارە كوردستانیەكانیشی گرتەوە. بڵێسەی ئەو خۆپێشاندانانە دوای چەند هەفتەیەك گەیشتە رۆژئاوای كوردستان و لەیەك كاتدا لەشاری قامیشلۆو عامودا سەریهەڵدا. بەماوەیەكی زۆر كەم دوای خۆپێشاندانەكان توركیا چوارچێوەیەكی سیاسی و چەندین گروپی تیرۆرستی بەناوی ئۆپۆزسیۆن دروستكرد بۆ دەستبەسەرداگرتنی ناوچە كوردستانیەكانی سوریا. هاوكات چوارچێوەیەكی سیاسیشی بەناوی هاوپەیمانێتی ئیئتیلافی سوریا لەناوەڕاستی 2011 بۆ دروستكردن گوایە ژمارەیەك حزب و لایەنی ئۆپۆزسیۆنن كار بۆ رووخاندنی رژێمی سوریا دەكەن. لەگەڵ دروستكردنی ئەو چوارچێوەیە لەلایەن توركیا، چوارچێوەیەكی دیكە لەهەولێر بەناوی ئەنجومەنی نیشتیمانیی كورد لەسوریا (ئەنەكەسە) لە 26 ئۆكتۆبەری 2011 لەلایەن پارتی دیموكراتی كوردستان راگەیەنرا كە ژمارەیەك حزب و لایەنی رۆژئاوای كوردستانی لەخۆدەگرت كە نزیكی پارتی بوون. ئەو ئەنجومەنە بووە ئەندام لەو هاوپەیمانێتیەی كە توركیا پێشتر دروستیكردبوو بەناوی ئیئتیلافی ئۆپۆزسیۆنی سوریا. سەرەتای دروستبوونی ئاڵۆزییەكانی سوریا، پارتی یەكێتیی دیموكرات (پەیەدە) كە لەكۆتایی 2003 و سەرەتای 2004 لەلایەن پەكەكەوە بۆ سوریا دروستكرابوو، گروپی گەنجان و رێكخستنی لەشارەكانی رۆژئاڤا دروستكردبوو بۆ خۆپێشاندان و كۆنترۆڵكردنی ناوچە كوردستانیەكان. واتە پێشوەختە رێكخستنەكانی پەیەدە دەستیان بەجموجۆڵ كردبوو، بەفیعلیش دەستیانكرد بەخۆپێشاندان و جوڵاندنی خەڵك، ئامادەبوون بۆ رزگاركردنی ناوچە كوردستانیەكان. حكومەتی سوریا بۆ دوورخستنەوەی مەترسی توركیاو داگیركردنی سنورەكان و كەمكردنەوەی فشاری داواكاری خەڵك بۆ رووخانی رژێمی ئەسەد، سەرەتا لەڕێی ئێران گفتوگۆی لەگەڵ پارتی و یەكێتیی كرد بۆ ئەوەی 10 بۆ 15 هەزار پێشمەرگەی باشوری بهێننە شارە كوردستانیەكان بۆ پاراستنی ئەمنیەت و دوای ماوەیەك بگەڕێنەوە، بەڵام توركیا بەو پلانەی زانی و رێگری لەو پلانەكرد. بەپێی ئەو زانیاریانەی هەبوون ئەوكاتە، ئێران پلانی (B)ی خستەكار ئەویش بەناچاریی گفتوگۆكردن بوو لەگەڵ پەكەكە بۆ ئەوەی بتوانن هاوكاربن. ئەوەبوو ئاسانكاریكرد بۆ پەیەدە بۆ كۆنترۆڵكردنی ناوچە كوردستانیەكان لەلایەن رێكخستنەكانیانەوە. چونكە پێیانوابوو دەتوانن گفتوگۆ لەگەڵ ئەو هێزەدا بكەن، لانیكەم هەندێك شت بپارێزن. سەرەتای خۆپێشاندانەكان گروپە نزیكەكانی توركیا واتە گروپە عەرەبییە شۆڤینیەكان لە قامیشلۆو شارە كوردیەكان جگە لەبەرزكردنەوەی دروشمی رووخاندنی رژێمی ئەسەد دەیانویست پشێوی لەگەڵ كورد بنێنەوە. خۆپێشاندەرانی كوردیش جگە لەداواكاری چاكسازیی لەحوكمڕانیی، داواكاری گەیشتن بەمافی نەتەوەییان دەكرد ئەمەش جیاواز بوو لەدروشمی گروپەكانی نزیك توركیا، ئەمە وایكرد سوریا حكومەتی سوریا بیر لەوەبكاتەوە گفتوگۆ لەگەڵ كورد بكات تاوەكو لایەنی كەم لەڕێی كوردەوە پەرژینێك یان ناوچەیەكی تامپۆن لەبەرامبەر توركیا لەناوچە سنوریەكان دروستبكات و رێگە لەتوركیا بگرێت دەستوەربداتە سوریا، لەبەرامبەردا هەندێك مافی كلتوریی بداتە نەتەوەی كورد. چونكە ئەسەد دەیزانی كە كورد بەرگری لەخاكی خۆی دەكات. سەرەتا ئەو رێكخستنەكانی پەیەدە چەكی سوكیان بەردەست بوو. رێكخستنەكانیان ناونابوو ئەنجومەنی لاوان و گەنجان كە ئەوكاتە ئەوان پێیان دەگوتن (تنسیقیات). حكومەتی سوریا چاوپۆشی لەرێكخستنەكانی ئەو حزبە كرد. دوای زیادبوونی فشاری توركیاو زیادبوونی ناڕەزایەتیەكان و گەشەكردنی گروپە ئیسلامیی و عەرەبیە شۆڤینیە توندڕەوەكان حكومەتی سوریا لەناوچە سنوریەكان كشایەوە، دواتر چەندین ناوچەی دیكەی بەبێ‌ شەڕ و بەڕێككەوتنی رانەگەیەنراو رادەستی ئەو رێكخستن و هێزەكرد كە پەیەدە دروستیكردبوو دواتر ناونرا یەكینەی پاراستنی گەل (یەپەگە)، جگە لەچەند ناوچەیەك لەناوەڕاستی قامیشلۆو ناوەڕاستیی حەسەكە كە ناونرابوون (مربع الامنی) كەرژێم تێیاندا مایەوە. ئیدی ئەو هێزەی كورد بووە هێزی سەردەست لەرۆژئاوای كوردستان و ئاسایشی هەموو ناوچەكانی گرتە دەست، ئەمەش ترسێكی زۆری لای توركیا دروستكرد. بۆ سەرەتای 2012 پەیەدە لەڕێی ئەو هێزەی دروستیكردبوو زۆربەی ناوچەكانی رۆژئاوای كوردستانی كۆنترۆڵكرد كە زۆرینەی كوردنشین بوون، بەڵام ئەو ناوچانەی عەرەبنشین یان زۆرینەی عەرەب بوون كەوتە دەست هێزەكانی بەناو ئۆپۆزسیۆن، لە سەرێ‌ كانیەوە تا دەگاتە گرێ سپی بەرەو كۆبانیی كە لێوارو لێواری سنوری كوردستانی باكورە. لە ساڵی 2012 بەپیشتیوانی توركیا، هێزێكی ئۆپۆزسیۆن هەوڵیاندا پەلاماری چەند شارۆچكەو گوندێك لە سەرێكانیەوە بدەن، بەڵام خێرا بەرپەرچ درانەوەو سەركەوتوو نەبوون. لەپاڵ بوونی ئیدارەی دەوڵەت كە سەر بەرژێمی سوریابوو، لە 21ی كانونی دووەمی 2012 پەیەدە ئیدارەی رۆژئاوای كوردستانی بەناوی رێڤەبەری خۆسەر راگەیاند،. واتە هەم دامودەزگاكانی دەوڵەتی دیمەشق هەبوون و هەمیش ئەو رێڤەبەرایەتیەی كورد هەبوو. لە 2013 بەرەی تیرۆرخوازی نوسرە لەڕێگەی چەند هۆزێكی عەرەبیی بەتایبەت هۆزی (تەی) هەوڵیدا پەلاماری چەند ناوچەیەكی رۆژئاوای كوردستان بدەن، هێزەكانی یەپەگە روبەڕویان بونەوەو رێگەیان لەو هەوڵە گرت. لە 2014 هێرش و پەلاماری یەپەگە بەرەو كۆبانی دەستی پێكردو توانیان لەسەرێكانیەوە تا كۆبانیی ئازاد بكەن و دەریان بكەن.  دواتر ئاراستەی پەلامارەكانیان بەرەو باشوری قامیشلۆ گۆڕیی و توانیان چیای كەزوان كە عەرەب كردبویان بە جەبەل عەبدولعەزیز بەرەو رۆژهەڵات تا سنوری باشوری كوردستان ئازاد بكەن. ئەو ناوچانە لەژێر هەژموونی هێزەكانی كورد (یەپەگە) مانەوە. دواتر گروپی تیرۆرستی داعش دروست بوو، دەستیگرت بەسەر رووبەرێكی بەرفراوانی سوریا، بەڵام ئەو هێزانەی یەپەگە رووبەروویان بوونەوەو هێدی هێدی ناوچەی جیاوازیان لێ دەستاندن و كۆنترۆڵیان دەكرد. سەرەتای راپەڕینەكان، لەرۆژئاوای كوردستان چوارچێوەیەكی دەستوریی دانپێدانراو نەبوو، هەروەك سازانی نیشتیمانیی و چوارچێوەیەكی سیاسی بۆ لەخۆگرتنی حزب و لایەنە سیاسیە كوردییەكانیش نەبوو. ململانێی پەیەدەو ئەنەكەسە بووە دەستپێكی كێشەوململانێی سیاسی رۆژئاوای كوردستان. لە 2012 بۆ 2014 چەندین دیدارو رێككەوتننامەكران، بەڵام هیچی سەرینەگرت و جێبەجێی نەبوون. دوای چەند ساڵێك ئەو هێزەی رۆژئاوای كوردستان (یەپەگە) پەیوەندی لەگەڵ دامودەزگا موخابەراتیەكانی فەرەنساو ئەمریكاو ئەڵمانیا چەند وڵاتێكی دیكەی عەرەبی و ناوچەكە بۆ دروستبوو. فەرەنسیەكان لەكۆتایی 2014 یەكەم تیمی پشكنین و بەدواداچوونیان رەوانەی رۆژئاوای كوردستان كرد، ئەمە سەرەتایەك بوو بۆ پەیوەندی پەیەدەو رێڤەبەری خۆسەر لەگەڵ وڵاتان لەسەر ئاستی ئەمنی دژ بەداعش و گروپە چەكدارە تیرۆرستەكان. لە 10 اوكتوبر 2015 هێزێكی نوێ‌ بەناوی هێزەكانی سوریای دیموكرات دروستكرا، ئەم هێزە سەربازییە جگە لەكورد عەرەب و پێكهاتەكانی دیكەشی لەخۆگرت بەفەرماندەیی مەزلوم عەبدێ. دروستكردنی ئەم هێزە، سەرەتایەكی نوێ‌ بوو بۆ رۆژئاوای كوردستان، چونكە هێزەكە رۆڵی هێزێكی سەربازیی یەكگرتووی بینی و فەرماندەكەشی (مەزلوم عەبدێ) جگە لەرۆڵی فەرماندەیەكی سەربازیی سەربازیی، هاوكات رۆڵی رابەرێكی سیاسیشی بینی، ئەمەش وەك دیفاكتۆ باری رۆژئاوای كوردستانی كەمێك سوككرد بەهۆی نەبوونی چوارچێوەیەكی سیاسی و نیشتیمانیی كە لایەنەكان كۆبكاتەوە. دوای ئەوە ئەمریكاو وڵاتان وەك دیفاكتۆ لەغیابی هەڵبژاردن و چوارچێوەیەكی سیاسی ، مامەڵەیان لەگەڵ مەزلوم عەبدێ دا دەكەن كرد وەك مەرجەع و رێبەری رۆژئاوای كوردستان. ئەو هێزەی چەكدارەی كورد  رۆڵی زۆر كاریگەری بینی لەرزگاركردنی شاری كۆبانیی لەناوەڕاستی 2015 كەببوە تەحەدایەكی گەورە بەرامبەر توركیاو تیرۆرستان. كەوتنی كۆبانیی سەرەتایەك بوو بۆ لەناوبردنی قۆناغ بەقۆناغی داعش و بەرفراوانبوونی سنوری جوگرافی رۆژئاوای كوردستان تا لەئازاری 2019 گەیشتنە شارۆچكەی باغۆز لەباشوری رۆژهەڵاتی فورات. بەرزگاركردنی باغۆز لەتیرۆرستانی داعش، نزیكەی تەواوی رۆژهەڵاتی فورات كەوتە دەست هێزەكانی سوریای دیموكرات. لەماوەی 12 ساڵی رزگاركردنی رۆژئاوای كوردستان، سەرەتا ناوی ئەو رێڤەبەرییە (رۆژئاوای كوردستان) بوو، دواتر رێڤەبەری خۆسەر گۆڕی بۆ (ئەنجومەنی فیدرالی رۆژئاوا/ باكوری سوریا) دواتر لە لە 6ی ئەیلولی 2018 بەڕێوبەرانی ئەو ناوچەیە دروشمێكی نوێیان بەرزكردەوەو ناوی ناوچەكەیان كردە (رێڤەبەری خۆسەری باكورو رۆژهەڵاتی سوریا) هەردوو وشەی (فیدرالیی و رۆژئاڤا)یان هەڵگرت. دوای زیاتر لە 13 ساڵ بەردەوامبوون لەدۆخی دیفاكتۆی سوریا، بەڕێككەوتنی وڵاتانی زلهێزو ناوچەكە، دەستەی تەحریری شام بەسەرۆكایەتی محەمەد جۆلانیی (ئەحمەد شەرع) دەستیكرد بەپەلاماردنی رژێمی ئەسەدو لە 8ی كانونی یەكەمی ئەمساڵ رژێمی بەعس روخاو بەشار ئەسەدی سەرۆكی رژێمەكە بەرەو روسیا هەڵات. هێزەكانی سوریای دیموكراتیش تەواوی ناوچەكانی رۆژهەڵاتی فوراتیان خستە ژێر كۆنترۆڵی خۆیان و ئازادیان كرد. . رووبەرو ژمارەی دانیشتوانی رۆژئاوای كوردستان.. ئێستا ئەو رووبەرەی لەژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكراتە لەنێوان 45 بۆ 48 هەزار كیلۆمەترە كە دەكاتە نزیكەی 26% خاكی سوریا. ئەو ناوچانەی لەژێر كۆنترۆڵی جۆلانیدایە بە ناوچەی سوەیداوە 127 هەزار كیلۆمەترە واتە نزیكەی لە 69%ی خاكی سوریا، ئەمە لەكاتێكدا پێشتر هێزەكانی جۆلانی (دەستەی تەحریری شام) لەنێوان 4 بۆ 4.5 هەزار كیلۆمەتر چوارگۆشەیان لەژێر كۆنترۆڵ بوو كە دەیكردە نزیكەی 2.5%ی خاكی سوریا. هاوكات ئەو ناوچانەی ئێستا لەلایەن توركیاو گروپە تیرۆرستەكانی سەربەتوركیا لەناو سوریا داگیركراوە دەگاتە 9 بۆ 10 هەزار كیلۆمەترە كە دەكاتە نزیكەی 5.5% رووبەری سوریا. بەپێی ئاماری ناڕەسمیی، ئێستا ژمارەی دانیشتوانیی سوریا سەرو 25 ملیۆن كەسە. ژمارەی دانیشتوانیی رۆژئاوای كوردستان لەنێوان 4.5 ملیۆن بۆ 4.8 ملیۆن كەس دەبێت واتە لەنێوان 18% بۆ 19%ی دانیشتوانی سوریا. لەبیریشمان نەچێت كورد لەسوریا، بەشێوەیەكی سەرەكیی لەناوچە سنورییەكانی نێوان باكورو رۆژئاوای كوردستانن كە لەمێژوودا پێی گوتراوە (بن خەت) لەشاری دێركەوە دەستپێدەكات تا دەگاتە رۆژئاوای عەفرین. زۆربەی شارەكان بەسنورەكانەوە نوساون یاخود چەند كیلۆمەترێك لەسنورەكانەوە دوورن بەتایبەتیش حەسەكە. ژمارەی دانیشتوانی كورد لەسوریا بەتەواوی دیار نییە، بەڵام دابەشبوون بەسەر سێ‌ ناوچە: یەكەم: سنوری رۆژئاوای كوردستان، واتە ئەو سنورەی كە لەدێركەوە دەستپێدەكات تا دەگاتە شاری كۆبانیی و گەورەترین شاریش حەسەكەیە كە ناوەندی پارێزگای حەسەكەیە. ژمارەی دانیشتوانی كورد لەوناوچەیە نزیكەی 2 ملیۆن كەس دەبێت. بەهۆی ئاوارەبوونی ژمارەیەكی زۆری كوردی عەفرین و ناوچەكانی رۆژهەڵاتی عەفرین، كورد لەرۆژئاوای كوردستان لەوە زیاترە كە دەخەمڵێنرێت بۆیە بەپێی خەمڵاندنی ناڕەسمیی ژمارەی كورد لەنێوان 28% بۆ 33% باكوری رۆژهەڵاتی فورات دەبێت. دووەم: كورد لەشام. لەوێش ژمارەی كورد روون نییە، بەڵام باس لەوەدەكرێت كە ژمارەی كورد دەگاتە نزیكەی یەك ملیۆن. لەشام دوو دانیشتوانیی كورد هەن. یەكەمیان ئەوانەن كە لەمێژە لەشام نیشتەجێن و مێژووی نیشتەجێبوونیان دەگەڕێتەوە سەردەمی سەلاحەدینی ئەیوبیی و كۆنتر. ئەوانە لەگەڕەكی كوردان (روكنەدین) نشتەجێن، ئەوانە زۆربەیان زمان و فەرهەنگی كوردییان لەبیرچۆتەوە تەنها ناوی خێزان و باوانیان بەكوردی ماوەتەوە. بەشەكەی دیكەیان ئەو كوردانەن كە مێژووی نیشتەجێبوونیان دەگەڕێتەوە بۆ ماوەی بەر لە 70 ساڵێك. ئەو كوردانە بەهۆی راگوێزانی بەزۆر لەسەردەمی بەعس و بەهۆی نەبوونی و كاركردن و خوێندن هاتوونەتە شام. ئەوانە زمان و فەرهەنگی كوردەوارییان بیرنەچۆتەوەو پەیوەندییەكی توندیان لەگەڵ شارە كوردستانیەكان هەیە هاتوچۆی كەسوكاریان هەیە لەشارە كوردستانیەكان. سێیەم: حەلەب و باكوری حەلەب. ئەو كوردانەی لەهەردوو گەڕەكی گەورەی حەلەب (شێخ مەقسودو ئەشرەفیە) نیشتەجێن، هاوكات ئەو كوردانەی لە عەفرین و دەوروبەری و بەشێكیشیان لەرۆژئاوای عەفرین لەچیای كوردان (جەبەل ئەكراد) نیشتەجێن. بەپێی خەمڵاندن ژمارەی كورد لەو ناوچەیە دەگاتە نزیكەی یەك ملیۆن. سەرئەنجام ژمارەی كورد لە سوریا بەپێی خەمڵاندنی ناڕەسمیی، بەهەر سێ‌ ناوچە دەگاتە نزیكەی 4 ملیۆن كورد لە سوریا واتە ژمارەی كورد لەسوریا دەگاتە نزیكەی 12%ی دانیشتوانی سوریا. چارەنوسی رۆژئاوای كوردستان دوای رووخانی ئەسەد.. بەدڵنیاییەوە گرنگترین پرسیار هەموومان بیكەین چارەنوسی رۆژئاوای كوردستانە دوای رووخانی رژێمی بەشار ئەسەد. وڵامی ئەم پرسیارە زووەو زەحمەتە، بەڵام دەكرێت كورتەی شیكارییەك بخەینە روو، واتە ئەگەرو پێشیهاتەكان بخەینە روو. بەپێی ئەو بارودۆخ و گۆڕانانەی دەیبینین، رێكخستنەوەی سوریا زۆر زەحمەتترە لەوەی پێشبینی دەكرا. ئەو گرفتانەی بەردەم سوریای دوای ئەسەدو حوكمڕانانی نوێی ئەو وڵاتەن بریتیە لە: یەكەم: چارەسەركردنی گرفتی ناوچە داگیركراوەكانی توركیا. ئاسان نییە توركیا بەمزوانە دەستبەرداری ئەو گروپە چەكدارانە بێت كە نزیكەی لە 5.5% خاكی سوریایان بەدەستە. دووەم: چارەسەركردنی پرسی كورد كە ئێستا زیاتر لە چارەكی خاكی سوریای بەدەستەو خاوەنی هێزێكی 120 هەزار چەكدارییەو پشتیوانییەكی گەورەی ئەمریكاو ئەوروپای هەیە. سێیەم: چارەسەركردنی گرفت و داخوازیی دروزەكان كە نزیكەی لە 5%ی سوریا پێكدێنن. ئێستا هێزی چەكدارو ناوچەی جوگرافیی و رابەرێكیان هەیە بەناوی شێخ حیكمەت هیجری. چوارەم: چارەسەركردنی  گرفتی عەلەوییەكان دوای رووخانی ئەسەد. ئەو پێكهاتەیە كە نزیكەی لە 11% بۆ 12%ی دانیشتوانی سوریا پێكدێنن. هەم ئێران پشتیوانیان دەكات و هەمیش خاوەنی مەرجەعیەتێكی داخراوی عەلەوین. پێنجەم: پرسی نوسینەوەی دەستور یەكێك دەبێت لەكێشە زۆر ئاڵۆزەكانی داهاتووی ئەو وڵاتە، چونكە پێویستی بەلێزانیی و وردەكاریی زۆر هەیە، بەتایبەتیش ئەو گروپەی ئێستا سەردەستن، ئیسلامیی رادیكاڵن، رێككەوتن لەسەر شێوەی بەیەكەوە ژیانی گروپە ئیتنی و سیاسیەكان زۆر زەحمەت دەبێت. سەرباری ئەو گرفتانەی بەردەم سوریا بەگشتیی و حوكمڕانانی ئێستای دیمەشق، بەڵام گەشبینیەك سەبارەت بەداهاتووی كوردستان هەستی پێدەكرێت لەبەر ئەم هۆكارانە: یەكەم: رووخانی ئەسەد بەپێی رێككەوتنێكی پێشوەختە بوو. دوای رووخانی ئەسەدیش هەڵسوكەوتی جۆلانیی و گروپی تەحریری شام گۆڕانی زۆر گەورەی بەسەردا هاتووە، پێدەچێت سنورێكیان بۆ دانرابێت و رێنەدرێـت دەربازی ناوچەكانی ژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكرات بن. هەرچەندە هەموو چاودێران پێیانوایە جۆلانیی گورگە لەپێستی مەڕ، نایەوێ ئێستا هیچ لێدوانێك یان جموجۆڵێك بكات دەرگای كێشەی زیاتر لەخۆی بكاتەوە، بەڵام ئەگەر هێزی هاتەوە بەر ئەوا دەیەوێت هەموو سوریا بخاتە ژێر ركێفی خۆی و ئایدۆلۆژیای رادیكاڵانەی خۆی جێبەجێبكات. لەچەند رۆژی رابردوو لەفرۆكەخانەی زومێر لەگوندەواری دیمەشق كۆبونەوەیەكی رانەگەیەنراو لەنێوان مەزلوم كۆبانیی و جۆلانیی بەئامادەبوونی ئەمریكاییەكان ببوو، بەڵام ئەنجامەكەی باش نەبوو، چونكە لەلایەك جۆلانی بڕوانەبوونی خۆی بەفیدرالیی بەئاشكرا دەربڕی بوو، لەلایەكی دیكە بەعەقڵیەتی دەوڵەتێكی مەركەزیی تێروانینی خۆی بۆ ئایندەی سوریا دەربڕیبوو. دەكرێت وردەكاریی كاتێكی دیكە باس بكرێت. دووەم: ئەو هێزەی كۆنترۆڵی دیمەشقیكردووە هێزێكی ئیسلامیی سیاسیی رادیكاڵە، وڵاتانی ئەمریكاو ناوچەكە بەتایبەت ئیسرائیل لێی دڵنیا نین بۆیە پێویستیان بەهێزێكی دیكەی هەیە لەناو سوریا بۆ پارسەنگكردنی هێزو دڵنیایی لەهەڵسوكەوتی تاكڕەوی دەسەڵات لەدیمەشق، بۆیە بەهەموو ئەگەرێك دەست بەكورد یان هێزەكانی سوریای دیموكرات دەگرن كە هێزێكی علمانی چەپە. سێیەم: رێگریكردن لەتوركیاو ناردنی هێز بۆ كۆبانیی تا توركیا لەرووباری فورات نەپەڕێتەوە، ئاماژەیەكی روونە كە سنوری ئێستای رێڤەبەری خۆسەر، ناوچەیەكی فیدراڵیی یان رێڤەبەری خۆسەرەو سنورەكەشی رۆژهەڵاتی فوراتە. خستنەخوارەوەی فرۆكەی بێفرۆكەوانی بەیرەقداری تورك لەماوەی چەندرۆژی  رابردوو لەلایەن هێزەكانی سوریای دیموكرات و گواستنەوەی هاوكاریی سەربازیی لەڕێی دەروازەی قائیم لەعیراقەوە ئاماژەیەكی روونە كە ئەمریكا رێگا بەتوركیا نادات سنوری روباری فورات ببەزێنێت و ناوچەكانی رۆژئاوای كوردستان داگیربكات. چوارەم: هێزەكانی سوریای دیموكرات وەك باشترین هێزی هاوبەش و شەریكی ئەمریكا دەبینرێن، ئەمریكا پێویستی بەو هێزە هەیە تاوەكو لانیكەم بەشێكی سوریا لەهەژموونی توركیا بپارێزێت كە ئێستا خەریكە دەست بەسەر دیمەشقدا بگرێت. پێنجەم: بەنزیكەی لە 90%ی نەوت و گازی یەدەگ و دۆزراوەی سوریا دەكەوێتە رۆژهەڵاتی فورات كە ئێستا لەژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكراتدایە، بۆیە ئەمریكا هەم بۆخۆی و هەمیش بۆ ئەوەی نەكەوێتە ژێر دەستی دیمەشق پێویستی بەپاراستنی ئەو ناوچەیە هەیە. بەكورتی چارەسەربوونی پرسی كورد لەسوریا كاتێكی زۆری دەوێت. لەلایەك كورد پێویستی بەوە هەیە لەدەستوری نوێی سوریا بەروونی جێگەی بكرێتەوەو مافەكانی بەروونی دەستنیشان بكرێت و دەسەڵات و هێزە سەربازییەكەی (هەسەدە) بپارێزێت. لەلایەكی دیكە پێویستی بەیەكلاییكردنەوەی ئەو سنورە جوگرافیە هەیە كە ئێستا لەژێر هەژموونی ئەودایەو هێشتا دەسەڵاتدارانی دیمەشق هیچ لێدوانێكی یەكلاكەرەوەیان نەداوە سەبارەت بەتێگەیشتنیان بەچۆنیەتی ژیان لەگەڵ كورد. لەبیریش نەكەین توركیا بەهەموو شێوەیەك هەوڵدەدات هەرچی هەوڵ هەیە لەباری ببات كە بەئاراستەی داننان بەمافی كوردو فیدرالیەتی رۆژهەڵاتی فوراتدا بنێت.

درەو: بەپێی لێدوانەكەی مەسرور بارزانی بێت، داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان پێشتر مانگانە (ملیارێك و 179 ملیۆن) دۆلار بووە، واتا ترلیۆنێك و 700 ملیار) دینار بووە   مەسرور بارزانی  سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە تۆڕی كۆمەڵایەتی (X) بڵاویكردەوە، دواخستنی هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان، زیانی زیاتر لە 25 ملیار دۆلاری بە ئابووری عێراق گەیاندووە. - ئەگەر لێكدانەوە بۆ ئەو لێدوانەی مەسرور بارزانی بكرێت. - لە 25ی ئازاری 2023 نەوتی هەرێمی كوردستان راگیراوە لەو كاتەوە تا ئێستا دەكاتە ( ساڵێك و 9 مانگ و 10 رۆژ) - واتا لە ماوەی ( ساڵێك و 9 مانگ و 10) رۆژ داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان (25) ملیار دۆلار بووە، - ئەگەر (25) ملیار دۆلار دابەشی ئەو ماوەیە بكەین،  مانگانە دەكاتە (ملیارێك و 179 ملیۆن ) دۆلار - واتا  مانگانە دەكاتە ( ترلیۆنێك و 768 ملیار) دینار. هەرچەندە بەپێی نرخی رۆژ داهاتی نەوت دەگۆڕێت بەڵام ئەم لێكدانەوەیە بۆ ژمارەیەكە كە (25) ملیار دۆلارە، بۆ ئەو ماوەیەی كە نەوتی هەرێمی كوردستان وەستاوە واتا لە 25ی ئازاری 2023 تا ئەمڕۆ

درەو: ئەمڕۆ هەینی، ژۆن نۆوێل بارۆ، وەزیری دەرەوەی فەرەنسا و ئانالینا بێربۆک، وەزیری دەرەوەی ئەڵمانیا لە سەردانەکەیاندا بۆ دیمەشق دووپاتیان کردەوە کە پێویستە شەڕ لە باکووری سووریا کۆتایی بێت و چارەسەرێک بدۆزرێتەوە کە بەرژەوەندییە ئەمنییەکانی هەموو لایەک بپارێزێت، بە تایبەتی هاوبەشە کوردەکانمان لە هێزەکانی سووریای دیموکرات کە شانبەشانیان دژی داعش دەجەنگین دەقی راگەیێندراوی هاوبەشی فەرەنسا و ئەڵمانیا لە بارەی سووریا: - ژۆن نۆوێل بارۆ، وەزیری دەرەوەی فەرەنسا و ئەنالینا بێربۆکی هاوتا ئەڵمانییەکەی ئەمڕۆ قسەیان لەگەڵ ئەحمەد شەرع، سەرۆکی دیفاکتۆی دەسەڵاتی سووریا کرد.  - هەردوو وەزیر جەختیان لە خواستی خۆیان بۆ گواستنەوەیەکی ئاشتیانەی رێکوپێک کردەوە کە نوێنەرایەتیی کۆمەڵگەی فرەڕەنگی سووریا بکات.  - فەرەنسا و ئەڵمانیا پێشنیازیان کردووە شارەزایی خۆیان پێشکێش بکەن بۆ پشتیوانیکردن لەو کارەی لە ئەنجامی کۆنفرانسە نیشتمانییەکەوە بۆ دەستوور دەکرێت.  - دەسەڵاتدارە دیفاکتۆکان بەڵێنیان داوە بەشدارییەکی بەرفراوانیان لە قۆناخی راگوزەردا هەبێت، بە تایبەتی گوتوویانە ژنان بەشێک دەبن لە لیژنەی ئامادەکاری کۆنفرانسی گفتوگۆی نیشتمانی کە لە رۆژانی داهاتوودا دەست بە کارەکانی دەکات. - وەزیرەکان جەختیان لە پاراستنی پێویستیی بەرژەوەندییە ئەمنییە هاوبەشەکان کردەوە کە بەردەوامبوونی شەڕی دژی داعش و رێگرتن لە بڵاوبوونەوەی چەکە کیمیاییەکانی رژێم لەخۆدەگرێت.  - ئەوان دووپاتیان کردەوە کە پێویستە شەڕ لە باکووری سووریا کۆتایی بێت و چارەسەرێک بدۆزرێتەوە کە بەرژەوەندییە ئەمنییەکانی هەموو لایەک بپارێزێت، بە تایبەتی هاوبەشە کوردەکانمان لە هێزەکانی سووریای دیموکرات، کە شانبەشانیان دژی داعش دەجەنگین.  - دەسەڵاتە دیفاکتۆکان بەڵێنیان داوە دژی تیرۆر بجەنگن، لە نزیکدا پێشوازی لە شاندێکی رێکخراوی قەدەخەکردنی چەکی کیمیایی بکەن و کار بۆ پاراستنی سنووری سووریا-لوبنان بکەن.  - فەرەنسا و ئەڵمانیا بەڵێنیان داوە شارەزایی تەکنیکی خۆیان لە بواری تاوانناسیدا پێشکەش بکەن بۆ پەرەدان بە بەرانگاربوونەوەی خۆدزینەوە لە سزای ئەو تاوانانەی لە لایەن رژێمی ئەسەدەوە کراون.

(درەو):  لە ئاماژەیەكی نوێدا بۆ كرانەوەی دەسەڵاتدارانی عێراق بەڕووی گۆڕانكارییە نوێیەكەی سوریادا، حكومەتی بەغداد بڕیاریداوە دەست بە هەناردەكردنەوەی نەوت بكات بۆ سوریا، سەرچاوە سیاسییەكان دەڵێن "ئەمریكاو توركیا قسەی خێریان تێدا كردووە".  بەپێی قسەی سەرچاوەكان، بڕیارەكە دوای ئەوە هاتووە حكومەتی عێراق لەلایەن هەریەكە لە ئەمریكاو توركیاوە ئاماژەی بۆ هاتووە سەبارەت بە گرنگیی رێكخستنی دۆسیەی هەناردەكردنی نەوت بۆ سوریا، وەكو پاڵپشتییەك بۆ ئیدارەی نوێی سوریا لە راپەڕاندنی كاروبارەكانی.  "میكانیزمەكانی پێشووی هەناردەی نەوت هەڵەی زۆری تێدا بوو، حكومەتی عێراق دەیەوێت پشت بە میكانیزمێكی نوێ ببەستێت كە زۆر وردتر بێت بۆ گەیاندنی نەوت بە دیمەشق" سەرچاوەكان وا دەڵێن. بەڵام حكومەتی عێراق تائێستا هیچ راگەیەندراوێكی لەبارەی ئەم پرسەوە نییە.  حكومەتی عێراق لەدوای كەوتنی رژێمی بەشار ئەسەدەوە، هەناردەی نەوتی بۆ سوریا راگرت، ئەمەش بەهۆی ئەو گۆڕانكارییە سیاسییەی لەو وڵاتە روویدا. بەر لە كەوتنی ئەسەد، عێراق رۆژانە نزیكەی 33 هەزار بەرمیل نەوتی خاوی هەناردەی سوریا دەكرد،  ئەمە جگە لە ناردەی 120 هەزار تەن تەوتی رەش بەشێوەی مانگانە. راوەستانی هەناردەی نەوتی عێراق، قەیرانی سوتەمەنی لە سوریا گەورەتر كردووە، بەتایبەتیش لەو ناوچانەی كە دەكەونە ژێر كۆنترۆڵی دەستەی تەحریر شام، چونكە كێڵگە نەوتییەكانی سوریا لەژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكرات (هەسەدە)و هێزەكانی ئەمریكادان.  سوریا پشت بە هاوردەكردنی بڕی 5 ملیۆن بەرمیل نەوت دەبەستێت بەشێوەی مانگانە، واتا زیاتر لە 160 هەزار بەرمیل لە رۆژێكدا، ئەمەش لەكاتێكدایە بەر لە 2011و راپەڕینی خەڵكی ئەو وڵاتە دژ بە رژێمی ئەسەد، سوریا رۆژانە خۆی نزیكەی 150 هەزار بەرمیل نەوتی بەرهەم دەهێنا.  هەفتەی رابردوو، وەزیری وزەی توركیا باسی لەوەكرد، بەشێكی زۆری وێستگەكانی كارەبا لە سوریا لەكاركەوتوون، توركیا بیر لە هەناردەكردنی كارەبا دەكاتەوە بۆ سوریا.   

درەو: 🔻 لە بەر ڕۆشنایی ڕاگەیەندراوەکەی وەزارەتی دارایی حکومەتی هەرێمی کوردستان دەردەکەوێت؛ 🔹 کۆی داهاتی ناوخۆی هەرێمی کوردستان کە لە ساڵی (2024) خەرج کراوە، بە نزیکەیی بریتی بووە لە (3 ترلیۆن و 559 ملیار و 168 ملیۆن) دینار، واتە بە تێکڕای مانگانە داهاتی ناوخۆی خەرجکراو بریتی بووە لە (296 ملیار و 597 ملیۆن و 413 هەزار) دینار. 🔹 کۆی داهاتی ناوخۆ لە شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2023) بریتی بووە لە (2 ترلیۆن و 74 ملیار و 597 ملیۆن و 603 هەزار) دینار، بە تێکڕای مانگانە (345 ملیار و 766 ملیۆن و 267 هەزار) دینار. 🔹 بەم پێیە بە تێکڕای مانگانە داهاتی ناوخۆ، لە ساڵی (2024)دا بە ڕێژەی (17%) و بڕی (49 ملیار و 168 ملیۆن و 853 هەزار) دینار کەمی کردووە بەراورد بە ساڵی (2023).   داهاتی ناوخۆی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2024 دا ڕۆژی (2/1/2005) وەزارەتی دارایی و ئابوری حکومەتی هەرێمی کوردستان، ڕاگەیەندراوێکی سێ خاڵی لە بارەی موچەی ساڵی (2024)ی موچەخۆرانی هەرێم و شێوازی تەمویلکردنی بڵاوکردەوە. لە خاڵی دووەمی ڕاگەیەندراوەکە لەسەر داهاتی ناوخۆو شێوازی خەرجکردنی بەبێ ئاماژەدان بە سەرچاوەکانی ئەو داهاتە ڕاوەستاوە. لە بەر ڕۆشنایی ڕاگەیەندراوەکەی وەزارەتی دارایی هەرێمی کوردستان دەردەکەوێت، کۆی داهاتی ناوخۆی هەرێمی کوردستان کە لە ساڵی (2024) خەرج کراوە، بە نزیکەیی بریتی بووە لە (3 ترلیۆن و 559 ملیار و 168 ملیۆن) دینار، واتە بە تێکڕای مانگانە داهاتی ناوخۆی خەرجکراو بریتی بووە لە (296 ملیار و 597 ملیۆن و 413 هەزار) دینار. بە جۆرێک؛ (وەک لە خشتەکەدا ڕونکراوەتەوە) １.    لەمانگی ئایارەوە کە هەردوو بەڕێزان سەرۆک وەزیرانی عێراق و سەرۆک وەزیرانی هەرێمی کوردستان لە سەرشێوازی ناردنی بەشی گەنجینەی فیدراڵی لە داهاتی ناوخۆی هەرێمی کوردستان ڕێکەوتن بۆ ماوەی "پێنج مانگ" دوابەدوای یەک پشکی گەنجینەی فیدراڵی بنێرن، بەم پێیەش حکومەتی هەرێمی کوردستان بڕی (399 ملیار و 168 ملیۆن و 961 هەزار) دیناری لە داهاتی ناوخۆ بۆ پێنج مانگ، واتە بۆ هەر مانگێک (79 ملیار و 833 ملیۆن و 792 هەزار) دیناری بۆ گەنجینەی فیدراڵی ناردووە. ２.    هەر لە ڕاگەیەندراوەکەدا هاتووە، لەسەرەتای ساڵی 2024 تا مانگی تشرینی یەکەم حکومەتی هەرێمی کوردستان داهاتی ناوخۆی بۆ پڕکردنەوەی کورتهێنانی مووچەی ئەو مانگانە تەرخان کردووە کە وەزارەتی دارایی عێراق بڕیویەتی. بڕەکەش بریتی بووە لە (960 ملیار) دینار، واتا بە تێکڕای مانگانە (96 ملیار) دینار لە داهاتی ناوخۆ بۆ تەواوکاری موچە تەرخان کراوە. ３.    لەمانگی تەموزەوە بڕیاری هاوتاکردنی مووچەی خانەنشینان بەپێی یاسای خانەنشینی یەکگرتوی عێراق لەهەرێم جێبەجێ کراوە، بەو پێیەش بۆ هەر (چوار مانگەکە) بڕی (240 ملیار) دینار و بەتێکڕای مانگانە (60 ملیار) دینار لە داهاتی ناوخۆ بۆ ئەو مەبەستە خەرجکراوە. ４.    هەر لە داهاتی ناوخۆ تەموویلی مووچەی مامۆستایانی گرێبەست لە وەزارەتی پەروەردەو خوێندنی باڵا دوای ئەوەی لە وانەبێژیەوە کراون بە گرێبەست دابینکراوە، لە مانگەکانی (9 و 10) ئەو شایستەیە خەرجکراوەو بۆ هەردوو مانگەکە بڕی (40 ملیار) دینار خەرج کراوە. ５.    بۆ خەرجی بەکاربردن و پێشکەش کردنی خزمەتگوزاری بەهاوڵاتیان وەک خزمەتگوزاری تەندروستی و پەروەردەو خوێندنی باڵاو کارەباو پاکردنەوەو ئاو و هەموو ئەو سێکتەرانەی خزمەتگوزاری پێشکەش دەکەن لە ساڵی (2024) دا بە تێکڕای مانگانە بڕی (160 ملیار) دینار و کۆی ساڵەکە (ترلیۆنێک و 920 ملیار) دینار لە داهاتی ناوخۆ خەرج کراوە. ６.    بەبێ ئاماژەدان بە بڕی خەرجی، ڕاگەیەندراوەکەی وەزارەتی دارایی ئاماژەی بەوەش کردووە، خەرجی ئەو پرۆژانەی حکومەتی هەرێم لە ناوچە جیاوازەکان ئەنجامی دەدات، سەرجەمیان لەسەر داهاتی ناوخۆیە. خشتە داهاتی ناوخۆی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە نێوان ساڵی 2023 و 2024 دا لەگەڵ ئەوەی داهاتی ناوخۆی تەواوی ساڵی (2023) ڕوون نیە، بەڵام بە پێی داتاکانی وەزارەتی دارایی هەرێم بۆ شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2023) بەم شێوەیە بووە؛ 1.    باجی داهات و سامان (290 ملیار و 721 ملیۆن و 865 هەزار) دینار. 2.    باجی کاڵاو وەبەرهێنان (561 ملیار و 446 ملیۆن و 31 هەزار) دینار. 3.    ڕەسم (261 ملیار و 551 ملیۆن و 659 هەزار) دینار. 4.    داهاتی سەرمایە (33 ملیار و 395 ملیۆن و 29 هەزار) دینار. 5.    داهاتی وەرگیراو لە حکومەت و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان (171 ملیار و 418 ملیۆن و 464 هەزار) دینار. 6.    داهاتەکانی تر (756 ملیار و 64 ملیۆن و 555 هەزار) دینار. واتە کۆی داهاتی ناوخۆ لە شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2023) بریتی بووە لە (2 ترلیۆن و 74 ملیار و 597 ملیۆن و 603 هەزار) دینار، بە تێکڕای مانگانە (345 ملیار و 766 ملیۆن و 267 هەزار) دینار. بەڵام کۆی داهاتی ناوخۆی حکومەتی هەرێمی کوردستان کە لە ساڵی (2024) خەرج کراوە "وەک لە سەرەوە ئاماژەی بۆ کراوە"، بە نزیکەیی بریتی بووە لە (3 ترلیۆن و 559 ملیار و 168 ملیۆن) دینار، واتە بە تێکڕای مانگانە داهاتی ناوخۆی خەرجکراو بریتی بووە لە (296 ملیار و 597 ملیۆن و 413 هەزار) دینار. بەم پێیەش بە تێکڕا داهاتی ناوخۆ، مانگانە لە ساڵی (2023)دا لە (345 ملیار و 766 ملیۆن و 267 هەزار) دینار بووە، لە ساڵی (2024)دا بە تێکڕای مانگانە (296 ملیار و 597 ملیۆن و 413 هەزار) دینار بووە. واتە بە ڕێژەی (17%) و بڕی (49 ملیار و 168 ملیۆن و 853 هەزار) دینار داهاتی ناوخۆ کەمی کردووە.