ئیبراهیم هەورامانی  لەمێژووی نوێی ئەم شارەدا كەباس لەبزووتنەوەی سیاسی گەلەكەمان دەكەین ، ناكرێت باس لەسەرهەڵدانەوەی شۆڕشی نوێی گەلەكەمان لەم ناوچەیەدا بەتایبەت شاری هەڵەبجە نەكەین ، هەڵەبجە بەتەنیا مەبەست لە جوگرافیایی شارێك نییە بەڵكو واتە ناوچەیەكی بەرفراوانی هەورامان و شارەزوور پێكەوە .كاتێك دەمانەوێت لەم مێژوە بدوێن ،ڕاستەوخۆ باس لە پێكهێنانی یەكەمین مەفرەزەی چەكداری و سەرهەڵدانەوەی شۆڕش و چەخماخەی داگیرسانی ئاگری ئەو شۆڕشە لەم ناوچەیە دا دەكەین ،لای هەمووان مەعلومە كە پێكهێنانی یەكەمین مەفرەزەی چەكداری شۆڕشی نوێ بەسەركردایەتی (ی . ن . ك) دەور و كاریگەرییەكی بەرچاو وزیندوی هەبوو بۆ هاندان و دروستكردنی گیانی شۆڕشگێڕانە لە ڕۆح و بیروباوەڕی سەدان گەنجی شۆڕشگێڕی ناوچەكە كە بۆ ماوەیەك بەهۆی ژینگەی نسكۆی شۆڕشی ئەیلول لەناوچەكەدا بونی هەبوو. ڕۆژ لەدوای نفوزی سیاسی و سەربازی یەكێتی نیشتمانی كوردستان لەم ناوچەیەدا بەرەو هەڵكشان دەچوو بەجۆرێك یەكێتی نیشتمانی كوردستان نوانیبوو مەیدانی سیاسی و سەربازی بە حیزب و لایەنەكانی دیكە (كە ئەوكات  لەمەیدانی سیاسی و سەربازی لە ناوچەكەدا بونیان هەبوو ) بەچەشنێ  یەكێتی بوبویە یەكەمین هێزی سیاسی لەبواری چ سەربازی چ ڕێكخستن دا . ئەم سەركەوتنانە ه]ندە تەمەنیان درێژ بوو تا شانە نوستوەكانی (بەرژەوەند گەرایی ) لەنێو ڕیزەكانی ئەم پارتەدا نەشو نمایان نەكردبوو .دیارە یەكێك لەهۆكارە دیار و سەرەكیەكانی پاشەكشە پێكردنی نفوز و جێنفوزی ئەم یەكێتی نیشتمانی كوردستانە بەتایبەت لەم ناوچەیەدا بوونی ئەم چەندان گەرا خەتەرناكەیە كە لەنێو هەناوی ئەم حیزبەوە تەشەنەیان سەندوە و بە هەیكەلی حیزب دا بڵاوبونەتەوە بەچەشنێك شادەمارەكانی داخوراندوە  ئەم گەرا كوشاندانە بونەتە مایەی ئەوەی لەئیستادا هیچ هیوایەك نەمێنێت بۆئەوەی بەرنامە و سیاسەتی ئەم حیزبە ببێتە مایەی ئومێدبەخش و جێ متمانەی ئەوانەی ساڵانێكی زۆر لەپێناو بەرقەرابوونیدا ماندوو بون و قوربانیان داوە ، وە هەروەها هەرچی نەوەی نوێشە لەبەرامبەر دروشم و بەرنامەی كاری ئەم حیزبەدایە تەواو ڕەشبینن . سەرەكیترین هۆكاری پاشەكشەی نفوزی ئەم حیزبە لەهەڵەبجەدا بۆ بون و زاڵبونی ئەو دەستەو تاقمە دەگەڕێتەوە كە بەپاڵپشتی  بەرژەوەندخوازەكانی ناو یەكێتی تا دێت ریزەكانیان بەرفراوان دەبن و پاشەكشە بەو دەستە و تاقمە دەكەن كە لەپێناوی كۆمەڵانی خەڵكی كوردستاندا كار بۆسەرخستنی كارو بەرنامەی ڕاستەقینەی یەكێتی نیشتمانی كوردستان دەكەن ، لەم ململانێیەشدا ئەوە دەستەی بەرژەوەند خوازان و مشەخۆرانی ناو ئەم حیزبەیە كە بەسەركەوتویی پیلانەكانی خۆیان دادەڕێژن و مەرامە شەخسیەكانیان جیبەجێ‌ دەكەن . هەربۆیە لەئیستادا و ڕۆژ لەدوا ی ڕۆژ ئەم حیزبە واتە یەكێتی نیشتمانی كوردستان بالانسی جەماوەری خۆی لەداكشاندایە و دەكرێت بڵێین تادێت  وەك دەڵێن ( هەنگاوێك بۆپێشەوە و دوو ...سێ هەنگاو بۆ دواوە دێت ) ئەگەر یەكێتی نیشتمانی كوردستان بەتایبەت لەم ناوچەیەدا (هەلەبجە ) هەربەدەست دەستەو تاقمی (بەرژەوەند تەڵەبەكانەوە ) بێت ،بەهەڵەدا نەچوین ئەگەر بڵێن ئەم ناوچەیە كە جێ نفوز و پڕئیعتبارترین مەیدانی سیاسی یەكێتی بوو ، دەبێتە ناوچەیەكی خەتەرناك بۆ كاری سیاسی و سەربازی یەكێتی . دواجار ئەوانەی لەم یاریی و ململانییەدا زەرمەندی یەكەین تەنیا یەكێتیەكانن و ئەوانەشی بە براوە دەدرێنە قەڵەم و سنگ دەردەپەڕێنن سو خۆرەكانی  دەست (بەرژەوەند تەڵەبەكانن ) .  

 زانا تۆفیق بەگ  لەم ووتارەدا دەمەوێت بەرگری لەو تێزە بکەم کە چەند سەدەیەك پێش ئێستا (کانت)ی گەورە فەیلەسوفی ئەلمانی کە بە باوکی ڕوشنگەری ناوزەند دە کرێت بە جورێك دنیای بچووك کردۆتەوە دەلێت ئەگەر (کارێکی نایەکسانی و پێشل کردنێکی مافی مرۆڤ لە وسەری دنیاوە بکرێت کاریگەری راستەخۆی دەکاتە سەر بەشەکەی تری دنیا) ئەم تێزە بۆ رۆژگاری ئێستای ئێمە زۆر گونجاوە بە تایبەتی لە نێوان فەزای گشتی و  کەلتووری سیاسی و کایەی سیاسی دا چونکە ئێمە خاوەنی دیدێکی هاوبەش نین بۆ چارەسەر لە ناو فەزای گشتی دا. هەمیشە قەیرانە داخراوەکان و تا ئەندازەیەك قەیرانە کراوەکانیش کاریگەری نەرێنی و  راستەخۆیان هەیە وە کار دەکاتە سەر بەشەکانی تری  کۆمەڵگا، چۆنکە لە بنچینەدا ئێمە خاوەنی ریتۆرێکی سیاسی بی بنەماو جگە لە قسەی زل و خواستی موبالە غەکردن بە کێشەکان و ئالۆزکردنیان و دروست کردنی هیوایەك لەسەر بنچینەیەکی وەهمی موزەیف کە  نەتوانراوە قەیرانەکان وەک خوی چارەسەر بکات . دەتوانین زیاد لە دیدێك لەسەر قەیرانە  داخراو و ئالۆزەکانی هەرێمی کوردستان قسەی جدی و خاڵی   دەست نیشان کردنی بە گژداچوونەوەمان هە بێت بە تایبەتی لەو جۆرە دۆگماتیزەی کە ئێستا بۆتە قەیرانێکی داخراوی گەورە لە ناو دیدی سیاسێکانی ئێمەدا وە ڕەنگدانەوەیەکی گەورەی هەیە لەسەر ئاساتەکانی خوارەوەی کایەی سیاسی  نوخبەی حیزبی دا، ئێمە خاوەنی سیاسەتێکی خاوێن  نین خاوەن ستراتیژیکی دوور مەودا نین ئەوەی ئێمە لە کوردستان دەیبین برتیە لە اجماعێکی خێلەکی کە بە هە موو پێوەرەکانی دوورە لە مەعریفە و توانای بەڕیوەبردنی سیستەمێکی سیاسی تەندروست و تێ پەڕاندنی  قەیرانەکانی ناو کۆمەڵگا . کاری سیستەمی سیاسی ئێمە  توانای بیرکردنەوە نیە لە گەشەکردنی کۆمەلایەتی و  ڕەخنەی بوونیادگەرانە  .زیاتر لە هەوڵی ئیفلیجکردنی عەقڵ و تێکشکاندنی خەونەکانی    چارەسەری قەیرانەکان دایە   . بە مانایەکی تر ئەگەر بڵێن رێ گری دەکات لەبەردەم کرانەوەی عەقڵ کە دە بیتە ئەنجامی داهێنان و  گوڕانکاری سیاسی لەناو کایەی سیاسی دا .   بە کورتی ئێمە خاوەنی دۆخێکی سیاسی و کەلتووری و کۆمەلایەتی شێواوین نایەکسانی سیاسی لە ناو سیستەمی سیاسی گشتی دا تا دەگاتە  ناوەندەکانی حیزبی سیاسی و شاردنەوەی قەیرانەکان نەفیکردنەوەی بەردەوام لەسەر راستێکان ، ناتوانرێت  ئاسوی چارەسەر لەداهاتوودا ببینین، چونکە قەیرانەکان رۆژ لە دوای ڕۆژ بەردەوامە ڕەگوڕیشەیەکی قووڵی هەیە ،لە ئەنجامی کەڵەکە بوونی ئەم قەیرانانە دەبێتە هۆکاری دروست بوونی ناڕەزایەکی گەورە لەسەر بنەماو میکانیزمی توندوتیژی لە داهاتوودا لە ئەنجامدا دە بێتە دروست بوونی دوخێکی نارام و نا سەقام گیر لە کوردستان دا.                   

ئه‌نوه‌ر حسێن بازگر لەهەرێمی کوردستان نزیکەی (15,000) هەزار کەس رۆژنامەنووسن یان بەخۆیان دەڵێن رۆژنامەنوس، یان ناسنامەی سەندیکا یان کەناڵێکی لەگیرفاندایە، بۆ دانیشتوانی هەرێمێک کە (6,200,000) ملیۆن کەسە.  لەهەرێمی کوردستان تاساڵی 2014 (1200) کەناڵی راگەیاندنی (چاپکراو، بینراو، بیستراو) هەبوە، لەناویاندا (894) ڕۆژنامە و گۆڤار هەبوون کەمۆڵەتی سەندیکایان وەرگرتوە.  (103) تەلەفزیۆنی لۆکاڵی، (32) کەناڵی تەلەفزیۆنی سەتەلایت و (154) رادیۆی لۆکاڵی و گڵۆباڵ لەهەرێمی کوردستان پەخش دەکەن، لەگەڵ زیاتر لە (1000) کەناڵی سۆسیال میدیا، ئەم ژمارە و داتایانە پێماندەڵێت:  یەکەم: هەرێمی کوردستان توشی گرفتی فەوزای میدیا بوە، بگرە هێندە کۆمەڵگای شێواندوە و بووەتە بەشێک لەگرفتی سیاسی و کۆمەڵایەتی و هەندێکجار کێشە و ئاریشەی قوڵی بەدوای خۆییدا هێناوە.  دووەم: لەئێران و تورکیا کە دانیشتوانی (80 – 90) ملیۆن کەسە، (8000) رۆژنامەنوس هەیە، کە هەرێم دوو هێندەی ئەو دوو وڵاتە رۆژنامەنوسی هەیە، کەواتە وادیارە رۆژنامەنوسی لەهەرێمدا کارێکی ئاسانە و شارەزایی، پسپۆری و پرۆفیشناڵی ناوێت و گەر بەر بەو فەوزایە نەگیرێت کارەساتی لێدەکەوێتەوە.  سێیەم: گرفتی سەرەکی ئەو فەوزایە بە دیوێکدا حزبی کوردییە، چونکە فکر، هۆکار، باربۆکردن و پاڵپشتی زۆربەیان هەر حزبە، بە ئامانجی سیاسەتینادروست، بۆیە دەبێت حزب بزانێت، ئەو فەوزایە دوور یان نزیک ناوچاوانی خۆی و هەرێم دەگرێت و گرفتی گەورەی بۆ ساز دەکات.  چوارەم: جگەلە میدیای ناسراو، بەرپرس و واقیعییەکان، ئەوانی تر کارەکتەرەکانیان و سەرچاوە داراییەکانیان دیار نییە، ئامانج و ئارمانیان نەک ڕوون نییە، بەڵکو هەندێکیان گوماناوییە.  پێنجەم: زۆربەی ئەو کەیسانەی لەسەر شەقام ڕوودەدات رۆژنامەنوس براوەیەو دۆراوی کەیسی دادگاکانیش ئەکسەریەتی رۆژنامەنوس و کەناڵی میدیایە، بەهۆی بێ فاکتی، بەڵگە و دۆکیۆمێنتەوە، کە ئەمە دیاردەیەکی ناتەندروستە و تەندروستبوونی ئەوەیە، رێک پێچەوانە دەبێتەوە، کەدەبێت رۆژنامەنوس لەدادگا براوە بێت.  شەشەم: حکومەت، حزب، سەندیکا و کەناڵ لەم فەوزایە بەرپرسن و مەترسی گەورە لەسەر کۆمەڵگە هەیە وەکو ئەو مەترسییەی مادەی هۆشبەر هەیەتی لەسەر کۆمەڵگەی کوردستان، گەر بەری پێنەگیرێت و کۆنتڕۆڵ نەکرێت، لە ئایندەدا کارەساتی گەورەی لێدەکەوێتەوە و چارەسەریشی زەحمەتە، دیاریشە کە دەڵێم «مەترسی مەبەستم ئەو کوشتنانەیە کە بەهۆی میدیاوە روویداوە، هەروەها ئەو تەنگەژە سیاسییانەی کە بەهۆی میدیاوە بوە، ئەو دەستتێوەردانە دەرەکییانەی لەڕێگای میدیاوە بوە».  حەوتەم: هۆکاری سەرەکی و چارەسەری سەرەکیش، نا پیشەیبوونی رۆژنامەنوسە لەکارەکەیدا، تا ئەم هەڵەیە راست نەکرێتەوە، بارودۆخەکە مەترسیدارتر دەبێت.  ئەو حیکایەتانەی لەناو میدیای کوردی دەیبنین و دەیبیستین سەیر و سەمەرەن.  چەندین جار، کەسێک دەستگیرکراوە گوایە رۆژنامەنوسە و لەسەر کاری رۆژنامەنوسی، بەڵام پاش بەدواداچوون دەردەکەوێت ئەم کەسە کاری سەرەکی پێشمەرگەیە و حزبەکەی لێیدەپێچێتەوە، بۆچی کارێکی کردوە کەدژی حزبەکەیەتی و کار بۆ لایەنێکی تر دەکات، ئاخر چۆن دەکرێت ئەم کەسە رۆژنامەنوس بێت و ئەندامی سەندیکاش بێت؟  کەسێک دەستگیرکراوە لەبازگەیەکی ئاسایش و ناسنامەی سەندیکای داوە، بەڵام کاتێک دەچینە ئاسایش، ئەوان دەڵێن «کاکە خۆ ئێمە لەسەر کاری رۆژنامەنوسی نەمانگرتوە، بەڵکو لەسەر (.........) گرتومانە، کەکارێکی بۆ وڵاتێکی تر کردوەو ئەندامی سەندیکاشە...!!».  کەسێکی تر دەچێتە لای سکرتێری حزبێکی رۆژهەڵاتی بۆ چاوپێکەوتن و پێی دەڵێن «گەر بکرێت خۆت بناسێنی و خەریکی چیت؟»، سکرتێر دەپرسێ؟ تۆ من دەناسی؟ حزبەکەی ئێمە دەناسی؟ بێگومان کە نایناسێت! ئاخر ئەمە کەی رۆژنامەنوسە؟  وڵاتێکی تری دراوسێ داوا دەکات لەڕۆژنامەنوسێک، گۆڤارێک لە هەرێم دەربکات بەپێی ئەجێندایەک کە ئەوان داوای دەکەن، ئەجێندا (یەکەم:   ) و ئەجێندای (دووەم:     ) لە بەرامبەردا مانگانە (       ) دۆلاری بۆ خەرجبکەن؟! دەیان نمونەی تر لەبەردەستدان، کە ئایا کایەو کاری رۆژنامەنوسی لەهەرێمی کوردستاندا، بۆتە فەوزا؟ ئایا مایەی مەترسی نییە؟ ئایا خەریک نییە کارەساتی گەورەی لێ دروست ببێت؟ کە دڵنیام چەند سەد رۆژنامەنوسێکی چالاک و ئەکتیڤ و بەپرەنسیپ لەکوردستان کاردەکەن، کەمایەی خۆشحاڵی و سەرکەوتنی پرسی دیموکراسی و ئازادی کاری میدیاو راگەیاندنن و رۆڵیان هەیە لە پرۆسەی گەشەکردنی پانتایی ئازادییەکان و چوونەوە بەگژ ناعەدالەتی و کەموکوڕییەکان، بەڵام هێشتا ئەکسەرییەت ئەوانی ترن و ئەقەلییەت ئەم مۆدێلەی کاری رۆژنامەنوسییە، کەڕەهەندە پۆزەتیڤ و پیشەکەیەتی. .  ئایا حکومەتی هەرێم، سەندیکای رۆژنامەنوسانی کوردستان، کەناڵەکانی راگەیاندن و حزبەکان بەپلەی یەکەم، لەم مەترسی و گرفتانە بەرپرس نین؟ ئایا کاتی ئەوە نییە کۆنفرانسێکی پیشەیی ببەستریت و خەڵکانی شارەزا بەشدار بن و بڕیاری گرنگ بدرێت و کاری رۆژنامەنوسی بکرێتە پیشە؟

ئومێد حەمەعەلی  زۆر سەیرە! پەیوەندی مرۆڤ و وەهم هێندە تۆکمە و تولانییە وەها بە مێشکا دێ, کە دەردێکی ئەبەدی بێ و هێزی خۆڕاپسکان لێی و خۆڕزگارکردن ئاستەم و نەکردەبێ. دەردێکە هەزار ڕێگا و بیانوو, هەزار دەموچاو و ناونیشان قەرزدەکا بۆ ئەوەی هەژمونی خۆی تا ئاستی پوچکردنەوەی ئەقڵ و ئەخلاق ببات. وەهم دەبێتە ئایدۆلۆژیا و هەموو پێناسەیەکی حەقیقەت بۆ خۆی قۆرخدەکا و هەزاران ئایدۆلۆژیست و شوێنکەوتوی گوێڕایەڵ بەرهەمدێنێت. وەهم بووەتە گەورەترین پیشەسازیی سیاسی و سەرزەمینی لەدایکبوونی دەیەها چەشنی بونەوەری داخراو بەسەر خۆیدا و ئامادە بۆ قەبوڵکردنی هەر شتێ گوزارشت لە ئیرادەی ئەو وەهمە بکات.    لە رابردووی دووردا وەهمەکان لە فەرمانڕەواییدا, لە بواری کۆمەڵایەتی و کەلتوریدا و لە تێکڕای پەیوەندییەکاندا بە روونتر لە ئێستا رۆڵیان و کاریگەرییان دیاربووە و بەوپەڕی ڕەزامەندییەوە بەرزنرخێندراون تا ئاستی پەرستنیان. ئەمە شێوازێکی پەیوەندی راستگۆیانەتر و ئەخلاقیترە لەو جۆرە پەیوەندییەی ئینسانی مۆدێرن لەژێر پەردەی زانست و ئەقلانییەتدا, لەژێر پەردەی دژایەتیکردنی وەهم و خورافەتدا  پەرەیانداوە بە فۆرمگەلێکی تر لە وەهمگەرایی و خورافەتپەرستی.  ئەم کێشەیە لەئاستێکی فراواندا دەرگیری کۆمەڵگە جیاجیاکان بووە و کۆمەڵگە خۆرهەڵاتییەکان لەو نێوەدا قووڵتر چەسپیون بە وەهمەکانەوە, بەتایبەت وەهمە سیاسییەکانیان, وەهمی سەرۆک, وەهمی کارێزماکان و وەهمی شۆڕش و گۆڕان, وەهمی نوێکردنەوە و خۆتازەکردنەوە, بەبێ ئەوەی لەواقیعی مێژوودا ئەم چەمک و واتایانە بوونیان ببێت.بەڵام ئەوەی کۆمیدییە موریدانی ئەم وەهمانە وەک راستەقینە تەعامول لەگەل وەهمەکاندا ئەکەن.   کێشەی ئەم کۆمەڵگە سیاسییەی ئێمە غیابی بیرکردنەوە و هزری ڕاستەقینەیە, کە بیتوانیایە هەمیشە بە وریایی و هەستیاریی تیژەوە لەهەموو نیاز و کردەوەیەکی سیاسی بڕوانێ و هەڵوێست وەربگرێت. نەبوونی وەها بیرکردنەوەیەکی تیژ بووەتە هۆیەکی بەپیت بۆ بەرهەمهێنانەوەی ڕابردوو بە ناوی ژیانی تازەوە. یەکێک لەو چەمکانەی لە دونیای سیاسی ئێمەدا بەکارهێنانێکی زۆری هەیە و, لەڕێگەی بانگەشەی خۆنوێکردنەوە و نوێکردنەوەوە هەمان دۆخ و ئەقڵییەت کە پێویستی بەتێپەڕاندنە, دەپارێزرێ و بەهێزدەکرێتەوە.   کوردستان ئێستا کۆمەڵێک خێزانی سیاسی بەڕێوەی دەبەن, کە هەریەکەیان لەباوانە سیاسییەکانیانەوە, موڵک و ماڵ و سەروەتێکی چەند ملیار دۆلارییان بۆ ماوەتەوە و خاوەندارێتی کۆمپانیا و وزە دەکەن. لەسەر ئەم ئەساسە خاوەنی حیزب و بریارە سیاسییەکانن. بۆ مانەوەی ئەم رەوشە و رووکەشکردنی, هەرچی هێزی چەواشەکردن و میدیایی خۆیانە بەکاریدەهێنن بۆ بەخشینی ڕۆڵی چاکەخواز و نوێکەرەوە و, بەکاریزماکردنیان, ئەمەش ئەو پیشەسازیی وەهمەیە کە ئیش لەسەر ئەوە دەکات لە ڕەگەزی ڕزیو و هیچ لەبارانەبووی نەوەی خێزانە سیاسییە قۆرخکارەکانەوە بوونێکی پێویست و ئاڵتونی پیشانبدات.  ئەفسوس, لە کۆمەڵگەی ئێمەدا تا ئێستا ژمارەیەکی زۆر هەن, کە بەرئەنجامی هەژاریی ئەقڵیی و فیکریی, یان بەخاتری بەرژەوەندی باوەڕ بەم وەهمانە ئەکەن و بوونەتە ئامڕازێکی بێ ڕۆح و کۆنتڕۆڵکراوی ئەم ئایدۆلۆژیای ئەزبەنییە.   ئایدۆلۆژیای ئەزبەنی هەنوکە بە قووڵاییەکی تردا دەڕوات و باڵکێشی بەسەر زۆربەی هێز و جوڵانەوە سیاسییەکانی ئێمەدا هەیە و, خەریکە پەسەندییەکی ئاشکرا و بێ پەردەی ناوخۆیی هەموو هێزەکان وەردەگرێ, بەهەموو ئەو هێزانەوەش, کە بۆ ماوەیەک رووکەشییانە و پەرچەکردارییانە وەک نەیاری ئایدۆلۆژیای ئەزبەنی دەرکەوتون. ئایدۆلۆژیای ئەزبەنی ئەو فۆرمە لە بیرکردنەوە و ئەخلاقە کە ڕەوایەتی بە دەسەڵاتی بنەماڵەیی دەدات و حوکمی پشتاوپشتی نەوە و مناڵی سەرۆکەکان و خێزانە سیاسییەکانی قەبوڵە و  خزمەتی پێدەکات. ئایدۆلۆژیا سیفەتێکی سەرسوڕهێنەری هەیە لە دۆزینەوەی ڕەوایەتی و خافاندنی ئینساندا, بەشێوەیەک زۆرجار دەرگیری ئەو مرۆڤ و هێزانەش دەبین, کە بەبانگەشەی شۆڕشگێڕانە و گۆڕانخوازیی دیموکراتییانەوە دەرکەوتون, بەڵام نەیانتوانیوە ئەقڵ و هێزی ڕزگاربونیان لەم ئایدۆلۆژیایە هەبێ و, کۆتاییەکی تراژیدییان بۆ خۆیان هەڵبژاردووە و, لە مەعبەدی ئایدۆلۆژیای ئەزبەنیدا خۆکوژیی سیاسی و هزریی و ئەخلاقییان ئەنجامداوە.  " ئەوەی بە پلەی یەک بۆ هەر ئینسانێکی ئێمە گرنگە خۆڕزگارکردنێکی هزریی و ئەخلاقی ڕاستەقینەیە لە هەژمونی ئایدۆلۆژیای ئەزبەنی و ناونیشانە جیاوازەکانی"

هادی حەمە رەشید  ڕاپۆرتی ڕەوشی ئازادیی ڕۆژنامەنووسیی لە هەرێمی کوردستان بۆ ساڵی۲٠۱۸، ناونیشانی ڕاپۆرتەکە و چەند تایتڵێکی سەرەکی بەسە بۆ تێگەیشتن لە دۆخی میدیا کە ئەڵێ: ـ میدیای "سێبەر" دیمەنەکەی پاوانکردووە. ـ تارمایی پارەی سیاسی و هەواڵی درۆ باڵی بەسەر میدیای کوردستانییدا کێشاوە. ـ میدیای ئازاد لە پاشەکشەدایە. ڕەنگە ساڵی ۲٠۱۹ ساڵی چڕکردنەوەی ئەو سێبەرە بێت، میدیای کوردی لە قەیرانی قوڵدایە، شتێك نەماوە ناوی دڵسۆزیی و مەبدەئـ و کۆمەڵێك چەمکی دەیەی ڕابردوو بێت، کێ بە جانتا بلۆکە دۆلاری پێ بێت ئەوا توانای دامەزراندن و ئیدارەدانی میدیای هەیە، کێ ئەمەی نیە، با لەشکرێك میدیاکاری دڵسۆز و دەروێشئاسای هەبێت، جەبری زەمانە بەرەو تۆڕ و دەزگا میدیاییە گەورەکان کێشیان ئەکات و ئەفسونی پارە و پێگە هەمیشە زاڵ بووە بەسەر بەهاکانی میدیاکاراندا! شیوەن و خۆڕنینەوەی عاشورائاسای ڕەشوڕووت و دەروێشە خەڵەفاوەکانی خوارەوە بۆ هەردوو میدیای #کوردسات و #کەی_ئێن_ئێن لەداماوییانەوە سەرچاوەی گرتووە، پرسەنامە و بروسکەی ماتەمینی کادیرە چاوچنۆکە ناوەندییەکانیش هیچ نیە جگە لە نان بەقەرزدان، بەرتیلدانە بۆ هێشتنەوەی ناوەکانیان لە شۆرت لیستی وەرگرتنی غەنیمەت و پۆست بەخشینەوەدا! لەهەردوو بارەکەدا حیزبی کوردیی زۆر وریایە، بە یەك سولف ماشینی جەماوەری ناهۆشیار هەڵئەکەن، کوردسات شیوەن و گریانی بۆچیە؟ وا نزیك بە ۲٠ساڵە قوتی خەڵکی کوردستان ئەکرێت بە سووتەمەنی کارکردن بۆی، کێ ئەتوانێت مەنگۆلترین و بیرکۆڵترین مرۆڤ لە دنیادا بهێنێتە ئەو باوەڕەی کە یەکێتی و هەر یەکێك لە بەرپرسە ملیاردێرەکانیان(بەدۆلار) نەتوانن ئیدارەی ئەو کەناڵانە بدەن؟!! کوردسات خاوەنی ژێرخانێکی پتەو و بەهێزە; لەڕووی بینا و ئێکسەسوارەوە لەئاستی میدیا و ئاژانسە جیهانییەکاندایە، زۆربەی کارمەند و بەرپرسەکانی خانەنشینن بە پلەی بەرزی سەربازیی، یەکێتی و ئیدارەی گشتیی ناتوانن دەستبەرداری ئەم میدیایە ببن، مەگەر بەدیلی گرنگتریان بۆی هەبێت، کە ئەگەری دووەم تا ڕادەیەك دوورە و بە کەشی شێواو و شپرزەی ئێستای یەکێتی ناخوات! هەرچی کەی ئێن ئێنە، دەمێکە کەساس و کەلەلایە، دڵسۆزان و دامەزرینەرانی نزای خێری بۆ ئەکەن کە لەوە زەلیلتر نەیبینن! #کاك_نەوشیروان یادی بەخێر، لەگەڵ چەند دڵسۆزێکی خاوەن فیکر و ڕوئیادا هەر کاتێك هەستیان بە بێزراوی گوتارەکەی بکردایە لەگەڵ پسۆڕان گفتوگۆیان ئەکرد و ڕینماییان ئەکردن کە پێویستە گوتارە میدیاییەکەی ڕێك بخرێت و پیاداچوونەوە بکرێت، هەر بە سروشتی خۆیشی پیاوێك بوو کە توانای دروست کردنی ڕووداوی هەبوو، بۆیە ناو بەناو بابەتی دروست ئەکرد کە میدیاکانی کۆمپانیای وشەش بە زیندوێتی بهێڵێتەوە، کەی ئێن ئێن بوو بوو بە میدیایەکی جەماوەریی، پڕ بینەرترین و بە بەرنامەترین و ڕچەشکێنی ستایلی هەواڵ بوو، بەڵام بە جدیی ئێستا کێ ئاراستەی ئەم تەلەفزیۆنە بکات؟! کێ ماوە جگە لە بارزانیی توانای سازاندنی حەدەسی هەبێت؟! لەسەروەختی کاك نەوشیروان خۆیدا بیر لە ڕاگرتنی کەی ئێن ئێن کرایەوە، بەڵام جیاواز لەم گۆشەنیگایەی ئێستا، بۆ ئەوەی هەستی کردبوو ئەو میدیایە ئەرکی خۆی تەواو کردووە و ئەوەی لە رێگای تەلەفزیۆنێکی وەك #ئێن_ئاڕ_تی ـیەوە گۆڕان ئەتوانێت بیکات و پەیامەکەی بگەیەنێت، هەرگیز بە کەی ئێن ئێن ناکرێت، بەڵام دواجار مایەوە! لەڕۆژانی سەرەتای وەفاتی ئەو زاتەدا کوڕەکانی بۆ دەرخستنی خاوەندارێتی خۆیان بەسەریدا، شادەماری میدیاکەیان پاوان کرد بۆ "خاڵ"ـیان کە بەرپرسی کارگێڕی و کردیان بە خەزنەدار، لەوێشەوە دەستیان بە تەسفیەی دەنگە نەیارەکانیان کرد، لەو ساتە بەدواوە وەك تەلەفزیۆنی ماڵەوەی خۆیان بەرخوردیان لەگەڵ کردووە. لەکاردانەوەی سەرکردە و خەڵکی ناڕازیی گۆڕاندا هەڕەشەی بڕینی بودجەی ئەو کەناڵەیان کرد، کاتێك ئەوانیش بە ڕاشکاوی پێیان ڕاگەیاندن کە بێ منەتن و بفەرموون بە خێر و سەدەقەی دڵسۆزان و ڕیکلام ناهێڵن ئەو پرۆژەیە بکەوێت، ئیتر باسی ئەو ئۆپشنە گۆڕا بەوەی کە موڵکی خۆیانە و هەر خۆیان ئازادن لە شێوازی ئیدارەدانی! ئێستا کە کۆتاییان بەو پەخشە هێنا و لە "زەمەن"ـەوە بەبێ شاردنەوە ئەڵێن پڕۆژەی دیکەیان بەدەستەوەیە، بە بەردێك چەند چۆلەکەیەك ئەکوژن: ۱ـ میدیاکە بە تەواوی لەدەستی گۆڕان دەرئەهێنن و کۆتایی بە مەعمەعەی "خاوەندارێتی" ئەهێنن! ۲ـ هەمان بینا و کەلوپەل و ئۆفیس و ستۆدیۆیان بۆ ئەگەڕێتەوە، کە ئەگەر کەی ئێن ئێنیان بۆ گۆڕان جێبهێشتایە، ئەوا بەو ئاسانیە دەستیان بە بینا و پێداویستی نەئەگەیشت(با باس لە گۆڕینی ئامێر و هەندێ لە پێداویستیش بکرێت)! ۳ـ لە هەموو گرنگتر دەستبەرداری ئەو گوتارە توندەی کەی ئێن ئێن ئەبن و هاوتەریب لەگەڵ میدیای سێبەری پارتیدا خۆیان بار ئەهێنن و ڕاسەوخۆتر پشتگیری دیسکۆرسی ئێستای حکومەت ئەکەن! پارتی ماوەیەکی زۆرە تاڕادەیەك خۆی لە خەرجی بێ سوودی میدیای حیزبیی دەرباز کردووە، گروپێك لە میدیای سێبەر بەڵام پڕ خەرجتری سەرپێ خستووە، دیارترین سیمای ئەم میدیایانە شەخسیین، بۆیە لەکابینەی پێشوودا زۆرترین ڕۆڵ و بوار بە تۆڕی میدیایی #ڕووداو درا بوو، ئێستا نەك ئەمە وانیە، بگرە مەترسی لەسەر کەناڵەکەش هەیە، بۆیە بەبڕوای هەندێك لە چاودێران کردنەوەی نووسینگەی ڕووداو لە سلێمانی بەو قەبارەیە، بۆ دۆزینەوەی ئەلتەرناتیڤە لەکاتی هەر دەست درێژییەکدا! بۆیە هەتاوی گەرمی سلێمانی و ڕووداوە گەرمەکانی پێویستی بە "سێبەر"ی گونجاوە بۆ شیکار و شرۆڤەکردنی دۆخەکە، جانتا دۆلارەکانیش لای ئەو خێزانە سیاسییانەن کە بەردەرگانیان جمەی دێت لە میدیاکار و مەنیجەری دەربار!

هۆشیار عەبدوڵا نە ئێستا هەر لە شاخەوە پارتی لە رێککەوتنەکاندا ئینتیقائی مامەڵەی کردوە،تا رێکەوتن دەسازێنێ زۆر دێتە پێشەوە،کە واژۆ کرا چیی لە بەرژەوەندەی خۆی بێت جێبەجێی ئەکا،چیی لە سودی ئەو نەبێت ئیهمالی ئەکا،ئەمە راستیەکە لە هەمو رێکەوتنەکانی پارتیدا لە شاخ و شار،لە شەڕ و ئاشتیدا،زەق و ڕونە. لە دانوستاندا پارتی بەڵێنی بێ گومرگ و قسەی حسابی زۆر ئەکا،بەهار دێنێتە چۆکان،هیچ رستەیەکی نیە گوڵگوڵی نەبێت،هەنگوینی لەدەم ئەبارێ،بەڵام هەر تا رێکەوتن کرا،ئیدی چاوی بەرژەوەندی خۆی نەبێ هیچ شتێک نابینێ. لەم سەرەتایەی کابینەی نۆ دا، پارتی لانیکەم لە سێ لاوە رێکەوتنەکەی لەگەڵ گۆڕان شکاندوە: یەک:بە گوێرەی هەمو جەولەکانی گفتوگۆی نێوان گۆڕان و پارتی،لە باسیی نەوتدا پارتی واینیشانداوە و بەڵێنی وابوە کە ئەوان دەیانەوێ بە پەلە ڕێکبکەون لەگەڵ بەغداد و نەوتەکە بە زویی رادەست ئەکەن و تاکە چارەسەر لایان سازانە لەگەڵ بەغداد. هەتا ئێستا نە نەوتیان رادەست کردوە و نە رێککەوتون لەگەڵ بەغداد،بەمەش مەترسیان بۆسەر بودجە و موچەی خەڵک دروستکردوە. دو:بریار وابو لە مانگی یەکەمی کاری پەرلەماندا یاسای چاکسازی موچە بێتە پەرلەمان و تێبپەرێنرێت، بە گوێرەی زانیاریەکان ماوەی زیاتر لە مانگێکە ئەنجومەنی وەزیران بڕیاریداوە یاساکە بێتە پەرلەمان لیژنەیەکیش پێکھاتوە، بەڵام تائێستا لیژنەکە کۆنەبوەتەوە! ئەمە لە کاتێکدا ئیرادە و ئیدارەی هەردو سەرۆکایەتی حکومەت و پەرلەمان بە تەواوی و لە سەدا سەد لای پارتیە. سێ:بریار وابو جگە لە جێگری سەرۆکی حکومەت،سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران یەک یاریدەدەری هەبێت بۆ کاروباری چاکسازی و ئەوەش لە پشکی گۆڕان بێت و یاسای بۆ دەربکرێ و بە یاسا ئەرک و فەرمانی بۆ دیاریبکرێ،کەچی ئێستا رۆژانە سەرۆکی حکومەت بە نایاسایی و بێ ئەوەی دەسەڵاتی ئەوەی هەبێت و یاسا ریگەی پێبدا،خەڵکانێكی پارتی (لە هەڵبژاردنی دەموچاوەکانیشدا بێ هیچ جۆرە موراعاتێکی گۆڕان)،دەکاتە یاریدەدەری خۆی! پێویست بو یەکێتی کە بە حساب لە سەرۆکایەتی حکومەتدا جێگری هەیە لە گۆڕان زیاتر گرفتی لەگەڵ دانانی نایاسایانەی ئەو یاریدەدەرانە هەبێت بە تایبەت کە هێشتا جێگرەکەی لەسەر کورسی یەدەگ دانیشێنراوە و دەسەڵاتێکی ئەوتۆی نیە و دانانی هەمو یاریدەدەرێکیش کەمکردنەوەی روبەر و دەرفەتی دەسەڵاتەکانی جێگرە،بەڵام تائێستا هەست ناکرێ کە گرفت بێت لایان و وەک زۆر شتی تر بە گیانی وەرزشی وەریانگرتوە. من ناڵێم ئەو سێ درزە کۆتایی رێکەوتنی نێوان پارتی و گۆڕانە، لەگەڵ ئەوەشدام گۆڕان نەفەسی درێژ بێت و پەلە نەکات،بەڵام گرنگە دیسان بەڵێن شکێنیەکەی پارتی بۆ ئەم رێکەوتنەش دۆکۆمێنت بکرێ. لە نێوان شەش مانگ بۆ ساڵی یەکەمیی تەمەنی ئەم کابینەیە زۆر شت بۆ بزوتنەوەی گۆڕان یەکلا دەبێتەوە و لە هەمو بارێکدا من لایەنگری ئەوەم کە گۆڕان بەرپرسیارانە مامەڵە بکا چونکە ئەرکی سەرشانی گۆڕان لە هاوکیشەی سیاسی هەرێمدا لە زۆر لایەن قورسترە،ئەمە ئەمری واقعە نەک دیعایەیەکی حزبی. بڕوانن کە گۆڕان لە هاوکێشەی ئۆپۆزسێۆندا نامێنێ دۆخی ئۆپۆزسێۆن چۆنە؟ دیقەت لە سەنگ و رۆڵ و جوڵەی ئۆپۆزسێۆنی ئێستا بدەن چەند بزرو و لاوازە،کاتێکیش گۆڕان دەچێتە حکومەتەوە چاوەروانی خەلک لێی گەورەیە و زۆر جار لە حەجمی خۆی زیاتر فشاری دەخاتە سەر و چاوی لەوەیە شتێک بکا، شتێک بگۆرێ،چونکە ئەو بزوتنەوەیە بە دەنگی خەلك بۆ گۆڕانکاری و چاکسازی دروست بوە،خۆی لەو دو ئەرکە بێبەری بکا نامێنێ. ئەو سێ درزە کە سێ مەلەفی گرنگن بریتین لە (مەلەفی نەوت) و (چاکسازی موچە) و (بە نا یاسایی بەخشینەوەی پۆست و پایە) سێ مەلەفن پەیوەندی راستەوخۆیان بە ژیانی خەلکەوە هەیە،گرفتی حزبی و سیاسیی نین و چاکسازی تێیاندا بۆ چاوی رەشی گۆڕان نیە بۆ سەرکەوتنی حوکمڕانیە. وەفدی دانوستاندنی گۆڕان باسیی دەرفەتێکی سەرەتایی شەش مانگیان دەکرد بۆ ئەم کابینەیە بزانین لە شەش مانگ و تەنانەت ساڵی یەکەمی تەمەنی ئەم کابینەیە هەنگاوەکانی گۆڕین و چاکسازی دەگەن بەکوێ؟ تا ئەو کاتەش بە هەمو تواناوە پشتیوانی هەمو هەوڵێک دەبین بە ئاراستەی چاکسازیدا و بێگومان بەدەنگی بەرزیش دژی هەر لادان و چەقبەستنێک دەبین کە رێگر بێت لە گۆڕانکاری.

هیوا سەید سەلیم سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل (بنیامین نەتەنیاهۆ) لە وەڵامی موزایەدەكانی ئەردۆغان وەسفێكی جوانی سەرۆك كۆماری توركیای كرد كاتێك بە (كوردكوژ و درۆزن) ناوی برد. هەر بەڕاست لە ئێستادا كەس هێندەی ئەردۆغان كوردكوژ نیە، وە كەسیش وەك ئەردۆغان دیماگۆجی و درۆزن نیە .  ئەردۆغان جگە لە كوردستانی  باكوور كە شەڕێكی سەرتاسەری دژ بە كوردانی ئەوەێ درێژە پێدەدات، لە باشوور و رۆژئاوای كوردستانیش، دەستی چۆتە خوێنی نەتەوەی كوردانی ئەو دوو پارچەیە.  لە باشووری كوردستان بەشێكی خاكەكەی داگیركردووە، وە بنكە و بارەگای سەربازی لێ دامەزراندووە، هەروەها بەبەردەوامیش بە بیانووی هەبوونی هێزەكانی pkk خەڵكی سڤیلی گوندەكان دەكاتە ئامانج، وە كۆمەڵكوژیان لە بەرامبەر ئەنجام دەدات.  وە لە رۆژئاوای كوردستانیش بەمەبستی شكستهێنان بە ئەزموونی رۆژئاوا، توركیا دەستی چۆتە هەموو جۆرە تاوانێكی دژ بە مرۆڤایەتی، لە پشتیوانی لە گروپە تیرۆرستیەكان، وە بە ئەنجام گرتنی خەڵكی سڤیل، لە نموونەی كۆمەڵكوژی كۆبانی و داگیركاری عەفرین لە رۆژئاوایی كوردستان.  لە ئێستادا كە (نەتەنیاهۆ)ی سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل، كە وڵاتەكەی هاوكارێكی باشی توركیایە،  لە بواری هاوكاری سەربازی و تەكەنەلۆژی و ئیستخباراتی، لە هەموو كەس باشتر دەزانێت كە تا ئێستا ئەردۆغان چەندە كوردی كووشتوە و چەندە كەسێكی درۆزنە. بۆیە كاتێك  رەجەب تەیب ئەردۆغان، لە سەكۆی نەتەوەیەكگرتووەكان لەبەردەم شاندی باڵای وڵاتان وێنەی ئیسرائیل بەرزدەكاتەوە، وە وەسفی ئیسرائیل بە داگیركەر دەكات، ئەوە هەر (نەتەنیاهۆ)یە پێی دەڵێت درۆزن. بەڵێ ڕاستە  ئەردۆغان درۆزنە، چونكە ئەوەی سەبارەت بە هەڵوێست لە ئیسرائیل لەوێ ڕایگەیاند  جگە لە درۆیەكی زەق هیچی تر نیە، چونكە دەمێكە ئیسرائیل و توركیای ئەردۆغان باشترین پەیوەندی ئابووری و سەربازیان هەیە، وە ئەوەی هەیە سەبارەت بە پرسی فەلەستین بریتیە لەوەی ئەردۆغان هەمیشە موزایەدە بە كێشەی فەلەستینەوە دەكات. ئەردۆغان كە لەسەر دەستی ئەو پارتەكەی پارتی دادوگەشەپێدان، توركیا ڕووبەڕووی چەندین كێشەی جدی نێودەوڵەتی بۆتەوە، پێویستی بەو جۆرە سیاستە دیماگۆجیە هەیە، تا وای نیشان بدات ئەو وەك ولاتێكی گەورەی ئیسلامی خەمخۆری پرسی فەڵەستینە، بێخەبەر لەوەی كە بزانێت پێش ئەویش سەدام حوسێن دیكتاتۆری عێراق زۆرێك لەو موزایەدانەی كرد، بەڵام بینیمان كە چاررەنووسی بە كوێ گەیشت. ئەردۆغان لە كۆبوونەوەی خوولی 74 نەتەوەیەكگرتووەكان لە بارێكی دەروونی خراب قسەی كرد، چونكە لە ڕۆژانی كۆبوونەوەكەدا رۆژنامەی نیۆیۆرك پۆست، لە راپۆرتێكی دا باسی لەوە كردبوو كە توركیا لەسەر دەستی ئەردۆغان كراوەتە خانەخوێی رێكخراوە تیرۆرستیەكان و پشتیوانی لە تیرۆر دەكات. لەسەر ئاستی شەقامیش بە هەڵگرتنی چەندین پۆستەر كە لێیان نووسرابوو بەخێرهاتنی ئەردۆغان ناكەین بۆ نیۆیۆرك، توركیا زیندانی سەدان منداڵی بێتاوانە بۆیە ئەمانە هەمووی دۆخێكی نەفسی خرابی لای ئەردۆغان درووست كرد. لە كۆتاییدا دەڵێین كێشەكانی ئەردۆغان لەگەڵ وڵاتانی وەك سعودیە و میسر و پێشترین لە پرسی ئەرمەن و كورد، هۆكارن كە كەمترین كەس باوەڕ بە ئەردۆغان بكات وە كوردكوژی درۆزن ناوی بێت. 

ئالان بەرزنجی  سلێمانی هەمیشە و بە درێژایی مێژو پڕی بووە لە جوانی و ناوازەیی، ئەم شارە بە بۆنی شیعرەکانی نالی و گۆران کوچەکانی بۆنخۆشتر بووەو بە هاواری شیعرەکانی شێرکۆ کوڕو کچە ئازاکانی دەست لە ناو دەست سەمای ئازادیان کردووەو چریکەی عوسمان علی و ئیبراهیم خەیات دڵی تینومانی تێر ئاو کردووە، خولەچەخماخەو لانەوازان لە سەردەمی پێشوو ماراسادی سەردەمی ئێستا شوناسی هونەری و گەورەیی  شارن، ئەم شارە پڕ لە جوانیە بە بونی مۆزەخانەی نیشتمانی ئەمنە سورەکەو شاشەی کوردسات و خاک کە هەمو ماڵێکی پڕ دەکرد لە بۆنی نێرگز ڕازاوەتر و جوانتر بوو، کەچی دەیانەوێ بمانبەنەوە بۆ سەردەمی جەهل و نەزانی و پاڵەوانە سۆسیال دیموکراتەکانی ئەم شارە لە بری پشتیوانی دارایی بۆ ئەو دامەزراوە پڕ بەرهەمانە پارەو قوتی خەڵک لە مەراسیمی خێڵ و خێڵ گەرایی خەرج دەکەن، عەجەبا لەم پاڵەوانانە کە شەرم ناکەن بە قات و بۆینباخەوە عەشیرەتەکان زیندو دەکەنەوەو وەسیلەکانی بنیاتی کۆمەڵگەیەکی مەدەنی بێ موچە دەکەن و جا بە ناچاری پێیان دادەخەن. مۆزەخانەی نیشتمانی ئەمنە سورەکە ئەوەی یەکجار گوزەری کردبێت بەو مۆزەخانەیەدا دەزانێ چی گەنجینەیەکی گەورە لە مێژوی پڕ شەرافەتی گەنجەکانی ئەم شارە کە لە پێناو ئازادی هەمواندا تێکۆشاون لەم شوێنە هەیە، جگە لەوەی کە گرنگترین شوێن بو کە بتوانین مێژوی ئەم گەلە ستەم دیدەیە بە نەوەی تازە بناسێنین هەمیشە شوێنێکیش بووە بۆ چالاکیە سیاسی و مەدەنی و هونەریەکانی ئەم شارە، هۆڵ و بەشەکانی هەمیشە جمەی دەهات و پڕ بو لە ژیان و چالاکی و هیوا، چەند گەنجی ئەم شارە بە موچەیەکی کەم و بە کارامەییەکی بێ وێنە پێشوازیان لە خەڵک دەکرد و بەوپەڕی توانایانەوە لە خەمی شارو وڵاتدا بون بەڵام بۆ ئەمان توانای موچە دان نیەو بۆ کڕینی کاسەلێس و دەرباری بەردەرگاکانیان کیسەکانیان کراوەیە. کوردسات و خاک بۆ خێزانەکانی ئەم شارە بە منداڵ و گەورەوە ئەم دوو کەناڵە ڕوی ئەوەیان هەبوو تەماشاکەریان بیت و خەمت نەبێت پەروەردەی خێزانی و منداڵەکانت تێکبچێت، هەمو قەرزاری ئەم شاشانەین کە چۆن لە ڕوی فەرهەنگی و ئەدەبی و زانیاری گشتی سودیان پێ گەیاندوین و دڵخۆشیان کردوین، دوو کەناڵ تەواو گونجاو لەگەڵ عورف و دین و ڕەوشتە بەرزەکانی ئەم وڵاتە کە دەبو پەرەیان پێ بدرایەوە باشتربکرایە کەچی دادەخرێن! خێزان و نزیکەکانی مام بەرپرسیارێتیان لە ئەستۆدایە لە کاتێکدا لە ئیدارەی گشتی حزبەکەیان پارەو دارایی بۆ مەراسیمە بێ ماناکان و پڕ لە کۆنەپەرستیەکان حازر و ئامادەیە بەڵام بۆ کوردسات و مۆزەخانەیەکی نیشتمانی کیسەکە خاڵیە، بەرپرسیارن لەوەی باری لاری ئەم شارە ڕاستبکەنەوە، لانی کەم ئەوەی لە ئێستادا بیکەن کەمکردنەوەی ئیمتیازی سەرکردایەتی و مەکتەبی سیاسی حزبەکەیانە کە ناتوانن بەردێک بخەنە سەر بەردو دیوارێکی لەم شارە پێ بنیات بنێن، قاچاخچیەکانی دەرمان و چەک و تەقەمەنی و خواردەمەنی ماوە بەسەرچو پشت بەستو بە دەسەڵاتی ئێوە کۆشک و تەلارو لەشکری پاسەوانیان هەیە لوتف بفەرمون لەوانە بپرسنەوە، دەوڵەمەندی ناشەرعی هەڵتۆقیوی ئەم شارە زۆرن کە ماڵ و سامانی بێ شوماریان بە نا یاسایی و نا ئاسایی پێکەوە ناوە ئەمانە بنبڕ بکەن و پارەکەی بگەڕێننەوە بۆ خەڵک و شار و دەزگا مەدەنیەکانی پێ چالاک بکەنەوە، خێڵ و خێڵ گەرایی سود بە ئێوە ناگەیەنێ ئەگەر بە خۆتاندا نەچنەوە و گۆڕانکاری نەکەن سلێمانی دەکەنە دێیەکی گەورەی تاریک و بێ وزەو بێ ژیان و ئێوە ئەو بەرپرسیارێتیە مێژووییە هەڵدەگرن.

دانا نە‌قی    دامە‌زراندنی ئە‌و حیزبە‌ بۆ خە‌باتی شاخ و خە‌ونی كوردایە‌تی لە‌ مە‌ڕ ھیوای گە‌لی كوردو باشوریانی كوردستان ھاتە‌ بون، خاوە‌نی پێگە‌یە‌كی بە‌رزو خاوە‌ن بە‌ھا بو لە‌ ڕۆشنبیرو، دامە‌زرێنە‌ری خوێندە‌واری سە‌ردە‌می خۆی، ھە‌وڵدانی ئە‌و كاتی یە‌كێتی سە‌رە‌ڕای بێ ئومێدی خە‌ڵك لە‌ داھاتوی كورد وە‌ك نە‌تە‌وە‌، بە‌ڵام یە‌كێتی و سە‌ركردە‌ خوێندە‌وارە‌كانی مژۆڵی كۆمە‌ڵێك كار بون مایە‌یی شانازی مێژو بون، نمونە‌ی نوسین لە‌ سە‌ر ڕێنوسی كوردی ئە‌و كات لە‌ لایە‌ن كادری شە‌ھید دڵشاد مە‌ریوانی، نوسینی بایۆگرافیایی بیری شۆڕش و بە‌راودكاری لە‌ گە‌ڵ سە‌ردە‌مدا، نوسینی زنجیرە‌یە‌ك پە‌رتوك، كە‌ خوێندنە‌وە‌ی واقعی سیاسە‌تی كوردو، كە‌سایە‌تی یە‌كانی شۆڕش و، حیزبە‌كان لە‌ لایە‌ن كۆچكردو كاك نە‌وشیروان، وە‌  نوسینی چە‌ند پە‌رتوكێك لە‌ سە‌ر فیدڕاڵی و حیواری جدی لە‌ لایە‌ن كۆچكردو جە‌نابی مام جلال، وە‌ گە‌ڕان بە‌ دوای ڕۆژنامە‌ی كوردستان و كۆ كردنە‌وە‌ی نۆزدە‌ چاپی و كردنی بە‌ پە‌رتوكێك لە‌ ساڵانی ١٩٦٣ لە‌ ئە‌ڵمانیا لە‌ لایە‌ن كۆچكردو كاك د. كە‌مال فواد،  وە‌ دامە‌زراندنی یە‌كە‌م ڕادیۆ، یە‌كە‌م تیڤی، یە‌كە‌م ڕۆژنامە‌و گۆڤار لە‌ شۆڕشی نوێ، وە‌ دە‌یان كە‌سیایە‌تی تر كە‌ خاوە‌نی دە‌یان چە‌مك و پە‌ڕاوی سیاسی و ، نوسینی بە‌ پێز بون لە‌ مێژوی ئە‌م حیزبە‌، بە‌ داخە‌وە‌ ئێستا لە‌ دوای حكومڕانی كردنی زیاد لە‌ بیست وحە‌وت ساڵ تازە‌ ھاتون ناسنامە‌كانی سلێمانی لە‌ ڕوویی ڕۆشنگە‌ری و، بیرو، چالاكی مە‌دە‌نی دادە‌خە‌ن، سە‌یرە‌ چاوێك بە‌ مێژوی ڕابوردوی میوزیك و، ڕە‌سانایە‌تی كە‌لتور ناگێڕن، بە‌داخە‌وە‌ ھە‌وڵێك نادە‌ن لە‌ بڕی زیاد كردن بۆ مێژووی سە‌روە‌رییە‌كان،  یە‌كێتی نایە‌ت بە‌رنامە‌ی یە‌كێتی بنیات نێن لە‌ سە‌ر ژینگە‌ پارێزی و، ڕێڕە‌وە‌كانی پاراستنی تە‌ندروستی كۆمە‌ڵگای كوردی، دروست وایە‌ بۆ كۆنگرە‌و ئە‌ركە‌كانی داھاتو كار لە‌ سە‌ر پاراستنی باڵانسی سیاسی و، ئابوری و، ئە‌جێندای دور مە‌ودا بكرێت لە‌ مە‌ڕ داھاتوی سلێمانی و ناوچە‌كە‌، نوسینی جۆرێك لە‌م بابە‌تانە‌ زیاتر بۆ دە‌وڵە‌مە‌ندكردنی  لایە‌نی حكومڕانی یە‌كێتی یە‌، ئە‌وە‌ندە‌ لایە‌نگری نیە‌، ڕواندنی خە‌ونی گە‌ورە‌و ناوە‌ندو بچوك چی نیشتمانی بێت، یان ئاسایش و، سە‌لامە‌تی خۆیان و داھاتویان دە‌بێت  چێ بێ، دوركە‌ونە‌وە‌ لە‌ مە‌حسوبێت و خزمدۆستی و گە‌ندە‌ڵی و ھە‌ر كە‌س بۆ خۆی، بۆ خۆی چونكە‌ دوا جار داڕمانی حیزبە‌ حكومڕانە‌كان، مە‌ترسیە‌ بۆ كارە‌ساتی سیاسی.  

ئاراس فه‌تاح • شه‌فافییه‌ت و ڕاستگۆیی له‌ سیاسه‌تدا وه‌كو سێبه‌ر وایه‌ و پێویستیی به‌ رووناكییه‌ بۆئه‌وه‌ی ده‌ركه‌وێت. سیاسه‌تمه‌داره‌كانی ئێمه‌ش له‌دوای ریفراندۆمه‌كه‌یانه‌وه‌ بۆیان بكرابایه‌ ڕووناكییان نه‌ده‌هێشت، بۆئه‌وه‌ی نه‌ك هه‌ر خۆیان، به‌ڵكو سێبه‌ره‌كه‌شیان نه‌بینرێت. • له‌ زانستی جه‌نگدا هه‌ندێك جار فێڵكردن و درۆكردن له‌گه‌ڵ دوژمن ده‌بێته‌ سه‌رچاوه‌ی بردنه‌وه‌ی جه‌نگه‌كه‌، به‌ڵام هیچ جه‌نگێك به‌ فێڵكردن و درۆكردن له‌گه‌ڵ گه‌لی خۆتدا نابرێته‌وه‌، چونكه‌ هاونیشتیمانیانی هه‌موو وڵاتێك پێویستیان به‌ حیزب و سه‌ركرده‌ی ڕاستگۆیه‌، بۆئه‌وه‌ی شه‌ڕ له‌ پێناوی ئه‌و به‌هایانه‌دا بكه‌ن كه‌ مه‌ترسیی له‌ده‌ستدانیان هه‌یه‌ یان ئه‌گه‌ری بردنه‌وه‌یان هه‌یه‌. • له‌هه‌موو شوێنكاتێكدا ترس، وه‌كو دۆخێكی سایكۆلۆژیی بۆ ئینسانی مه‌ده‌نیی، بێشه‌رمیی نییه‌. مرۆڤی ئاسایی به‌ ئاشكرا ژیانی خۆش ده‌وێت، هه‌ركاتێك مه‌ترسیی گه‌وره‌ ببنێت، یان هه‌ڵدێت یان ته‌سلیمده‌بێت بۆئه‌وه‌ی له‌ژیاندا بمێنێته‌وه‌. ئه‌زموونی تاڵی ریفراندۆم سه‌لماندی كه‌ سیاسییه‌كانی كورد ترسنۆك نین به‌ڵكو بێشه‌رمن، چونكه‌ هه‌م له‌ پێش خه‌ڵكی مه‌ده‌نییه‌وه‌ هه‌ڵهاتن و هه‌م ژیانی خۆیان له‌ ژیانی گه‌له‌كه‌یان لابه‌نرختر بوو. • په‌یمانی ئاشتیی له‌گه‌ڵ دۆستدا نابه‌سترێت، به‌ڵكو له‌گه‌ڵ دوژمن. گه‌ر ته‌ماشای مێژووی ململانێی حیزبه‌ كوردییه‌كان بكه‌ین ده‌بینین هێنده‌ی په‌یمانی ئاشتییان له‌گه‌ڵ یه‌ك به‌ستووه‌، هێنده‌ په‌یمانی ئاشتییان له‌گه‌ڵ دوژمنه‌كانیان نه‌به‌ستووه‌. ریفراندۆمیش دواڕووداوی سیاسیی نابێت كه‌ نیشانمانبدات چۆن هه‌ر حیزبه‌ به‌ ئاشكرا، یان به‌ نهێنیی په‌یمانی ئاشتی له‌گه‌ڵ نه‌یارانی دوێنێی خۆی ده‌به‌ستێت و دۆسته‌كه‌ی خۆی ده‌كات به‌ دوژمن و دوژمنه‌كه‌شی به‌ دۆست. • سوڵتانه‌كان له‌ مێژوودا به‌وه‌ به‌ناوبانگن كه‌ تكا ناكه‌ن، به‌ڵكو فه‌رمان ده‌رده‌كه‌ن، سوڵتانه‌كانی ئێمه‌ش فه‌رمانێكیان بۆ گه‌له‌كه‌ی خۆیان و دژ به‌ نه‌یاره‌كه‌یان ده‌ركرد، به‌ڵام دواتر تكاو رجای دونیایان كرد بۆئه‌وه‌ی له‌خۆیان خۆش بن و گه‌له‌كه‌شیان به‌ته‌نها باجه‌كه‌ی بدات. • هه‌ركاتێك ده‌سه‌ڵات بڕیاری ڕه‌های به‌ده‌ست بێت، حه‌قیقه‌ت و درۆش له‌سه‌ر وێنای خۆی به‌رهه‌مده‌هێنێت. پارتی و شوێنكه‌وتوانی گوتاره‌ نه‌ته‌وه‌ییه‌ به‌تاڵه‌كه‌ی، گوتارێكیان به‌رهه‌مهێنابوو كه‌ گوایه‌ گه‌لی كورد له‌ناو درۆیه‌كی مێژووییدا ده‌ژی، ئه‌ویش ده‌وڵه‌تی عێراقه‌، بۆیه‌ ده‌یانه‌وێت له‌ڕێگای ریفراندۆمه‌وه‌ حه‌قیقه‌تێكی نه‌ته‌وه‌یی نوێی دوای سایكس پیكۆ بۆ گه‌له‌كه‌یان دروستبكه‌ن. پروپاگه‌نده‌ی ماشێنه‌ میدیاییه‌كه‌شیان ئه‌و وه‌همه‌ی بۆ هاونیشتیمانیان دروستكردبوو، كه‌ دۆستی زۆر و گه‌وره‌مان هه‌یه‌ و هه‌موو ده‌وڵه‌تانی دونیا گه‌ر پشگیریشی لێنه‌كه‌ن، دژایه‌تی ناكه‌ن! به‌رهه‌مهێنانی حه‌قیقه‌ت و درۆ له‌ سیاسه‌تدا دوو دیوی مه‌دالیایه‌كن، چونكه‌ هه‌ركاتێك هێزێك به‌ته‌نها بانگه‌شه‌ی مۆنۆپۆلكردنی حه‌قیقه‌ت بكات به‌ درۆیه‌كی نه‌ته‌وه‌یی گه‌وره‌ كۆتایی دێت. • هه‌میشه‌ بڕیاری ناعه‌قلانیی كه‌ ده‌سه‌ڵاتپه‌رستیی و نێرجسییه‌تی فووتێكراوی پاتۆلۆژیی سه‌ركرده‌یه‌ك سه‌رچاوه‌كه‌ی بێت، به‌ كاره‌ساتی نیشتیمانیی كۆتایی دێت، چونكه‌ ناعه‌قلانییه‌ت له‌ سیاسه‌تدا به‌دوای نه‌خۆشێكدا ده‌گه‌ڕێت بۆئه‌وه‌ی خاوه‌ندارێتیی بكات. • بڕیاری سیاسیی چاره‌نووسساز پێویستی به‌ عه‌قڵ و مۆڕاڵی به‌رپرسیارێتیی گه‌وره‌یه‌‌ به‌رامبه‌ر كۆمه‌ڵگا و ئینسانه‌كان، سیاسه‌تی كوردییش له‌ هه‌ردووكیان بێبه‌رییه‌. • مێژووی سیاسیی دیكتاتۆر و سه‌ركرده‌ خۆبه‌پیرۆزكراوه‌ نه‌ته‌وه‌ییه‌كان له‌ زۆرینه‌ی وڵاتاندا ئه‌و راستییه‌ تاڵه‌یان بۆ سه‌لماندووین، ئه‌وه‌ی خۆی به‌ سێنته‌ری گه‌ل و مێژوو ببینێت و زۆرترین ده‌سه‌ڵات له‌ ده‌ستی خۆی و خێزان و حیزبه‌كه‌یدا گرمۆڵه‌بكات، كه‌مترین حیشمه‌تی هه‌یه‌. • مرۆڤ بوونه‌وه‌رێكی خاوه‌ن به‌هایه‌، هیچ هێزێك مافی ئه‌وه‌ی نییه‌ گه‌مه‌ به‌ كه‌رامه‌تیه‌وه‌ بكات و هیوای درۆزنانه‌ی بۆ دروستبكات و ژیانی بخاته‌ مه‌ترسییه‌وه‌. ده‌سه‌ڵاتدارانی ئه‌زموونی حوكمڕانێتی كوردیی هیچ نه‌ما ده‌ستی بۆ نه‌به‌ن و وێرانی نه‌كه‌ن و بێبه‌های نه‌كه‌ن. ته‌نها هیواو و مافی ده‌وڵه‌تبوون مابوو كه‌ وه‌كو قوتووه‌كه‌ی پاندۆرای لێهاتبوو و نه‌ده‌بایه‌ هیچ كه‌س و هێزێك موجازه‌فه‌ی كردنه‌وه‌ی بكات، چونكه‌ هیوای تێدا بوو و به‌ كردنه‌وه‌ی ئه‌و هیوایه‌ش له‌ده‌ستده‌چوو. به‌ ریفراندۆمه‌كه‌یان قوماریان به‌ دواهیوای سیاسیی گه‌وره‌ی گه‌له‌كه‌شیان كرد كه‌ وه‌ك هیوا و مافێكی ڕه‌مزیی و تیۆریی مابووه‌وه‌، ئه‌وه‌شیان بێبه‌ها و وێرانكرد. • ریفراندۆم برینێكی قووڵی له‌ جه‌سته‌ی سیاسیی و كۆمه‌ڵایه‌تیی كۆمه‌ڵگای ئێمه‌دا دروستكرد كه‌ له‌داهاتوودا پێویستی به‌ تێپه‌ڕاندنی عه‌قلانییانه‌ی ئه‌و گوتار و مۆدێله‌ سوڵتانیی و وه‌همسازییانه‌یه‌ كه‌ تاوه‌كو ئه‌مڕۆ كۆمه‌ڵگای ئێمه‌ ده‌رگیری بووه‌ و چ له‌ناوه‌وه‌ و چ له‌ ده‌ره‌وه‌ جه‌سته‌ی سیاسیی و كۆمه‌ڵایه‌تیی ئێمه‌یان شه‌ته‌ك و پارچه‌پارچه‌ كردووه‌. پڕۆژه‌ی داهاتووی ئه‌م هێزه‌ شكستخواردوانه‌ له‌ قۆناغی دوای ریفراندۆمیشدا دانانی ده‌ستوورێكی سوڵتانیی ده‌بێت بۆ هه‌رێمی كوردستان، كه‌ به‌ بۆچوونی من مه‌ترسییه‌كانی بۆ داهاتووی نه‌وه‌كانی كۆمه‌ڵگای ئێمه‌ له‌ مه‌ترسیی ریفراندۆم كه‌متر نییه‌.

شاناز برایم ئه‌حمه‌د هه‌ر له‌كاتی نه‌خۆشكه‌وتنی مامی ڕابه‌رمانه‌وه‌ تاوه‌كو ئێستا مانگ نه‌بووه‌ كه‌ به‌ شه‌ڕ و ده‌مه‌قالێ و هه‌ڕه‌شه‌ و هه‌ندێك جاریش قوربان و سه‌ده‌قه‌ به‌شێك له‌ پاره‌ی كوردسات و ده‌زگا و میدیاكانی یه‌كێتیم له‌ملاوله‌ولاوه‌ دابین نه‌كردبێت ، له‌ پاش كۆچی دوایی مامه‌وه‌ ئیتر كار گه‌یشته‌ ئه‌وه‌ی كه‌ ده‌یانجار ئه‌و په‌نجه‌ره‌ جوانه‌ی كوردساتیان به‌رووماندا داخست و بینه‌رانیان له‌ كه‌ناڵه‌ ئازیزه‌كه‌یان بێبه‌ش كرد و ته‌نانه‌ت مافی بۆن كردنی ئه‌و چڵه‌ نیرگزه‌ خۆشه‌شیان پێ ڕه‌وا نه‌بینین ..! خۆ له‌ پاش ئه‌وه‌ی كه‌ له‌ داخی ئه‌و هه‌موو ناداد په‌روه‌رییانه‌ ته‌ندروستی داده‌ تێك چوو ، ئه‌وا نه‌ك هه‌ر كوردسات به‌ڵكو خاك و ئه‌منه‌ سوره‌كه‌ و ( س.ن.ن) و مناڵپارێز و گه‌له‌ری زاموا و زانكۆی كۆبانی و خوێندنگه‌ی شه‌هید جه‌بار و كه‌ناڵی بادینان سات و كه‌ركوك و سه‌نته‌ری ڕۆشنبیری كه‌ركوك و ماڵی ئیزدیه‌كان و كوردستانی نوێ و گشت كه‌ناڵ و راگه‌یاندن و هه‌موو ئه‌و پرۆژانه‌ی كه‌ دیاری مام و داده‌ بوون كه‌وتنه‌ به‌ر هه‌ڕه‌شه‌ی داخستن و هه‌ندێكیشیان داخران به‌ كورد ئایدڵشه‌وه‌ ..! لێره‌دا كێشه‌كه‌ ته‌نیا كوردساتی ماڵی هه‌مووان نیه‌ ، كوردسات ئاوێنه‌ی ماڵه‌گه‌وره‌كه‌یه‌ ، واته‌ یه‌كێتی هه‌موو ئه‌وه‌ی كه‌ ئه‌گوزه‌رێت گوزارشت له‌و راستیه‌ ئه‌كات كه‌ ئه‌و یه‌كێتیه‌ی ئه‌مڕۆ چیتر نه‌ یه‌كێتیه‌كه‌ی ئێمه‌یه‌‌ و نه‌ یه‌كێتیه‌كه‌ی مامه‌ و نه‌ یه‌كێتیه‌كه‌ی جاری جارانه ، هه‌ندێك له‌سه‌ركرده‌كانی ئه‌مڕۆی یه‌كێتی ده‌ستكه‌وتی یه‌ك ته‌به‌ق هێلكه‌ی گه‌نیو و نیو كیلۆ دووگی حه‌یوان و جگه‌ری مریشك و سنوقێك ده‌رمانی ئێكسپایه‌ر ناگۆڕنه‌وه‌ به‌ هیچ یه‌ك له‌و پڕۆژه‌ و دیارییانه‌ی مام و داده‌ و یه‌كێتی بۆ ئه‌وان جگه‌ره‌ی قاچاخ گرنگتره‌ وه‌ك له‌ بادینان سات لای ئه‌وان سه‌یاره‌ و ده‌مانچه‌ و پله‌ و پۆست به‌خشینه‌وه‌ باشتره‌ وه‌ك له‌ هێشتنه‌وه‌ی رۆژنامه‌ی (الاتحاد) بێگومان بۆ ئه‌وان سه‌رف كردنی پاره‌ی یه‌كێتی بۆ پیاو كڕین بۆ كۆنگره‌ سودی زیاتره‌ وه‌ك له‌ دابین كردنی مووچه‌ی كارمه‌ندانی دڵسۆز و ماندوو .. ئه‌وان به‌ خه‌فه‌كردنی ده‌نگه‌ ئازاده‌كان و شاردنه‌وه‌ی راستیه‌كان ئه‌توانن له‌سه‌ر كورسیه‌كانیان بمێننه‌وه‌ نه‌ك به‌ هێشتنه‌وه‌ی ئه‌منه‌ سووره‌كه‌ و ماڵی هه‌مووان ..! ئه‌وه‌ی كه‌ بۆ خودی خوم جێی داخه‌ ئه‌و بێهه‌ڵوێستی و بێ باكیه‌ی كوڕانی مامه‌ كه‌ به‌داخه‌وه‌ له‌ لایه‌كه‌وه‌ خۆیان كردوه‌ته‌ ده‌مراستی ده‌باشان و یه‌كێتی و له‌ لایه‌كیتره‌وه‌ گه‌وره‌ترین زیانیان به‌ ده‌باشان و یه‌كێتی گه‌یاندوه‌ ..! له‌ ئاینده‌یه‌كی نزیكدا به‌ به‌ڵگه‌وه‌ دیارنه‌مانی مووچه‌ی مام ( هه‌ر له‌كاتی نه‌خۆشكه‌وتنیه‌وه‌ تا ئه‌مڕۆ) و بڕینی نه‌سریه‌كه‌ی و بڕینی نه‌سریه‌ی داده‌ و زۆر بابه‌تی هه‌ستیاری تر ئه‌خه‌مه‌ ڕوو ، چونكه‌ نه‌ ماڵه‌ گه‌وره‌كه‌ و نه‌ ماڵی هه‌مووان شایانی ئه‌وە نین كه‌ به‌م ڕۆژه‌ بگه‌ن ..!! رێزو حورمه‌تی بێ پایانم بۆ ستافه‌ به‌ ئه‌مه‌ك و دڵسۆزه‌كه‌ی كه‌ناڵی نیرگزه‌ بۆنخۆشه‌كه‌ی ماڵی هه‌مووان ده‌ستی ماندووی گشت كارمه‌ندانی خاك و بادینان سات و كه‌ركوك و س.ن.ن و سه‌ربازه‌ گومناوه‌كانی ئه‌منه‌ سووره‌كه‌ ئه‌گوشم .. به‌ڵێن بێت‌ تا دووا هه‌ناسه‌ پشتتان به‌رنه‌ده‌م    

سەلام عەبدوڵا  بەڵگەنەویست و حاشا هەڵنەگرە كە گەلی‮ ‬كورد بەبێ خواستی‮ ‬خۆی‮ ‬و بە زۆرەملی لكێندرا بە عێراقەوە،‮ ‬ئەگەرچی‮ ‬ئینگلیزەكان چەند بەڵێن و ئامادەگییان دا كە پشتیوانی‮ ‬لە گەل و مافەكانی‮ ‬كورد دەكەن و چەند رێوشوێنێك دانرا بۆ جێبەجێكردنی‮ ‬ئەو بەڵێنانە، لەگەڵ ئەوەشدا حكوومەتی‮ ‬عێراقی‮ ‬تا دەهات خۆی‮ ‬لەو بەڵێنانە دەدزییەوە و نەیدەویست بە كردار جێبەجێیان بكات و ئەوەندەی‮ ‬لە توانای‮ ‬دابوو چ سەربازی‮ ‬و چ ئیداری،‮ ‬دژی‮ ‬ئەو بەڵێن و مافانە هەنگاوی دەنا. بە كودەتای سەربازیی‮ ‬14‮ ‬ی تەممووز کە رژێمی پاشایەتی هەڵوەشاند، ئاسۆیەكی‮ ‬نوێ بەپێی دەستووری کاتیی عێراقی هاتە كایەوە، کوردیش بەو پێیە دەبووە شەریكە بەش لە دەوڵەتی‮ ‬عێراقدا، بەڵام ئەمانیش بەڵێنەكانیان هەر مەرەكەبی‮ ‬سەر كاغەز بوو‮.‬ لە كودەتا سەربازییەكانی‮ ‬لەمەودواشدا، هەر حكوومەتێك هێزی‮ ‬كەوتبێتە دەست، درێغی‮ ‬لە دژایەتی‮ و پێشێلکردنی ‬مافە‮ ‬ڕەواكانی‮ ‬گەلەكەمان نەكردووە، بەڵكو لەوەش زیاتر چەك نەما بە كیمیاوی‮ ‬و گازیشەوە دژی‮ ‬كورد بەكارنەهێنرێ و هەوڵی‮ ‬قڕكردنی‮ ‬یەكجارەكی‮ ‬گەلەکەمان نەدرێ‮.‬ بە پێچەوانەوە گەلی‮ ‬كورد لە خەباتی‮ ‬سیاسی‮ ‬و چەكداری‮ ‬خۆی‮ ‬دژی‮ ‬رژێم بەردەوام بوو تا ئەو كاتەی‮ ‬حكوومەتی‮ ‬عێراقی‮ دوای راپەڕین ‬بە ناچاری‮ ‬كوردستانی‮ ‬بەجێهێشت. ئەگەرچی بەشێك‮ ‬لە ناوچە كوردییەكان هەر لە ژێر رکێفی رژێمدا مانەوە، بەڵام زۆربەی‮ ‬خاكی‮ ‬كوردستان كەوتەوە بەر دەستی‮ ‬كورد خۆی‮ ‬و دەسەڵاتی‮ ‬ئیداری‮ ‬و سەربازی‮ ‬و یاسایی خۆی‮ ‬تێدا دامەزراند و پەرلەمان و دامودەستگای‮ ‬حكومی‮ ‬تێدا بنیات نا، ئەگەرچی‮ ‬بەداخەوە سیمای‮ ‬دوو ئیدارەیی‮ ‬وەرگرت، بەڵام هەر لەژێر دەسەڵاتی‮ ‬كورد خۆی‮ ‬دابوو‮.‬ رووخانی‮ ‬رژێمی‮ ‬سەدام مۆڵەتی‮ ‬دروستكردنەوەی‮ ‬عێراقێكی‮ ‬نوێی‮ ‬ڕەخساند كە كورد بتوانێت لە سێبەری‮ ‬عێراقێكی‮ ‬دیموكراتیدا بە مافە رەواكانی‮ ‬خۆی‮ ‬بگات،‮ ‬وەك دروشم و بەڵێنەكانی ئۆپۆزسیۆن بانگەشەی‮ ‬بۆ دەكرد‮ن، ‬بەڵام ئەم بەڵێن و‮ ‬ڕێككەوتننانەی کە پێش رووخانی رژێم رێککەوتنی لەسەر کرابوو زۆر بەردەوام نەبوو، چونكە هەر كە حكوومەتی‮ ‬نوێی عێراق هەستی بە بەهێزبوونەوەی‮ ‬خۆی‮ ‬كرد ئەوا‮ ‬یەكسەر لە زۆربەی‮ ‬بەڵێنەكانی‮ ‬پاشگەزبووەوە، نە تەنیا ئەوەش، بەڵكو هەڕەشەی‮ ‬داگیركردنەوەی‮ ‬كوردستانی‮ ‬دەكرد و خۆشی‮ ‬بۆ ئامادە دەكرد‮. ‬ ئەمە سەرەڕای‮ ‬بوودجە و مووچە بڕین و برسی‮ ‬كردنی‮ ‬گەلەكەمان و ئابڵۆقەدانی،‮ ‬بۆیە گەلەكەمان بە گشتی‮ ‬گەیشتە ئەو باوەڕەی‮ ‬كە دەبێ چارەسەرێكی‮ ‬نوێ و بنەڕەتی بۆ ئەو زوڵمە بەردەوامە بدۆزێتەوە و بتوانێ زەمینەسازیی‮ ‬داهاتووی‮ ‬خۆی‮ ‬دیاری‮ ‬بكات‮.‬ بۆیە بڕیاری‮ ‬ریفراندۆم و راوەرگرتنی‮ ‬دانیشتوانی‮ ‬هەرێمی‮ ‬كوردستان،‮ ‬بڕیاری‮ ‬تاكە کەس و تاکە حزب و تەنها لایەنێك نەبوو، بەڵکو بڕیاری‮ ‬زۆرینەی‮ ‬هەرە زۆری‮ ‬گەلەكەمان بوو، ئەوەش لە ئەنجامی‮ ‬ئەو گشتپرسییەدا بە روونی‮ ‬ئەو راستییەی ئاشکرا کرد كە گەلەكەمان بە‮ ‬‭‬92.7٪‮ ‬داوای‮ ‬سەربەخۆیی‮ ‬دەكات و بە چارەسەرێكی‮ ‬گونجاوی‮ ‬دەزانێت‮.‬ بۆیە ئەو بڕیارە،‮ بڕیاری ‬تێكڕای‮ ‬گەلەكەمان بوو، دەنا هیچ حزب و لایەنێك نەیدەتوانی‮ ‬چەند بەهێزیش بێت ئەو رێژە بەرزە دەستەبەر بكات‮.‬ بەرزو پیرۆز بێت دووەم ساڵیادی‮ ‬ریفراندۆم کە بووە بەڵگەیەکی مێژوویی بۆ راگەیاندنی خواستی گەلەکەمان، کە چەندین ساڵە خوێن و قوربانی لە پێناودا دەدات. ‬

هونەر تۆفیق   فیکری کوردی هەتا ئێستەکە کەمترین ئیستی لەسەر شکست و فەشەلەکانی کورد کردووە . لەگەڵ ئەوەدا کە ئێمە گەلێکین ڕۆژانە فەشەل بەرهەمدەهێنینەوە ، کەچی بەلایدا تێدەپەڕین و بەئاسایی وەریدەگرین . هەڵبەتە ئەمە لە ئەنجامی ڕاهاتنمانەوە نیە لەناو ژیانی فەشەل و شکستدا ! بێموبالاتیش نیە لە ئاست دیاردەکانی مێژوودا ، بەڵکە نەدۆزینەوەی دەرچەیەکە لەناو ئەو هەموو فەشەلەی سیاسەتی کوردی دەیبەخشێت بە ئینسان و کۆمەڵگەی کورد . فیکری سیاسی کوردی کەلەسەر وەهمی کوردایەتی ( وەهمە چونکە نازانرێت ڕێبازی کوردایەتی چی دەگەیەنێت و فەلسەفەکەی چی یە !؟) بنیادنراوە ، تا ئێستەکە بیرکردنەوەیەکی زاڵە لەناو حیزب و سیاسەتی کوردیدا . ترۆپکی ئەو وەهمە گەیشتن بوو بەسەربەخۆیی . سەرباری دەیان فەشەلی تر لەمێژووی سیاسیدا ، گەورەترین شکست بەسەر کوردایەتیدا هاتبێت ، شکستی ڕیفراندۆمی ٢٥ ی ٩ ی ٢٠١٧ بوو . چونکە کۆی ئینارجیە نەتەوەیی و فیکری و سیاسیەکانی گەلی لەو پرۆسەیەدا کۆکردەوە ، هەمووان ( چەند سەد کەسێک نەبێت ) کەوتنە ناو مەنزومەی کوردیەتی کوردەوە . لەوەتەی ڕیبازی کوردایەتی وەک تێزێکی سیاسی و حیزبی لەناو کورددا دروست بووە لەهەوڵی تێخستنی کورددایە بۆناو ئاشی کوردایەتی . لە ڕیفراندۆمدا ، کورد خستنە ناو کوردایەتیەوە سەرتاپاگیرانە سەرکەوتن بەدوو هۆکار : یەکەمیان : بەکارهێنانی حەماسی نەتەوەیی کورد بۆ سەربەخۆیی و دروستکردنی دەوڵەتێکی تایبەت بەخۆی . دووەمیان : خستنەگەڕی ماکینەی تەخوینکردنی ئەو دەنگانەی دەیانزانی ئەوە قومارێکە و بەچارەنوسی گەلێک دەکرێت . لەترسی بەخائین کردن ، زۆرێک لەگەڵ ئەوەشدا بڕوایان بە پرۆسەکە نەبوو ، بەڵام هەر پشتیوانیان لە دوا هەوڵی سیاسەتی کوردایەتیەکە کرد . لەم ئەزموونی کوردایەتیەی کورد ، عەرەبەکانیش لە سەدەی ڕابردوودا هەمان شکستی گەورە و مێژوویان بەدەست عروبەوە خواردووە . عروبە لە ساتع حوسەریەوە تا عەبدولناسر و دواتر لە ترۆپکیدا لای سەدام حوسەین ، بەکۆمەڵێک هەڵچوونی نەتەوەیدا گوزەری کرد . تا دواجار لە ترۆپکدا ، لە سەدام حسەینەوە بەیەکجاری کۆتایی بە ڕێبازی عروبە هات و کۆتایی بە دوا هێزی ئەو ڕەوتە هات لەناو نەتەوەی عەرەبدا . ترۆپکی ئەو ڕەوتە سیاسیەش لە کورددا ، سەرچڵیکردن بوو بە خەونی نەتەوەیەکەوە ،سەرچڵی بوو چونکە هیچ شکستێکی سیاسی و مێژوویی کورد ، هێندەی شکستی هەوڵی سەربەخۆیی لەلایەن تەیاری کوردایەتیەوە کارەساتبارنەبوو لەناوخۆ و دەرەوەی کوردستاندا . ئاسەواری ئەو فەشەلەیان تەنیا بە سیاسەت و ئابووری و فەرهەنگی کوردەوە بەند نەبوو ، بەڵکە کاریگەری درێژمەودای بەسەر کبریا و عیزەتی نەفسی تاک بەتاکی کوردەوەهەیە . شکستێک بوو لە غروری بای بای عێراقەوە ، ئینسانی کوردی مەجبوری بەغداکردەوە بۆ وەرگرتنی موچە و قوتی ڕۆژانە . شکانی عیزەتی نەفسی سیاسی و ئینسانی و مێژووی گەلێک لەئەنجامی ئەو ڕیفراندۆمەوە ، دروستکردنی هەستێکە لەناو ئیرادەی ئینساندا کە ئەگەر خواستی سەربەخۆییەکەی حەزی بای بای کردنی لەعێراق پێبکات ، بەڵام فەشەلەکەشی ناچاری کرد ، پاشگەزبێتەوە و لاوازانە بڵێت بەرەوباوانت بوومەوە عێراق .

دانا مەنمی   زۆربه‌ی كۆمه‌ڵگاكانی دونیا سه‌ره‌تا دام و ده‌زگای به‌ڕیوه‌بردنی تۆكمه‌یان دروست كردووه‌ و پاشانیش كه‌سایه‌تی مه‌عنه‌وی سیاسی نێونه‌ته‌وه‌ییان بنیات ناوه‌ ئه‌وجا هه‌نگاویان ناوه‌ بۆ دروستكردنی ده‌وڵه‌ت بۆ ئه‌وه‌ی سیمای نه‌ته‌وه‌یی ببه‌خشن به‌و ده‌وڵه‌ته‌ی كه‌ بنیاتی ده‌نێن ، دیاره‌ كاتێك له‌ ده‌وڵه‌ت ده‌دوێین ده‌بێ وه‌كو دام و ده‌زگایه‌كی به‌رێوه‌بردنی سیاسی بیناسین و سیفات و خاسیه‌ته‌كانی لێكبده‌ینه‌وه‌ ، میژووی دروستبوونی ده‌وڵه‌ت كۆنه‌ به‌ڵام له‌ سه‌رده‌می ڕێنیسانسدا پێناسه‌یه‌كی گونجاو بۆ تێكڕای سیفاته‌كانی ده‌وڵه‌ت كرا ، ئه‌رستۆ ده‌لێت : هه‌موو ده‌وڵه‌تێك بریتی یه‌ له‌ هاریكاری كۆمه‌ڵگا به‌ هه‌موو شێوه‌كانیه‌وه‌ له‌ پێناو چاكه‌ و به‌رژه‌وه‌ندی گشتی دا .   له‌ پێناسه‌كه‌ی ئه‌رستۆدا ده‌رده‌كه‌وێت كه‌ ده‌وڵه‌ت له‌سه‌ر بنه‌مای هاوكاریكردنی یه‌كتر له‌ پیناو كارو چاكه‌ی گشتی دا دروست ده‌كرێت ، كه‌واته‌ ده‌وڵه‌ت ده‌بێته‌ دامه‌زراوه‌یه‌ك بۆ نزیكبونه‌وه‌ی ئه‌ندامانی كۆمه‌ڵگا له‌یه‌كتر ئامانجی سه‌ره‌كیان بۆ دروستبونی ده‌وڵه‌ت به‌رژه‌وه‌ندی و چاكه‌ی گشتی یه‌ ، كۆماری ئه‌فلاتونیش هه‌ندێ یاسایی تایبه‌تی بۆ دروستبوونی ده‌وڵه‌ت داناوه‌ كه‌ پێ له‌سه‌ر عه‌داله‌تی كۆمه‌ڵایه‌تی داده‌گرێت و ده‌یكاته‌ پێوه‌ر بۆ سه‌ركه‌وتنی ده‌وڵه‌ت ، فارابیش وه‌كو بیرمه‌ندێكی ئیسلامی پێی وایه‌ هاریكاریكردنی ئه‌ندامانی كۆمه‌ڵگا ده‌بێته‌ زه‌مینه‌یه‌كی سه‌ره‌كی بۆ بنیاتنانی ده‌وڵه‌ت .   پارتی ریخ و پشقلی تێكه‌ڵاو كردووه‌و ناوی ناوه‌ بناغه‌ی ده‌وڵه‌تی كوردی ، هه‌رچی میڵه‌تانی دونیایه‌ك به‌ گاڵه‌ته‌جارییه‌وه‌ ده‌ڕواننه‌ ئه‌م بانگه‌شه‌یه‌ی پارتی بۆ دروستبوونی ده‌وڵه‌تی كوردی ، هه‌موو ئه‌و میله‌تانه‌ی كه‌ ئیستعماری كۆن داگیری كردوون له‌ میساقی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان له‌ به‌ندی ۱۳ ماده‌ی ۷۳و ۷٤ راسته‌وخۆ بڕیاری نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان به‌ ژماره‌ ۱٤٦۷ ساڵی ۱۹٥۹ پیناسه‌ی یاساییان بۆ كراوه‌ و تێیدا هاتووه‌و ده‌لێت : ئه‌و گه‌ڵانه‌ی كه‌ له‌لایه‌ن ئیستعماری كۆنه‌وه‌ داگیر كراون بڕیاریان بۆ ده‌رچووه‌ كه‌ مافی چاره‌نووس ده‌یانگرێته‌وه‌ . هه‌روه‌ها بڕیاری ۱٥۱٤ ـی ئه‌نجومه‌نی ئاسایشیش ده‌یانگرێته‌وه‌ ، به‌ڵام دۆزی كوردستان یاساناسانی نێوده‌وڵه‌تی ناویان ناوه‌ ( حق الانفصال ) پێی ناوترێت ( حق تقریر المصیر) هه‌ردوو لایه‌نیش مافی جیابونه‌وه‌یان هه‌یه‌ به‌ڵام رێڕه‌وی یاساییه‌كه‌ی جیاوازه‌ ، كوردستان یه‌كلایه‌نه‌ مافی جیابونه‌وه‌ی له‌ عێراقدا نییه‌ .   ڕیفراندۆم بۆ میله‌تیك پێویسته‌ كه‌ گومان له‌ ئیراده‌ی میله‌ته‌كه‌ هه‌بێت بۆ سه‌ربه‌خۆی  پاشانیش مه‌رج نییه‌ ته‌نها به‌ ڕیفراندۆم بگه‌یت به‌ سه‌ربه‌خۆی هه‌روه‌ك چۆن ئه‌نگۆلاو مۆزه‌مبیق به‌بێ ریفراندۆم گه‌یشتن به‌ سه‌ربه‌خۆی ، به‌ڵام باشوری سودان به‌ پێی رێكه‌وتنامه‌ی نیڤاشیا و به‌ بڕیاری نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌ه‌كان ژماره‌ ۱٥۹۰ ماده‌ی چوار ریفراندۆمی ئه‌نجام دا و سه‌ربه‌خۆییان وه‌رگرت ،له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ‌ ژینگه‌ی یاسایی و دیموكراسی كاریگه‌ی زۆری هه‌یه‌ له‌سه‌ر بریاری سه‌ربه‌خۆبوون ، ژینگه‌ی یاسایی و دیموكراسی( كیبیك و كه‌نه‌دا) یان (سكۆتله‌نداو به‌ریتانیا ) یانیش( كه‌ته‌لۆنیا و ئیسپانیا ) زۆر جیاوازه‌ له‌ دۆخی دیموكراسی و به‌رپرسیاره‌تی (كوردستان و عیراق ) ،هه‌تا عیراقی ئه‌مڕۆ جیاوازه‌ له‌ عێراقی پێش ۲۰۰۳ كه‌ به‌ پێی بڕیاری ٦٦۱ له‌ ژێر به‌ندی ۷دا بوو نزیكه‌ی ٦٥ بریاری نێوده‌وله‌تی تری له‌سه‌ر درابوو خاوه‌نی سیاده‌ی خۆیشی نه‌بوو ،لێ عێراقی ئه‌مڕۆ به‌ بڕیاری ۲۲۹۹ له‌ به‌ندی ۷ ده‌رچووه‌و نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتوه‌وه‌كان سیاده‌ی بۆ عێراق گێراوه‌ته‌وه‌ و هه‌رێمی كوردستانیش ده‌كه‌وێته‌وه‌ ناو سیاده‌ی عێراق و ئه‌مه‌ش گرێكوێره‌یه‌كه‌ قوت بووه‌ته‌وه‌  .   ئه‌و ریفراندۆمه‌ی كه‌ پارتی به‌ غروری سیاسییه‌وه‌ بۆ مانه‌وه‌ی مه‌سعود به‌رزانی له‌ پۆسته‌كه‌ی ئه‌نجامیدا هیچ  كۆده‌نگییه‌كی نیشتیمانی و یه‌كڕیزی نێوماڵی كوردی له‌گه‌لدا نه‌بوو ، چونكه‌ یه‌كێتی له‌ ترسی زیندووبونه‌وه‌ی دووئیداره‌یی به‌شداری پرۆسه‌ی ریفراندۆمی كرد و بزوتنه‌وه‌ی گۆڕانیش له‌ترسی ره‌خنه‌و سه‌رزه‌نشتی جه‌ماوه‌ره‌كه‌ی به‌شدار بوو ،حیزبه‌كانی تریش هه‌ندێك له‌ برساو هه‌یندێكیش له‌ ترسا به‌شدار بوون ، له‌سه‌ر ئاستی نێوده‌وڵه‌تی و هه‌رێمایه‌تی هه‌رزوو نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان وئه‌نجومه‌نی ئاسایش ،هاوكات توركیا و ئیران دژی ئه‌نجامدانی ڕیفراندۆم هاتنه‌ سه‌رخه‌ت ، هه‌رچه‌نده‌ ریفراندۆم بۆخۆی مافێكی سروشتی و به‌رسڤێكی ڕه‌وایه‌ به‌ڵام پێویستی به‌ ڕێڕه‌‌وی یاسایی خۆی هه‌یه‌ بۆ جیابونه‌وه‌ له‌ عێراق ، ریفراندۆم هیچ ئینجازێكی بۆ كورد تێدا نه‌بوو هه‌ر زوو مه‌سعود به‌رزانی و حیزبه‌كه‌ی خۆیان له‌ به‌رپرسیاره‌تی شكستی ریفراندۆم دزییه‌وه‌و شكست له‌ دوای شكست به‌رۆكی هه‌رێمی كوردستانی گرت ، هه‌ڵه‌ی ریفراندۆم جگه‌ له‌ ده‌ستدانی دۆسته‌كانی كوردو شكستی دیپلۆماسی و سه‌ربازیشی به‌ دوادا هات و كه‌ له‌ %٥۱  خاكی كوردستان  راده‌ستی سوپای عێراق كرا .   به‌دیدی من له‌و قۆناغه‌دا كه‌ ڕیفراندۆم ئه‌نجام دراو به‌ ئێستاشه‌وه‌ زه‌مینه ‌له‌بار نه‌بوو كوردیش پێویستی به‌ ئه‌نجامدانی ڕیفراندۆم نه‌بووه‌ ،هێنده‌ی پێویستی به‌ ئه‌نجامدانی چاكسازی راسته‌قینه‌ی سیاسی و ئیدارییه‌ له‌ كوردستان ، كورد پێویستی به‌ دامه‌زراوه‌یكردن و به‌ نیشتیمانیكردنی دامه‌زراوه‌كانیه‌تی كه‌ ئیستا له‌ ده‌ستی حیزب و حوكمی بنه‌ماڵه‌ سیاسییه‌كاندایه‌‌،كورد پێویستی به‌ سه‌روه‌ری یاسا و چه‌سپاندنی پایه‌كانی دیموكراسیه‌ت بوو نه‌ك ڕێفراندۆم‌ ، كێشه‌ی گه‌وره‌ی كورد نه‌بوونی عه‌قڵی خۆبه‌ڕێوه‌بردن و به‌ حیزبیكردن و بنه‌ماڵه‌كردنی دامه‌زراوه‌ حكومییه‌كانه‌  .   له‌ ریفراندۆمدا مه‌سعود به‌رزانی و حیزبه‌كه‌ی زۆر شتیان دۆڕاند به‌تایبه‌تی له‌ بانگه‌شه‌ی كوردایه‌تی و ئیداره‌دانی كۆمه‌ڵگادا ئیفلاسیان هێنا، دوای دوو ساڵ له‌ سوتاندنی كارتی ریفراندۆم  ئیستاش پارتی چاوی له‌ سه‌ر جیاكردنه‌وه‌ی سنوروزیندوو كردنه‌وه‌ی زۆن و له‌ قالبدانی مرۆڤی كورده‌ له‌ نێوان ئه‌ودیوو ئه‌مدیوی دێگه‌ڵه‌دا ، له‌خۆپیشاندانه‌كانی شیلادزێ وه‌ بیگره‌ بۆ ڕوداوه‌كانی په‌لكانه‌و سوتاندنی یه‌ك ملیۆن دۆنم زه‌وی كشتوكاڵی كورد له‌ كه‌ركوك پارتی ڕۆڵی نمایشی فلیمێكی ئه‌كشن ده‌بینێ كه‌ ڕۆڵی سۆپه‌رمان به‌خۆی و سه‌رۆكه‌كه‌ی ده‌به‌خشێت نه‌ك چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌و گرفته‌كان،  پارتی باوه‌ڕی به‌ فره‌ دیدی و دونیای جیاوازی و پلۆرالیزمی سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تی نییه‌ ، ته‌نها یه‌ك پێناسی بۆ ژیان و بۆ حوكمرانیه‌تی هه‌یه‌ ،كۆمه‌ڵگای خستووه‌ته‌ ناو سنوره‌كانی خۆیه‌وه‌ و ڕێگه‌ نادات هێزو لایه‌نه‌كانی تریش سنورو كه‌رامه‌ت و موماره‌سه‌ی ئیراده‌ی خۆیان بكه‌ن ، ئه‌م سنورو موڵكیه‌ته‌ی پارتی نه‌یتوانیووه‌ كه‌ڕامه‌ت و به‌های كوردایه‌تی و مرۆڤبونی هیچ تاكێك بپارێزێت .  

ئاراس فه‌تاح   هه‌موو كۆمه‌ڵگایه‌ك خاوه‌نی سیسته‌می به‌های خۆیه‌تی. هه‌موو یه‌كه‌یه‌كی كۆمه‌ڵایه‌تییش له‌وێنه‌ی پارتی سیاسیی، گروپه‌ ئه‌تنیی و ئایینییه‌كان به‌هاكانی خۆیان به‌ ڕاست ده‌زانن و وه‌كو حه‌قیقه‌تێكی ئایدیۆلۆژیی، كۆمه‌ڵایه‌تیی، یان تیۆلۆژیی نماییشیده‌كه‌ن. ساده‌ترین ده‌ركه‌وته‌ی سیسته‌می به‌ها له‌ كایه‌ی سیاسه‌تدا بریتییه‌ له‌ ئایدیۆلۆژیا و له‌ كایه‌ی ئایینیشدا بڕوادارییه‌ كه‌ هه‌ریه‌كه‌یان عه‌قیده‌یه‌كی سیاسیی، یاخود ئایینیی تایبه‌ت به‌خۆی هه‌یه‌ و له‌ سروت (گقوس) و پراكسیسیاندا ڕه‌نگده‌داته‌وه‌. له‌ كایه‌ی ئاییندا چه‌مكێك هه‌یه‌ به‌ ئینگلیزییه‌كه‌ی پێیده‌ڵێن سكیزم „schism“ و به‌ئه‌ڵمانییه‌كه‌شی شیزما „Schisma“ كه‌ به‌ مانای دابه‌شبوون یان جیابوونه‌وه‌ دێت. سكیزم له‌ بنه‌ڕه‌تدا چه‌مكێكی مه‌سیحییه‌ و هێما بۆ ئه‌و دابه‌شبوونه‌ قووڵه‌ ده‌كات كه‌ له‌ ئایینی مه‌سیحییدا ڕوویدا و بووه‌ هۆكاری جه‌نگێكی خوێناویی درێژخایه‌ن له‌نێوان پرۆتستانت و كاتۆلیكه‌كانی وڵاتانی ئه‌و سه‌رده‌مه‌ی ئه‌وروپا. له‌ ئایینی ئیسلامیشدا ئه‌زموونی دابه‌شبوونی قووڵمان هه‌یه‌ كه‌ نموونه‌ی خه‌واریج و ‌دواتریش له‌تبوونی ئیسلام له‌نێوان هه‌ردوو ئایینزای شیعه‌ و سوننه‌ ناودارترینیانه‌. هه‌ردوو ئایینزای شیعه‌ و سوننه‌ دابه‌شبوونێكی شاقووڵی له‌ ئایینی ئیسلامدا به‌رهه‌مده‌هێنن و به‌ ململانێكه‌شیان مێژوویه‌كی خوێناویی بۆ بڕوادارانی ئه‌م دوو ڕه‌وته‌ ئایینییه‌ ده‌نووسنه‌وه‌. بێگومان هه‌روه‌كو چۆن له‌ ئاییندا دابه‌شبوون هه‌یه‌ و هه‌ر كۆمه‌ڵه‌یه‌كی ئایینیی یان ئایینزایی (مه‌زهه‌بیی یان تائیفیی) دیدگای تیۆلۆژیی خۆی به‌ ڕاست و ئه‌وی تریش به‌ ناڕاست ده‌بینێت، ئاوهاش له‌ سیاسه‌تدا دابه‌شبوونی سیاسییمان هه‌یه‌، كه‌ هه‌ر حیزب و گروپێك‌ به‌رگریی له‌ دروستیی ئایدیۆلۆژیا و به‌ها سیاسییه‌كانی خۆی ده‌كات و خه‌باتیان له‌پێناودا ده‌كات. چ له‌ دۆخه‌ ئایینییه‌كه‌ و چ له‌ دۆخه‌ سیاسییه‌كه‌دا كرده‌ی دابه‌شبوون و جیابوونه‌وه‌ دۆخێكی مه‌ترسییداره‌ بۆ شه‌رعییه‌ت و مه‌ركه‌زییه‌تی ده‌سه‌ڵاتی ئایینیی یان سیاسیی. هه‌ر ئه‌م حاڵه‌ته‌ش واده‌كات هه‌موو جیابوونه‌وه‌یه‌ك به‌ ئاسانی له‌لایه‌ن گروپی یه‌كه‌مه‌وه‌ هه‌رسنه‌كرێت و ببێته‌ هۆكاری ململانێی توند و خوێناویی. له‌ مێژووی ئایینه‌كاندا دۆخی جیابوونه‌وه‌ به‌ „بیدعه‌“ و „فیتنه‌“ ناوزه‌ده‌كرێت و، له‌ سیاسه‌تیشدا پێناسی ناڕازییه‌كان له‌ هه‌لپه‌رست و گێره‌شێوێنه‌وه‌ ده‌ستپێده‌كات و به‌ لاڕێدابه‌ردا‌ تێده‌په‌ڕێت و تاده‌گات به‌ به‌خشینه‌وه‌ی شوناسی خائین و نامۆ به‌ جه‌سته‌ی نه‌ته‌وه‌ و دوژمنی ده‌وڵه‌ت. له‌ مێژووی ده‌سه‌ڵاتدارێتییدا دوو كایه‌ی زۆر گرنگ ڕۆڵی گه‌وره‌یان له‌ سه‌قامگیركردنی ده‌سه‌ڵاتدا گێڕاوه‌. یه‌كه‌میان چه‌مكی „عه‌رش“ه‌ و دووهه‌میشیان „میحراب“ه‌. هه‌ردووكیان به‌رپرسن له‌ هێشتنه‌وه‌ی ئه‌و سیسته‌مه‌ به‌هاییه‌ی كه‌ مۆدێلێكی تایبه‌تی ده‌سه‌ڵاتدارێتیی سیاسیی یان ئایینیی له‌سه‌ری به‌نده‌. هه‌ركاتێك سیسته‌می به‌هاكانی هه‌ر كۆمه‌ڵگایه‌ك یان یه‌كه‌یه‌كی ئایینیی یان سیاسیی به‌هۆی ململانێوه‌ له‌سه‌ر ده‌سه‌ڵات یان سامان، درزی تێكه‌وت، برینداركرا، یاخود شله‌قا، ئه‌وا نه‌ك ته‌نها به‌ئاسانی چاك ناكرێته‌وه‌ و ناچنه‌وه‌‌ شوێنی خۆیان، به‌ڵكو ده‌بێته‌ هۆكارێك بۆ دابه‌شبوونی كۆی جه‌سته‌ی كۆمه‌ڵگا به‌گشتیی و گروپ و كۆمه‌ڵه‌ سیاسیی و ئایینییه‌كان به‌تایبه‌ت و دروستبوونی پشێوی و ململانێی توند و شۆڕش و جه‌نگ و كاولكاریی. له‌م پرۆسه‌یه‌شدا هه‌موو هه‌وڵێكی ریفۆرم و گۆڕانكاریی به‌ چه‌كی عه‌قیده‌ و ئایدیۆلۆژیا به‌رپه‌رچدراوه‌وه‌ته‌وه‌ و به‌ خیانه‌تكردن له‌ نه‌ته‌وه‌ و خاك، یان به‌ بیدعه‌ له‌ عه‌قیده‌ی ئایینیی ناوزه‌دكراوه‌ و هه‌وڵی له‌ناوبردن و سڕینه‌وه‌یان دراوه‌. بێگومان چه‌مكی „سیسته‌می به‌ها“ گفتوگۆی زۆری به‌دوای خۆیدا هێناوه‌، به‌ڵام من لێره‌دا مه‌به‌ستم له كۆی ئه‌و به‌ها ئایینیی و سیاسیی و كولتووریی و ره‌مزییه‌ دروستكراوانه‌یه‌ كه‌ هه‌موو كۆمه‌ڵگایه‌ك بۆ دروستكردنی وشیاریی و شوناسی ده‌سته‌جه‌معیی پێویستی پێیه‌تی و پێكڕا ده‌بنه‌ كۆڵه‌كه‌یه‌كی ئۆرگانیی بۆ پێكه‌وه‌ژیانی تاك و گروپه‌كان. هه‌روه‌ك چۆن هه‌موو یه‌كه‌یه‌كی ئایینیی یان كۆمه‌ڵایه‌تیی سیسته‌مێكی به‌های خۆی هه‌یه‌، ئاوهاش هه‌موو سیسته‌مێكی سیاسیی به‌های تایبه‌ت به‌ خۆی هه‌یه‌ كه‌ ده‌بێته‌ هۆكاری یه‌كانگیریی و دروستكردنی هه‌ستی پێكه‌وه‌بوون و وشیاریی ده‌سته‌جه‌معیی. دیموكراسیی وه‌ك یه‌كێك له‌ مۆدێله‌كانی سیسته‌می به‌های سیاسیی، به‌ قۆناغێكی مێژوویی دوور و درێژ و خوێناوییدا تێپه‌ڕی تاوه‌كو گه‌یشتۆته‌ ئه‌م فۆرمه‌ی كه‌ ئێستا هه‌یه‌تی. دیموكراسییش وه‌كو مۆدێلێك له‌ ده‌سه‌ڵاتدارێتیی فۆرمێكه‌ له‌ پێكه‌وه‌ژیان كه‌ تیایدا له‌ ڕێگای ده‌ستوور و یاساوه‌ په‌یوه‌ندییه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانمان رێكده‌خرێن و پلورالیزمی سیاسیی و ئایینیی و چه‌مكی هاونیشتیمانییبونی تێدا به‌رهه‌مدێت. ئه‌و مۆدێله‌ی ئه‌مڕۆ له‌ ئه‌وروپادا ده‌یبینین به‌رهه‌می چه‌ندین سه‌ده‌یه‌ له‌ ململانێی و جه‌نگ و گه‌شه‌ی جیاواز كه‌ له‌ هه‌ر سه‌رده‌م و له‌ هه‌ر ده‌وڵه‌تێكیشدا فۆرم و میكانیزمی تایبه‌ت به‌ خۆی هه‌بووه‌. هه‌ر ئه‌م پێدراوه‌ ساده‌یه‌ش وامان لێده‌كات گه‌شه‌ی مێژوو وه‌كو حه‌تمییه‌تێكی ڕاسته‌ئاسا ته‌ماشا نه‌كه‌ین و جه‌وهه‌رگه‌راییانه‌ ته‌ماشای گه‌شه‌ی كۆمه‌ڵگاكانی خۆرئاوا و خۆرهه‌ڵاتی گۆی زه‌وی نه‌كه‌ین. بۆیه‌ به‌بۆچوونی من هه‌موو قسه‌كردنێك له‌سه‌ر چه‌مكی „خۆرئاوا“ یان „خۆرهه‌ڵات“، وه‌ك دروستكراوێكی ئایینیی یان ئایدیۆلۆژیی، كه‌ له‌ ئه‌ده‌بیاتی سیاسیی و ئه‌ده‌بییدا به‌سه‌ر عه‌قڵ و روحدا دابه‌شده‌كرێت، چ له‌ ڕووی مێژوویی و چ له‌ ڕووی میتۆدییه‌ ده‌مانخاته‌ ناو هه‌ڵه‌ی خوێندنه‌وه‌ی زانستیی گه‌وره‌‌وه‌. بۆئه‌وه‌ی وێنایه‌كمان له‌سه‌ر مێژووی ململانێی عه‌رش و میحراب هه‌بێت، ده‌مه‌وێت به‌خێرایی باس له‌ قۆناغه‌ سه‌ره‌كییه‌كانی ئه‌و ململانێیه‌ له‌ مێژووی خۆرئاوادا بكه‌م كه‌ چۆن و به‌ چ باجێكی گه‌وره‌ی مێژوویی و مرۆیی سیسته‌می به‌هاكان له‌ ده‌سه‌ڵاتدارێتییه‌كی چه‌قبه‌ستووی سته‌مگه‌ری ئایینییه‌وه‌ گۆڕا بۆ سیسته‌مێكی پلورالی سیاسیی و ئایینیی و فیكریی. له‌ مێژووی كۆمه‌ڵگاكانی خۆرئاوادا په‌یوه‌ندی نێوان قه‌یسه‌ر و پاشا‌كان له‌گه‌ڵ كه‌نیسه‌ و پاپاكاندا چه‌نده‌ په‌یوه‌ندییه‌كی پڕ له‌ ململانێی توندوتیژ بوو‌، هێنده‌ش پڕه له‌ ڕێككه‌وتن و سازش‌ له‌سه‌ر دابه‌شكردنی ده‌سه‌ڵات و سامان. له‌ سه‌رده‌می رۆمه‌كانه‌وه‌ مێژووی ئه‌م په‌یوه‌ندییه‌ ده‌ستپێده‌كات، كاتێك مه‌سیحییه‌ت له‌لایه‌ن (كۆنستانتین)ی گه‌وره‌وه‌ ده‌كرێت به‌ ئایینی ده‌وڵه‌ت. له‌و چركه‌ساته‌وه‌ كاری دونیایی و وه‌زیفه‌ی ئاسمانیی ده‌چێته‌ ژێر ڕكێفی قه‌یسه‌ره‌وه‌ و به‌ته‌نها كۆنتڕۆڵی هه‌موو پرسه‌ زه‌مینیی و ئاسمانییه‌كان ده‌كات. له‌پاش قۆناغێكی درێژی ململانێی ده‌سه‌ڵات له‌نێوان ڕۆم و پاپادا، بۆ یه‌كه‌مینجار له‌ مێژووی ململانێی كه‌نیسه‌ و قه‌یسه‌ردا، له سه‌رده‌می پاپا (گێلاسیۆس)دا په‌یوه‌ندییه‌كی نوێی ده‌سه‌ڵات له‌ نێوان پاپا و قه‌یسه‌ردا داده‌ڕێژرێته‌وه‌. ڕێككه‌وتنی یه‌كه‌می نێوان عه‌رش و میحراب له‌ مێژوودا به‌ تیۆریی „دوو شمشێر“ به‌ناوبانگه‌. ئه‌م تیۆرییه‌ كایه‌ی ده‌سه‌ڵات به‌ دوو شمشێر ده‌چوێنێت كه‌ یه‌كێكیان به‌ده‌ست قه‌یسه‌ره‌وه‌یه‌ و ئه‌وی تریشیان به‌ده‌ست پاپاوه‌. ته‌مه‌نی حوكمڕانێتی له‌ژێر سایه‌ی ئه‌م تیۆرییه‌دا كه‌ تیایدا ده‌سه‌ڵاتی دونیایی قه‌یسه‌ر و پاشاكان له‌لایه‌ك و ده‌سه‌ڵاتی ئاسمانیی كه‌نیسه‌ و پاپا له‌یه‌كی تره‌وه‌، له‌سه‌ر بناغه‌ی تیۆریی دوو شمشێر ڕێكخرابوو، نزیكه‌ی 600 ساڵی خایاند. ململانێی نێوان كه‌نیسه‌ و پاشاكان له‌سه‌ده‌ی ناوه‌ڕاستدا به‌ پرۆسه‌ی فیودالییكردنی كه‌نیسه‌ كۆتایی دێت. له‌م قۆناغه‌دا ده‌سه‌ڵات له‌ ده‌ستی كه‌نیسه‌دا چڕده‌بێته‌وه‌ و كار ده‌گاته‌ ئاستێك كه‌ خودی پاپا و كورسییه‌ موقه‌ده‌سه‌كه‌ی به‌ „نوێنه‌ری خودا“ له‌سه‌ر زه‌وی نماییشده‌كرێت. بۆ پاساوهێنانه‌وه‌ی ئایدیۆلۆژییانه‌ی پێگه‌ی پاپا وه‌ك ده‌سه‌ڵاتێكی ئاسمانیی به‌رامبه‌ر به‌ ده‌سه‌ڵاتی دونیایی قه‌یسه‌ر و پاشاكانیش، وێنای ئه‌م په‌یوه‌ندییه‌ به‌ په‌یوه‌ندیی نێوان „خۆر“ و „مانگ“ نماییشده‌كرا. ئه‌م تێزه‌ نوێیه‌ش بانگه‌شه‌ی ئه‌وه‌ی ده‌كرد هه‌روه‌كو چۆن مانگ شه‌وق و ڕه‌ونه‌قی له‌ خۆره‌وه‌ ده‌ستده‌كه‌وێت، ئاوهاش ده‌سه‌ڵاتی قه‌یسه‌ر و پاشاكان وه‌زیفه‌ی مانگیان له‌سه‌ر زه‌وی هه‌یه‌ و ده‌بێت له‌لایه‌ن پاپاوه‌ نووری پیرۆزی ئیلاهیی به‌ركه‌وێت و پێگه‌كه‌ی دیاریبكرێت. له‌ „سه‌رده‌می ریفۆرماسیۆن“یشدا Reformation كه‌ قۆناغی ده‌ستپێكی یه‌كه‌می چاكسازیی ئایینییه‌ له‌ مه‌سیحییه‌ت، به‌ سه‌رهه‌ڵدانی یه‌كه‌مین دابه‌شبوونی „schism“ ئه‌م ئایینه‌ بۆ سه‌ر چه‌ندین ئایینزا ده‌ستپێده‌كات. جگه‌ له‌ سه‌رهه‌ڵدانی چه‌ندین رێچكه‌ و ڕێبازی ئایینزایی جیاواز، گه‌وره‌ترین و كاریگه‌رترین ده‌ركه‌وته‌ی ئه‌م دابه‌شبوونه‌ شاقووڵییه‌ له‌ناو جه‌سته‌ی ئایینی مه‌سحییه‌تدا له‌ هه‌ردوو ئایینزای كاتۆلیك و پرۆتستانتییه‌كاندا به‌رجه‌سته‌ده‌بێت. ململانێی توندوتیژیی ئه‌م ڕه‌وته‌ ئایینزایانه‌ له‌گه‌ڵ یه‌كتر به‌ جه‌نگێكی پڕوكێنه‌ر ده‌ستیپێكرد كه‌ به‌ „جه‌نگی سی ساڵه‌“ به‌ناوبانگه‌. ئه‌م جه‌نگه‌ خوێناوییه‌ كه‌ ئه‌وروپای ئه‌و سه‌رده‌مه‌ی ته‌نیبوو، به‌ رێككه‌وتنێكی مێژوویی كۆتاییهات كه‌ به‌ په‌یمانی ئاشتیی „ڤێست فێلیشه‌“ ناوزه‌دكرا. ئه‌م په‌یمانه‌ ته‌نها كۆتایی به‌ جه‌نگه‌ وێرانكارییه‌ ئایینییه‌كان له‌ ئه‌وروپا نه‌هێنا، به‌ڵكو بوو به‌ سه‌ره‌تای دورستبوونی ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌یی و پاشه‌كشێی ئایین له‌ پرسه‌ دونیاییه‌كان و فه‌راهه‌مبونی ئازادیی موماره‌سه‌كردنی عه‌قیده‌ی جیاوازیی ئایینیی. „سه‌رده‌می ڕۆشنگه‌ریی“ قۆناغی به‌سێنته‌ركردنی مرۆڤه‌ له‌ مێژوودا و ئازادكردنی عه‌قڵی ئینسانه‌ له‌ ده‌ست ئه‌و دۆگمای ئاینییه‌ی كه‌ چه‌ند سه‌ده‌یه‌ك ده‌سه‌ڵاتدارێتی كه‌نیسه‌ بۆی به‌رهه‌مهێنابوو. هه‌موو ئه‌و جه‌نگه‌ ئایینییانه‌ی جه‌سته‌ی كۆمه‌ڵایه‌تیی و سیاسیی كۆمه‌ڵگا ئه‌وروپییه‌كانیان بۆ چه‌ند سه‌ده‌یه‌ك داوه‌شاندبوو، بوونه‌ هۆكاری ئه‌وه‌ی له‌ سه‌ده‌ی هه‌ژده‌وه‌ په‌یوه‌ندی نێوان ده‌وڵه‌ت و كه‌نیسه‌ جارێكی دابڕێژرێته‌وه‌ و پلورالیزمی كۆمه‌ڵگا و ئازادیی باوه‌ڕداریی و بیركردنه‌وه‌ ڕێزی لێ بگیردرێت. شۆڕشی فه‌ره‌نسییش كۆتایی یه‌كجاره‌كی به‌ ده‌سه‌ڵاتی سیاسیی كه‌نیسه‌ له‌ كاروباری ده‌وڵه‌تداریی هێنا و مۆدێلێكی تری له‌ سیسته‌می به‌ها به‌رهه‌مهێنا. له‌و چركه‌ساته‌وه‌ كه‌ پایه‌كانی ده‌سه‌ڵاتی سیاسیی كه‌نیسه‌ و پاشا ڕوخێنران، كۆتایی به‌ سه‌رده‌می ده‌سه‌ڵاتی ڕه‌های كورسیی موقه‌ده‌س و له‌حیمبوونی به‌ جه‌سته‌ی پاشاوه‌ هێنرا، سه‌ده‌یه‌كی نوێ له‌ په‌یوه‌ندی نێوان كۆمه‌ڵگا و ده‌سه‌ڵات، دین و ده‌وڵه‌ت ده‌ستپێده‌كات. شۆڕشی فه‌ره‌نسیی به‌ مانا هه‌ره‌ ساده‌كه‌ی له‌ڕێگای دابه‌شكردنی ده‌سه‌ڵاته‌كانه‌وه‌ كۆتایی به‌ قودسییه‌تی هه‌ردوو ده‌سه‌ڵاتی عه‌رشی پاشا و میحرابی ئایینی مه‌سیحیی هێنا و یه‌كسانیی و ئازادیی كرد به‌ به‌های نوێی پێكه‌وه‌ژیانی كۆمه‌ڵایه‌تیی و، وه‌لائه‌تی تاكه‌كانی كۆمه‌ڵگاشی له‌ شوناسی ئایینییه‌وه‌ گۆڕی بۆ چه‌مكی هاونیشتیمانییبوون. هه‌موو فه‌یله‌سوفان و بیریارانی سه‌رده‌می ئه‌نتیك و به‌ تێپه‌ڕبوون به‌ سه‌رده‌می ڕۆشنگه‌ریی و تاده‌گاته‌ ئه‌م سه‌رده‌مه‌مان هه‌وڵی ئه‌وه‌یان داوه‌ „سیسته‌مێكی به‌ها“ بۆ مرۆڤایه‌تیی به‌رهه‌مبهێنن. هه‌ر یه‌كه‌یان به‌ چه‌شنێكی ئایدیاڵ وێنای جیهانێكی مانادار و پڕبه‌های بۆ دامه‌زراندنی كۆمه‌ڵگایه‌كی دادپه‌ر كردووه‌، كه‌ مرۆڤ شایسته‌یه‌تی. خواست و مۆتیڤی ئه‌م بیریارانه‌ بریتیی بووه‌ له‌ دژایه‌تییكردنی خۆپه‌رستیی ده‌سه‌ڵات و دۆگمای ترادیسیۆن و چه‌وساندنه‌وه‌ی ئینسان بۆ ئینسان كه‌ ده‌شێت ئایین و باوه‌ڕدارێتیی یان دۆخی چینایه‌تیی سه‌رچاوه‌كه‌ی بێت، یان هه‌ردوكیان پێكه‌وه‌. دواترین ده‌ستكه‌وتی مرۆڤایه‌تییش له‌پاش مێژوویه‌كی دوورودرێژ له‌ ململانێ خوێناویی، بریتییه‌ له‌ دامه‌زراندنی سیسته‌می دیموكراسیی كه‌ به‌ها سه‌ره‌كییه‌كانی بریتین له‌ ئازادیی و یه‌كسانیی و هاوكاریی و ئاشتیی و مافی ژیان. له‌ سیسته‌می دیموكراسییدا هه‌م به‌هاكانی كورسیی عه‌رش و ته‌وریسی سیاسیی مانا موقه‌ده‌سه‌كانی خۆی له‌ده‌ستده‌دات و هه‌م قودسییه‌تی میحرابیش مانا سه‌دیمییه‌كانی خۆی ده‌دۆڕێنێت و نابێته‌ تاكه‌ به‌ها بۆ ڕێكخستنی كۆمه‌ڵگا و پێكه‌وه‌ژیانی تاك و گروپه‌كان. له‌پاش ئه‌زموونی كاره‌ساتباری نازیزم و فاشیزم له‌سه‌ده‌ی بیسته‌مه‌وه‌ سیسته‌می دیموكراسیی جارێكی تر به‌ قه‌یرانێكی قووڵی نوێدا تێده‌په‌ڕێت. هێزگه‌لێكی پۆپۆلیستیی گه‌وره‌ له‌ سه‌ده‌ی بیستویه‌كه‌مدا سه‌رهه‌ڵده‌ده‌ن كه‌ بوونه‌ته‌ هه‌ڕه‌شه‌ی جدیی له‌سه‌ر كۆی به‌هاكانی سیسته‌مه‌كه‌. ماویه‌تی