مه‌هدی ئه‌بوبه‌كر - مامۆستا له‌ كۆلیژی زانسته‌ سیاسییه‌كانی زانكۆی سلێمانیی 

" پێویستە حكومەتی هەرێمی كوردستان، بۆ دورخستنەوەی هەموو گومانەكان، بە ژمارەو داتا، بەرهەم و هەناردەكردنی نەوت بە شێوەیەكی شەفاش بخاتەڕوو،  لە ماوەی شەش ساڵی رابردوودا، شكستی سیاسەتی سەربەخۆیی ئابووریی، و فرۆشتنی سەربەخۆیانەی نەوت، بە شێوەی كردارەكی بۆ حكومەتی هەرێم و خەڵكی كوردستان، دەركەوت، بۆیە رادەستكردنی (هەموو یان بەشێك) لە نەوتی كوردستان بە كۆمپانیای سۆمۆ، بووە بە دیفاكتۆو چیدی حكومەتی هەرێم ناتوانرێت خۆی لێبدزێتەوە" ئەمە بەشێكە لە پرۆژەی مەهدی ئەبوبەكر مامۆستای زانستە سیاسیەكانی زانكۆی سلێمانیە
ئەو مامۆستا لە پرۆژەكەیدا ئاماژەی بەوەكردووە "پێویستە هەردوو حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی ئێراق، بگەن بە‌ ئەو بڕوایەی ناوچە كێشە لە سەرەكان، كێشەیەكی سیاسییە نەك كێشەیەكی دەستوریی و یاسایی". 
سەبارەت بە كێشەی پێشمەرگە مەهدی ئەبوبەكر ئاماژەی بەوەكردووە" تەتەڵەكردنی هێزی پێشمەرگە لە كەسانی بندیوارو زیادەكان، تا لە رووی چەندایەتییەوە لەگەڵ رێژەی دانیشتوانی هەرێم بگونجێت،‌ بەجۆرێك هەر ملیۆنێك لە دانیشتوان (10)‌ هەزار پێشمەرگەی بەربكەوێت، یەكخستنی هێزی پێشمەرگەی كوردستان، لە چوارچێوەی لەشكرێكی كوردستانیی رێكخراویی یاساییدا"

دەقی پرۆژەكە

ده‌ستپێك
هه‌رێمی كوردستان، به‌ گوێره‌ی (بڕگه‌ی یه‌كه‌م له‌ مادده‌ی 117) - ی ده‌ستوری هه‌میشه‌یی ئێراق، هه‌رێمێكی فیدرالیی، وابه‌سته‌ی ده‌وڵه‌تی ئێراقی فیدراله‌. وێڕای ئه‌وه‌ی؛ بڕگه‌و مادده‌كانی ده‌ستور، ده‌سه‌ڵاته‌كانی حكومه‌تی فیدرالی و هه‌رێمه‌كانی، به‌ روونی دیاریكردووه‌، كه‌چی په‌یوه‌ندییه‌كانی نێوان هه‌رێمی كوردستان كه‌ شاری هه‌ولێر پایته‌ختی حكومه‌ته‌كه‌یه‌تی، له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تی ئێراق و حكومه‌ته‌ فیدرالییه‌كه‌ی به‌غدا، له‌ باره‌ی پیاده‌كردنی ده‌سه‌ڵاته‌وه‌ له‌ ته‌نگژه‌یه‌كی به‌رده‌وامدایه‌. 
له‌ دوو ساڵی به‌رێدا، ته‌نگژه‌و كێشمه‌كێشه‌كان، گه‌یشتن به‌ ئاستێكی هێنده‌‌ توند، كارگه‌یشت به‌وه‌ی له‌ ئه‌یلولی 2017، هه‌رێمی كوردستان، له‌ پرۆسه‌یه‌كی راپرسیی ره‌سمیی، دانپێدانه‌نراودا، كه‌ دواتر له‌ژێر گوشاری ده‌وڵه‌تی ئێراق و كۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تییدا، كاركردن به‌ ئه‌نجامه‌كانی بۆ كاتێكی نادیار هه‌ڵپه‌سێردرا، ‌بڕیاری جودابوونه‌وه‌ی هه‌رێمه‌كه‌ی له‌ ئێراق راگه‌یاند.  
به‌ گشتیی؛ په‌یوه‌ندییه‌كانی نێوان هه‌رێمی كوردستان و ده‌وڵه‌تی ئێراق، له‌ دوای ساڵی (2005) – ه‌وه‌، هه‌رگیز له‌سه‌رزه‌مینێكی ته‌خت به‌ڕێوه‌ نه‌چووه‌، هه‌ردوولا هه‌میشه‌ هه‌ورازو نشێوه‌كانیان بۆ مه‌یدانی‌  په‌یوه‌ندییه‌كانیان هه‌ڵبژاردووه‌. سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی ده‌ستور، رێوشوێنی گونجاوی بۆ رێكخستنی په‌یوندیی نێوان هه‌رێمه‌كان و حكومه‌تی فیدرالیی داناوه‌، لێ كێشه‌ی بودجه‌ وداهات، مه‌سه‌له‌ی ناوچه‌ كێشه‌ له‌سه‌ره‌كان، پێشمه‌رگه‌، ده‌سه‌ڵاتی فرۆشتنی نه‌وت و گاز، له‌ ماوه‌ی (15) ساڵی رابردوودا، ئاڵۆزترین كێشه‌كانی‌ نێوان هه‌ولێرو به‌غدا بوون و بێچاره‌سه‌ر ماونه‌ته‌وه‌.  ‌ 

یه‌كه‌م/ ره‌وشی هه‌نوكه‌یی
ره‌وشی هه‌نوكه‌یی په‌یوه‌ندییه‌كانی نێوان هه‌رێمی كوردستان و ده‌وڵه‌تی ئێراق، له‌ ئاڵۆزییه‌كی توندی بێده‌نگ دایه‌، زۆربه‌ی دۆسییه‌كان، به‌ هه‌ڵپه‌سێردراوی ماونه‌ته‌وه‌ یاخود رێگه‌ی چاره‌سه‌ركردنیان گه‌یشتووه‌ به‌ كۆڵانێكی داخراو. 

ناوچه‌ كێشه‌ له‌سه‌ره‌كان
ناوچه‌ كێشه‌ له‌سه‌ره‌كان، ناوچه‌یه‌كی به‌رفراوان ده‌گرێته‌وه‌، كۆمه‌ڵێك شاری گرنگ و ستراتیژیی له‌ خۆده‌گرێت، دیارترینیان شاری كه‌ركوكه‌ (270 كم، باكوری به‌غدا). ئه‌و ناوچانه‌ له‌ (مادده‌ی 140)- ی ده‌ستوردا رێگه‌چاره‌سه‌ریان به‌ سێ قۆناغ بۆ دیاریكراوه‌و پێویست بوو؛ له‌ مانگی (كانونی یه‌كه‌می 2007) دا هه‌رسێ قۆناغه‌كه‌ كۆتاییان بێت و چاره‌نوسیی ئه‌و ناوچانه‌ یه‌كلایی ببێته‌وه‌، به‌ڵام دوای دوانزه‌ ساڵ، هێشتا چاره‌نوسیی ئه‌و ناوچانه‌ به‌ چاره‌سه‌ر نه‌كراویی ماوه‌ته‌وه‌. 
له‌ باره‌ی كێشه‌ی ناوچه‌ كێشه‌ له‌سه‌ره‌كان، هه‌رێمی كوردستان، حكومه‌تی فیدرالیی به‌غدا، به‌ كه‌مته‌رخه‌م ده‌زانێت. هه‌رێمی كوردستان، به‌غدا به‌وه‌ تۆمه‌تبار ده‌كات؛ بودجه‌ی پێویست بۆ جێبه‌جێكردنی (مادده‌ی 140) دابین ناكات، و له‌مپه‌ر له‌ به‌رده‌م ئاسایكردنه‌وه‌ی ئه‌و ناوچانه‌دا داده‌نێت، و رێگه‌ بۆ به‌رده‌وامبوونی سیاسه‌تی ته‌عریب و گۆڕینی باری دیمۆگرافیای ئه‌و ناوچانه‌ خۆشده‌كات‌.
 له‌دوای ساڵی (2007) – ه‌وه‌ خودی (مادده‌ی 140) بوو به‌ كێشه‌یه‌كی ده‌ستوری، چونكه‌ لایه‌نی حكومه‌تی فیدرالیی بانگه‌شه‌ی به‌سه‌رچوونی مادده‌كه‌ی ده‌كرد، هه‌رێمی كوردستانیش پیداگیریی له‌سه‌ر به‌رده‌وامبوونی ده‌كرد، تا دواجار له‌ مانگی (ته‌مموزی 2019) دادگای باڵای فیدرالی له‌ بڕیارێكدا؛ به‌رده‌وامبوونی ئه‌و مادده‌یه‌ی رایگه‌یاند. 
له‌ ساڵانی رابردوودا، ئه‌و هه‌وڵانه‌ی بۆ چاره‌سه‌ركردنی‌ ناوچه‌ كێشه‌ له‌سه‌ره‌كان، دراون، هه‌وڵی گه‌وره‌و كرداره‌كی نه‌بوون، به‌ڵكو زۆربه‌یان چوارچێوه‌ی (قۆناغی قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌) – یان تێنه‌په‌ڕاندووه‌.
 له‌وه‌دا هه‌رێمی كوردستانیش كه‌مته‌رخه‌می گه‌وره‌ی ده‌كه‌وێته‌ ئه‌ستۆ، چونكه‌ رێگاكانی گوشاركردنی بۆ جێبه‌جێكردنی (مادده‌ی 140) نه‌گرتۆته‌به‌ر، زۆرینه‌ی گله‌یی و گازه‌نده‌كانی ته‌نیا له‌ رووی میدیاییه‌وه‌ بووه‌، و نه‌ په‌ڕیوه‌ته‌وه‌ بۆ ئاستی سیاسیی و دیپلۆماسیی. ده‌توانین ئاماژه‌ به‌وه‌ بده‌ین‌؛ هه‌ردوو سه‌رۆككوه‌زیرانی پێشوو، نێچیرڤان به‌رزانیی و نوری مالكیی له‌ ساڵی (2013) رێككه‌وتننامه‌یه‌كیان ئیمزا كرد كه‌ به‌‌ (رێككه‌وتننامه‌ی حه‌وت خاڵیی) ناسراوه‌، ئه‌و رێككه‌وتننامه‌یه كه‌ دواجار هه‌ردوولایان خۆیان له‌ جێبه‌جێكردنی دزییه‌وه‌، دوو خاڵیان تایبه‌تن به‌ ناوچه‌ كێشه‌ له‌سه‌ره‌كان و چاره‌سه‌ركردنی دۆخی ئه‌و ناوچانه‌ له‌ رووی ته‌ناهیی و كارگێڕییه‌وه‌. 

 كێشه‌ی پێشمه‌رگه‌
بابه‌تی پێشمه‌رگه‌، یه‌كێكه‌ له‌ كێشه‌ هه‌میشه‌ییه‌كانی نێوان هه‌رێمی كوردستان و ده‌وڵه‌تی ئێراق، به‌گوێره‌ی (بڕگه‌ی پێنجه‌م له‌ مادده‌ی 121) – ی ده‌ستور، هه‌رێمه‌كان؛ مافی دروستكردنی هێزی پۆلیس، ئاسایش و پاسه‌وانی هه‌رێم – یان هه‌یه‌. هه‌رێمی كوردستان گه‌ره‌كێتی له‌ چوارچێوه‌ی ئه‌و مادده‌یه‌دا، هێزی پێشمه‌رگه‌ بكات به‌ به‌شێك له‌ سیستمی به‌رگریی ئێراق، تا مووچه‌، چه‌ك و ته‌قه‌مه‌نیی بكه‌وێته‌ ئه‌ستۆی به‌غدا، به‌ڵام حكومه‌تی فیدرالیی، به‌ پێچه‌وانه‌وه‌ ده‌یه‌وێت خۆی له‌و ئه‌رك و باره‌ ده‌رباز بكات.
 هه‌رچه‌نده‌ به‌ یاسای بودجه‌ی ئێراق له‌ ساڵه‌كانی (2007، 2009، 2011، 2012)، سه‌رۆككوه‌زیران پابه‌ند كراوه‌، تا رێككه‌وتن له‌گه‌ڵ سه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستان بۆ دابینكردنی مووچه‌، چه‌ك و تفاقی هێزی پێشمه‌رگه‌ بكات، به‌ڵام ئه‌و ماددانه‌ هه‌رگیز جێبه‌جێنه‌كراون. 
هه‌ردوو لایه‌نی هه‌رێم و حكومه‌تی فیدرالیی له‌ ساڵانی رابردوودا، له‌ هه‌وڵی ئه‌وه‌دا بوون؛ (حه‌فتا هه‌زار) پێشمه‌رگه‌ له‌ چوارچێوه‌ی دوو (فیرقه‌ی سه‌ربازیی) رێكبخنه‌وه‌، دیسان ئه‌و بژارده‌یه‌ش شكستیهێناو نه‌گه‌یشتن به‌ رێككه‌وتن، بۆیه‌ تا ئێستا مه‌سه‌له‌ی پێشمه‌رگه، یه‌كێكه‌ له‌ بواره‌ كێشه له‌سه‌ره‌كان‌ و هۆكارێكی كاریگه‌ری خراپببوونی په‌یوه‌ندییه ره‌سمییه‌‌كانه.

كێشه‌ی نه‌وت و بودجه‌
كانزای نه‌وت، سه‌رچاوه‌ی زۆربه‌ی كێشه‌كانی ئێراقه‌، ئه‌م كانزا به‌ نرخه‌ له‌ بری ئه‌وه‌ی رۆڵی سه‌ره‌كی له‌ پێشخستنی وڵاتدا بگێڕێت، به‌ هۆی خراپی به‌ڕێوه‌بردنه‌وه‌، بووه‌ به‌ سه‌رچاوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی كێشه‌كان زۆروزه‌وه‌نده‌كان، به‌ تایبه‌تیی كێشه‌كانی نێوان هه‌رێمی كوردستان و به‌غدای پایته‌خت. 
سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی داڕێژه‌رانی ده‌ستوری ئێراق، له‌ (مادده‌ی 112) هه‌وڵیاندانه‌وه‌؛ له‌ بنه‌ڕه‌ته‌وه‌ چاره‌سه‌ری كێشه‌ی نه‌وت بكه‌ن، به‌ڵام له‌ جێبه‌جێكردندا، ئه‌و مادده‌یه‌ ته‌نیا وه‌كو مه‌ره‌كه‌بی سه‌ركاغه‌ز ماوه‌ته‌وه‌و هه‌ردوو حكومه‌تی فیدرالیی و هه‌رێمیی پێوه‌ی پابه‌ند نه‌بوون. 
له‌ كۆبوونه‌وه‌یه‌كی په‌رله‌مانی كوردستاندا له‌ ساڵی (2013) سه‌رجه‌م فراكسوێنه‌كانی په‌رله‌مان، ده‌نگیان به‌ سه‌ربه‌خۆفرۆشتنی نه‌وتی هه‌رێمی كوردستان - دا. حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان به‌ پشتبه‌ستن به‌ رێگه‌پێدانی په‌رله‌مان و به‌ یاسای ژماره‌ (22) ساڵی (2007)، كه‌ به‌ یاسای نه‌وت و گاز- ی هه‌رێمی كوردستانی ئێراق ناسراوه‌، له‌ ساڵی (2014) – ه‌وه‌، به‌ ئاشكرا ده‌ستی به‌ سه‌ربه‌خۆفرشتن و هه‌نارده‌كردنی نه‌وت بۆ ده‌ره‌وه‌ كرد. 
له‌ رۆژی (28) مانگی ئایاری هه‌مانساڵدا، نێچیرڤان به‌رزانیی سه‌رۆكی ئه‌وسای حكومه‌تی هه‌رێم، له‌ كۆبوونه‌وه‌یه‌كدا له‌گه‌ڵ ده‌سته‌ی سه‌رۆكایه‌تی په‌رله‌مان گوتی: " به‌پێی یاسای په‌رله‌مانی كوردستان، بڕیاری فرۆشتنی نه‌وتی هه‌رێمی كوردستانمان داوه‌. به‌پێی ئه‌و یاسایه؛‌ په‌رله‌مان و خه‌ڵكی هه‌رێمی كوردستان، سه‌رجه‌م حزبه‌ سیاسییه‌كان پشتگیریی له‌ فرۆشتنی نه‌وتی هه‌رێمی كوردستان ده‌كه‌ن، بۆیه‌ له‌‌ فرۆشتنی نه‌وت به‌رده‌وام ده‌بن. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا‌ هه‌رێمی كوردستان، ئاماده‌یه‌ له‌ پرسی فرۆشتنی نه‌وتدا؛ كۆمپانیای سۆمۆ هه‌ر له‌ سه‌ره‌تای پرۆسه‌كه‌وه‌ تا كۆتایی له‌ هه‌موو ڕوویه‌كه‌وه‌ چاودێریی پرۆسه‌كه‌ بكات، له‌گه‌ڵ لایه‌نی په‌یوه‌نداری حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان، له‌ناو پرۆسه‌كه‌دا بێت. به‌ڵام هه‌رێمی كوردستان پرۆسه‌كه‌ راده‌ستی سۆمۆ ناكات، چونكه‌ خه‌ڵك و حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان تازه‌ هه‌نگاو به‌ره‌و دواوه‌ نانێن". 
حكومه‌تی فیدرالیی له‌ به‌غدا، له كۆتاییه‌كانی‌ ساڵی (2015)، به‌ هۆی پابه‌ند نه‌بوونی حكومه‌تی هه‌رێم، به‌ یاسای بودجه‌‌و ره‌تكردنه‌وه‌ی‌ راده‌ستكردنی (250 هه‌زار) به‌رمیل به‌ كۆمپانیای سۆمۆ، بڕیاریدا؛ به‌شی هه‌رێمی كوردستانی له‌ بودجه‌ی ئێراق، رابگرێت. به‌ هۆیه‌وه‌ قه‌یرانێكی دارایی گه‌وره‌ له‌ هه‌رێمی كوردستان سه‌ریهه‌ڵدا. 
حكومه‌تی فیدرالیی له‌ به‌غدا، بۆ راده‌ستكردنی به‌شی حكومه‌تی هه‌رێم له‌ بودجه‌،  ساڵانه‌‌ له‌ رێگه‌ی یاسای بودجه‌وه‌ هه‌وڵی ئه‌وه‌ ده‌دات؛ حكومه‌تی هه‌رێم ناچار بكات به‌شێك له‌ نه‌وته‌كه‌ی راده‌ستی كۆمپانیای سۆمۆ بكات، به‌ڵام هه‌میشه‌ ئه‌و داوایه‌ی به‌غدا، له‌ لایه‌ن هه‌رێمه‌وه‌ ره‌تكراوه‌ته‌وه‌.  

دووه‌م/ داهاتووی كیشه‌كان 
ناوچه‌ كێشه‌ له‌سه‌ره‌كان
 به‌ گوێره‌ی ئه‌و ئاماژه‌ سیاسییانه‌ی له‌ به‌غداوه‌ تێبینیی ده‌كرێن، له‌ داهاتووی نزیكدا كێشه‌ی ناوچه‌ كێشه‌ له‌ سه‌ره‌كان، چاره‌سه‌ر ناكرێن، به‌ڵكو به‌پێچه‌وانه‌وه‌؛ پێشبینی ده‌كرێت ململانێكردن له‌سه‌ر ئه‌و ناوچانه‌ له‌ نێوان هه‌ولێرو به‌غدا- دا قوڵتر ببنه‌وه‌. ئه‌وه‌ی تێبینیی ده‌كرێت؛ به‌غدا نیازی نییه‌، بچێته‌ ژێرباری جێبه‌جێكردنی (مادده‌ی 140)، ئه‌و نیازه‌ش به‌ روونی له‌ گوتاری حزب و گروپه‌ چه‌كداره ده‌سه‌ڵاتداره‌‌كاندا ده‌رده‌كه‌وێت. سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ش؛ كۆمپانیاكانی نه‌وت به‌ تایبه‌تی كۆمپانیای (برتش پترۆلیۆم)، ده‌بێته‌ له‌مپه‌رێكی دی له‌به‌رده‌م چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كه‌دا، چونكه‌ ئه‌و كۆمپانیایه‌ به‌ ته‌واوی ده‌ستی به‌سه‌ر نه‌وتی كه‌ركوكدا گرتووه‌. 

كێشه‌ی پێشمه‌رگه‌
ئه‌م كیشه‌یه‌، له‌چاو كێشه‌كانی تردا، زۆر زه‌قنه‌كراوه‌ته‌وه‌، به‌ڵام به‌ گوێره‌ی پێشبینییه‌كان، له‌ گفتوگۆو دانوستاندنه‌كانی نێوان هه‌ولێرو به‌غدا، ده‌بێته‌ یه‌كێك له‌ كێشه‌ ئاڵۆزه‌كان، به‌ تایبه‌تیی له‌ دوو رووه‌وه‌، یه‌كه‌م: پێگه‌ی هێزی پێشمه‌رگه‌ له‌ ناو سیستمی به‌رگریی ئێراق، ئایا پێشمه‌رگه‌ ده‌بێت به‌ به‌شێك له‌ وه‌زاره‌تی به‌رگریی یان ده‌بێت به‌ به‌شێك له‌ وه‌زاره‌تی ناوخۆ؟ په‌یوه‌ستبوون به‌ هه‌ریه‌كێك له‌م دوو وه‌زاره‌ته‌وه‌، كاریگه‌ری له‌سه‌ر؛ ئه‌رك، شێوازی رێكخستن، جۆری چه‌ك، ئیمتیازو مووچه‌ی پێشمه‌رگه‌ ده‌بێت. 
دووه‌م: ژماره‌ی پێشمه‌رگه‌، له‌ ساڵانی رابردوو، حكومه‌تی فیدرالیی به‌غدا، ئاماده‌ نه‌بوو سه‌رجه‌م هێزه‌كانی (70) – ی سه‌ر به‌ یه‌كێتیی نیشتمانیی كوردستان و هێزه‌كانی (80) – ی سه‌ر به‌ پارتی دیموكراتیی كوردستان، له‌ چوارچێوه‌ی هێزه‌كانی حكومه‌تی فیدرالیی جێگه‌ بكاته‌وه‌، ته‌نیا ره‌زامه‌ندی له‌باره‌ی وه‌رگرتنی (70) هه‌زار پێشمه‌رگه‌وه‌ دابوو. 
ئه‌وه‌ی تێبینیی ده‌كرێت؛ حكومه‌تی ئێراق، له‌ داهاتوودا له‌و ژماره‌یه‌ش پاشگه‌ز ده‌بێته‌وه‌. به‌و شێوه‌یه‌ ده‌رگایه‌كی گه‌وره‌ له‌سه‌ر فروانبوونه‌وه‌ی كێشه‌ی پێشمه‌رگه‌ ده‌كاته‌وه‌.
 
كێشه‌ی نه‌وت و بودجه‌
 له‌م ساته‌ی ئێستادا، ئه‌م كێشه‌یه‌ باوكی سه‌رجه‌م كێشه‌كانی تره‌، بۆیه‌ ئه‌وه‌ی پێشبینیی ده‌كرێت، هه‌ردوولا ئاره‌زووی چاره‌سه‌ركردنی ئه‌و ئارێشه‌ ده‌كه‌ن، به‌ڵام كه‌ڵه‌كه‌بوون و تێكه‌ڵاوبوونی په‌ڕاوه‌كان، له‌مپه‌رێكی گه‌وره‌یه‌ له‌به‌رده‌م گه‌یشتن، به‌ چاره‌سه‌رێكی ریشه‌یی هه‌میشه‌یی. 
هه‌رچه‌نده‌‌ هه‌ردوولا له‌ یاسای بودجه‌ی ساڵی (2020)، به‌هه‌مانشێوه‌ی یاسای بودجه‌ی ساڵی (2019) گه‌یشتن به‌‌ چاره‌سه‌رێكی نیوه‌چڵ، به‌شیوه‌یه‌ك هه‌رێم پابه‌ند كرا، رۆژانه‌ (250) هه‌زار به‌رمیل راده‌ستی كۆمپانیای سۆمۆ بكات، به‌ڵام ده‌ستله‌كاركێشانه‌وه‌ی حكومه‌تی به‌غدا، بووه‌ هۆی ئه‌وه‌ی ئه‌و یاسایه‌ رۆشنایی نه‌بینێت، حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستانیش، ئه‌وه‌ی به‌هه‌لزانی و به‌رده‌وام بوو له‌سه‌ر راده‌ستنه‌كردن و فرۆشتنی سه‌ربه‌خۆیانه‌ی نه‌وت به‌ كۆمپانیای سۆمۆ.

سێیه‌م: پێشنیازو چاره‌سه‌ر
ناوچه‌ كێشه‌ له‌ سه‌ره‌كان
 به‌ بۆچوونی ئێمه‌ چاره‌سه‌ری ناوچه‌ كێشه‌ له‌ سه‌ره‌كان، پێویسته‌ چه‌ند هه‌نگاوێكی بۆ هه‌ڵبنرێت كه‌ گرنگترینیان ئه‌مانه‌ن: 
1- پێویسته‌ هه‌ردوو حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان و حكومه‌تی ئێراق، بگه‌ن به‌‌ ئه‌و بڕوایه‌ی ناوچه‌ كێشه‌ له‌ سه‌ره‌كان، كێشه‌یه‌كی سیاسییه‌ نه‌ك كێشه‌یه‌كی ده‌ستوریی و یاسایی. 
2- به‌ ره‌چاوكردنی خاڵی یه‌كه‌م، ده‌ست له‌ مادده‌ی (140) هه‌ڵبگیرێت، چونكه‌ له‌ لایه‌ك به‌ كرده‌وه‌ ده‌ركه‌وت ئه‌و میكانیزمانه‌ی بۆ چاره‌سه‌ركردن دیاریكردوون، له‌ ئاستی چاره‌سه‌ری ئه‌و كێشه‌یه‌دا نین. 
له‌ لایه‌كی تره‌وه‌؛ ده‌ستگرتن به‌و مادده‌یه‌وه‌ ده‌رگای كاتێكی بێسنور له‌ به‌رده‌م به‌غدا- دا ده‌كاته‌وه، ‌و ده‌توانێت ده‌یان ساڵی تر، جێبه‌جێكردنی دوا بخات، چونكه‌ ئه‌و ماوه‌یه‌ی ده‌ستور دیاریكرد بوو كۆتایی هاتووه،‌ وسنورێك له‌ رووی كاته‌وه‌ بۆ جێبه‌جێكردنی نه‌ماوه‌ته‌وه‌.    
2- ئاماده‌كردنی پرۆژه‌یه‌كی ئه‌ڵته‌رناتیڤ بۆ جێگرتنه‌وه‌ی (مادده‌ی 140)، كه‌ میكانیزمه‌كانی گێڕانه‌وه‌ی ناوچه‌ كێشه‌ له‌ سه‌ره‌كانی بۆ سه‌ر هه‌رێمی كوردستانی به‌ روونی تێدا خرابێته‌ڕوو. هه‌روه‌ها پێویسته‌ ده‌سته‌به‌ری سیاسیی و یاسایی له‌ باره‌ی ئه‌م مه‌سه‌له‌ هه‌ستیارانه‌شه‌‌وه‌ بخاته‌ڕوو: 
أ- پارێزگاریكردن له‌ سه‌روماڵ و ژیانی عه‌ره‌به هاورده‌كان، توركمانه‌كان و كلدۆئاشورییه‌كان‌ له ‌سه‌رجه‌م ناوچه‌ كێشه‌ له‌ سه‌ره‌كان به‌ تایبه‌تیی كه‌ركوك.
ب- ده‌ستبه‌ركردنی مافی عه‌ره‌به هاورده‌كان، توركمانه‌كان و كلدۆئاشورییه‌كان‌، له‌ داموده‌زگاكانی به‌ڕێوه‌بردنی ‌سه‌رجه‌م ناوچه‌ كێشه‌ له‌ سه‌ره‌كان به‌ تایبه‌تیی كه‌ركوك، به‌جۆرێك هه‌ر پێكاته‌یه‌ك هه‌ستی ئه‌وه‌ی لا دروست بێت، كه‌ له‌ به‌شی خۆی زیاتری پێڕه‌وا بینراوه‌.
ج- ده‌سته‌به‌ركردنی مافی كۆمپانیاكانی نه‌وت، له‌ رووی كنه‌و گه‌ڕان، هه‌نارده‌و به‌ بازاڕكردنه‌وه‌، به‌ جۆرێك متمانه‌یان لا دروست بكرێت كه‌ گه‌ڕانه‌وه‌ی ناوچه‌ كێشه‌ له‌ سه‌ره‌كان، گرفت و له‌مپه‌ر له‌ به‌رده‌م ره‌وتی كارو مافه‌كانیان دروست ناكات.
د- حكومه‌تی هه‌رێم له‌ چوارچێوه‌یه‌كی یاسایی و ئه‌خلاقییدا (واته:‌ بێگزی و ساخته ‌كردن)، هه‌موو توانایه‌كی بخاته‌گه‌ڕ، بۆ ئه‌وه‌ی له‌ هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی خۆجێیه‌تی، له ‌سه‌رجه‌م ناوچه‌ كێشه‌ له‌ سه‌ره‌كان به‌ تایبه‌تیی كه‌ركوك، پێكهاته‌ی كورد، زۆربه‌ی كورسیی ئه‌نجومه‌نه‌كان به‌ده‌ستبهێنێت، به‌و جۆره‌ ده‌توانرێت بۆ حكومه‌تی به‌غداو كۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تی بسه‌لمێندرێت كه نه‌ته‌وه‌ی كورد زۆرینه‌ی ناوچه‌ كێشه‌ له‌ سه‌ره‌كان پێكده‌هێنێت.
هـ - به‌ هه‌موو جۆرێك هه‌وڵبدرێت لایه‌نی سێیه‌م، به‌ تایبه‌تی (نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان)، تێكه‌ڵاوی گفتوگۆیه‌كان نه‌بن، چونكه‌ به‌شداری لایه‌نی سێیه‌م له‌ بری چاره‌سه‌ر كێشه‌كه‌ ئاڵۆزتر ده‌كات.
 

كێشه‌ی پێشمه‌رگه‌
 پێشنیازه‌كان بۆ چاره‌سه‌ری كێشه‌ی پێشمه‌رگه‌ له‌م خاڵانه‌دا چڕ ده‌كه‌ینه‌وه‌:
أ- ته‌ته‌ڵه‌كردنی هێزی پێشمه‌رگه‌ له‌ كه‌سانی بندیوارو زیاده‌كان، تا له‌ رووی چه‌ندایه‌تییه‌وه‌ له‌گه‌ڵ رێژه‌ی دانیشتوانی هه‌رێم بگونجێت،‌ به‌جۆرێك هه‌ر ملیۆنێك له‌ دانیشتوان (10)‌ هه‌زار پێشمه‌رگه‌ی به‌ربكه‌وێت.  
ب- یه‌كخستنی هێزی پێشمه‌رگه‌ی كوردستان، له‌ چوارچێوه‌ی له‌شكرێكی كوردستانیی رێكخراویی یاساییدا.
ج- پێداگیریكردن له‌سه‌ر ناوی هێشتنه‌وه‌ی ناوی پێشمه‌رگه‌، رێگه‌ نه‌دان به‌ گۆڕینی بۆ (پاسه‌وانی هه‌رێم) وه‌كو له‌ (مادده‌ی 121) ده‌ستووردا هاتووه‌.
د- پێداگیریكردن له‌سه‌ر وابه‌سته‌كردنی پێشمه‌رگه‌ به‌ وه‌زاره‌تی به‌رگریی ئێراقه‌وه‌، چونكه‌ به‌و شێوه‌یه‌ ده‌بێت به‌ به‌شێك له‌ سوپای ئێراق و مافی ده‌ستكه‌وتنی سه‌رجه‌م جۆره‌كانی چه‌ك، دروستكردنی هێزه‌ جۆربه‌جۆره‌كانی وشكانیی و ئاسمانیی ده‌بێت. 

 
كێشه‌ی نه‌وت و بودجه‌
 له‌و بڕوایه‌داین، به‌ بێ چاره‌سه‌ركردنی ئه‌م كێشه‌یه‌، توانای هه‌نگاونان بۆ چاره‌سه‌ركردنی سه‌رجه‌م كێشه‌كانی تر، ده‌گاته‌ بنبه‌ست، بۆیه‌ ده‌توانین له‌ چه‌ند خاڵه‌دا پێشنیازه‌كانمان بۆ چاره‌سه‌ری ئه‌م كێشه‌یه‌ بخه‌ینه‌ڕوو: 
أ- پێویسته‌ حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان، بۆ دورخستنه‌وه‌ی هه‌موو گومانه‌كان، به‌ ژماره‌و داتا، به‌رهه‌م و هه‌نارده‌كردنی نه‌وت به‌ شێوه‌یه‌كی شه‌فاش بخاته‌ڕوو.
 ب- له‌ ماوه‌ی شه‌ش ساڵی رابردوودا، شكستی سیاسه‌تی سه‌ربه‌خۆیی ئابووریی، و فرۆشتنی سه‌ربه‌خۆیانه‌ی نه‌وت، به‌ شێوه‌ی كرداره‌كی بۆ حكومه‌تی هه‌رێم و خه‌ڵكی كوردستان، ده‌ركه‌وت، بۆیه‌ راده‌ستكردنی (هه‌موو یان به‌شێك) له‌ نه‌وتی كوردستان به‌ كۆمپانیای سۆمۆ، بووه‌ به‌ دیفاكتۆو چیدی حكومه‌تی هه‌رێم ناتوانرێت خۆی لێبدزێته‌وه‌.
ج- له‌ گفتوگۆكاندا هه‌وڵبدرێت له‌ به‌رانبه‌ر راده‌ستكردنی هه‌ر (100) هه‌زار به‌رمیل نه‌وتدا، هه‌رێمی كوردستان رێژه‌ی (5 %) – ی له‌ بودجه‌ی گشتیی بۆ دابینبكرێت. به‌و شێوه‌یه‌؛ دابینكردنی بودجه‌ به‌ گوێره‌ی رێژه‌ی دانیشتوان كه‌ تا ئێستا له‌ به‌رانبه‌ر هه‌رێمی كوردستان په‌یڕه‌وكراوه‌، كۆتایی پێدێت، ئه‌وكات حكومه‌تی هه‌رێم، ده‌توانێت به‌ گوێره‌ی پێداویستی ناوخۆ، نه‌وت راده‌ستی به‌غدا بكات. 
د- هه‌وڵی ئه‌وه‌ بدرێت، هه‌ر رێكه‌وتنێك له‌ باره‌ی نه‌وت و بودجه‌وه‌ ده‌كرێت، بۆ ماوه‌ی (10) ساڵ كه‌متر نه‌بێت، چونكه‌ رێككه‌وتنی ساڵانه‌، له‌ مافه‌كانی هه‌رێم كه‌مده‌كاته‌وه‌. له‌ لایه‌كی تریشه‌وه‌ رێككه‌وتنی ساڵانه‌ بواری بیركردنه‌وه‌و پلاندانان بۆ جێبه‌جێكردنی پرۆژه‌ی درێژخایه‌ن ناهێڵێته‌وه‌، چونكه‌ به‌رده‌وام مه‌ترسیی رێككنه‌كه‌تن یان كه‌مبوونه‌وه‌ی بودجه له‌ ئارادایه‌. 
هـ - پێویسته‌ هه‌رێمی كوردستان، سه‌رجه‌م ئه‌و كۆمپانیایانه‌ دابمه‌زرێنێت كه‌ له‌ (مادده‌كانی 10، 11، 12، 13) – ی یاسای نه‌وت و گازی هه‌رێمدا هاتووه‌.‌ 
و- پێویسته‌ هه‌رێمی كوردستان، سندوقی داهاته‌كانی نه‌وت كه‌ به‌گوێره‌ی (مادده‌ی 15) له‌ یاسای نه‌وت و گازی هه‌رێم باسكراوه‌، دابمه‌زرێنێت، بۆ ئه‌وه‌ی داهاتی ئه‌و به‌شه‌ نه‌وته‌ی هه‌رێم ده‌یفرۆشێت، بگه‌ڕێته‌وه‌ بۆ خه‌ڵكی كوردستان و بخرێته‌ خزمه‌ت پرۆسه‌ی بنیاتنان و ئاوه‌دانكردنه‌وه‌ی هه‌رێمی كوردستانه‌وه‌. ‌     
    

 ‌    ‌        ‌ ‌     
 
  ‌