هونه‌ر حاجی جاسم/ ئه‌لمانیا

لەگەل هێرشی ڕوسیا بۆسەر ئۆکڕانیا گه‌نم وه‌کو "فاکته‌رێکی جیۆپۆلۆتیکی" ده‌رکه‌وت، ئه‌مه‌ش وایکرد "جیۆپۆلۆتیکی گه‌نم" Geopolitics of Wheat له‌ په‌راوێزی هیڕشی ڕوسیا بۆ سه‌ر ئۆکڕانیا، وه‌کو فاکته‌رێکی هێزی کاریگه‌ر به‌زووی خۆی نمایش  بکات، وه‌ ڕاسته‌وخۆش نرخی خۆراکی له‌ بازاره‌کانی جیهان به‌رز کرده‌وه‌، به‌تایبه‌تیش ئه‌وروپا. چونکه‌ ولاتانی بەرهەمهێنەرانی هەناردەکاری گه‌نم، وه‌ك "ڕوسیا و ئۆکرانیا" لە ڕیزبەندی بەرهەمهێنەران و هەناردەکارانی سەرەکی جیهاندان بۆ گەنم. به‌باشترین کواله‌تی جۆری گه‌نم. که‌ ئه‌مه‌ش به‌بنه‌مای ئاسایشی خۆراکی ته‌ندروست داده‌نرێت!. 'پسپۆڕانی بواری ئاسایشی خۆراك' پێیان وایه‌، گه‌نم به‌ هه‌موو جۆره‌کانیه‌وه‌ به‌بنه‌مای سه‌ره‌کی 'ئاسایشی خۆراك Food Security' داده‌نرێت.

 به‌جۆرێك 'هیندیه‌کان' پێیان وایه‌ که‌ به‌بێ بوونی به‌رهه‌می گه‌نمی ناوه‌خۆی، 'ئاسایشی نه‌ته‌وه‌ی ده‌وله‌ت' هه‌میشه‌ له‌ مه‌ترسی دایه‌. بۆیه‌ گه‌نم وه‌ک 'فاکته‌رێکی جیۆپۆلۆتیکی' Geopolitical Factor داده‌نێن. به‌ر له‌ ده‌ستپێکردنی 'هێرشی ڕوسیا بۆ سه‌ر ئۆکرانیا'، له‌ ۲٤شوباتی ۲۰۲۲ ئه‌م  دوو ولاته‌ به‌ ولاتی گه‌وره‌ داده‌نرێن له‌ هه‌نارده‌کردنی گه‌نم. هه‌روه‌ها سەردەمانێکیش ولاتی ئۆکڕانیا بە 'سەبەتەی نانی یەکێتی سۆڤیەت' The Soviet Union ناسرابوو. له‌ ئاستی جیهانیش پێنجەم گەورەترین "هەناردەکاری گەنمە" لە جیهاندا. بەپێی ئامارەکانی "نەتەوە یەکگرتووەکانیش" UN، لە ساڵی ٢٠٢٠دا ڕوسیا نزیکەی ٨ ملیار دۆلار بەرهەمی گەنمی هەناردە کردووە. "ئەمریکا "لە پلەی دووەمی نزیکدا هاتە پێشەوە، "کەنەدا" لە پلەی سێیەمدایە، هەردوو وڵات لە ساڵی ٢٠٢٠دا زیاتر لە ٦ ملیار دۆلار بەرهەمی گەنمی هەناردە کردووە. ئۆکرانیا  Ukraine گەورەترین وڵاتی ئەوروپا لە ڕووی زەویەوە به‌بێ ڕوسیا لە ساڵی ٢٠٢٠دا نزیکەی ٣.٦ ملیار دۆلاری گەنمی هەناردە کردووە. 

به‌رده‌وامی "شەڕی ڕوسیا و ئۆکرانیا" دەتوانێت ببێتە هۆی کەمیی خۆراک و "هەڵاوسانی خۆراک " Food Inflation لە ئاستی جیهان به‌ تایبه‌تیش ئه‌و ولاتانه‌ی کریاری گه‌نم ئه‌م دوو ده‌وله‌تن. چونکه‌ "ڕوسیا و ئۆکرانیا" لە پێشەنگی هەناردەکردنی گەنم و دانەوێڵەی خۆراکی دیکەن. ململانێی نێوان هەردوو وڵاتیش دەتوانێت ببێتە هۆی کەمیی خۆراک و هەڵاوسانی خۆراک لەو وڵاتانەدا بەرز بکاتەوە کە پشت بە هاوردەکردنی گەنم لە ڕوسیا و ئۆکرانیا دەبەستن. بەو پێیەی کە نرخی خۆراکی جیهانی لە ئێستاوە لە بەرزترین ئاستی لە ماوەی ١٠ ساڵدا دایە، ئەم تەحەددایانە لە بەرامبەردا دەتوانن "سەقامگیری سیاسی" Political stability لە وڵاتانی وەک "میسر, پاکستان و تورکیا" بخەنە مەترسییەوە، چونکه‌ ئه‌م ولاتانه‌ سالانه‌ پێویستی زۆریان به‌ کرینی گه‌نمی ئه‌م دوو ولاته‌یه‌!. بۆ نمونه‌ ولاتێکی وه‌ک میسر کە دووەم گەورەترین هاوردەکاری گەنمە لە جیهاندا، لە ساڵی ٢٠٢٠دا ٦٠٪ی گەنمی هاوردەکراوی لە ڕوسیا و ٢٥.٦٪ی لە ئۆکرانیا کڕیوە، بە واتایەکی تر میسر زیاتر لە ٨٥٪ی هاوردەی گەنمی لەم دوو وڵاتە سەرچاوە دەگرێت کە لە ئێستادا لە شەڕدان. بە هەمان شێوە پاکستان کە حەوتەمین گەورەترین بەرهەمهێنەری گەنمە لە جیهاندا  نزیکەی 90%ی گەنمی هاوردەکراوی لە ڕووسیا و ئۆکرانیا کڕیوە. لە ساڵی ٢٠٢٠دا ٦٤٪ی گەنمی هاوردەکراوی تورکیا لە ڕوسیا و زیاتر لە ١٠٪ی لە ئۆکرانیا هاتووە.

ئۆکرانیا لە ساڵانی ڕابردوودا گەشەیەکی بەهێزی لە "هەناردەی کشتوکاڵیدا" Agricultural Exports بەخۆیەوە بینیوە. ژماره‌یێکی گەورەی جیهانییە لە بەرهەمهێنانی دانەوێڵەی خۆراک و تۆوی ڕۆن، لەنێویاندا زەیتی گوڵەبەڕۆژە. به‌ پەرەسەندنی زیاتری شەڕەکەش دەتوانێت ڕێگری لە بەرهەمهێنانی کشتوکاڵی لە ئۆکرانیا بکات و ڕێگری بکات لە توانای دابینکردنی خواستی هەناردەکردن. لە هەمان کاتدا، هاوردەکاران  کە نیگەرانن لە بەرکەوتنی مەترسی و پرۆسێسکردنی پارەدان خۆیان لە ڕوسیای سزاکان دەپارێزن. مانگی ڕابردوو "چین China کە گەورەترین بەرهەمهێنەری گەنمی جیهانە، سنوورەکانی لەسەر هاوردەکردنی گەنمی ڕوسی  Russian Wheat هەڵگرت، ئەمەش ئاماژەیەك بوو بۆ ئەوەی بتوانێت جێگەی هەندێک لە هاوردەکارانی ئێستای مۆسکۆ Moscow بگرێتەوە.

له‌ ئێستادا گه‌نم وه‌ک بنه‌مایێکی جیۆپۆلۆتیکی ڕۆل و گرینگی زۆری په‌یداکردووه‌، هه‌م به‌ هۆکاری شه‌ڕی ڕوسیا و ئۆکڕانیا، هه‌میش به‌ هۆی "گۆڕانی ئاوهه‌وا" Climate change و "گه‌رمبونی زه‌وی" Global warming و زۆربوونی ژماره‌ی دانیشتوان. بۆیه‌ "کارتی گه‌نم "وه‌کو کارتێکی فشاری سیاسی  Political pressure له‌سه‌ر "ئاسایشی نیشتمانی" National Security داده‌نرێت. به‌ به‌رده‌وام بوونی "شه‌ڕی ئۆکڕانیا و ڕوسیا" گرینگی "جیۆپۆلۆتیکی گه‌نم" له‌ هه‌موو سه‌رده‌مێک زیاتر ده‌بێت. ئه‌مه‌ش وا ده‌کات "ئاسایشی خۆراک" له‌ جیهان بخاته‌ مه‌ترسیه‌وه‌، به‌تایبه‌تیش ئه‌و ولاتانه‌ی هاورده‌کاری گه‌نمن، وه‌ ژماره‌ی دانیشتوانیان له‌ سه‌روی هه‌شتا ملیۆنه‌وه‌یه‌!.