ئاسایشی تەندروستی هەرێم؛ لەبەردەم هەڕەشەكانی ڤایرۆسی كۆرۆنادا

Draw Media

2020-03-21 11:43:12



درەو:
  بەشی یەكەم:
"ئەوەی جێی نیگەرانییە سیستەمی تەندروستیی هەرێمی كوردستان لە ئاستێكی باشدا نییە و پێشبینی ئەوەی لێناكرێت بتوانێت بە ڕادەی پێویست پێداویستییەكانی هێنانەدی ئاسایشی تەندروستی بۆ هاوڵاتیانی دابین بكات" ئەمە بەشێكە لە لێكۆڵینەوەیەكی نوێی ئەكادیمی كە لەلایەن كۆمەڵێك توێژەری سەنتەری لێكۆڵینەوەی ئایندەیی لە هەرێمی كوردستان ئەنجامدراوە.
لێكۆڵینەوەكەی ئەو سەنتەرە كە بەناوی (پرسە دژوارەكانی هەرێمی كوردستان و ئایندەی چاكسازییان) ئامادەكراوەو بەشێكی تایبەتە بە (ئاسایشی تەندروستیی هەرێمی كوردستان) ئاخۆ هەرێمی كوردستان خاوەنی سیستەمێكی تەندروستی وایە كە بتوانێت ئاسایشی تەندروستی بۆ هاووڵاتیانی دابین بكات، لەو ڕوانگەیەوە كە "سیستەمی تەندروستی" كۆی ئەو سیاسەت و ئامراز و پێداویستییە مادی و مرۆییانەیە كە وڵاتێك بۆ هێنانەدی ئاسایشی تەندروستی دەیخاتەگەڕ، وەك: داڕشتنی سیاسەتی تەندروستی گونجاو، دابینكردنی دارایی بۆ جێبەجێكردنی سیاسەتەكان، دابینكردنی دەرمان و كەرەستە پزیشكییە پێویستەكان بۆ كاتە ئاسایی و ناكاوەكان، چۆنێتی چاودێریكردنی كواڵیتییان و گەیاندنیان وەك خزمەتگوزاری تەندروستی بە هاوڵاتیان، باش بەڕێوەبردنی دەزگا تەندروستییە حكومی و ئەهلییەكان و چاوێریكردنیان بە پێی پێوەرە جیهانییەكان، بوونی سیستەمێكی زانیاریی و هەواڵگری تەندروستی نوێ بۆ كۆی پرۆسە تەندروستی و پزیشكییەكان و ئاڵەنگاری و هەڕەشەكان هەر لە ڕووبەڕووبونەوەی نەخۆشییە درمەكانەوە تا كارەساتە سروشتییە لەناكاو و پێشبینی نەكراوەكان و...تاد.
راپۆرتەكەی سەنتەری لێكۆڵینەوەی ئاییندەیی لەلایەن ( د.ئومێد رفیق فتاح، د.عابد خالد رسول، د.یوسف گۆران، د.هەردی مهدی میكە)یەوە ئامادەكراوە.

دەقی راپۆرتەكە 

تەوەری یەكەم: ئاسایشی تەندروستی هەرێمی كوردستان؛ 
لەبەردەم هەڕەشەكانی ڤایرۆسی كۆرۆنادا
 بیروڕاكان سەبارەت بە چەمكی 'ئاسایشی تەندروستی' هاوڕا نین، بە بڕوای هەندێك، "چەمكێكی سیاسییە" بەو پێیەی ڕەهەندێكی ئاسایشی نیشتمانییە، ئەمەش لەو ڕوانگەیەوە دێت كە (ئاسایشی نیشتمانی) توانای ڕووبەڕووبونەوەی دەوڵەتە بۆ هەموو هەڕەشە و مەترسییە ناوخۆیی و دەرەكییەكان، بەڵام هەندێكیتر پێیانوایە 'ئاسایشی تەندروستی' چەمكێكی مرۆییە، لەو ڕووەوە كە ڕەهەندێكی ئاسایشی مرۆییە، چونكە (ئاسایشی مرۆیی) ئاستێكی گرنگی زامنكردنی مافەكانی مرۆڤە و دەبێت پاراستنی ژیانی مرۆڤ لە هەموو هەڕەشە ناوخۆیی، دەرەكییەكان و دابینكردنی پێداویستییەكانی مانەوەی بەپلەی یەكەم، چەقی سەرجەم سیاسەت و چالاكییەكانی دەوڵەت بێت.
ئەم مشتومڕە تیۆرییە هەرچییەك بێت، ئیستا چەمكی ئاسایشی تەندروستی، یەكێكە لە پێوەرەكانی دەستنیشانكردنی توانای وڵاتان بۆ دابینكردنی ژیان و ژینگەیەكی تەندروست بۆ هاوڵاتیان، لەگەڵ پێوانەكردنی توانای وڵاتان بۆ ڕووبەڕووبونەوەی هەموو ئەو مەترسییانەی دەكرێت هەڕەشە لەسەر ژیانی مرۆڤ دروستبكەن، هەر لە نەخۆشییە درێژخایەن و درمەكانەوە تا پیسبوونی ژینگە و كارەساتە سروشتییەكان. پرسیار لێرەدا ئەمەیە: ئایا دۆخی ئاسایشی تەندروستیی هەرێمی كوردستان لە چ ئاستێكدایە؟ هەرێم توانای دابینكردنی ئەم جۆرە ئاسایشەی هەیە؟ بەتایبەت لەم كاتەدا كە ئەگەری دووچاربوونی بە هەڕەشەیەكی وەك (ڤایرۆسی كۆرۆنا)وە بووەتە ڕاستییەكی حاشا هەڵنەگر.

دۆخی ئاسایشی تەندروستی هەرێمی كوردستان:
بۆ دڵنیابوون لە دۆخی ئاسایشی تەندروستی هەرێم، پێویستە لەوە دڵنیابین كە: ئاخۆ هەرێمی كوردستان خاوەنی سیستەمێكی تەندروستی وایە كە بتوانێت ئاسایشی تەندروستی بۆ هاووڵاتیانی دابین بكات، لەو ڕوانگەیەوە كە "سیستەمی تەندروستی" كۆی ئەو سیاسەت و ئامراز و پێداویستییە مادی و مرۆییانەیە كە وڵاتێك بۆ هێنانەدی ئاسایشی تەندروستی دەیخاتەگەڕ، وەك: داڕشتنی سیاسەتی تەندروستی گونجاو، دابینكردنی دارایی بۆ جێبەجێكردنی سیاسەتەكان، دابینكردنی دەرمان و كەرەستە پزیشكییە پێویستەكان بۆ كاتە ئاسایی و ناكاوەكان، چۆنێتی چاودێریكردنی كواڵیتییان و گەیاندنیان وەك خزمەتگوزاری تەندروستی بە هاوڵاتیان، باش بەڕێوەبردنی دەزگا تەندروستییە حكومی و ئەهلییەكان و چاوێریكردنیان بە پێی پێوەرە جیهانییەكان، بوونی سیستەمێكی زانیاریی و هەواڵگری تەندروستی نوێ بۆ كۆی پرۆسە تەندروستی و پزیشكییەكان و ئاڵەنگاری و هەڕەشەكان هەر لە ڕووبەڕووبونەوەی نەخۆشییە درمەكانەوە تا كارەساتە سروشتییە لەناكاو و پێشبینی نەكراوەكان و...تاد.
ئەوەی جێی نیگەرانییە سیستەمی تەندروستیی هەرێمی كوردستان بە ڕەچاوكردنی ئەو ڕەگەزانەی سەرەوە، لە ئاستێكی باشدا نییە و پێشبینی ئەوەی لێناكرێت بتوانێت بە ڕادەی پێویست پێداویستییەكانی هێنانەدی ئاسایشی تەندروستی بۆ هاوڵاتیانی دابین بكات، ئەمەش بە بەراوردكردنی ئاستی "هەڕەشەكانی سەر ئاسایشی تەندروستیی هەرێم" و "تواناكانی ڕووبەڕووبونەوە"ی ئەو هەڕەشانە دەردەكەوێت. 

    - هەڕەشەكانی سەر ئاسایشی تەندروستیی هەرێمی كوردستان
لەسایەی ئەو پێوەرانەی كە ڕێكخراوی تەندروستیی جیهانی بۆ گرتنەبەری سیستەمێكی تەندروستی ستاندارد لە وڵاتێكی پێشكەوتودا دیارییكردوون، دەتوانین ئاماژە بۆ گرنگترینی ئەو هەڕەشانە بكەین كە دەكرێت لە ڕووی تەندروستیی و ژینگەوە ڕووبەڕووی هەرێمی كوردستان ببنەوە:-
١- توانا مرۆییەكان: بەپێی ئەو ژمارانەی بەردەستن، ئەگەر پارێزگای سلێمانی وەك نمونە وەربگرین، پێویستی بە (٢٥,٠٠٠) كارمەند و ستاف و پزیشكی پسپۆر هەیە، بە تایبەت لە پسپۆڕێتی وورد و دەگمەندا، بەڵام لە ئیستادا ژمارەكە نزیكە لە نیوە‌ و‌ تەنها (١٣,٠٠٠)ە، بەشێكی زۆر لەم ستافەش‌ ئەو ستافە نین كە لە ڕووی توانای مرۆیی پزیشكییەوە ڕاهێنرابن تا لە كاتی هەڕەشەكاندا سودییان لێ ببینرێت.
٢- ژێرخانی پزیشكی: بە ئەندازەیەك كەمووكورتە بە ئاستی زیانەكانی ڕوودانی كارەساتێك، یان بڵاوبوونەوەی پەتایەكی مەترسیداری تەشەنەكەر، بەراوردكردنی نائومێدكەرە.
٣- ناتوندوتۆڵیی چاودێریی تەندروستی: ئەمەش لە ئەدای ناجۆری دەزگا تەندروستییە حكومی و ئەهلییەكان و ساغكردنەوەی جۆرەها دەرمانی كواڵێتی خراپ و ئاشكرابوونی چەندین باند و مافیای دەرمان و بازرگانیكردنی نادروست بە تەندروستی و ژیانی هاوڵاتیانەوە، وێڕای پیسی ئاوی خواردنەوە و زیادبوونی سەرچاوەكانی پیسبوونی ژینگەی سروشتی هەرێم، دەردەكەوێت.
٤- نەبوون یان لاوازی متمانە: هەڕەشەیەكی مەترسیدارە كە لە سێ هۆكارەكەی پێشەوە سەرچاوەی گرتووە و بووەتە هۆی لەناوچوونی ئەو پردی پەیوەندییەی‌ كە دەبێت لە نێوان هاوڵاتیان و كەرتی تەندروستی گشتی و تایبەتدا هەبێت، لە‌ هەرێمی كوردستان بەشێكی كێشەكە كەمی رێژەی متمانەی هاوڵاتیانە بە سیستەمی تەندروستی، كە ڕادەی پابەندبوونی بە ڕێنمایی و ئەركە تەندرووستییەكانی هەر هاوڵاتییەكی هێناوەتە خوارەوە‌. 
٥- لە هەرێمی كوردستان ئەوەی فەرامۆش كراوە‌ و برەوسەندوو نییە و پشتگیری ناكرێن، سەنتەرەكانی توێژینەوەی پزیشكی و كیمیاگەری و بایۆلۆجیین، وێڕای نەبوونی هیچ دامەزراوەیەكی نیشمانی بۆ ڕووبەڕووبونەوەی مەترسییە بایەلۆجییە گواستراوەكان كە بەردەوام هەڕەشەیەكی جیهانین و پێویستە بەردەوام پلان و ئامادەباشی بۆ چاودێری و ڕوبەڕووبونەوەیان هەبێت، هەموو ئەمانە  دامەزراوەی ‌گرنگن و دەبێت لەلایەن حكومەتەوە دابمەزرێنرێن و پشتگیریی بكرێن، هەروەها دەبێت كەرتی تایبەت بۆ گرنگیدان بە سەنتەرەكانی تویژینەوەی پزیشكی و كیمیاگەری و بایۆلۆجیی هانبدرێت. بەڵام ئەوەندەی تا ساڵی 2013 یاسای بودجە لە كوردستان ئامادە دەكرا، هیچ بەشە بودجەیەك بۆ ئەم سەنتەر و دامەزراوانە تەرخان نەكرا بوو‌. 
٦- وێڕای ئەو هەڕەشانەی باس كران، چەندین هەڕەشەی¬تر هەن وەك: نەبوونی هۆشیاریی تەندروستی لای حكومەت و هاووڵاتیان، تێكەڵاوی سیستمی كەرتی تایبەت و گشتی، نەبوونی پزیشكی خێزانی و...تاد.
    - تواناكانی هەرێم بۆ ڕووبەرڕووبونەوەی هەڕەشەكانی سەر ئاسایشی تەندروستی
 هەڕەشەكان لەسەر ئاسایشی تەندروستی لە تواناكان گەورەترن، ئەوەی پشتی پێ دەبەسترێت، بوونی هەندێك توانای كەسی و پسپۆڕی دەگمەنە، هەروەها خاڵی گرنگ پەیوەستبوونی تۆڕی تەندرووستیی جیهانی‌ بە تۆڕی تەندروستیی هەرێمی كوردستانەوەیە، خاڵی تری ئەرێنی ئەوەیە تا‌ ئێستا ژینگەی كوردستان بە بەراورد بە ژینگەی وڵاتانی¬تر پاكژترە، كە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە هێشتا كوردستان ژینگەی كاركردنی پیشەسازیی بەو ئاستە فراوان نیە.

    - ئایندەی ئاسایشی تەندروستی هەرێم لەبەردەم هەڕەشەی ڤایرۆسی كۆڕۆنادا
لە ڕوانگەی ئەوەی هەرێمی كوردستان بە پێوەری رێكخراوی تەندروستیی جیهانی، لەو وڵاتانەیە كە سیستەمی تەندروستی زۆر لاوازە، بۆیە لەبەردەم ئەم دوو سیناریۆیەداین:
١- لەبەرئەوەی لەسەرەتای نزیكبوونەوەی هەڕەشەی ڤایرۆسەكەدا وەزارەتی تەندروستی زوو ڕێكارەكانی خۆپارێزی گرتەبەر بەرمەبنای ئەوەی كە هەرێم لەخۆپارێزیدا دەتوانێت كاراتر بێت تا چارەسەر، هەروەها بەگریمانەی لاوازبوونی ڤایرۆسەكە لەگەڵ هاتنی وەرزی گەرمادا، دەكرێت پێشبینی ئەوە بكرێت هەرێمی  كوردستان بتوانێت تارادەیەكی باش ئاسایشی هاوڵاتیان بە هاوكاری گۆڕانی ژینگەیی بپارێزێت.
٢- لەبەرئەوەی ئامادەكارییەكان لە ژێرخانی تەندروستی و كۆنتڕۆڵكردنی پەیوەندی لەگەڵ ئەو وڵاتانەی ‌سەرچاوەی ڤایرۆسەكەن بەتایبەت (ئێران) وەكو پێویست نیە، ئەگەری هەڕەشەی ڤایرۆسی كۆرۆنا‌ فراوان و مەترسیدارە‌، بۆیە دەكرێت پێشبینی ئەوە بكرێت كە ئەم سیستەمە تەندروستییەی هەرێمی كوردستان توانایی ڕووبەڕووبونەوەی ئەو هەڕەشە گەورەیەی وەك پێویست نیە.


 

بابه‌تی په‌یوه‌ندیدار
مافی به‌رهه‌مه‌كان پارێزراوه‌ بۆ دره‌و
Developed by Smarthand