ئابوریی سەربەخۆ و کارەساتەکانی

Draw Media

2023-04-16 13:39:09



مەریوان وریا قانع (هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت)

(١-٢)

چەمکی «ئابوریی سەربەخۆ»، یان «سەربەخۆیی ئابووریی»، یەکێکە لە چەمکە سەرەکییەکانی ناو فیکری دوای کۆلۆنیالیزم، ئەوەی بە ئینگلیزیی پێیدەگوترێت پۆست کۆلۆنیالیزم. «سەربەخۆیی ئابوریی» هێما بۆ دۆخی دوای «سەربەخۆیی سیاسیی» دەکات. بزوتنەوە دژە کۆلۆنیالیزمیەکان، لە دوای جەنگی جیهانی دووهەمەوە، پێ لەسەر ئەو دیدەگایە دادەگرێت کە بۆ ڕزگاربوون و سەربەخۆبوونی تەواوەتی، بە تەنها «سەربەخۆبوونی سیاسیی» وڵاتە داگیرکاوەکان بەس نییە، بەڵکو پێویستە سەربەخۆبوونی ئابوریش دەستەبەربکرێت. کۆلۆنیالیزم دەشێت لە دەرگای سیاسەتەوە بکرێتە دەرەوە، بەڵام دەتوانێت لە پەنجەرەی ئابورییەوە بگەڕێتەوە. بۆیە سەربەخۆبوونی سیاسیی بەبێ سەربەخۆبوونی ئابوریی مانایەکی ئەوتۆی نابێت، یان لە باشترین دۆخدا سەربەخۆییەکی لاوازو پەراوێزییە. خۆرزگارکردن لە فۆرمە تازەکانی کۆلۆنیالیزم، ئەوەی پێیدەگوترێت نیو-کۆلۆنیالیزم، پێویستییەکی حەیاتیی، بە سەربەخۆبوونی ئابوریی، هەیە. بەڵام لە پەیوەندیی نێوان سەربەخۆیی سیاسیی و سەربەخۆیی ئابورییدا بەردەوام ریزبەندییەک هەبووەو هەیە. لەم ریزبەندیەدا سەربەخۆیی سیاسیی دەکەوێتە پێش سەربەخۆیی ئابورییەوە، ھەنگاوی یەکەمی سەربەخۆبوون بە سەربەخۆبوونی سیاسیی دەستپێدەکات، دوای بەدەستهێنانی ئەم سەربەخۆییە، هەنگاوی دووهەم، هەنگاوی سەربەخۆبوونی ئابوریی، دەستپێدەکات. واتە سەرەتا دەوڵەتێکی سەربەخۆو رزگاربوو لە کۆلۆنیالیزم لەڕووی سیاسییەوە دێتەکایەوە، دوای ئەوە ئەو دەوڵەتە سەربەخۆبوونی ئابوریی دەستەبەردەکات. 

هەرچی ئابوریی سەربەخۆیە، مانای پشتبەستن بە خود خۆی لەرووی ئابورییەوە، دروستکردنی سیستمێکی ئابوریی کە بڕو رادەی سەربەخۆبوونی کۆمەڵگاکە گەورەترو بەهێزتر بکار. ئەمەش مانای ئەوەی بەبێ سەربەخۆبوونی سیاسیی ناتوانیت سەربەخۆبوونی ئابوریت ھەبێت و سەربەخۆیی سیاسیی پێشمەرجیی سەربەخۆبوونی ئابورییە. سەربەخۆیی ئابوریی دەتوانێت سەربەخۆیی سیاسیی بەھێزترو پایەدارتر بکات، بەڵام بەبێ سەربەخۆیی سیاسیی ناتوانرێت قسە لە سەربەخۆیی ئابوریی بکرێت.

ئەوەی لە ساڵی ٢٠٠٧ ەوە لە هەرێمدا رووئەدات پێشێلکردنێکی تەواوە ئەو هاوکێشە تیوریی و سیاسیەی سەرەوەیە. حوکمڕانانی هەرێم بەبێ بوون و دەستەبەرکردنی سەربەخۆیی سیاسیی راستەقینە، باس و خواسی سەربەخۆیی ئابورییان هێنایەکایەوە. ئەوان کە بەشێکبوون لە دەوڵەتی عێراق و لە سەروەری ئەو دەوڵەتە، بەدحاڵیبوونێکی گەورەیە باس لە سەربەخۆبوونی ئابوریی لەو وڵاتە بکەیت و دەست بۆ فرۆشتنی سەربەخۆی یەکێک لە سەرچاوە هەرە گرنگ و هەیاتییەکانی ئابوریی و بژێوی ملیۆنان مرۆڤی ئەو وڵاتە ببەیت، بەبێ لانیکەمی ڕێکەوتن لەگەڵ حکومەتی ناوەندیدا.
سەرەتا لە ساڵی ٢٠٠٧ دا پەرلەمانی کوردستان یاسای نەوت و گازی پەسەندکرد، دواتر حکومەتی ھەرێم دەستی بە ئیمزاکردنی گرێبەستی نەوتیی لەگەڵ چەندان کۆمپانیادا، کرد. ٧ ساڵ دواتریش، واتە لە ساڵی ٢٠١٤دا، جاڕی تەواوەتی ئابوریی سەربەخۆیان دا کە خۆی لە فرۆشتنی سەربەخۆی نەوتی هەرێم و دەستگرتن بەسەر داهاتەکەیدا بینیەوە. ئەم سیاسەتە تایبەتە، لە سەرێکەوە بووە هۆی بڕینی بەشە بودجەی ھەرێم لەلایەن حکومەتەکەی مالیکییەوەو بەمەش دروستکردنی هاوکێشەیەکی سیاسیی لاسەنگ لەنێوان هەرێم و بەغدادا کە مەسەلەی شکاندنەوەی بە قازانجی بەغداو لاوازبوونی سیاسییانەی هەرێم، تەنها مەسەلەی کات بوو. لە سەرێکی دیکەوە ئابوریی نەوت لە هەرێمدا بە کردەوە تەسلیم بە ئیرادەی تورکیا کراو و هەرێم خۆیشی بوو بە شوێنی نفوزیی راستەوخۆی دەوڵەتی تورکیا. بە زۆر مانا «گرێبەستی پەنجا ساڵ»ەی نەوت لەگەڵ ئەو دەوڵەتەدا، مانای تەسلیمبوونی سیاسییانەی هەرێم بە تورکیا بۆ پەنجا ساڵ، یان لە باشترین حاڵەتدا کەوتنە ژێر رەحمەتی تورکیاوە، بۆ ماوەی پەنجا ساڵ. بەمەش ئەم «ئابورییە سەربەخۆیە» کۆتایی بە هەموو فۆرمەکانی سەربەخۆبوون لە پەیوەندیی نێوان هەرێم و تورکیادا هێنا، هاوکات بەغداشی کردە رکابەرێکی گەورەی هەرێم کە دەیان جار لە هەرێم بەهێزترو دەسەڵاتدارترە.

ئێستا، نزیکەی دە ساڵێک دوای ئەم سیاسەتە بیرلێنەکراوانەو ئەم هەڵە ستراتیژیانەوە، کۆمەڵگای ئێمە لەبەردەم دەرەنجامە وێرانکەرەکانی ئەو بەدحاڵیبوون و نابەرپرسیارێتییە گەورەیەی «ئابوری سەربەخۆ»دایە. دادگای نێودەوڵەتی لە پاریس ئەو «سەربەخۆبوونە ساختە»یەی لە هەرێم سەندەوەو لەزۆر رووەوە هەرێمی بۆ قۆناغی «حوکمی زاتیی»ەیەکەی سەردەمی سەدام حوسەین گەڕاندەوە. 
بەڵام بە چ مانایەک بڕیاری «سەربەخۆیی ئابوریی» بڕیارێکی تەواو هەڵه‌و نابەپرسیار بوو؟ 
بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە با سەیرێکی ئە ژمارەو ئامارانە بکەین کە (درەو میدیا) لە دواهەمین بەرهەمی چاپکراوی خۆیاندا، کە کارێکی بنکۆڵکاریی هێجگار گرنگە، بەناوی «بارگرانی و لێکەوتەکانی ئابوری سەربەخۆ» خستویانەتە بەرچاوی هەموومان.

 بەر لە هەمووشتێک ئەو بودجەیەی لە بەغداوە دەهات بۆ هەرێم بودجەیەکی دیاربوو، خەڵک دەیزانی چەندە پارە هاتۆتە هەرێمەکەوە، داهات و خەرجیش چەندبوون. هۆکارەکەشی ئەوەبوو لە بەغدا «یاسای بودجەی گشتیی» هەبو و پیادەش دەکرا، بەڵام لەدوای راگەیاندندی ئابوریی سەربەخۆوە لە هەرێم لە ساڵی ٢٠١٤ دا، یاسای بودجەی هەرێم بوونی نەبووەو بەمەش داھات و خەرجیی هەرێم بە درێژایی ئەو ماوەیە تا ئەمڕۆکە، لە دەرەوەی هەر چاودێریی و لێپرسینەوەیەکدا بووە. بە مانایەکی دیکە پێش ئابوری سەربەخۆ لەنێوان ساڵانی ٢٠٠٧ بۆ ٢٠١٣ بودجەی ھەرێم دیاربووەو بەپێی یاسا ڕێکخراوە، بەڵام لەدوای ئەو ماوه‌یەوە بودجەی هەرێم تەواو لە تاریکیدا بووە. ئەم تاریکییەش تاریکییەکی مەبەستدارەو حوکمڕانانی هەرێم دروستکەرو پارێزەری بوون. هۆکارەکەشی ئەوەیە تەنها لەناو تاریکییەکی لەو شێوەیەدا دەکرێت ئابوریی نەوت وا بەکاربهێنرێت کە کەسانێکی بێهونەرو نابەرپرسیار لە ماوەیەکی کەمدا ببن بە ملیۆنێرو ملیاردلێرە گەورەکانی وڵاتەکە. 
 
لە ماوەی دە ساڵی یەکەمی دوای روخانی رژێمەکەی بەعس لە عێراقدا، واتە لە ساڵی ٢٠٠٤ بۆ ٢٠١٤ نزیکەی ٧٥ ملیار دۆلار پارە وەک بودجەی هەرێم لە بەغداوە بۆ هەرێم ھاتوە. لەدوای ٢٠١٤یشەوە، ئەو بودجەیەی هەرێم کە دەبوایە لە بەغداوە بێت، گەر هەرێم سەربەخۆیانە نەوتی نەفرۆشتایە، زیاد لە ٩٧ ترلیۆن دیناربووە، بەڵام بەغدا بەهۆی نەوتفرۆشتنەوە تەنها نزیكه‌ی 16 تریلیۆنێکی بۆ هەرێم ناردوە. واتە بەغدا بەهۆی فرۆشتنی نەوتەوە بەسەربەخۆیی زیاد لە ٨١ تریلیۆن دیناریی لە هەرێم بڕیوە، کە دەکاتە دەوروبەری ٦٧ ملیار دۆلار. 
حکومەتی هەرێم خۆی لە ساڵی ٢٠١٤ەوە کە ساڵی ئابورییە سەربەخۆکەیەتی، تا ساڵی ٢٠٢١، کە دەکاتە نزیکەی هەشت ساڵ تەنها بری ٢٥ ملیار دۆلارێکی لە فرۆشی نەوت، دەستکەوتوە.  بەم مانایە ئەگەر حکومەتی هەرێم نەوتی نەفرۆشتایەو بودجەکە لە بەغداوە بهاتایە، بڕی ئەو پارەیەی کە دەهاتە هەرێمەوە نزیکەی ٣٥ ملیار دۆلار زیاتردەبوو لەوەی کە حکومەتی هەرێم خۆی لەڕێگای فرۆستنی نەوتەوە، پەیدایکراوە. لەم ئاستەدا نەوتفرۆشتنی سەربەخۆ لەلایەن هەرێمەوە زیانی ٣٥ ملیار دۆلاری لە هەرێم داوە. 


بەڵام ئەمە هەموو زیانەکان و هەموو کارەساتە ئابورییەکەی «ئابورییە سەربەخۆ»ەکەی هەرێم نییە، لەپاڵ ئەمەدا نەوتفرۆشیی وایکردوە هەرێم تووشی قەرزێکی گەورە ببێت. قەرزێک گەر بودجەکە لە بەغداوە بهاتەیەو هەرێم خۆی نەوتی نەفرۆشتایە، تووشی نەدەبوو. ئاشتی هەورامی وەزیری سامانە سروشتییەکان لە دیداری (میری) ساڵی ٢٠١٦دا رایگەیاند "هەرێمی کوردستان زیاتر لە ٢٠، بیست، ملیار دۆلار قەرزارە» بەڵام له‌كۆتایی كابینه‌ی هه‌شته‌می حكومه‌تدا بڕی ئه‌م قه‌رزه‌ گه‌یشته‌ 27 ملیار دۆلارو بڕی قەرزەكان لە ئێستادا ٣١ ملیار دۆلای تێپەڕاندوە. تەنها لە دوو ساڵی تەمەنی كابینەکەی مەسرور بارزانی دا، قەبارەی قەرزەكان بەبڕی ٤ ملیارو ٨٨ ملیۆن دۆلار زیادی كردووە.
بە کورتییەکەی فرۆشتنی «سەربەخۆی» نەوت وایکردوە بڕی ئەو پارەیەی کە حکومەتی هەرێم دەستیکەوتوە لەماوەی ٨ ساڵدا نزیکەی ٣٠ بۆ ٣٥ ملیار دۆلار کەمتربێت لەو پارەیەی دەکرا لە بەغداوە بۆ هەرێم بێت، گەر حوکمرانانی هەرێم نەوتەکەیان نەفرۆشتایە. دووهەم جگە لەم زیانە ئابورییە گەورەیە فرۆشتنی نەوت بەسەربەخۆیی زیانێکی گەورەی تری لە هەرێم داوە کە بریتییە لە چوونە ژێر باری قەرزارییەکی ترسناکەوە کە برەکەی ٣١ ملیار دۆلارە. بەم مانایە لە ساڵی ٢٠١٤ەوە بۆ ئێستا سیاسەتی فرۆشتنی نەوت بە سەربەخۆیی زیاد لە ٦٠ ملیار دۆلار زیانی بە هەرێم گەیاندوە.  
 

بابه‌تی په‌یوه‌ندیدار
مافی به‌رهه‌مه‌كان پارێزراوه‌ بۆ دره‌و
Developed by Smarthand